:Q - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D03540/2017_15/2017_15_AKSUTA.pdftarihi kokeni, yaptlanmas1 ile ili~kili a?iret, oba, yerle~im yerleri hakkmda me'1.7CUt literatiir, ar?iv belgeleri

Elbistan !'\ urhak EkinOzU Af$in Aleliligi Uzerine

ELBiSTAN NURHAK EKiN OZU AF~iN ALEViLiGi UZERiN E

On the A levism of E lbistan, Nurhak, E kinOf?fl and Ajsin

Zum Alevitentum in E lbistan, Nurhak, Ekinozii und Af~in

AliAKSOT'

DOl: 10.24082/ abked.2017.15.011

N :Q

Bu ,.:ah~mada, Kahramanmara?'m Elbistan, Nurhak, Ekinozii ve Af?in

il,.:elerine bagh Alevi dede ve talip topluluklanrun ya~achldan yerle~im

birimlerinde gers:ekle~tirilen alan ar~tlrmalan iizerinden elde edilen bilgi ve

tespitlere yer verilmi~tir. Yoredeki Alevi topluluklannm tarihl kokenlerini

aychnlatmaya yonelik Can Beglii, D iimbelii, Ehl-i Haklar, Goranlar,

Hala<;:}ar, Kakailer, Karan, Ka~an, Lekler, ?ebekler, Tab, Teberiler, ve gibi

topluluklar hakkmda bilgi aktanlnu~ ve bu topluluklann yoredeki Alevi

ocaklarqla baglantllan iizerinde mevcut literatiir ve sozlii kaynaklardan

derlenen bilgiler aracut~yla degerlendirmeler yapunu~tlr. Aynca yoredeki

Alevi ocaklanmn Dede Garkm, Hac1 Bekta? Veli, KadmClk Ana, Timur

gibi tarihi ~ahsiyetlerle olan ili~kileri iizerinde durulmu~tur. Diger taraftan

,.:ah~mada, yoredeki en bilindik Alevi ocaklarmdan Sinemilli Oca~'na geni~

bir yer aynlnu~tlr. Sinemilli A~ireti, Alhas A~ireti ve Kantarma Oca~'nm

tarihi kokeni, yaptlanmas1 ile ili~kili a?iret, oba, yerle~im yerleri hakkmda

me'1.7CUt literatiir, ar?iv belgeleri degerlendirilmi~, alan ara~tlrmalan

iizerinden yeni ozgiin derleme ve tespitlere yer verilmi?tir.

:0:

Anahtar Kelimeler: Kahramanmara~ Alevileri, Sinemilli Oca~,

Kantarma Oca~, Elbistan, Nurhak, Ekinozii, Af~in.

Ara~tumact Ya.zar, Antalya Tiirkiye, a_ [email protected] .

------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 257

AliAKSUT

ABSTRACT

T his paper includes the data and findings acquired through the field researches

carried out on the locations of Elbistan, Nnrhak, E kinozn and Afsin, towns of

Kahramanmaras province, where Alevi "dede" and aspirant commtuuties live. It is

given information about commmuties such as D nmbeln, Can Begin, Karan, K asan,

Tab, H alac, Lek, G oran, Tebe1·i, Ehl-i hak, Sebek and K akai with the purpose of

clarifying the histo1·ical roots of Alevi conunnnities in the region, and the connections

of these commmuties to the Alevi "ocaks" in the region are appraised through the

information collected from available literamre and oral sources. Also, the paper pu t

emphasis on the relations between the Alevi "ocaks" in the region and lustorical

persons such as Dede G arkm, Haci Bektas Veli, Kadincik Ana and T imnr. Besides,

a large part of the paper is dealing with the Sinemilli "ocak", the most well-known

of Alevi "ocaks" in the region. T he paper includes new and original compilations

and findings from available literamre, arcluval documents and field researches about

lustorical roots of the Sinemilli tribe and the K antarma "ocak", its structure and

tribes, nomad groups and settlements related to this "ocak" .

Keywords: Alevis of K ahramanmaras, Alevis, Sinemilli " ocak", K antarma

"ocak", Elbistan, Nnrhak, Ekinozn, Afsin.

25 8 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ----------


ZUSAMME N FASSUNG

De.r vo.rliegende A.rtikel basie.rt auf dem \.'Vissen tmd den E.rkenntnissen von

Feldfo.rschungen, die in den von alevitischen Dede's und GHiubigen bewohnten

Siedlungen .rund um de.r P.rovinz Kah.ramanma.ra~ zugel1o.rigen Stiidte Elbistan,

Nu.rhak, Ekinozii und Af~in du.rchgefiih.rt wu.rden. Um die histo.rischen \Vu.rzeln

de.r in diesen Regionen lebenden alevitischen Gemein schaften wie Diimbelii, Can

Beglii, K a.ran, Ka~an, Tab, H alas:, Lek, Go.ran, Tebe.ri, Ehl-i hak, ~ebek und K akai

e.rfo.rschen zu konnen, wu.rden die vo.rhandene Lite.ratu.r tmd miindliche Quellen

dahingehend ausgewe.rtet und unte.rsucht., welche Infonnationen bz'\v: welches

\'Vissen iibe.r diese Gemeinschaften vo.rliegt ode.r weite.rgegeben wu.rde und wie ih.r

Verhaltnis zu den in den genannten Regionen angesiedelten Ocak's ist. Aul3e.rdem

is t das Ve.rhaltnis zwischen .regionalen Ocak's und histo.rischen Pe.rsonlichkeiten

wie H aCl Bekta~ Veli, K adu1C1k Ana und T imu.r, Gegenstand dieses Artikels. Ein

besonde.rer Foh.'l.ts wu.rde dabei auf den Ocak Sinemilli, der in diese.r Region zu einem

de.r bekanntesten alevitischen Ocak's zahlt, gelegt. So wurden die Feldfo.rschungen

explizit mit Leitf.ragen zn.r histo.rischen \Vu.rzel des Sinemilli Volksstammes und

des K antan na Ocak's, Instimtionalisie.rung des Stammes tmd dessen Ve.rhaltnis

znm Kantarma Ocak, Lage.r und \.'Vohngebiete analysie.rt. D ie aus diese.r Analyse

gewonnen neuen E.rkennt.nisse we.rden hie.r ebenfalls vo.rgestellt..

Schliisselworter: Aleviten in Kah.ramanma.ra~, Ocak Sinemilli, Ocak K anta.rma,

E lbistan, Nu.rhak, Ekinozii, Af~in.

------------------- A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 259

AliAKSUT

Diinyada ii) kltanm birle~tigi, c;:ok degi~ik uygarhklann izler·inin oldugu, farkh

kavimler·in binlerce yu yan yana ya~aru~, kiiltiirel zenginligin doruga ula~tJgr bir

iilkenin insanlanpz. Sosyal, h.-iiltiilel, ekonomik ac;:rdan giic;:lii, eski uygarhklardan

alman giic;:le demokrat, c;:agda~ degerler ile donanrm~, mutlu bir toplum olaca~nuza,

tam tersine ger·i kalrm~hgm tiim gostergelerini ya~ryornz.

Yer) -iiziinde geri kalnu~ iilkelerin gec;:nu~ine bakllru~ zaman ortak bir yanlan

oldugu goriiliir. Cehaleti yerup ayrunhk ile tam~amanu~ dolayrsr ile geri kalnu~, yoksul

iilkelerin insanlamun gerc;:ek tarihleri yazumarm~tlr. Ya da onlar; "serun tarilun bu"

diye sunnlan bilgileri dogrn samp ev latlanna anlatnu~lardrr. Degi~mez kuraldrr; tarilu

daima egemenler yazar. Elbistan c;:evresi degi~ik mederuyetlere kaplSlm erker1de11

ac;:nu~sa da yore tarilu , ozellikle ihmal edilnu~ gibidir. E lbistan ve c;:evresindeki

yerle~im yerlerinde 13 )-iizyudan giiniimiize kadar yogur1 bir Alevi niifusu ya~arm~tlr.

Bolgeden Anadolu ve degi~ik iilkelere yogun goc;:ler, goc;:iirmeler ohnu~tur. Selc;:uklu,

O smanh ve Cumhuriyet done!nlerinde, Alevilerin yurtta~hklanna, sadece inanc;:lan

penceresinden bakllnu~, tiim iktidarlar, onlan her zaman yok edilmesi gereken kitle

ya da zilmiyet olamk gormii~tiir. Bu yakla~un Selc;:ukludan giiniimiize kesintisiz

devlet politikasr olmu~, O smanh asinlilasyon c;:nasuu kan ile siislemi~, Cnmhnriyet

donenunde de dnnun degi~menli~tir.

Tarihte birc;:ok devlet, hanedan ve iktidar, sindirmek istedikleri toplnlnklann

tarihlerini karartJp, kendi uydurduklan masallan onlara tarih diye stmmu~lardrr. D ikkat

edilirse, yazunu~ resrni tarihlerin luc;: birisinde aym topraklarda ya~ayan "otekilerin"

gec;:n1i~inder1 !lie;: bir iz ohnaru~ goriiliil.

Dii~iinen, irdeleyen, yargtiayan, ele~tir-ip kar~r duranlann yok edilebilmesi ic;:in

egemenler biitiin zamanlarda, diinyamn her yerinde, asinlilasyon i)in b ii)-iik fonlar

ayumaktarurlar. Yoneten egemen kadro diger bask! unsurlaruun yamna, yeti~tirdigi

bu c;:ok vasrfh , donammh adamlanna her tiirlii o lanagr saglayrp, gerc;:ek ar~iv bilgileriru,

onemli ozel bilgileri, eski kaynaklan onlann luzmetine sunmaktadu. Giin iimiizde

Aleviler ic;:in ovgii olacak tarilu bilgiler siiziildiikten ve bile bile c;:arprttid!ktan soma,

kalan masal tiim kitleye, sanki "mii~terek tarih inli~ gibi" sunnlmaktadu. Egemenlere

ozgii bu davraru~, bilimsel asimilasyon ic;:in temel kaidelerin ba~mda gelir. H al boyle

olunca, kiiltiilel ve inanc;:sal varhklamu siird iilmek isteyen kitleler·in i)inden c;:rkan,

asimile yaru yok edilecegini sezen, halklna kar~r sorumlnluk duyan c;:evreler, kendi

tar·ihler·i yazillnadan var o lamayacaklaruu goriirler. Onlara ait ta~ kaleler, bumm yamnda

manevi inane;: ve kiiltiirel kaleler·i yrkllrru~, koylerirun adlan degi~tir-ilip unutturulmu~,

260 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ----------


ya da unumlmast is-in gerekli zemin hazulannu~tlr. Egemenlerin u~agt haline gel.mi~,

ma~a gibi kullanilan, bol unvanh, iyi donammh, c;:ok yonlii beslenen, resmi yaym

organlan ile siirekli oviiliip kahramanla~tlnlan tal·ihc;:iler (!) yapacaklan tiim talll'ibatl

yapnu~, yalana, m:asala, iftiraya dayah kurgulanm, toplnm oniine "mii~terek tarih imi~

gibi" koymu~ ve koymaktadular. Bu tiirler, c;:ark boyle dondiikc;:e siirekli var o lacak,

aydm giysileri ic;:ine saklanrm~ c;:arptk sistemin borazanlan olarak amlacaklardu.

Sorumluluk ta~tyan, erdemli, kimlikli kalmanm ne demek oldngurm sezen,

"otekilerden" bazt insanlar, tiim olanakstzhklara, engellemel.ere kar~m, kendi

tarihlerinin yazumast is-in amatorce c;:aba gosterirler.

<;ocuklanna hangi a~iretten, hangi soydan, nereden ne zaman gel.dikle1·ini, ii)·

gobek oncesinde kendilerine kimler dendigini bile bilmediklerinden ~ikayetc;:i olan

bu insanlar; toplamp bir c;:ah~ma yapillnasuu rica etlni~ler. Bir ya~h Sinemilli; konuyu

irdeledigimiz ilk giinlerde; "Kim s-lklp da sizin gec;:tni~iniz ~udur, dedi ise inandtk.

Ba~ka tarihirniz , c;:arerniz yok sandtk. Vicdam ile ya~ayan terniz insanlardtk. H akstza

kar~1 durmaktan ba~ka bir suc;:umuz o lmadt. Bizi c;:ok kotiilediler. H ala da kotiileyip,

karahyorlar. Ekmek derdi ile gec;:mi~imizi bize unutturdular. Oysa tarihimizi bilmek

ekmek kadar gerekli imi~, gee;: fark ettik. Her toplnm kendi evlatlan eliyle, kendi

tarihini yazdtrmah" dedi. Bu ciimle temiz, hakh, insani ve irfani bir arayt~m olgunla~tp

dile dokiilen saygtya deger i~areti idi.

i~te bu saydtguruz olc;:egin is-erisinde ya~ayan, Elbistan ve c;:evresindeki Alevi

kurumlanmn yoneticilerinden bazuan 2007 ylli sonunda bana, Elbistan c;:evresindeki

Alevi inans-h insanlann ya~adtgt yerle~im yerle1·ini dola~tp, "sozlii ta1·ihle1·ini" yazmarm

istediler. Stfu a yakm bir im kim ile (bu c;:ah~mada kullandt~rmz tek ula~tm aract eski

bir cenaze arabas t idi) yola s-tkuk. Yoredeki bazt yerle~imlere iic;: be~ kez, kimisine

sadece birer kez gitme olana~ buldum. Yerle~im yerlerinde ya~ayan, sozlii tarihlerini

az c;:ok biletl tiim ya~hlan, koy kahvel.e1·inde, uygun gordiikleri evlerde bir araya getirip,

dinledim. Bazt olaylan miimkiin oldngnnca dogru yazabilmem is-in tekrar tekrar

aym koylere, gidip, sunulan etl ufak aynntlyt yazmaya c;:ah~tlln. Ula~tlgnn kitlenin

yiizyillardu ya~adt~ baskllar sonucu, c;:ok degi~ik kayglian var idi. Antidemokratik

bir iilkede ya~ayan, asimile edilmesi kararla~tlrurm~ "oteki" insan; s-ekingen, kayglli,

birc;:ogn da doyurucu olmayan eksikli, yarnn bir bilgi sundu bana. Oyle o lunca

derlemede ula~abildigitni yazmak zorunda kaldtm. Alanda sozlii tarih c;:ah~mamn

zorlugunu bildigim is-in, yannlara kalsm kaygtst ile de~ebildigim kadar ya~h kaynak

ki~iyi rahatstz ettim.

------------------- A1evi1ik-Bekta~ilik Ata~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 261

AliAKSUT

H acr Bekta~ Veli Anadolu Kliltiir Vakfl Ba~kamAli fuza Cimikoglu ve arkada~lannm

rsrarlan ile kti<;:tik bir s:ah~ma olsun onerisi zamanla btiytidti. Belirledigimiz alanda

sozlti tar·ih s:ah~malan s:ogalruks:a, yore is:in yazrlrm~ s:ok fazla kaynaga ihtiyacnn

oldugunu gordtim. Olanaklanm ol<;:tistinde, amatorce ve iyi niyetle yazunu~ olan bu

kitaplan tarayrp kayn:ak olarak kulland!m. Elbistan dr~mda - yirmiye yakm- yerle~im

yer·ine gittim. E lbistan, Nurhak, Af~in, Ekinozti, j\falatya, Dogan~ehir, D arende,

Golba~r, Pazarcrk, Elazrg Piran <i'evresi, Erzincan, Kemah gibi yerle~im yerler·inde

ve s:evrelerinde, konu ile ilgili, bilgilerini kaynak olarak degerlendirebilecegim s:ok

sapda insanla gorti~tiim. <;ah~ma alannrun s:evresindeki kent ve kasabalardaki

tiim ktitiiphanelerdeki yerel kaynaklan degerlendirmeye s:ah~t1m. Osmanh talll'ir

kayrtlannda ad! ges:en cemaat ve yerle~im yerlerinin tiimtintin kayrtlanm ekledim.

Samimi, bilgi verme gayretinde olan, sozlti tarihten yola <;:tk:arak bile o lsa, ev latlanna

kendilerini anlatacak. bir kaynaga ihtiyas: duyan bu insanlan sabu ile dinled im.

Zaman ve olanaklar elverse idi, klsa klsa da olsa ges:mi~ler·ini yazd!~m topluluklann

kliltiirlerini, inans: ve folklorik degerlerini de bu s:ah~manm is:erisine almak isterd im.

Daha btitiin daha doyurucu o lurdu. Olmadr, arzuladrgnn s:ok ~ey goztimde kald! ama

bu k:adanna da galiba maddi yonden mecburduk.

Benden istenilen, s:ah~Jan yerle~im yerlerinin eski ad!, yerle~imi kimlerin, ne

zaman kurdugu, nereden geldikleri, a~iret ve boy adlan, hangi dede oca~mn talibi

olduklan, saygr gosterilen kutsal makamlan , eski yurt yerler·i, yaylalan ve mevkii adlan

gibi verilerin gens: ku~aklara ula~mast i<;:in, derleme yapmam idi ... "Kitap bu yakla~nn

ile yazuru," demek dogru olur ... Sona gelip tiikenmeden, tarihi unutmrulmak istenen,

ges:mi~i s:arprt1larak sunulan bir tophtmtm ezberinin bozulmast gerekti. En zor ~ey

kitlelerin ezberini bozmaktu. Bunu yapmaya kalkl~tl~mzda en s:ok onlann is:inden

<;:rkanlann tepkisini al.usnuz. Ancak, bu insani bir sonunlulukmr. Her toplum ges:mi~te

yeni ve fark.h o lam yadugayrp tepki koymu~tur, koyacakt1r da. Ancak yeni dti~tince ve

veriler bir stire sorU'a o kahplann pasuu s:ozer topluma yeni bir ruh vermeye ba~lar.

Amaam acrya, yoksulluga, baskuun her ttirtine doymu~ yore insamrun e~it

yurt-ta~hk hakklm elde ettigi, demokratik bir tilkede ya~ama ba~layacagr gtine

kadar, bulgulanmla onlara yardnna olmaktl. Benim yaptlgrm tiim olanaksrzhklara

ra~en acuaruu yiiregimde duydugtun toplumun mutlu bir gelecege kavu~masrdu.

Antidemokratik bir iilkede otekile~tirilen insanlan yazmak yerine, E lbist:an ve

s:evresinde soluk alan herkesi yazmak isterdim . Ancak solugu kesilmek istenen bir

kitle var iken bu miirnkiin o lmad!.



Elbistan T arihi

Elbistan kenti , l\!Iara~ ilinin Kuzeydogusunda, Dogu Anadolu'nun batt ucunda,

Akdeniz Bo lgesinin de dogu suunnda, ortalama 1150 metre )iikseklikte, verimli

E lbistan ovasmda kurulmu~, eski bir yerle~im yeridir. E ski kaynaklarda "Yukan

Ceyhan Bolgesi" o larak anilmakta, eski Anadolu medeniyetlerinden izler ta~unaktadu.

K araho)iik'te (Elbistan) Hititlerden kalma Futma Tannsuun onunma "Bii)i ik Kral"

ziyareti nedeniyle dikilmi~ bir dikili ta~ ile Luviler'e ait Izgm Dikilita~t ile Elbistan

Ovasmda Hiyeroglifsel Luvice yaztili, bir s:ift asian heykeli vardu (Aro, 2010: 138-

140, 265).

Yore halknun, onceleri Nabatlar'dan yani Tevrat'a gore ismail oglu Nabayot

soyundan oldugunu yazanlar bulunmaktadu. Bunlar oncele1·i Irak s:evresinde

ya~arlar iken bat.tya go<;mii~ler, Arap rm Aramh tru o lduklan kesin bilinmeyen tiiccar

topluluktur (<;agatay, 1989: 40-44). Bir ba~ka kaynakta; Nabat, Babil demektir.

Nabatlar Sam b. Nuh soyundandu. Fa1·is ve Nabit karde~tirler (Mesudi, 2004: 131-

132). Yore halknun Nabatlar'dan oldugu soylemi, tarihsel siires: is:inde pek ktsa kalan

bir donem i<;in dogrudur, denilebilir.

Birs:ok eser bolge ta1·ihinin ilk s:ag medeniyetlerine kadar uzandtgnu

gostermektedir. 1060 Ytllannda Ermeni tarihs:ile1·i Elbistan-Af~in yoresini Tauplur

diye adlandurm~lar (Grousset, 2006: 602). Bolgede yok olmu~ bir kentin ilk adt

Goyniik olup, H ades Goyniik o larak bilinir. Kent bir ktstgt tutar, Aks:a Derbend'i

bulur, Zilli H an't ges:er, Elbistan ovasma ula~u. Burast Bozlar Beldesidir. Seyyah

Herevi Elbistan't "E bliisteyn" o larak yazrm~t.tr. E ski bir kaynaga gore yore onemli

bir inans: merkezidir. 27 Haziran giinii bolgede "Yedi Uyurlar Giinii'diir." E shab-t

Kehf Cebbarlarm ~ehridir (Alparslan, 2010: 78-98). Cebbar, diledigini yapt.tran gii<;

sahipleri, bir nevi ermi~ler manasmda kullamlan bir sozciiktiir.

Anadolu'nun kii)iik kopyast Elbistan Ovasmda degi~ik eski medeniyetlere ait

yirmiye yaktn hoyiik vardu. Elbistan Ovasma ilk yerle~enler, Anadolu'nun kadim

uygarhklam1dan Etiler, daha sonra onlan ytkan Asurlulardu. Bolgede ilk once E fsus,

H unu, Rmrunan yerle~imle1·i var olu~mu~ttu. Elbistan Ovast ordnlann toplamp,

dagrt.tlmasma elveri~li, stratejik, merkezi bir ovadu.

Yollar ile kentlerin, iilkelerin kaderleri arasmda derin baglar vardu. D <; kttamn

ortasmdaki Anadolu'da yollarm birs:ogu E lbistan Ovasmda birle~ir. Rodos, istanbul,

------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ata~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 263

AliAKSUT

Antalya, Izmir'den gelen yollar Elbistan'dan ge~erek doguya gider. Yollar btitiin

zamanlarda ticaretin btiytikltigtine gore yapunu~tu:. Elbistan ovasuun Kayser·i giri~i

Z amantu bolgesinde tar·ihte h.'l.uulmu~ "Yabanlu Pazan" admda me~lnu, beynelmilel

bir fi.tar bulunmaktad!r.

E lbistan O vasuun dogusunda, gtintimtizde Darende suurlan i<;:erisinde kalan

Yenikoy'de, yonti doguya bakan iki gorkemli asian heykeli bulunmaktadll. Kimi

ara~tu:macuara gore bu Arslanta~lar Hitit medeniyetine aittir (YaZlCioglu, 1944:

4) . Arslanta~lar, bir iilkenin ya da eski, gorkemli bir kent devletin kaprsuu bekler

gibidir. E lbistan eski koklti medeniyetlerin bir<;:o~ma yur t olmu~tur. islamiyet'ten

onceki donemde Elbistan'da ya~ayan Yakubi Huistiyanlar i slam'! kabul etmeyince,

i slam Arabisus (Efsus) valisince, ~ehir yrkllnu~tu:. Dtinyaca bilinen E fsus-E shab-r

Kehf <;:ok onemli antik bir yerle~imdir. Nasaraluarm ti~tincti toplantrsr E fsus'ta

iki ytiz metropolitin toplanmasryla bmada yapunu~tlr. N asturiler ise bunlara kar~r

<;:rknu~lardll.

Bolge islam fetlu sonrasr ti<;: be~ }iiz yu i slam ?am vilayeti, Cizre vilayeti, do~mt

Ermerustan, gtineydo~mt Rum olarak kahr. 643 yilinda Halife Omer bolgeye akm

yapar, E meviler donenunde de bolgeye saldll!lar o lur ama bolgede tut1.mamazlar.

Hz. Ali'run Dlildiil adh atl ile j\fara~ -Kayseri yolu tizerindeki Ali Kayasuun bir

tarafmdan digerine atladrgr, halk arasmda anlatllmaktadu. j\.fara~, i slam ordularmca,

Omerlilfaruk zamanmda Mervan tarafmdan fetl1edildigi i~in, Mervanuhunar adr

ile de arulnu~tlr. Abbasiler devrinde, E ba Mtislim H orasarurun ba~kaldllrsr tizerine,

Emeviler bozguna ugrayrp Mervan oldtirliltince, Mara~ yeruden Romahlann eline

ge<;:rni~tir. Abbasi donerninde Mel1di ise Horasan'dan topladrgr bir orduyu, ognllaruun

komutasmda, Ceyhan nel1rine kadar olan bolgeye yerle~tirmi~tir. Abbasi donerninde,

Mara~-Goksun <;:evresindeki }iiksek mevkideki insanlar, Horasanh-Tmanh idi (Atalay,

1339: 25-26, 30). Ceyhan E fsus bolgesi yaru E lbistan, Af~in ~evresi, 1380'li yillarda

da, Yakubi mezhebin:in merkezlerinder1 idi (!sl. Ans., 1993: 223-225) .

T tirkler ise Mara fa Araplardan <;:ok sonra Btiyiik Sel<;:uklu donenunde gelmi~lerdir.

Sel<;:uklu i bralum Ymal, Buhara ve Horasan tarafiarmdaki O guz kabilelerini Rum'a

gondenni~tir (Atalay, 1339: 35) . Arifi Pa~a Tarilu'ne gore, yorede onemli bir stire

geru~ bir alanda egern enlik kurmu~ o lan D ulkadirlilerin kitabelerinde de "H orasaru"

diye yazmaktadu (Yavuz, 2003: 38) .



Ablasta, Ablastayn, Ablastin, Ablistan diye amlan bolge 1665-1666 yilinda ilk kez

Albistan/ Elbistan diye amlnu~ttr. Goksun ise Koksi.in diye amlmaktadu (is!. Ans.,

1993: 223) . Ges:mi~ini bu ~ekilde anchguruz bolgeye gelerek D ulkadir hi.iki.imetini

olu~turanlar; Cengiz Vakas1 i.izer·ine, Bi.i)iik Asya'daki yurtlamu, D ulkadir adh bir

beyin etrafmda te.rk eden, kara kll s:adularda oturan, T i.irklnen ulusudur (Kaya, 2008:

15) .

Alai.iddevle Bey zamanmda olgmtla~an D ulkadirliler Devleti; j\.fara~, Zamantt,

Kayseri, Ku~ehir, Ankara, Bozok (Yozgat ciheti), Malatya, H arput, HlSil-1 Mansur,

Diyarbaku, Urfa, Kal'atiir-Rum, Aymtab, H aruni, Antakya, Sis, Trablus ~am, Uzeyr,

Ayas tarafiamu is:ine ahyordu (Arifi Pa~a, 2011: 65-66).

Aynca H aymana s:evresine zon mlu iskim edilen a~iretler·in yoreye ta~1chg1 bir isim

Cimcime Sultan'du. Cimcime; Ali bin E bu Talip ile birlikte amlan ve Mara~ ahalisine

mektup gotiiren ki~idir (Atalay, 1339: 26). Bu bilgi; H aymana komlSlmda derledigimiz

bilgilerin ve o a~iret i.iyelerinin ges:mi~te Ali yanhs1 bir inanca sahip o lduklarnu

gostermektedir.

Yore T opluluklan ile Adlan Ortii~en Topluluklar

Gi.ini.imi.izde Elbistan s:evresinde ya~ayan ve konumuzla ilgili baz1 topluluk adlan

ile Asya'mn degi~ik yerlerinde bultman, baz1 bolge ve yerle~im yeri isimleri birbiriyle

ortii~mektedir. Ach ges:en bolgelerden tarihin degi~ik zamanlarm da Anadolu'ya onemli

gos:ler oldugu bilinmektedir. Sozli.i gelenek i)inde anlattlanlar ve yazili kaynaklardaki

bu bilgileri atlamadan di.i~i.inmek, bizi daha saghkh bilgilere gotiirecektir. Isimleri

ortii~en bu topluluklan klsa da o lsa tammak gerekir.

D umbelii: Fa.rs cografyas1 halklanndandular. iran'm Herbavend ve Her s:evresinde

D onboli, D umuli diye amlan ~ii a~iretler ya~amaktachr. Bir kesiti Anadolu'da ya~ayan

Zazalara Di.imbel!i demnektedir. Dilleri goz oni.ine ahnarak bunlara G uran ach da

ver·ilmektedir.

Safevi ~ahlanndan Tahmasb zamam Hoy ~el1ri D unbeli reisi H aa Beg'e verihni~ti.

19. )i izyrlda Azerbeycan'm battsmda bulunan H oy ve Selmas yerle~imleri yaklnlarmda

ya~ayan Dumbeli.1lerin bir kesitinin ba~larmda Cafer Kulu H an bulmmyordu. Bu

donem Dumbeli.iler 1200 aile kadarch. Ki.irt Tarihi yazan ~ere£ H an D umbelileri

Ki.irt o larak yaz1111~ttr (Si.imer, 1999: 441 ) .


AliAKSUT

Can Beglii/ Cihanbeglii: Hazar Denizi gti.neyinde j\ fazenderan ya da Taberistan

diye a1ulan bolgede bakiyeleri ya~amaktadu. Cihan Beglti, ~adlu toplnluklanndan bir

gurnp Tahran oymaklan i<;:inde goztikmektedir (Stimer, 1999: 447 -448).

Karan: Hindistan-Afganistan arasmda Belucistan'da bir bolge ve yerle~im yeri

ad!du. K aran ve I<ua n aym bolgede yani Sind uma~ batlsmdadu. Kuan ad! aynca

Bradost G oran beyleri arasmda isim olarak ya~amaktad!r (Oztuna, 1989: 522).

Ka§an: Fergana'da bir kent ad!d!r.

Ka§an: iran'da T ahran Isfahan ~ehirleri arasmda bir kasabadu.

Ka§an: Dani~mendname ad! ile bilinen eserde, Tokat iline bagh o lan Turhal'm

eski ad! Ka~an olarak ges:mektedir (Dani~mendname, 2004: 568).

Tab: Hindistan'da bir bolge ad!d!r (Ayka<;:, 1997:128). Gur tilkesinin bat! klsnu du.

Aynca Htirmtiz Bogaz1 yakmlanndaki Ortavis Irmagmm diger ad! Tab'du. Tab aym

zamanda 1~1k manasma da gelir. Taban, parlak 1~1k demektir.

iran ve I rak Cografyasmda Ehli H aklar (Goranlar)

Anadolu'da ve Balkanlarda ya~ayan Alevi-Bekta~i inans:h gruplar ile iran, Irak,

Azerbeycan, Suriye cografyasmda ya~ayan E hl-i H aklar veya G o ranlar d iye adlanduuan

inan)· guruburmn etnik ve inan)· as:Ismdan birebir ya da ortak olan baz1 yanlan vardu.

Yo~m Alevi ntifusunun bulundugu T unceli yoresinde Ehl-i H ak (H an Abdal) inanc1,

iran, Irak cografyasmdaki E hl-i H ak yolunun devanu, pars:as1d!r. Yore halki; "Yer ile

gok yok iken bir top nur var idi" der, Allah'm insanda tecelli ettigine inanular. Her iki

soylem de Ehl-i Hak inanmun olu~urn bolgesi Bat! iran'daki Urmiye G olti kuzeyinde

ya~ayan K arakoyun T tirkln enle1·i ile "Caharten" Ktiltlerinin ya~ad!~ bolgeden

yayumadu. Bu bolgede ya~ayanlar, yaktlklan ate~ etrafmda, kad!n erkek bir likte, sazlar

s:ahp kalam/ kelam okuyarak cemler yaparlar. Bu bolge, Zerdti~ti ogretinin izlerini de

ta~nnaktadu. Ttmceli s:evresindeki Gurenan (Kurenan) cemlerindeki, klzgm klilti

avus:lamak, av1.u d una ahp komtirle~tirmek, ate~ tize1·inde }iirtimek bu eski inancm

izleri gibi goztiklnektedir (Birdogan, 1995: 99).

T tirkiye d!~mda kalan gruplar, merak konusu oldugu gibi, s:o~1 da yanh~

bilinmektedir. i ran, Irak cografyasmda ya~ayan Ehl-i Hak'lar/ Goranlar ile ilgili bir

soyle~i, yetkin bir a~z oldugtmdan, iranh gazeteci j\ fehrdad Farahmend ile yapunu~tu.

Bu soyle~inin klsaltilnu~ ozeti a~ag1daki gibidir.



iran ekser·iyetle Siinni inans;h iken, ~iilik iran'a Safeviler doneminde yayunu~tu.

Erdebil ve Erdebil ile Zencan bolgesinin tiimii T iirk, Hemedan bolgesi T iirk aguhkh,

Kiirt ve Fars kan~uru niifusa sahiptir. iran'da ya~ayan Aleviler, E hl-i H aklar, G oranlar

olarak da adlanrunlmaktadular. Alevilerin etnik Azerbeycan'da da genel aru G oran'du.

Onlara Ali Allahi, K arakoyunlu, Urmiye <i'evresinde Abdal Bey, Kuklar, Sofu vs.

denilir. Kendileri G oran ismini sevmez Elu-i H ak ismini ktillamrlar (Blaga, 1977: 51).

Leklerin bir krsnu, Kiirtlerin ise azr Elu-i H ak inancmdadu. iran'da etnik temelde

T iirki kol, KlZllba~-Bekta~i, Ali i lahi, H urufi, G oran vs.dir. irani kol, Elili-Hak, ~ebek,

Sarh, Baracan, Kakai, i brahimi vb. dir. Arabi kol, N usayri sayrhr (Blaga, 1997: 44).

H orasan Kiirtler·i, iran Kiirtlerinin s;ogtmlugunun tersine ~ii inan<)h olup dilleri

Ban Kurmanci leh<)esinden farkliliklar gostermektedir. Bunlann diline s;ok sayrda

Azerice sozciik girmi~tir. Azeri kiiltiirii etkisindeki Horasan Kiirtlerinin miizik

ya~anliaruun ayr·umaz bir pars;asr olmu~nu (Blaga, 1997: 167-1 77).

G oran sozciigti Kiirts;e bir kelim e o lup kabile adrdu. Elu-i H ak/ Goraruar'm yansr

Tiirk yar1S1 Kiirt'riir. Ehl-i H aklarm bir milyon civarmda bir n iifi.1sa sahip olduklan

sanumaktadu. Zencan s;evresinde 10 koy, Hamedan'da bir mahalle, Tahran, Tiran ve

Azerbeycan'da Teb riz, Zencan ve eski ad! Rlzaiye olan Urumiye'de yogurua~nu~lardu.

Belirgin ozellikleri bryrklaruu kesmemeleridir.

Elu -i Haklann inans; esaslaruu koyan ve j\fusa-yr K a21m siireginden kabul edilen

Seyit Berzenceyi'nin tiirbesi, Irak Kiirdistan'mda, iran Irak arasmda Berzence'de

~ihan koyiindedir. Bu koy Irak H alep<)e ~el1rine de iran Pave ~ehrine de yakrndu.

Seyit i shak Berzence yorede "Sultan" diye adlandrrliu. (Soyle~i is;erisinde siirekli Seyit

i shak Berzence ~eklinde soylense de Sultan Sahak diye de aniliyor.)

Azerbeycan ve i ran'a gitrni~ olan Irak Tiirkler·i, Kerkiik Tiirkleri once Seyit

Berzence etrafmda toplannu~lardu. Ehl-i H aklann inancma gore, Hak, adem cisminde

zulnu eder. Tenasiih (ruh gos;iine) inarurlar.

iran'da, Elu-i H aklar adma yazrlnu~ birs;ok kitap bulunmaktadu. Elu -i H ak

inancmdan o laruar inans;laruu gizleyip, kitap yazrruyorlar. Oruar ile ilgili dr~andan

kitap yazan Caferi ve Siirmi yazarlara "Hama~eyin" diyorlar. <;ogu yarili~ bilgilerle

dolu o lan bu kitaplardan en tarafsrz sayuam, iran'h yazar Srdrk Safizade tarafmdan

yazunu~tlr.


AliAKSUT

Daima kendilerini gizleyen, devlets:e iyi gozle bakJmayan Elu-i H aklar'r Siinni

ve ?iiler sevmez kafir., dinsiz o larak bilirler, ah~veri~ etmezler. Ama "E hl-i Haklar tek

kelimeJ•alan sqylemez" derler. Yedinci yiizyJ dan beri i\liisliiman olnp, miirted sayilirlar.

inan<;lanndan dolayr ceza gormezler, devlet daireler·inde de s:ah~tuJmazlar. Elu-i

H aklar namaz kJmaz, yJda ii<) giin orns: tutarlar. Hz. Ali, ?ialann evvel (ilk) imarmdu.

Allah' a en yakm ki~idir. Elu-i H aklar i<;in i slarni helal ve haram knrallan ge<;erlidir.

Ehl-i H aklar, ba~lannda seyit bnltman 11 Ocaktan oln~maktadu. Ate~beyi adh

E lu-i H ak tayfasmda ~arap i<;mek yasak degildir. Her Per~embe gecesi cem yaparak

ibadet ederler. Ceme ~eker, tath gibi yiyecekler getirir, dna ahr, payla~ular. Bir de her

aym ba~mda, yalruz erkeklerin girdigi cemleri vardu. Cern yapmak i<;in ozel mekana

ihtiya<; yoknu:. Elu -i H ak seyitleri imam Mnsa-i Kazrm siireginden, Seyit ishak

Berzenci evlad!du. Seyitsiz cern yapJmaz. H alka ~eklinde onu:nlan ceme s:ocnklar

alrnmaz, gens:ler alrmr. Elu-i H aklar, Kiirt olan Kirman~ah'ta s:okn1rlar. Tahran'da 14,

Hemedan'da 15 cem yeri bnlmunaktad!r. Tebriz'de de s:ok sayrda cem yeri bnlnnmakta

o lnp, cenliere 20-100 ki~i arasr insan katllmaktadu. Orus:ln o lnnan giiruerde yapJan

cemlere ise her Elu-i Hak katillr. Ehl-i H ak cenlierinde <;:ogtir ile kelam (nntnk,

nefes, deyi~) aruarmnda olnp, Bnlgaristan Alevi-Bekta~ilerince de aym anlamdadu.

Cemlerinde eski el yazmasr kitaplan oknyan Ehl-i H aklann 24 ~airi vardu. Yanm

saat kadar siiren cemlerinde, Knran oknnmnyor. Bayram ve orns: gecelerinde yapJan

cemler ise daha nznn, i i<; dort saat kadar siirer.

Ehl-i H aklann biiyiik ocaklanndan biri Ate~beyi arum ta~rmaktadu. Ate~beyi

ocagrmn ba~r olan Seyit N izamettin bir Kiirt'tiir. ?arap, bn ocakta serbesttir. D iger

bii)iik Ehl-i H ak ocagr ?ah ibrahim aduu ta~u. Bn ocak iran'm Sekne adlr bir Kiirt

~ehrindedir. Bmuarda domnz eti yemek ve knrban etmek serbesttir. T iirkiye'deki ?ah

i brahim ocagr seyitleri Elu-i H ak degildir.

Irak'ta da s:ok sayrda Ehl-i H ak inan<;lr insan ya~amaktad!r. iran'da evden <;rkan

kad!n hicaph (kapah) olur. Ehl-i H aklar i<;er·isinde hicap yani ka<;, go<;, gizlemne,

saklanma yokn1r. Cern evlerinde yaygm olarak Hz. Ali resimleri asilldu. Aynca iran'da

Niymenillah ve Akhisar Dervi~ler diye gruplar vard!r. Bnnlar Elu-i tarikattlr. Caferi

birisi Aklusari bir dervi~e gidip katllabilir. Btmlann ozel giyimleri, tespihleri, teberleri,

kurbarilik cemleri var. iran'daki bn dervi~ler Tiirk, Kiirt, Fars'tlrlar. i badet yerlerine

"hanegah" ad! ver·ilir. Cem benzeri toplantllar yaprp, tef vnrnp, zikrederek ibadet

ediyorlar. Kiirdistan'da K adiri ve Nak~ibendi dervi~ler s:okn1r. iran Kiirdistan'mda

ya~ayanlann yansr Alevi, yansr Nak~ibendi, <;ogtmlngn K adir·i ve Nak~ibendi'dir.



Akhisar ve Niymetullahlar'm hepsi Cafe1·i'dirler. Caferilerde, Hz. Ali, Hz. Htiseyin ve

hayali resim gelenegi bulnnmaktadu (Ayhan, 2009: 286) .

Sultan Sahak (Seyit ishak) (H. 771-890) yolnnn iran'da, ~ah i brahimliler,

Baba Yadigarlar, Hamn~iler, Ali K alenderiler, M.irsuriler, Seyit Mnstafailer, H aa

Baveysiler, Zonnuriler, Ate~begiler, ~ah Heyasiler, Baba H aydarhlar adh gruplar

stirdtirmektedirler.

iran cografyasmda Hu-i H aklar i<;:in, H urnfi (Araf Arifieri) denihn ektedir. Bilindigi

gibi H urnfile1·in lideri Fazltillah Nairni'nin asu ad1 Fazlnllah ibn-i Abdnrrahman

H tiseyni'dir. Vahdeti Vticnt anlay1~111a sahiptir. E hl-i H aklar'm knral ve sulan altl

boltimden oln~an "Serencam" adh bir kitapta toplanrm~tlr. Ehl-i H aklar'm fikir

karde~i sayuan benzeri aklrnlar da vardu. Bnnlar Nurbah~iler, Safeviler (Ktz1lba~lar) ,

H urnfiler, Bekta~iler, Sahakiler, j\fli~e'~eiler, Alerliler'dir Q\ Inrtazaogln, 2011: 17 -27) .

iran Azerbeycan'mda Tebriz s:evresinde, T tirk, Ktirt ve Azerilerden oln~an Ehl-i

H aklar, Kuklar diye de adlandmhyorlar. E hl-i H ak l(lrklar, cernle1·inde semahlanm

yalruz pirlerinin h nznrnnda, tanbnr ve def s:alarak dontiyor, semah i)in "H akk'a

)iirtimek" di.mlesini ktillamyorlar.

iran'da ya~ayan Alevilerden bir klsm1 da kendilerini " Kuklar" diye tamtlyorlar.

Tahran s:evresindeki Krrklann ntifnsnmm 2000 kadar o ldngn soyleniyor. Gorti~me

olanag1 bnldngnm bir l(lrklar dedesi baz1 sornlanma ~oyle cevap verrni~ti : " Biz ezelden

Alevifi~ E hl-i H aklar sonradan A levi oldular. Biz k urban oltma her hajta cem )'ap art=?;

Ceddimiz Baba Selman )'ani V irani 'dir - Belht). Omm piri Sultan Nehani 'dir. Nehan, Tebriz

yak mlanndadtr. Biz de tif fur semah var. A nadolu'dak i d~yif ve nejeslere biz kelam deriZ; jran 'da

yafqyan K.trk lann fOgu Tiirk'tiir, Kurt de vardtr ama sq;·tca fOk azdtr. E hl-i H aklann ise

fOgu K.iirt'tiir. E hl-i H aklar'm k utsal k itabt Zebur-e H akikat admt tattr' . Bn ve1·ilerden

anhyoruz ki; ~ah ibrahim, H nrnfi, Alerli ve Bekta~iler ve Kalenderiler iki cografyarun

mti~terekidir.

A§iret Baglantllan Konusunda Tespit Edilen Diger Veriler

Elbistan, Af~in s:evresinde ya~ayan a~iretlerin sozlti gelenekle1·i ile onlarla ilgili

kaynaklarda ya da h.ii)tik kabile adlan i)erisinde Lek, Dti.mbtili/ Dtimtili, H alas:,

Teberdar, Turabi, K akai, Ka~an gibi adlandumalar ges:mektedir. Ornek o larak

anruguruz isimlerden Ka~an, Atmah Ka~anh ad! ile Af~in s:evresinde, H alas: ad!,

Sinemilli a~iretinin dede ko)ii olan Elbistan K antarma ve Nnrhak Ban~ Al<;:i<;:ek


AliAKSUT

Mahallesinde, dede aileleri arasmda ve daha bir~tok yerle~im yerinde ge~tmektedir.

Kantarma Ko}ii'niin kar~lSlndaki Dervi~ <;:imliler, yoreye ilk geldiklerinde, koy

yakuundaki Halac;: Da~'nda bir yeri yur t mttuklamu soyliiyorlar. Kakai, ach Han)1plak

ko)iinde, perakende aileler olarak da degi~ik yerle~im yerlerinde kar~muza c;:wnaktachr.

Alhas a~iretinin ise yazill ve sozlii geleneginde Diimiili/ Dii.mbiili, Lek, Teberdar ve

Turabi adlan ge~tmektedir. Anch~nuz topluluklann Anadolu'dan onceki yurtlamu

bilmemiz gerekmektedir.

Hala~lar: E ski tarihi kaynaklara gore Hala~tlann ilk yurdu Is1k Golii c;:evresidir.

Giiney Afganistan'da Ciircan ve Bust bolgelerinde ya~amaktachrlar. Halac;:l ar 10.

)i izyudan daha once iran'm dogusuna, Ceyhan uma~run batlsma yayillru~larchr.

1006 yillnda ilek Han zamaru, Horasan Merv kenti civannda idiler. Hala~t ve Guzay

topluluklan 1202 y1hnda, H indistan'da, Piruz~ah donemi birle~nu~lerdir. Giiney

Afganistan Halac;:lan Tiirki Harezm~ahlarla da kan~nu~larchr. Goc;:ebe Hala~t guruplan

14. yiizyudan itibaren Farsistan, Azerbeycan, K afkasya ve Anadolu'ya goc;: etnu~lerdir.

Timur doneminde, iran Ka~an, Save ve Kum dolaylanna gelmi~ olan Hala~tlar ile

ilgili en detayh bilgiler "Mncmel- iil tavanx pas az Nader" ve "Tarixe Gitigo~a" adh

kitaplarda mevcuttur.

Afganlardan (Pu~tu) sayuan Guzaylar'm Pu~tl.ua~nu~ H alac;: olduklan ileri

siiriilmii~tiir. Hala~tlann onemli bir kesiti giiniimiizde Azerbeycan ile Farsistan'm

birle~tigi yerde ya~amaktachr. Save, Kum, Erak, Tefre~ kentleri arasmda, 40-80

kadar koy Halacistan diye adlanchrumaktachr. Hala~tlann bir kesiti Farsistan'm giiney

kesinunde Azeri-Ka~kayi a~iret federasyonu arasmda ya~amaktachr. Bu bolgedeki

bir Azeri-Ka~kayi boymmn ach Hala~t'tlr. H alac;:lann H alac;:c;:a nu yoksa Azeri dili

mi konu~t1.1klan bilinmemektedir. Halac;:lann birc;:ogu Farsla~nu~, Azerile~mi~ olup

Azeriler gibi ?ii'dirler. imami ve Alevilerin oraru ise bilinmemektedir (Blaga, 1997:

324-326).

Cevdet Pa~a Tarihi'ni kaynak alan bir bilgi ise ~oyledir. iran'da H orasan'da H iCl·i

10. asu ba~lannda Ali yanhlan, A~kller, Batlniler, Habibiler, Haliler, H urremiler,

Mahabetiler, j\fehdeviler, Melametiler ve Talimiler, Suriye'de Diirziler, ismaililer,

Miitealiler, Nusayrile:r gibi isimler altru~larchr. Ali yanhs1 j\fazyar ve j\fukanna adh

liderler H orasan'da ya~atru~tlr. Bunlardan Ktzillar (j\;Iuhatrun ere) digeri Aklar

(Mubezziya) achnda iki mezhep ortaya c;:tkarnu~tlr. Horasan'da Ebui\Iiislim'iilahla~tlran

&zamiye l\.Iezhebinin bir klstru ve Kala~t Tiirkleri, j\fukanna taraftan Aklar'dan idiler.

Azerbeycan'daki Babekiler l(!zillar'dan saphyordu (Yoriikan, 1998: 446) . Bu bilgi bizi,



gec;:mi~te Alhashlar ile Sinemillilerin birlikte, ya da yakm cografyalarda ya~achklan,

inane;: birlikteliklerinin de eski oldugu yorumuna gottirmektedir. Elbistan Kantarma

ko}ii, Nurhak Bar1~ Alc;:ic;:ek ve H anc;:1plak j\ fahallelerinde, topluluk admdan ad vurma

geleneklerine kadar birc;:ok konuda, bu topluluklann baglanru gosteren der·in izler

varchr.

L ekler: Alha.sh ya~hlann sozlti geleneginde Lek sozctigti gec;:memektedir.

D aha c;:ok yazili kaynaklarda, Lekler'den olduklanna atlfta bulunulmaktachr. i lerde

anlatacagmuz Alhas a~iretinden once Lekleri tammanuz gerekir. Lekler, Lekistan adh

bolge halkuun % 95' ini olu~turan iran halklanndan bir gurupturlar.

L ekistan: Azerbeycan, iran, Lor·istan ve Ktirdistan arasmda bir bolge olup

ba~kenti Burucerd'dir. Yore halkl Lekler Batl irani dillerinin Kuzey gurubtmdan

Lekc;:e konu~urlar. Lekc;:e, Guranca'ya yakln bir dildir. Lek<)e ayn ca Ehl-i Hak ve

Yarsan gibi G ali ~iiler'in dinsel dilidir. Lekistan: Kerman~ahan, Hemedan, Loristan

ve ilam ostanlanndan olu~ur. i lam, Lumar, j\fehran, rvfelayer, Nahavend en onemli

kentleridir. Lekler toplam iran ntifusmmn % 2 sini olu~nuurlar (Blaga, 1997: 17-18,

158-161).

Bolge halkl Lekler·in buraya kuzeyden goc;: ettikleri dti~tinlilmektedir. Lek

sozctigti, ")iiz bin aptal, cahil, sac;:ma soz, yutlk giysi, koylti giysisi, elbise lekesi vs."

anlamlannda dillendirilmi~, (Burhan-e Kate) Ktirtlerden bir a~iret ach o larak da

kullamlrm~tlr. E tnik Ktirdistan'da ise sapca azchrlar. iran'da Leklere Lor denilse de

Lekc;:e de Lorca da iki ayn irani dildir. Lekler, Lekistan d1~mda Tahran <i'evresinde,

Hemedan'da, Etnik Ktirdistan'da, Etnik Farsistan'da, ~iraz c;:evresinde, Kirman'da,

H orasan'da, Erak (Irak) Sultana bad c;:evresinde, E tnik Azerbeycan Kazvin <i'·evresinde,

Zencan ve Gilan'da ya~amaktachrlar (Blaga, 1997: 158). Lekleri Loris tan' a ~ah Abbas

yerle~tirmi~tir. Bu.rada ach gec;:en lrak'1 baz1 ara~tlrmaCllar gtintimtizdeki lrak olarak

anlamakta ya da anlatmaktachrlar. Oysa kastedilen cografya Irak-1 Acem'dir. Irak'l

Acem, iran'm dogusunda bulunan "Cibal" denen, eski j\fedya diye de amlan daghk

bolgedir. Saveh ve Rey de bu alandachr (Urfah Mateos, 2000: 262-390). Medya yalmt

j\fadi Azerbeycan ve lrak-1 Acem denilen kltamn eski achchr. Acem lrak'1 ~eklinde de

dillendirilen bolgenin diger ach H uzistan'chr (~eref H an, 1971: 20).

Karmati lideri K armatha (Karmud) da Khuzistan'h yani Taberistanhdu. Karmatl1a

Irak Kufa' ya (Kufe) buradan gitmi~tir (Urfah Mateos, 2000: 316-390).


AliAKSUT

Lekle!·in bti}iik <;:ogtmlugu, G ali ~ii E hl-i Hak - Aliallahi'clirler. E hl-i H ak in ancmm

be~igi Lekistan'm Delfo ils:esidir. Lekler'den Zohab ve Belicanlar lrak Ktirclistan'l

Musul'dan gelclikle1·ine inanular. Kumann yerine Leks:e konu~maya ~ah Abbas

zamanmda ba~lad!klan samlmaktadu. G ali ~ii Lekler, Biav'deki l\.Iusa K az1m'm sozde

oglu sayuan ~ehzade Ahmet'in mezanru ziyaret ederler. Seyidleri Azeri Klzueginler

(j\;Iuhammere-Hurrerniye) gibi "klzu sank" sararlar. Bayramvend (De~ina, Alayun),

Cumeyr, Tokra~vend, Hazal, Sencabi, Cumeyr, K akavend gibi a~iretle1·i vardu.

1850'lerde lrak Ktirdistam'nda H anikeyn'de, Ktut Bacilanlar 'm arasmda, Lek Zend

kabile kalmttiaruun varhg1 one stirlilmti~ttu. Lekler'den Sencabi a~ireti kendilerini

Arap soylu, Segvendler ise kendile1·ini, Beni K alb Araplanndan sayarlar. Lekler'in

Kelko boyu uzak ges:mi~lerini Arap cografyasma baglar, kenclilerini Ruham ve

N ebuknesr'in soyundan yani ivfusevi sayarlar. Aralannda i\Iusevi ad ve geleneklerine

rastlanmaktadu (Blaga, 1997:158, 163,343, 356) .

Goranlar: Gulati ~ii inancmda o lan, Ktirtlerin arasmda ya~ayan faka t Ktirts:e'den

ayn bir dili konu~an, bir halktu. Azeriler is:in, l(Izuba~-Bekta~i yerine Goran ad!

verilmektedir. El"tl-i H ak inans;h Azeri balk ile irani bir dilde konn~an Gnranlar 'm

sadece inans:lan ortaktlf. G oranca ise Zazaca gibi Ban irani dillerinin kuzey koltma

mensupmr. Degi~ik lehs:eleri o lan Goranca'mn Leks:e ve Zazaca'ya (Dilimh = Klrd!ki)

yaklnhgr vardu. Goraulann iki a~ireti i mami ~ii'clir (j\;Ilite~enia) . Nevruz Bayrarmndan

once Ehl-i H ak Kerbelas1 denen Kerendin'in dogttstmdaki Baba Yadigar ziyaretine

giderler. Caf, G o l11a1·i, Hayda1·i, ~onkare, Bives:, Tlifengs:i gibi a~iretleri bultmmaktadu.

Irak i\Iusul, Hanakeyn s:evresi bunlann kl~lak yurtland!r (Blaga, 1997: 180-181).

Nurhak s:evresinde sapca kalabahk ohnayan bir aile grubu da Goran'daki gibi T tifeks:i

aduu ta~1maktad!r.

Sinemilli a~ireti is:erisinde Kuan adh bir slilale bulunmaktadu. Bu aileler i\Ialatya

Aks:adag Ktirecik taraftanndan gos:medirler. Yine aym a~iret is:erisinde Veysikler adh

bir aile gurubu ya~amaktadu. Her iki ailenin ad! iran cografyasmda ya~ayan Alevi

Goranlar is:erisinde ges:mekteclir. Bradost Goran beylerinden birisinin ad! Kuan olup,

bunlar; Hasan Veys'den indiklerine inanmaktadular (Oznma, 1989: 522).

T eberiler: Alan s:ah~mas1 suasmda gorti~me olanag1 buldugtun birs:ok ya~h,

Alhash A~ireti tiyesi, kendilerinin " Ebu Mtislim H orasani'nin Teberdan Turabiler'den"

olduklaruu soylediler. Tebe1·i, sozltik anlarm o larak, genellikle eskiden dervi~lerin

kulland!klan uzun saph, kti<;:tik balta, mrab ise toprak anlammdadu. Ebu Turab, Hz.

Ali'nin lakab1du. Bu lakab1 Hz. Ali'ye Hz. Muhanun ed venni~tir. "Topragm Babas1"



top raga bulannu\i, manasma gelir. (tsl. .Ans, 1994: 10 / 243). Bu konuda deg;i~ik

yorumlar vardu:.

H azar Denizinin gii.neyinde bir bolgenin ach Taberistan'du:. El-Has ach ilk once

Taberis tan adh bolgede ge<;:mektedir. Taberistan'm kurucusu el Hasan b. Zeyd

Evlad-r .Ali'den, Hz . .Ali'nin yedinci ku~ak torunudur. Taberistan .Alevi Imamlan

864-1033 ylllan an:asr 169 yll bolgeye hakim olmu~lardu:. Buruann taht ~ehirleri Sari

(Saru) ve .Amiil, dilleri .Arap<;:aych. Taberistan'm gii.niimiizde de merkezi Sariye'dir. Hz .

.Ali evlach Hz. H asan soyundan gelen Taberistan .Alevi seyyidlerinden (?erifi olacak)

birisinin ach, .Arap im lasmdaki el taklSl ile ba~lamaktachr. II. Has el H as .Ali evlach

seyyid gibi. Ornegin, el H as .Ali evlach, Hiiseynilerden bir seyyiddir. El-Has 3. H as'm

kaympederidir. 3 . H as Horasarlli bir cariyeden dogmu~tur, ~air ve miielleftir. 3. H as

egeme1ilik doneminde Ni~abur'u ele ge<;:irmi~tir (Oztuna, 1989: 1/ 748-749). Imam

H asan'm ton uuar:mdan ?erif K asun El .Alevi'nin babasr ?erif Ibrahim 815 yllmda,

Yemen'de .Abbasiler tarafmdan asllnu~tlr. K asun El .Alevi Taberistan'da "Zeydi

K asuruye i\lezhebi'ni", K asun'm soyundan olan ?erif K asun da Yeme11'de "Zeydi

Hanedanh~'m" kurmu~tur. Bnra aym zamanda H orasan'da isyan eden, .Abbasilere

yenilen, Imam Zeynel .Abidin'in to runu El Mukanna yanda~lannm da srgmch~

bolgedir. Burada 833-834 de ya~anan H iirremi Babek isyanmdan sonra 2000 sava~<;:r

go<;:erek, Malatya Dogan~ehir (Sozopera) bolgesine sr~nnu~lardu (Saltuk, 2006: 73-

74) .

.Arap<;:ada el sozciigii aidiyet ekidir. Ornegin, el H asan sozciigiinii, H asan' a aittir,

gibi dii~iinmek g erekir. .Alhashlarm <;:ogu, kendi deyimleri ile Elhaslann, Imam

H asan'm evlatlan ~erifierin etrafmdaki topluluk olmasrnedeniyle Ell1ash/ .Alhash diye

arulchguu, 1980'li yillarda olu~an Tiirk-Islamcr diye tamnan tarih<;:ilerin, asimilasyon

siyasetleri geregi atlachklan bilinmektedir. .Alevi ara~tlrmacllann bir <;:o~mun da

maalesef bu bilgileri ya yakalayamadrklan, ya da bag h.-l.uamayarak veya dar milliyet<;:i

arilayr~larm i)ine gomiilerek, gormezden geldikleri a~ikardu:.

Bu bolge aynca; .Anadolu'da ya~ayan .Alevilerin ikinci biiyiik dergalu Erdebil ile

H asan Sabbah'm srgrnagr, iissii .Alamut Kalesi'nin de i<;:inde bu.lundu~1 alandu:. Bu

bilgiler her ne kadar halk belleginde ge11i~letilmi~ ise de "H orasan'dan gelmi~iz"

soyleminin rastgele bir soz ohnachguu, bu yaygm ciimlede ger<;:ek tarihsel bir zemininin

bulundu~mu teyit etmektedir . Yani halk krsmen dogrn soylemektedir.


AliAKSUT

H orasan c;:1kl~h E ba j\flislim H orasani, i\ I. 748 phn da H orasan'l h iiklnii altma

alru~nda Semerkand. Toharistan, Faris, Tus ve Tabsin'e valiler gondermi~tir (Aykac;:,

1997: 128). Bu bilgi ic;:erisinde yer alan Tabsin sozciigti dikkate degerdir <;:iinkii

Elbistan c;:evresinde ya~ayan a~iret guruplannm ikisinin aru Sin ve Tab kokle1·i ile

ba~lamaktarur.

Teberiler konusunu biraz daha ac;:manuz gerekiyor. Teberiler, Iran i\lazenderan

bolgesinde ya~ayan bir halk gurubudur. Bolgenin Iraniler'den onceki halklanndandl!lar.

Tabariler, H azar Denizi'nin giineyinde, Babul kenti yakmlannda Tabaristan denilen

bolgede ya~arlarru. T abarilerin dilleri irani dillerden farkh idi. Irani halklardan c;:ok

once M. b . 3000 p llan nda gelip bu bolgelere yerle~tiler. D aha sonralan Zerdii~t dinini

kabul ettiler (Salt1k, 2006: 9) . Teberilerin ya~aru~ bolge Taberistan diye de anilir. Yine

ya~aruklan yerden dolay1 Teberiler'e Mezenderani de denmektedir. i ranniifusurmn %

4.5'i Teberi'dir. Teberiler Bat1 irani Dillerinin Kuzey gurubundan olup j\ fazenderani

dilini konu~an halka Teberiler denir. Teberiler'in Araplann bolgeye giri~inden once

Tiukilerle kan~t1klan one siiriilmii~tiir. Ka~aniler Farsc;:a ile kan~m1~ Olikayi lehc;:esini

konu~urlar. Dilleri zengin o lan Teberiler onemli ozanlar yeti~timu~lerdir. On!ii ve eski

kaynaklardan ~ehname adh me~lmr eserde, Teberiler iraniler'den ayn bir u k o larak

gosterilir. Bir siue S iinni o lan Tebe1·iler 9-10 yiizy1llarda ~ii Alevi-Zeydi ~iiligine

gec;:mi~ler, 864 yilinda Zeydi Alevi Devleti'ni kurmu~larrur. 1379 Yilinda da Mera~i

baguns1z bir ~ii devleti kurmu~tur. Zeydi ~iiler, bir ara ~ah i smail ile de kar~1 kar~1ya

gelmi~tir.

Teberiler, O likayi, Gilveri, Kanberi, Kandehari, Ka~ani, Koleyni ve ~ahiiseyni

adh guruplara aynhr. i\ Iazenderanice'nin Deylemani, Gorgani ve Olikayi adh lehc;:deri

varrur. Teberiler yani i\ Iezanderaniler ic;:erisinde; Cugi (Ho~ru~in), Rom ve G avdari

adh kabileler yer ahr, c;:evrelerinde c;:ok uygar bir balk o larak bilinirler. Kadmlan diger

bolge kadmlarmdan daha c;:ok ozgiudiir (Blaga, 1979: 6, 20, 151, 157).

Tab sozciigti Ka~ani, D iimiili, El-Has gibi Cugi aru da and1gnruz bolgeden

ta~mmadu. Sivas imranh <;:engelli D ag1 etekle1·inde Cogi Baba adma bir ziyaret

ye1·i bulunmaktarur. Topluluklam1 Anadolu'daki da~rru, milliyetc;:i yakla~nnlarla

farkh kiiltiir ve etluk kahplann iiyesi olarak gosterilmekte, ger c;:ek gizlenmektedir.

Ula~tl~rruz bilgilerden sonra varru~mrz yoruma gelince: Sinemilli, Alhas, A tmah

ve At1nah Ka~anhlarm H azar'm giineyinden Irak'1 Acem'den ve buralara yakm

c;:evrelerden daguruklamu, bunlam1 daha evvelce akraba o lduklanru gostermektedir.

27 4 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ----------


l rak'ta Ehl-i H aklar Bekta§iler ve Diger Topluluklar

Bazt ara~tlnnacuar Anadolu'da Aleviler arasmda ya~atllan H orasan deyiminden

Irak't anlamak gerekir diyorlar. Osmanh doneminde son yiizyua kadar, Irak Bagdat

Sancagt Bagdat K azasma bagh dort nahiyesi bultman bir kazasmm aru H orasan'chr

(Osmanh Vilayet Salnamelerinde Bagdat, 2006: 203).

Horasan, Ali yanhlanna yatakhk etmi~; K alende1·i, H aydari aklmlann be~igidir.

Samaniler doneminde H o rasan Alevile1·inin iizerine giden Hanlardan birisi Bugra

H an'rur. H orasan topragt daha sonra Safeviler ile bolgedeki bazt Han' lann Osmanh

kl~klrtmast ile "dtigtine gider gibi" Klzuba~ Sava~t'na gittikleri bir cografya olmu~mr.

Bu donem Klzuba~ Sava~1 Ozbekler ic;:in adeta dini bir renge btirtinmti~tiir (Togan,

1981: 99, 124-125).

Tahran'm dogusundan 1-faverati.nnehr'e kadar olan devasa bir bolgeyi yok saFp,

H orasan'l Irak'taki bir kazaya indirgemek bilmeden soylenmiyorsa kotii amac;:h

yanh~tlr.

Irak'h Aleviler.in bir kesimi ?ebek aduu ta~lflar. ?ebek a~ireti a~hkh o larak Irak'ta,

i\lusul'un dogusunda, Telkeyf ve Hamdaniye kazalanna bagh koylerde ya~arlar.

Yakln donemde rvlusul, Erbil, Kerkiik ve Stileymaniye kent merkezlerine goc;: etmeye

ba~larm~lardu. Ira k'ta Elli'den fazla ?ebek koyii varchr. ?ebeklerin senidleri H act

Bekta~ Veli'ye bagh o lup kendilerini Bekta~i olarak adlanchru, ?ebek Buyrugu adh

kitaba gore yi irtitiirler. Anadolu'nun Giiney bolgesinden ya da iran cografyasmdan

Irak'a geldikleri yazillp soylenmektedir (1526 ythnda Kalender <;:elebi ba~kalchrlSlmn

ardu1dan siiriilen topluluklardan o labilirler) . Bu konuda bir tespit ~oyledir. K alender

<;:elebi isyamna katllan Beydili, <;:epni ve Giinde~li oymaklan Arap-T tirk smm boyunca

Rakka, Katru~h, Kerktik hattlna stirtilmti~lerdir. T tirkm enlerin bti)iik bir boltimti bu

donem buradan iran'a gec;:mi~lerdir (Saltlk, 2006: 272).

?ebekler, ?ebekc;:e aduu verdikleri bir dilin yanmda, Arapc;:a, T tirkc;:e ve Kiirtc;:e

konu~maktachrlar. ?ebek seyyidleri ise gtintimtizde T tirkc;:e konu~amamaktachrlar.

Uzun stireden beri hem Stinn.ilik hem ?iilik klskact altlndaki ?ebeklerin son zamanlarda

Ali Re~ ve Deravi~ adh yerle~im yerlerindeki onemli ziyaretleri bombalanrm~tlr. ?ebek

yerle~im yerlerine , ? iiler tarafmdan H tiseyniye aru verilen mescitler yapuarak, inan<)

degi~tirmeye zorlanmaktachrlar. ?ebekler cemlerini Per~embe ak~amlan, evlerde

------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 27 5

AliAKSUT

yapmaktaclular. A~ura'da, Hz. Hiiseyin'in ba~uun Kerbela'ya getirildigi giin, Mehdi'nin

dogum giinii ve On iki imamlann dogum ve oliim tarihlerinde toren yaparlar.

?ebekler Irak'ta, Abbasiye koyiinde Makam-1 Abbas, Ali Re~ koyiinde i\lakam-1

Zeynel Abidin, Musul'da imam Mahsen merkadi, imam Yahya E bu Kas11n , imam

Abdullah el-Bahir bin Zeynel Abidin'i ziyaret ederler. Anru~nuz on ziyaret yeri Hicri

On ikinci asudaki Bekta~i Tekkesinin oldugu yerdir. Buyruk ve Menaklblan arasmda

HaCl Bekta~ i\lenaklb1 da vardu, kitaplarm dili Tiirkc;:edir. 12 Hizmetin gerc;:ekle~tigi

cemleri, aguhkh o larak pirlerinin evinde gerc;:ekle~ir. Deyi~ ve nefesve semahlar Anadolu

Alevi-Bekta~i toplulu.klan ile aymclu. ?eyh/ Seyyidlerin elindeki Safi Buyruguna gore

Kuk!ar cemini yapan ~ebekler, ikrars1z kimseyi ceme almamaktaclular. ?ebeklerin Fars,

T iirkmen, G oran ve K iirt olduklanna dair tart1~malar da bulunmaktaclu. Anadolu'da

bilinen iinlii H ak A~rklan yamnda, Seyid Nizamoglu'nun deyi~leri ile cem yaparlar.

Siyasi, dini, kiiltiirel bask! altmda, asimilasyon klskacmdaclular. Irak'a Safeviler sonras1

geldikleri de soylenmektedir. Ehl-i H aklar ic;:erisinde sayJular.

I rak'ta Ya§ayan. Alevi topluluklar: Ehl-i H aklar, K akailer, Klzuba~lar ve

Bekta~iler'dir. Elli-i H aklar Irak'ta; Aliilahi, Bacvan, Klzuba~, Mevali, Sarh ve ?ebek

ad! ile arulmaktaclular. Elli-i H aklar'm mukaddes sazlan tanburdur (Ia~gu1, 2012:

17, 53, 95). Gorii~me olana~ buldugumuz Irak Alevileri, cemlerinde Anadolu'da

oldugu gibi baglama denen c;:algry1 kullamp, Muharrem ve Hrzu Orucmm tutmklanru

soylediler. Her tiirlii asimilasyon politikasma, ~iddete direnen Alevi ?ebeklerin

saylSlmn giiniimiizde iic;: yiiz bini a~km oldugu soylenmektedir. O sma1lli Devletince

1905 yilinda hazulanan bir rapora gore; Irak'ta Musul ve ?ehrizor v ilayetlerinde

ya~ayan toplam 31 Kiirt A~iretinin tamamr ~afi'i inanClndaclu. Yine aym rapora gore

Musnl c;:evresinde ya~ayan Arap A~iretlerinden, ?ammar H oka Caferi, Aneze A~ireti

Maliki-Caferi, H adidi A~ireti Caferidirler (Marufoglu, 1998: 74, 78). Irak Kerkiik

c;:evresindeki T iirklnenlerin aguhgr Siinni inanc;:hclu. Aralarmda az sayrda Huistiyan

T iirk varrur. H anefi T iirkln enler Kerkiik, i\ lusul ve Bagdat c;:ev resinde ya~amaktaclular.

T iirkmerlierden ?afii inancmda olarliar Erbil, Koysancak ve Sii!eymaniye ile Kiirt

bolgelerinde ya~arlar. Caferi (? i'a) T iirkmenler ise, Kerkiik-Bagdat yolu iizeri ve

civan kusal kesimde ya~arlar (i\ Iarufoglu, 1998: 58). Anadolu Irak ba~ kopmaya yiiz

tutmu~mr.



D ede Garkm ve E lbistan

Anadolu, D iinya olc;:eginde ne kadar onemli ise Elbistan ve c;:evresi de Anadolu

ve Alevi inana ic;:in o kadar onemlidir. T iirklerin hakimiyeti ve Selc;:uklulann devlet

olu~larmm ardmdan ya~anan en bti)iik kavgalardan birisi; Ad1yaman, i\lalatya,

E lbistan, Sivas, Amasya, Ku~ehir c;:evrelerinde meydana gelmi~tir. Bu kavganm

lideri Baba ilyas'tl!. Baba i lyas, Horasanh Ali'nin oglu olup H orasanh ~iicaaddin

i lyas = Baba ilyas'tu (A~1kpa~aoglu Tarihi, 1970: 10). Baba ilyas, Dede G arkm'm

halifesidir . Malatra Bimare ko)iinde adma bir zaviye vardu. 1564 tarihli j\.fara~ tahrir

defterinde Marafa bagh G oksun'da Tenri Bayat isimli mezrada, Dede K argm o~illan

ziraat etmekteydi. Bu zaviyeye hizmet eden 9 ki~inin Dede Garkm evlaru oldu~1 ve

etrafmda G arkm cemaati iiyelerinin bnlundu~1 tahmin edilmektedir. Bu zaviyede on

hanelik bir niifus kurban i~i ile me~guldii. Dede G arkm ocag1 Aleviligin en onemli

miir~id ocaklanndandu (Ocak, 2011: 66-73).

Dede K argm'm asil ad!Numan'rur. Vefai ~eyhi Seyyid E bu 'l Vefa tarikat silsilesinden

oldu~ma clair kaynaklar bulunmaktarur. Bu gorii~e itiraz edenler de varrur. Se!c;:uklu

Snltam 1. Alaaddin Keyh.-ubad zamam ya~arm~tl!. T iirbesi Urfa Viran~ehir'de Circip

<;ayt kenanndaki Dedekoy'dedir. Velayetname-i H ac1 Bektafta Dede G arkm'm Mara~

Elbistan, G oksun yoresinde ya~aru~ kayru vardu. Faaliyet alam Dulkadir Beyliginin

hakimiyet bolgesi ile aymdu. K argm boyu iiyeleri Anadolu'nun dort bir tarafma

dagilnu~lardu.

H ac1 Bekta§ Veli ve Bekte§ Obas1

Heniiz netle~memi~ bir teze gore, Anadolu Aleviliginin ser c;:e~mesi kabul

edilen, H ac1 Bekt:a~ Irak, Musul, Kuzey Snriye iizerinden Anadolu'ya girmi~ Bekte~

obasmdandu. Velayetname'ye gore, Snlucakaraho)i ik'e gehn eden onceki yurdu

Elbistan'du. Bekte~ obasuun E lbistan'daki varh~m Osmanh tahrir kay1tlan da

dogrulamaktadu. 1563 yill tahrir kay1tlannda Bekte~ obasuun yurdu ~nrgm ko)ii

ve Yenice K ale Nahiyesindeki Yolagz1 Ekinligidir. Vilayetname'de, H aa Bekta~

Veli'nin, yaramaz aslanlan ta~ ettiginden bahsedilmektedir. Arslanlarm bulundu~1 yer

'fuslantaf' Elbist:an D arende arasmda bulunan Yenikoy'diir. H ac1 Bekta~ Veli'nin

ve ic;:inden c;:lkt.1g1 soylenen Bekte~ toplulugu, Mardin'den, Malatya, Sivas arasmda

bulunan Yeni il'e , oradan Elbistan'a gelip, Sulucakaraho)iik'e gitmi~tir (H. Aksiit,

2010: 33-34) . H aa Bektafm Bekte~ obasmdan oldu~1 yorumu tart1~1lmaktadu, konu


AliAKSUT

netle~memi~tir. Ancak omm Baba i shak'm sag ko ln oldngn, ona atfedilen "Halife -i

H ass-1 Baba Resul" unvanm dan anla~umaktadu (Tekin 2008: 67).

Elbistan Af~in <;:evresinde yeti~e11, bilge ve ~air ruhn ile one ) lkanlann ba~mda

Melnli diye iinlenmi~ olan (K araca H iiseyin) gelir. Melnli'nin kendi ara~tumalanna

gore, H aCl Bekta~ Veli Snlncakarahoyiik'e gitm ede11 once, Elbistan'da kahru~, Af~in

(Yarpnz) Yedi Uyurla:r Magarasmda kuk giin )ile <;:lkarrm~tu. H aCl Bekta~ Veli, Mogol

basklst sonncn H arezmliler ile yoreye gelen, mnhtemelen 1220'li yillarda Elbistan

<;:ev resine yerle~en, Tiirklnen babast Dede G arkln ile de gorii~mii~tiir (O zpolat ve

Erbil, Tarihsiz; 287-288). Ba~ka kaynaklarda da bnna yakln bilgiler vardu. Dede

Kargm j\ fogollar oniinden ka<;:arak Mara~ Elbistan <;:evresine yerle~en H arezmliler ile

gehni~tir (Giilten, 2011: 149).

Onlii A~lkpa~azade de H act Bekta~ Veli ile karde~inin Z iilkadir iilkesinde Elbistan

veAymtab yorelerin de dola~nguu yazmaktadu (j\;Ielikof, 1999: 88, 125). Vilayetname'de

bnnlan onaylar ni telikte ciimleler vardu. " ... B11ndan sonm H iinkar, Rttm iilkesine yurtidii.

E l&istan E shab-t Kehj magarasma Jiirudii. Orada bir E rbain pkardt. Kqperi)'e dogru JOia

pktt'' (Golpmarh, 1990: 18) . H aCl Bekta~ Veli'nin obast ve karde~i ile birlikte ge<;:tigi

soylenen topraklarda, Bekta~i tarikatma ait zaviyeler de knruhnn~tnr.

Kadmctk Ana ve E lbistan

K admClk H act Bekta~ Veli'yi koruyup ko llayan kadmdu. ?eyh Evhadnd-D il1

H amid el Kirmani'nin :Wienaklpnamesinde, Fatma adh bn klzm Ahi Evren'in de e~i

oldngn yazilirur (Bayram, 1994: 12-13).

Fatma An a yani K admctk, aduu Elbistan'm Aktil ve Sultan-Kornsn'nda Ko<;:n

Baba'mn toplulngn olan K o<;:n obastyla birlikte ya~ayan K arunClkln obasmdan

ahnaktadu, deniyor. ~-\mlan K arunClkln toplnlngn o donem Bozdogan'da kl~hyordn

(Aksiit, 2010: 34, 207).

1563 Yumda Marafda K admClkln Cemaati, Elbistan kazast Ahsendere Nahiyesi

Karunctk K aryesi ve Oftaz Mezrasmda ziraat etmektedir (Yil1an<;: ve Elibii)iik, 1988:

523-526). Anadoln Alevileri kadar, Ahiler ve kadm diinyast i)in de <;:ok one111li bir

ki~ilik olan Karunctk An a'mn, i)inden <;:tktl~ oba Elbistanhlara bir siire hem~erilik

etlni~tir. Kim bilir, belki de bn <;:ev rede yaklnlan ya da istni bilinmeyen tornnlan

ya~amaktarur.



D ulkadirogullan ve Elbistan

j\fa.ra~ Elbistan ve <;:evresi Dulkadi.rli Beyliginin derin izle.rini ta~m1aktadu:. i lhanh

Devletinin ytkill~mm ardmdan Anadolu'nun degi~ik yo.rele.rinde bazt beylikle.r o.rtaya

)tkrm~tu. Bmua.rdan bi.risi Dulkadirogtillandu:. D ulkadi.r Tii.rkmenle.ri H o.rasan

)tkl~h ve Oguzlan n Bozok kohmdan olup 1335 yillndan itiba.ren tarih sahnesine

)tkrm~lardu:. Beyligin ilk ku.rucusu, Ke lemen sultanlannm emrinde E nnenile.re ka.r~t

yaptl~ sava~ta ~oh.ret bulan Zeyneddin Karaca Bey, 1337 Yillnda E .retllahla.r'm elinde

olan Elbistan'l ala.rak, D ulkadi.r Beyligine me.rkez yapnu~tlr. 1348 Y illndan itiba.ren

ba~mstzh~m kazannu~tu. 182 yu om.rii o lan D ulkadi.rlile.r, 1515 yillnda Yavuz Sultan

Selim'in sad.razanu H ad!m Sinan Pa~a komutasmdaki aske.rle.rce, Turna Da~ sava~mda

yenilnu~le.r ve beylik o .rtadan kalklm~tlr. Bu sava~ta D ulkadir beyi Alaiiddevle ve do.rt

oglu birlikte oldiiriilmii~le.rdir (G iiriin , 1984: 4 77-4 79).

Timur ve Elbistan

Timu.r'un, dige.r ad!yla Anadolu ) tkarmasmda Elbistan da de.rinden etkilemni~tir.

Timnr, lrak Acem'inde Ginbiila ken tinde Bieri 235-282 yulan arasmda ya~ayan,

Seyid E bu Muhatmned Abdtillah bin j\ fuhammed el- Cennan el Ciinbiilani, ya~ad!~

donetnin ilimle.ritu alrm~, ' :Alevi Ciinbiilani Tat·ikatl'nm" lide.ridir. Timu.rlenk Alevi

Belh ~ehrinde Alevi seyidi Be.rke ile tam~tlktan soma Alevi Ciinbiilani ta.rikatlna

ginni~tir. Timu.r'un Alevi Ciinbiilani tat·ikatl dogrultustmda ~ii.rle.ri de bulunmaktadu:

(i\·fuhammed E tnin G alib et-Tavil, 2000: 153-244). Bilindigi gibi Cunbula, "iffiler,

kqyluler, k t'?}llarn anlatmna gelen K a.rmati og.retisine me.rkezlik ettni~ti.r. Ancak aym

Timu.r, Anadolu'yu det·inden etkileyen H u.ru fi ogretisinin ku.rucusu Fazltillah'm,

H u.rufiligi kabul etmesi onerisine ka.t:~l )lkllll~ ve onu oldiirtmii~tiir (Noyan, 1999:

260). Fuad Kopriilii de, Sufi temayiillii T imu.r\m, Mazenderan Aleviligi iizerinde

biiyiik etkisi olan, ~eyh H asan-1 Cev.ri'nin mii.ridi oldugtum soyler. T imu.r l.rak'taki

~ehi.rlere hep Caferi valile.r tayin ettni~tir (U<;:an , 2013: 29).

Elbistan T imu.r tarafmdan da i~gal ve yagma ediltni~ti.r. Bu o lay ~oyle

ger)ekle~tni~ti.r. T imu.r, 9 Agustos 1400 yillnda Sivas't ku~atlp, teslim ahp, kalesini

ytktlrtm~tlr. Bu donemde Dulkadi.rogtillan'ndan bazt ki~ile.r, Timu.r'un yaylala.rda

otlayan <;:ok saytda atlanndan <3ahp gotiiriince T imu.r ordusu ile E lbistan'a geltni~,

kenti harabeye <;:evinni~ ve Malatya iizerine yii.riimii~tiir (Oguz, 2000: 167).


AliAKSUT

Bnndan bir siire soma 1414 yilinda j\ falatya, Kopekli Av~arlanndan Hiiseyin Bey

tarafmdan ele ges:il·ilnu~tir. H iiseyin Bey hile ile oldiiriiliince, Kopekli Av~arlaruun

ba~ma karde~i E slemez Bey ge<;:nli~tir (Gogebakan, 2002: 26). Kopekogln H iiseyin

Bey 1415 yilinda Malatya'ya bagh olan Cnbas kazasuu yaknu~tu: (Gogebakan, 2002:

173). Kopekli'den oldngnnn soylenen baz1 aileler, Elbistan Snltankornsn s:evresindeki

yerle~im yerle1·inde, ornegin Beyyurdn'nda ya~amaktadular. Aynca Af~ar boyu

i<)erisinde Kopekli adh bir oba bnlnnmaktadu.

Yorede Ya§<lflan i kinci ~ah i s mail Olaymm Ardmdan Bir Osmanh Fermaru

Belge 49. Elbistan 'da Bir KlZllba~'m K atline D air:

" Zulkadiri;·e Bvderbv·ine, E lbistan K.adtsma hiik iim ki: Sen ki kadmn, mektup gonderip,

E lbistan ilresine baj,lt jnatlf adlt koyden Yitilmif Abdal admdaki k imse ifin, "Kt'?Jibaf olup,

yeriata gore hakkmdan gelinmek la'?}mdtr. " Dfye bildirmiysin.

jmdi, adt gereni y akalamam em redip, bU)'Ut'dtlm ki; E mrim geldikte, adt geren K.t'?}lba(t, bir

bat ka tohmet (suf yukleme) )'OIUJ•Ia tutuklaytp ve de ahvalini Jiice feriatm gerektirdifi tekilde, bu

kon11da ge;mifte gonderilen u/11 Jermamm geregince teftif ryleyip, geregini y apasm.

Get'fekten ar-{, oltmdug11 gibi Rafi'?J (K.t'?}lba{) oldugu sabit oiHrsa, germifte rafz ve ilhad

iizere o/an/ar hakktnda gonderi/en 11/11 jermantm geregince tf vJ/v·ip, unun dahi {frtaf k Hra/tnca

hakkmdangelesin. 25 & cep 985 (J\tf. 1577!' (Oz, 1999: 297; Kocadag, 1997: 142).

Kihs;h Doganh Alc1 Topluluklannm i skaru

1660'11 yillann sonn ile 1770'li yillann ba~mda O smanh yognn bir iskan politikas1

nygnlanu~tu:. Bn donem siirekli siirgiin kararlan ahnmakta, aClmas1zca ge1u~ halk

yrgrnlan yerlerinden yurtlanndan edilmekte idi . 1706 Y ilinda ~ekavetle1·i nedeniyle

Hama'ya iskanlan etnredilen, daha sonra affedilip Elbistan naluyesi Ahsendere'ye

yerle~tir-ilen Akl, D oganh ve K1h<;:hlar cemaatle1·i, ye1uden ~ekavete ba~laymca,

Krbns'a siiriilmek iizere harekete ge<;:ilnli~tir. Karar ahnd!gr suada bn toplnlnklar,

Kars-1 Ziilkaru·iye cemaatlerinden isyan halinde o lan Tacirli, Caftn Dokuzn ve D ag

evi Ceridi ile birlikte bnlnnnyorlard!. Klh<)ln ve Akuann kethiidalan 25.000 kuru~

nezr verip K1bn s'a siiriilmemeleri1u istenli~lerdi. i stek 1707 yilinda kabul edilnli~tir

(Halas:ogln, 1997: 111).

280 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ---------


i skan D on emi ve Elbistan

Dulkadirli topluluklan ~ekavet is:inde o lduklan , diizene uymachklan gereks:esiyle

11 Ocak 1691 yilinda Ceyhan nehri iizerindeki Klluk Berendi ve Ayas kazalanna

yerle~tirilmi~, bu Dulkadirli topluluklan daha sonra ifraz-1 Ziil K adriye diye

amlnu~larchr. Bu topluluklar: A la-H mz/t, A namas/11, A rap/11, Bula Fakt/11, B~uk- A bda/111,

Davut-H act!t, Segmenli (Sagmanlt), Karamanlu, <;akai-Demircilu, <;akaiiH Dokt~zu, <;anlt/11,

<;atal-T epe, <;tkrtk (<;t!,rtk)- Tiiccarltlstl, Derdili Ceridi, D11ra-Bi!yli, Dedelii Ka-ramanlllstt,

Dipgalt Ceridi, Donekli-E ii, Dozuk (?), Esbli A lctst, Corer Ceridi, H tn!?Jr (?), - ... Tiiccarltlstt,

H ozmak (?), Kana Ceridi, Kanlt-Kavak, Kara Dedelu, Karaca-IVt{lu, Kara-H asanlt Ceridi,

Kara-Siilrymanlt, Karkm, Kem·etli, IV'?}I-Iu, K.iifiik -A bdallu, Musa Fakih, ~ihablt Tiiccarltst,

Tatt{lt, Tacirlii (Tecirlt), Ufaak!t, Y iiregir Doktt'?}l (?), vs. cemaat ve terekkullerdi (Orhonlu,

1963: 75-76).

18. }iizyJda O smanh imparatorlugu uztm ve yorucu sava~lann bedelini

kendi halkma vergi )i ikleyerek odetmeye s:ah~tl. Anadolu'da konar-goc;-er ya~am

tarz1 siiriiyordu. Yerle~ik topluluklar ise bu konar-goc;-erlerin de yerle~ik diizene

gec;-irilmelerini istiyorlarch. O sm anh da zaten ~ekavete dii~en bu topluluklan iskim

etme kararhhgmda idi. O smanh Devleti yetkilileri s:oban konar-gos:eri tahrir kaydma

alrm~, koylii yapmak istiyordu. Bumm ic;-in "harap ve sahipsiz yerlere oymaklann

yerle~tirilerek yeniden ziraata ac;-J m as1" Osmanh'nm iskan siyasetinin oziinii te~kil

etmekteydi.

18. yiizyll ba~lannda devlet ile ifraz-1 Z iil K adriye taifesinden baz1 cemaatlerin

kar~Ja~masuu, bizzat tedip hareketine katlian Mara~ Beylerbeyi Katibi, Mustafa Saklp

E fendi "Kenzii'l Vekap" adh eserde yaymlarm~tu: (Halas:oglu, 1997: 58).

1734 yilinda Sivas valisine ve s:evre kaza kachlarma yazJ an emirde, Keban

madenlerinden C)lkarJan altln ve giimii~iin bolgede ya~ayan, Atmah, Av~ar, Bekta~h,

Doganh, Kili<;:h cemaatlerine mensup e~klyalara kar~1 konmas1, aym yJ verilen

bir emirle, e~klyaya kar~1 harp ve darba muktedir bir cemaatin yerle~tirilmesi

istenilmektedir. Bumm ic;-in Arapgir Sancaguun erbab1-1 tunan koylerinden gos:ebe

Atmah cemaati ses:ilmi~tir (Halas:oglu, 1997: 107-108).

Sinemilli A§ireti ve Kantarma O cag1

Elbistan c;-evresinin en onemli topluluk isimlerinden birisi Sinemilli a~ireti ve Dede

Oca~'chr. Sinemilli Dede Ocaguun talibi olan ve aym adh a~iretin iiyeleri kendilerine


Ali AKSUT

soruldugunda, etnik kokenlerinin Kiirt, konu~tuklan dilin de Knrmanc1 o ldugunu

soylemektedirler. Giinii.miizde Kiirt<;e, T iirks:e her iki dili birlikte kullanmaktadular.

Bu a~iret ve ocak mensuplan, a~iretin etnik yap1s1, konu~tuklan dil hakkmda, degi~ik

yazlli kaynaklarda, bir birinden s:ok farkh bilgi ve yornmlar bulunmaktadu. Sinemilli

A~ireti iizer·inde tatm.in edici, kapsamh bir s:ah~ma bulunmamaktadu.

E lbistan ve s:evresinde en biiyiik kit!e te~ekkiilli de Sinemilli A~ireti ve dede

oca~ etrafmda ~ekillenmi~tir. Hem ocak o larak hem de a~iret olarak, Sinemilliler ile

ilgili bilgiler o lduks:a smuhdu. Yapllan s:ah~malarda, az bilgi ile s:ok yorum yaplldtg1

goriilinektedir ki, bu bilgi kirliligine, giderek toplumtm kendisini oldugtmdan ba~ka

tammasma yo! as:acaktu. Bu baklmdan, degi~ik kaynaklarda ve sozlii gelenekte

ya~ayan tiim bilgileri yeniden ve zorlama yorumlara dii~meden vermek gerektigine

inalllyorum. Bu ahntllar klsaca a~a~daki gibidir.

Sinemilli A~ireti ile ilgili s:ah~ma yap1p topluma sunanlann ba~mda ibrahim

Sinemillioglu gehnektedir. Sinemillioglu A~iretin admm kokeni, nereden geldikleri ve

cografi da~h~l ile ilgili ~unlan soylemektedir:

" ... . Sinemilli adt, o~inde ktsaltt!mtf bir tamiamadtr. A st! adt Sinan olan afiretin kttrucusu

'S inan 'm K.iirt dilinde ktsaltt!mtft oian 'Sino' ile gelif Jeri oldugu sdj•lenen 'lvfil' ad!t J'er )'a da

Millan' ad!t kabile,ye ait olmqyt belirtir. Dogmsu 'Sin-i Milli' olup afiret adt oltmca Kurlfe

rezman (gramer) geregi 'Sinemilli' olmaktadtr. .. .. Ortak dedemiz Sinan'tn, on ikinci Jiizytl

son/art ~·rya on iifiincii J'iii)'t! baflartnda jran'm dogustmda bulunan i\t!.efhed ve Kirmanfah

arastndaki bolgeden birkaf arkadaft ile gelip H arp11t J'dresine J'erlefltgi ve orada bir tekke kump

postnifin olmuftttr. H orasan adlt bu bolgeden kendisi ile birlikte gelenlerin de Koca S~·id, Mir

Svyid, Svyid M.arfek (Mantef vya Mente{) ve M.usi Hardi (Hard1t Musa) oldugu eskiden beri

sdj.fenegelmektedir. Hafen bunlardan Koca Sqyid torunlartmn E la'?}g'm Sun ki!Jiinde bulunan ve

onun mezart - tekkesi etrafinda J'er alan Aguifenler (A.gufanliler), lvf11si H ardi'nin torunlartmn

da Alma A fireti mensupiart oldugunu bilmektyi!(; Diger iki sqyid hakktnda kesin bilgi

edinilmif olmamakla birlikte Dersim bolgesindeki Mente{ Baba ve jth Hasan!tlam1 bunlardan

oldugu )'Oiunda dogmlanamamtf duyumlara sahibim. Sinemilliler onceleri H arput'a (Eia'?J!J

bag!t Keban ilfesinin Piran ki!Jiine J'erlefmifler ve orada bir dergah kurmuflardtr. Uzun sure

o bolgede kaldtktan sonra bafta 1\tf.araf olmak uzere E"?incan, i\t!.alatya, Sivas ~·e KaJ•seri'nin

kd)•lerine dagt!mtflardtr. H afen Keban'da Sinan'm mezartmn da bult~ndugu Piran kdJ!ii ile birlikte

Birvan kd)•ii halkt orada kalmtflardtr. A ncakgiiniimiizde Piran K.iirlfe kontlfmakta ve iifYiizytl

kadar once Siinnilefmif bultmmaktadtr. Bu giin kdJ> defjfik isimlerle birkaf muhtarltga qynlmtf



olmakla beraber tamamma 'Piran' denmektedir. Ve Sinan'm mezan !Akgomlek ' adlt mezraJ'a

da muhtarltkta bulttnmaktadtr .

. . . . Giiniimiizde Sinemilliler,J'Ofpn bir bi[imde Mamf iii dahi/inde )'afamaktadtrlar. Malatya

E ibistan J'olu iizerinde, E lbistan 'a otttz kilometre kala, Guciik ve Kangalkqy smmm f!)'tmn ve

resmi kqyttlarda 'Sinemilli stmr !aft' o/arak J'er alan, UZJin ve J'Ontttlmuf bir taflan baflt!J•an

Sinemilli J'erlefim J'erleri; bolgesi Gun~·dog11 Toroslam1 bir uzanttst olan Nurhak, E ngizek, Kor

Daglan ve etekler!J.fe, Adana'nm C~·han ilresinin KtZJidere koyune kadar t~zanmaktadtr.

Bu bolgede yuzu afktn Sinemilli kqyu bultmmaktadtr. A)'rtca Sart'{; Giirtin ve Pmarbap

ilrelerinde de de top/am on, on iki kadar kO)• ve mezra bt~lunmaktadtr. Keban'm Bri~-an ve

E r:<fncan'tn Vahaver kt!Jii (fimdi fehir ipnde kaltp Cumhur!J•et Mahallesi adtm almtfltr)

dtpnda diger tum Sinemilli kO)J/eri K.iirtre'nin K.ttrmanr lehresi ile konufmaktadtrlar. Yttkanda

so~inii ettigimiz ilk .)'trlefim )'tri Piran ile Mamf Ovast'nda bulunan Fit Ufagt (Fitan) dtpnda

kalanlann hepsi A levidir. E sasen Piranltlann gerek halen konllfluk lan Kurmanr Kurtresi,

gerek.se b11 komtda kendilerince herhangi bir iddiada bulunulmamast neden!J.fe Sinemilli olduk lan

ftipheli gorulmektedir. ... . "(Sinemillioglu, 2005: 46-47) .

Sinemillioglu'nun yukanda belirttigi Sinemilli sttltr taft gtinti.mtizde, Giictik ile

Kangal ko}ii arasmda ikinci kilometrede, Bor mevkiinde, K angal (tkizpmar) ko)i inden

Karahasanu~a~ Yusuf E dizer ile Gtictik Ko}ii'nden H amza Halar lakaph Ali H azer'in

tarlalan arasmdaki suurda bulunan beton elektrik direginin dibinde, yatlk vaziyette

durmaktadu. Yorede ya~ayanlara gore bu ta~; K arahasan ile Sinemilli a~iretinden ileri

gelenler·in o rtak karanyla a~iretlerin ilk arazi payla~1rm suasmda dikilmi~tir. Bu onemli

etl10grafik belgenin bulunup komrunas1 i<;:in defalarca bulundugu bolgeye gittim

(Gorti~me; H ac1 Karata~-Ali Glil<;i<)ek: 10 MaYls 2013). Yore halkmm yakm tarihine

ait onemli bir yeri o lan bu kliltiirel malzemenin, tarih bilinci olanlarca bir ~ekilde

korunmas1 gerekmektedir.

Kiirt A~iretler iizerine s:ah~ma yapanlardan birisi Mehrdad R. Izady'clu:. Ona

gore Sinamini veya Sinan a~ireti j\ falatya'nm gtiney, kuzey ve h.-u zeybatl kesimleri ve

Anteb'in kuzey kesim lerinde ya~ar, Laki D ili konu~urlar ve Alevidirler. A~iretlerin

Giiney Obegi is:erisinde yer alan Sinaminliler (Sinan), Tuz G olii'ntin dogusunda

ya~ar, D mllii konu~urlar (Izady, 2007: 176-177) . Yazann Sinamini a~ireti ile ilgili

olarak yazruklan bundan ibarettir.


Ali AKSUT

Dersim c;:evresindeki Sinemilli a~ireti ile ilgili ilk yazili kaynak bu:akanlardan

biL·isi, Erzincan valis.i Ali Kemali Aksiit'tiir. Ona gore Dersim bolgesindeki dede

ocaklanndan bil·isi Sinemilli Oca~'du. Dersim'de Sinemilli Baba Ocagr yanmda

Sinemilli koyleri; Keban yoresinde, Abbasiyan, Kulyan, i\filyan, Pulyan, i\Iiraliyan'du

(Ongan, 2011: 12-13) . Bu kaynakta dede oca~un adr Sinem.illi Baba ~eklindedir.

A~rhkll olarak Alevi topluluklan ve dede ocaklan iizerinde c;:ah~malan ile tarunan

V. Saltrk'm tespitleri ise ~oyledir. " .... Bir ktstm Sinemilliler E laf?Jg'm Siin ko)iinden

geldigini soylerken, bir krsrru da i\-Iilli Oyma~1dan geldiklerini soylerler. Her iki sav

da dogrudur, ~oyle k.i: Sinemilliler S~yit degiller. Yani Hz; Muhammed ve Hz; A li'nin dol

evlatlart degiller. .fryh Sinemil'den gelenler Kara Pirbadttlarla akraba olup, Hz; Muhammed'in

amcast .fqh Abbas' tan gelmektedirler. Onlar 11f?Jf11 siire Kiirtler arasmda kaltp Kiirtlertiler. 0

bolgedeki Kiirt Oymagt da Milii Oymagt idi. Milli qymagtlltn bir boliimii, kendileri ile biitiinlefen

{qhleri Sinemilliler ile birlikte A nadoluya geldiler. j{te Sinemilliler'in bir boliimiiniin kendilerini

M.illi OJmagtndan stymalart bundandtr. Yani Sinemilliler'in hepsi .fryh Muhammet .fembeki'den

gelm!J•orlar. Onemii bir fOgunlllj,tl Kiirt'tiirler. Milii q;•maj,tmn biiyiik bir boliimii bu gun

Viranyehir'de J'a{amaktadtrlar.

Sinemilliler Ag11ifm ile birlikte gelip E laf?Jg'm Siin k-i!Jii civartna )'trlefliler. A ncak

13. »'· sonianna dogm Ag11ifen'in oglu Koca Svyit ile birlikte E f'{incan'a geftiler . .fv•h 'f\Tadar E r?Jncan'da kaldt. Omm Sq)'tl Er~incatl Vaver ~-e Kemah 'f\Tekkaroglu koylerinde

oturmaktadular. Diger karde~ler Elbistan yoresine goc;: ettiler. ?eyh Kalender E lbistan

Kantarma kqyiine j'erleyti. Burada ocagttlt kurdu. Sinemilli Az.iz ve H aydar kollanndan

gelenler: Emir U~agr, Zeynep U~agr, Alibey U~agr, Sofular, <;igu, Nargile (Nergele

kastedilse gerektir.) ve Amber (Giiniimiizde Ambar) koylerinde ya~arlar. Yukanda da

belirttigimiz gibi bunlann c;:ogu rvlilli Kiirt oymagrndandu. Onlar a~agrda verecegim.iz

soyagacmdan anla~llacagr gibi, ?eyh Sinemil araciligr ile ?eyh Muharmnet ?embeki'ye,

oradan da ?eyh Abbas' a ula~maktadular.

?eyh Abbas (H z . Muhammed ve Hz. Ali'n.in amcasr) , ?eyh Abdulla, ?eyh

Ahmet, ?eyh Birladi (Senhad),?eyh ?erafettin,?eyh Alaaddin, ?eyh Muh.ittin, ?eyh

Hasan, ?eyh Bekir, ~eyh Ilyas, ?eyh Ecdat, ?eyh ?akir, ?eyh Bekir, ?eyh Cebrail,

?eyh Malunut,?eyh Muhammet ?embeki, ?eyh Riistem, ?eyh H abib, ?eyh Ahmet,

?eyh Samet,?eyh Sinemil ?eyh Kalender ?eyh Nadar, ?eyh Haydar ?eyh Aziz. (Saltrk,

2004: 223-224). (Saym Salttk, b11 bilgileri hangi kq)'naktan aldtj,ma dair dipnot diifmediginden,

J'azdtk lanna yimdilik, .)'tlli bilgiler apga pkmcaya kadar iht!J·atla karyt!anmast dogm ol11r

diifiincesindv·im.)



Dervi~ <;im li dedelerden Kalender K aya; Veli Saltlk'mnotundaki H aydar 'm soyu

ile ilgili bilgilere itiraz etln ektedir. "H q)'dar'm eviatlanmn bir k tsmt Pazarctk 'ta Dedeler

kl!Jiinde Koca Jtgraf Ocagt df)'e amlmaktadtt: Biz Dervi{ <;imli dedeler, Koca j sgra(m evlatlaf!J'f f(;

B11 konuda elimizde Behzat A tasqy dede tarafindan sakianan, A laattin Kryk11bat doneminden

b11 yana, de!Jfik zamanlarda Osmanlt padifahlannca da onqylanmt{ berattmtz var. Dtf)'dugt~ma

gore, elimizdek i beratlar Hact Bek ta{ Veli doneminden daha onceki bir tarihte ~·erilmi{tir. E rdebil

Dergdht ile de bir bagtmtv·oktttr. E limizdeki beratlann terciime ve tejsirini amca zademiz olan

H usv·in A ldogan dede )'apmaktadtr." (Gorii~me, K alender Kaya-Dervi~ <;imli Dede: 15

i\faps 2012).

Sultan Sinemil evlatlanndan, Pazarak Ba~pmar koyiinde ya~ayan, atalannm

gerc;:ek aduun j\fehm et olup, ~lgra~'m ise j\fehmet'in lakabl oldugunu soyleyen,

i\fehm et Ba~pmar Dede de, Veli Salt1k'm verdigi bilgiler konustmda ~milan soyledi.

"Y11kandaki sattriarda ~·erilen bilgilerin, biz S inemilli dedeler ile hirbir bagt J'oktttr. Yukandaki

bilgilerden Sultan Sinemil'in dort ogltmtm adt dogru verilmi{tir. Diger bilgilere ise kattlm!J'Orttm'~

dedikten sonra, ileri bir tarihte kendilerindeki ve yukanda yazuanlardan farkh bilgiler

ic;:eren ~ecereyi verecegini soyledi (Gorii;;me, Fatma Ba~pmar - i\Iehmet Ba~pmar: 16

i\faps 2012).

Sinamaninli-:Sinaninli A§ireti: A~iretler ile ilgili, o ldukc;:a eski ve birinci el

kaynaklara dayanan geni~ bir c;:ah~mas1 olan i. Bozkurt'un degerlendirmesi ise ~oyledir:

G aziantep civannda (Mara~-Pazarnk) ra?ayan geni~ bir a~irettir. \'Xlilliam E agleton

kitabmda bu a~iretinniifusu2500 aile olarak verilmektedir. Yine \Villiam'a gore bunlar,

Farsc;:a'ya yakm bir lehc;:e (Kiirtc;:e) kullamnaktadular. Geneli ? ia'dular. Giinii.miizde

kendilerini Sinemilli o larak adlandumaktadu lar. H er ne kadar \Villiam bunlann ?ia

oldugunu soylese de, giiniimiizde bolgeye has bir Alevi inancma talibidirler ve mevcut

?ia mezhepleri ile pek alakalan yoktnr. Zira inanc;:lan as-lSlndan aralannda bariz farklar

btliunmaktadu. Ancak ilkeleri as-lSlndan ismaili mezhebi ile yakuiliklan bilinmektedir.

i\faraf a ne zaman yerle~tikleri belli degildir (Bozkurt, Ta1·ihsiz: 347).

Bozkurt'un savuu yer yer dogmlarnitelikte ba~ka kaynaklarda bilgiler bulunmaktadu.

Sinemilli a~ireti ic;:erisinde bulunan topluluk adlan ile baz1 ara~tlrmac1larca N izari

i smaililer'den sayllan Nusayri a~iretlerinin kollamun bazuamun isim benzerligi vard!r.

Nusayri a~ireti ic;:erisindeki bu adlar Sinemilliler'de oldugu gibi eski Alevi gnruplanmn

ad!du. Nusayri a?iretler kendi ic;:lerinde dorde ayrilirlar. Haydariler, ?emsiye-~imaliler,


Ali AKSUT

Kelaziye-Kame1·iler ve Gaybiye (Bozkurt, Tarihsiz: 360) . H aydari ve ~emsi kollanndan

dolayt bu sav iizerinde dii~iiniilmeye deger diye dii~iiniiyorum.

Ocak etrafmda toplanan kii<;:iik h.-timelerin daha once hangi topluluktan kopmklan,

dede ocagmm musahip ve iist oca~ gibi sorular yamtstz kalmaktadu. Bu bakllndan

sozlii gelenekten yazrya dokiilmii~ her kayna~n bilinmesi gelecekte yarar saglayacaktlr.

Sozlii Gelenekten ya21ya aktanlnu~ bir not ~u ~ekildedir:

j\falatya Arguvan ils:esi Enni~li koyiinden o lup, Mara~ Pazarc1k il)esinde, imam

Cafer Ocagmdan oldugurm soyleyen dede aileleri oturmaktadu. Bunlardan Seyyid

Balm (Seydo Sagu) Dede, Sinetnilli a~iretinin istegi iizerine, 1946 ythnda, Pazarnk

Maksutu~ag1 koyiine go<;:tiiklerini soylemektedir. Sinetnilli dedelerinden Ali <;allo

Dede'nin klz1 Sultan Ana ile evli olan dede, " ... . Bi~er Sinemil dedelerinin piri, Sinemil

atiretinin murritlerf;·i:v Sinemil arireti bize baj,ftdtr'' diyor (A. Aydm, 2003: 147). Sozlii

gelenekte ya~ayan bilgiler yer yer )eli~kiler ile dolu o lsa bile, derlenip kaytt altma

ahnmas1 gereklnektedir. Bu konuyu Pazarc1k'ta Sinetnilli dedelerden i\felunet

Ba~pmar'a sordum, ~oyle yamtladt:

''Atf.aksuttt{aklan S inemilli arireti ifinde sqytca az olan bir gmptm: Bunlam1 dedeleri S inemilli

ocagmdan Kalender ko!Jmdandtrlar. 0 zaman; S~·do Sagtr Dede Maksututaif, Zynept~{agt

kollanmn dedelerinin piri, andtj,tmtz bu a[iret kollanmn da miir{ididir. A riret ifindeki diger talip

kollan ile bir baglanJOk fur" (Gorii~me, Mehmet Bawmar: 16 i\faps 2012).

Denri~ <;imli dedlelerden Kalender Kaya, bu konuda ~oyle diyor. "Sinemilii dede

ocagmdan Kantarma'da .)'a{qyan Kalenderler kolundan dedelerin piri ~·e mtir{idi Koca S yitlerdir.

Koca Sv·itler A g11fan ocagmdandtrlar. Dervi{ <;imli dedelerin de hem pirleri hem mtir{itleridirler"

(Gorii~me, Kalender Kaya: 15 Mayts 2012).

Koca Seyyid'in is:inde bulundugu ve Sinetnilli Dede Oca~'mn miit~it ocagt saydtg1

Agus:an Oca~ Agui)en ve Karadonlu Can Baba Oca~ diye de bilinmektedir. Agus:an

ocak merkezi, T unceli ili Pertek ils:esi Karabaklr (Bargini) ko)-iindedir. Agus:anhlar, Mir

Sen·it, Kose Sen·it, Sen·it Mens:ek ve Koca Sen·it adh dort kola aynlmaktadtrlar. Agu

i)en Sen·it i\Iens:ek olarak bilinmektedir. T unceli ve E laztg Siin koyiinde bulurmrlar

(D<;:iinciioglu, 2009: 31).

Yukandaki metni okuyup degerlendiren; Sinemilli Dede Oca~ndan, Pazarak'ta

ya~ayan; ~1gra~anh dedelerden i\Iehmet Ba~pmar; "Bi~er Sinemil'in oglu H(ydar'dan

gelmv·i=v Bizim pirlerimiz Z~·nel A bidin dede ocagmm dedeleridir. Z ynel A bidin Ocagt'ndan



dedeler, taliplerimizin de miirritleridirler. Malatya A rguvan Mineyik kl!Jiinde otumn Zeynel

A bidin Ocagt'ndan Kam Dedeler di;·e adlandmlan dedelerden M.amo T emiz (Atfuharrem Temiz'in

babast) miit;sidimizdir. Min~·ikli Kam Dedeler Dogan{ehir'e baglt c;;t,g!tk kq;·iinde ya{q;'an

A limolllalt dedelerin de piridir" diye konu~m.

Konuyu ~tah~anlardan Ayfer Karakaya Stump'un tespitleri de yukandaki ozet

bilgiler ile ortti~mektedir. Onun sozlti gelenekten derlediklerine gore, Sinemilliler

H arpu t tarafmdan j\.fara~ )evresine 1700 yillan sonras1 gelnu~ler. Sinemilli dedelerin

ellerindeki belgelere gore, Elaz1g Keban il~tesi Piran (Akgomlek) adh yerle~im yerinde,

Sinemilli toplulugunun atas1 sayllan, H orasan 111kl~h kabul edilen, Sultan SinenUl'e ait

bir tiirbe bultmmaktadu:. Sozlti gelenekte anlawanlara gore, Sultan Sinemil'in dort

oglu vardu:. Bunlann isimleri, Kalender, Nadar, Aziz ve ~ems veya H aydar'du:.

Dedelik E lbistan 11evresine yerle~en K alenderler kolunda kalrm~tlr. Kalenderin

j\feryem, H anm ve Fate adh klzlanndan 11ogalan torunlan once G tirtin Deve11ayu:,

sonra da su:as1 ile Elbistan'a bagh H oyiicek (Nfeyrikan/Meryemu~ag1) , Kastal, G tidik

ve Kantarma koylerine yerle~n1i~tir. Kalenderin dort erkek ~tocugu ise Bavan/ Babalar

diye adlandu:llrm~lardu:. Bu dort kol, D alli/ Delil U ~a~, Dedan/ Dedeler, K alan/

K alolar, Memikan/Menuku~a~ diye anllmaktadu:.

Sinemilli Ocag1'nm en onemli yerle~imi olan Elbistan K antarma ko}iindeki

dedeler Dedan koltmdandular. Dedanlardan dort kabile olu~mu~n1r. Kendi i)

hiyerar~ileri olan Dedanlann Bekta~an/Bekta~lar kolu, ko)iin en onemli dede ailesi

olarak kabul gonnti~tiir. Bekte~an/Bekta~lar kolu, "mal'e dede" yani "dede evi"

olarak adlandu:llrru~larrur.

H arput tarafmdan ~tlkan Sinemilli ana kolu Mara~ 11evresine yerle~nu~tir. ikinci kol

ise E rzincan 11evresine go~ten Nadarlar dede koludur. Erzincan'daki Sinemilli Nadarlar,

Mara~ Sinemilli a~iretinden olanlar gibi Ktirt~te ve Ttirk~te dillerini degil sadece Ttirk~te

konu~maktadu:lar. Sozlti gelenekte anlaulanlara gore, Nadarlar da once j\.farafa daha

sonra E rzincan )·evresine go~tmti~lerdir. Dede soylu o lan Nadarlann, K alenderlerin

i~terisinden ayrilip E rzincan'a go~ttiikleri de sozlti gelenekte anlatilinaktadu.

Erzincan'daki Nadarlar ~ems ve H aydar adh karde~lerden bahsetlnemektedirler.

Erzincan'da yerle~ik o lan Nadarlara gore, Sultan SinenUl'in dort degil be~ oglu

olmu~nu. Bunlar, Kalender, Aziz ve Nadar'm ru~mda, E rzincan'a yerle~en Sli!eyman

ve Ahmet'tir. Bunlann kendi adlanna kurduklan koyler, Erzincan Kemah Derekoy

(Nadaroglu), Erzincan merkeze bagh Sli!eymanh ve Ahmediye koyleridir. Erzincan


Ali AKSUT

kolumm 16 yiizyu kay1tlannda adt ges:en Ka.rpuzalmru koyii ilk yerle~imle1·i ola.rak

adlanduumaktadu. Ayfe.r K a.rakaya Smmp, ula~t1g1 bilgile1·i degerlendi.rdikten soma,

E.rzincan'daki yerle~imle.rin Nada.r'dan bi.rkat;: ku~ak soma kumldugu kamsmdadu.

Azizle.r kolundan o lanlann yo! ve a~i.ret onderle.ri Ma.ra~ Paza.rak ilt;:esi Bozla.r

beldesi Sa.ray koyiinde ya~amaktadtrla.r. Sinemilli Ocag1 .rehberle.ri i\lemikan/

Memiku~a~ kolundandula.r.

Sinemil'in ~ems adh oglundan s:ogaldt~ soylenen ~emsikanhla.r ise aguhkh o la.rak

Elbistan s:ev.resindedi.r. ~emsikanhla.r ile H ayda.ranhlann ak.raba olduklan soylenmekte

ise de btm!ann soma.dan topluluga kan~tlk!an samlmaktadt.r. Sinemilli a~i.reti yo.reye

gos:meden once 16. yiizyt!da i\la.ra~ s:ev.resinde H aydarlu adh bi.r cemaatin va.rh~

bilinmektedi.r. Sinemilli a~i.retinin sosyal yani diinyevi lide.rligi ise Paza.rc1k s:ev.resini

yu.rt tutan Azizle.r koluna aitti.r (K a.rakaya Stump, 2006: 19-16) .

Ayfe.r Ka.rakaya, Sultan Sinemil adma, E .rzincan ve D iv.rigi me.rkezli Ka.ra Pi.rbad

Oca~'na ait yay1mlannu~ ~ece.rele.rde .rastlandtgm1, Sultan Sinemil ile ilgili yaz1ya

ge<;:mi~ en eski bilgilerin ise ingiliz Binba~1 Noel'e ait oldugunu kaydetmektedir.

Binba~1 Noel anuannda, Aksu (Abe Spi) vadisinden tt.rmana.rak Hasan Aga Sa.rap

denilen Sinemilli a~i.retinden Hasan Agave Tapu Aga'nm kl~ladtklan koye va.rdtklanru

anlatttktan son.ra, Sinemilli aduun olu~umunu ~oyle anlattyo.r:

"A itt J 'iii)'tf once H arput'm1 Giimii{ madenlen'nden bt~t·q;·a gdf ettik. Orada hamile olan

bir genr kt:uaramaktq;•dt. Onu canlt canlt gomdiiler. Kapattldtgt kabirde (Kiirtre Sin) rocugunu

dogurdu ve onu emzirdi. Sonundaj•oldan geren birisi, bebegin aglamastnt du)'dU ve mezan a;mak

~cin adam topiadt. <;ocuk bii.Jiidii ve "lv!ezardan gelenlern (Sinemilli) diJ·e am/an ariretin kurucusu

oldu. "Sinemilli dedeleri eskiden kendilerini, St~ltan Sinan oguliar~)'t'?; diJ•e tamttrlartntf''

(Ka.rakaya Stump, 2006: 38).

E ski kaynakla.rda Sin bi.r a~i.ret ismi ola.rak I.rak'ta ges:mektedi.r. De.rvi~ Pa~a'dan

derlenen bilgilere go.re; iran tebaasmdan o lup, lrak'ta kl~lamak iizere gelen Kiirt

a~i.retle.r it;:e.risinde Sin A~i.reti, Bitvin, Koysancak, E .rbil Kt~laklannda 400 t;:adu o larak

goziikmektedirle.r. Bilindigi gibi Sultan Sinemil'in Elaz1g'a bagh koyiiniin bu!tmdugu

yo.renin adt Pi.ran'dt.r. iran tebaasmdan o lup, I.rak'ta Sin a~ireti ile aym kl~lakla.rda

kl~layan dige.r a~i.ret ise yine i.ranh a~i.retle.rden olup Pi.ran arum ta~unaktadu. Pi.ran

a~i.retinin bane say1s1 1000'di.r (Marufoglu, 1998: 121).



iran cografyasmdan kl~lamak ic;:in Irak'a gelen Kiirt a~iretlerin inanc;:lan

belirtilmemi~tir. Ancak j\ fusul ve ~ehrizor'da ya~ayan Irakh tiim Kiirt a~iretleri ~afii

mezhebindendirler. Bnradaki Kiirtler arasmda en yaygm tarikat ise Nak~ibendiliktir.

Bolgedeki tiimii ~afi olan Kiirt a~iretler·inin dr~mda az sapda Yezidi de bu bolgede

ya~amaktadu. Tiirklnen iken Kiirtle~mi~ olduklan samlan Hz. Ali'yi Tarmla~tuan

Kakailer Kerkiik Dakuk ve Erbil Kelek'te ya~amaktadular. Kakai ve Yezidilerin

dr~mdaki tiim Kiin:t a~iretleri ~afii inanc;:hdu. inane;: aynhklan ~ah ismail, Ya,ruz Selim

kapr~masr doneminde de c;:ok belirgindir. Bu donemde Yavuz Sultan Selim, ~ah

i smail tarafuu tutmamalan ic;:in, Kiirt ve Tiirkmen emirlerine, A~iret ~eyhlerine Bitlisli

id ris'i gonderir. idr·is-i Bitlisi, bunlann oturduklan yerler, ocaklrk ve yurtluk olarak

kendilerine verilmesi kar~iligrnda Osmanh'ya tabi olmalaruu saglamr~trr (Niarufoglu,

1998: 32).

idris-i Bitlisi, Yavuz Sultan Selim ve islam alemine yaptrgr bu katkllardan soma,

Kiirt Beyi ~eref Handa Safevi ordusundan Tekeli Yegen H an ve Kurtc;:uba~r ordusuna

kar~r kahramanca kar~r koydugu ic;:in , yore halkmca "Han~eref" lakabryla amlnu~tlr.

Bn sava~lar Cizre beylerinin istiklal sava~1 olmu~tur (Ya~m, 1983: 16-17).

Yore halkmca c;:ok merak edilen bu konu ile ilgili detay bilgi Sozden Yazrya Elbistan

Nurhak Ekinozii Af~in" adh kaynakta ?ah ismail ile ilgili boliimde yer almaktadu.

Sinemillilerin Erzincan Kolu N adarogullan

Sinemilli a~iretinin sozlii gelenegine gore, Sultan Sinemil'in ogullanndan birisi,

Erzincan Kemah tarafianna gitmi~tir. Buraya giden Sinemil'in oglunun adr sozlii

gelenekte Nadar/ Nazar o larak gec;:mekte ve Nadar adr E bul Vefa ile birlikte

amhnaktadu. Bir kaynakta, Seyyid ~eyh E bu'l Vefa evlatlarmdan H aydar Abdal'm

tonummm adr Seyyid Nadar'du. Aynca E bu'l Vefa Seyyid Garim silsilesinde de

Seyyid H asan Sultan, Sultan Sinemil, Seyyid Nadar'a uzanmaktadu (Kekil, Tarihsiz:

Belgeler 2) .

Nadarlar ile ilgili bilgilerin bir kesitini Sinemil ogtillanndan Nadar/ Nazar

tonmlanndan Seyit Kaya (Eroglu)' dan, Nadarogtillanmn ilk yerle~tikleri Kemah

Nadaroglu Koyii (giiniimiizde incedere) ile ilgili bilgileri ise yerle~im yerinde

gorii~tiigiim Haydar D uman'dan aldrm.

Sozlii geleneklerine gore Sultan Sinemil evlatlanrun tiimii, bilmedikleri bir nedenle

Piran c;:evresinden goc;:iip, Mara~ Elbistan tarafianna gitnu~ler. Kantarma ko)iinde


AliAKSUT

ya~achklan bir o lay iizerine Nadar, (Ellerindeki ~ecere s:evirisinde Nazar), Veli, Bekte~

ve Kii<;iik Dedeler, 1730-1750 p llan arasmda Kemah'm dogusunda bir yere gelip

konaklanu~lar. Nadar, rvlunzur Da~'ndan Kuzeye akan Delis:ay kenanna yerle~mi~ .

Karde~i Veli Aga (Aga terimi Seyit Kaya'ya aittir) E rzincan Vagaver koyiinii kurmu~.

Buras1 giiniimiizde E rzincan Cumhuriyet j\ fahallesidir. Nadar/ Nazar'm diger

karde~leri Bekte~ ve Kii<;iik Dede E rzincan merkez koylerinden olan Ahmediye'ye

yerle~mi~. D aha sonra bunlar Elaz1g Keban Piran koyle1·inden Baymchr'a go<;mii~ler.

Sinemilli ogullanndan olup, Kantarma koyiinden sonra Erzincan'a gelen Nadar/

Nazar, Veli, Bekte~ ve Kii<;iik Dede'nin mezarlannm ise nerede oldugu bilinmiyor.

Nadar'm torunlannm mezan, Kemah Nadaroglu (incedere) ko)iiniin kar~1smdaki

Arahk ya da Kanu~hk denilen mevkidedir. Nadarogullannm Erzincan'da ilk

yerle~tikleri yer buras1chr. E ski Nadaroglu yerle~iminin etrafmdaki mevki adlanndan

gtiniimiize ula~anlar ~unlarchr. Munzur Da~, Kanu~hk, Delis:ay Deresi, Arahk,

O !uklupmar Yolu, Yagca, Aska <;:aym. j\ funzur D ag1 ile Nadaroglu ko)ii arasmdaki

Gaban Bogazmda bi:r sutta, hangi H asan Dede'ye ait o ldugu bilinmeyen bir tiirbe

bnlunmaktachr. Nadarogln ko)iinde gtiniimiizde, Nadarogullan, Tnnceli Ovac1k'tan

gelen Demanh, Aslanu~aklan ve Baba :Mansur ta!ibi o lduklaruu soyleyen aileler

ya~amaktadu.

Alhas A§ireti

<;:ogu a~iretler gibi Alhas A~ireti ile ilgili hem sozlii hem yazili kaynaklar o lduks:a

suurhdu. K abul goren Hormek A~ireti HlSll-1 j\fansur (Achyaman) ~eceresine

gore: D iiniili (Dii.miilli) a~iretinin Delihasanlar boyundan Alidost ve Cafer adh

karde~lerin SO}'l.mdan, Xu:an ve Al11as a~iretinden olu~mu~tur. Siverek Komekavak

(Alhas) koyiinde ya~ayan Piranlar'm Alhas kolu ile kom~u Halilan a~ireti ile yayla

sonum yiiziinden s-lkan kavgada s:ok sapda adam o liir. Bir klsnu Siverek'te kahr. Baz1

akrabalan da Elbistan 'a gos-erler. Alhaslar, Hormek a~iretinin 24 boyundan bir·isidir

(Ieker, 2006: 30-34).

Varto Tarihi'ndeki bilgilere gore Alhas Bey, Bingol'lin Klg1 ils:esine bagh Karer

ko)iinden go<;iip, 1-Iu~ Varto s:evresine yerle~en, Alevi inans:h bir a~iretin reis

ailesindendi. Kendisine diiriist ve mertliginden dolay1 "H as Ali" derlerdi. Ya~ach~

bir kugmhk nedeniyle Agn s:evresine go<;iip koyunculuk yaparak ya~anum kazanch.

Daha soma j\ farafm Elbistan s:evresini yurt edindiler. K avimler Ansiklopedisin-deki



bilgilere gore ise All1ashlar Orta Asya'dan gelen Alevi T iirk boylanndandu. Sonradan

Elbistan'a yerle~mi~lerdir.

Dani~mendname'de, E bu'l j\fiislim Horasani'den, E bu'l j\fiisliim j\fervi diye de

bahseder. E ba j\fiislim Horasani, 755 yumdan itibaren H alifeligin Emeviler'in elinden

ahmp, Abbasilere verilmesinde s:ok biiyiik rol oynanu~tu (Demir, 2006: 331).

E bu j\fiislim'den sonra Mazdeks:i Sunbaz, E ba j\fiislim o hn edi, bir giivercine

donii~tii diye lrak iizerine yiiriir. 756 yilinda j\.ferv bolgesinde el-Mukanna (Pes:eli)

isyam ba~lar (Clot, 2007: 254). Eba Miislim ach zamanla, ezilmi~lerin, yoksullann

koruyucusu haline gelir. Ach etrafmda efsanevi mistik bir hava dogar. Bu da l.ll·ik bir

edebiyat yaratu. Ortadogu ve Anadolu zanaatkarlan ve dervi~leri arasmda elden ele

dola~u. Bekta~iler H ac1 Bektafl E ba Miislim ve yolda~lanna baglarlar (Clot, 2007:

254-255).

Sozlii gelenekte anlatllanlara gore Alhashlar, E ba Miislim Teberdarlan'nm kabilesi

T urabilerdendir. E bu Miislim'in lakab1 da ?ah-1 Teberdar'du. Tnrabilerin E ba Miislim

etrafmda yer alch~111 eski kaynaklar da dogrulamaktadir. Bunlardan birine gore T nrabi

lideri Tnrabi H an E ba Miislim taraftanchr. "Turabi H an, Balha Buhara'dan Kandahar

ve T iirkistan, T iirkm enistan, Klps:aga ve Af~in Vilayetine kadar hiikmeder. T iirabi

H an, E bu Miisliim ile aym donemde ya~anu~tu. E bu Miislim'in tabutu Tamgan'dan

Ni~abur'a gotiiriilliir iken; imam Hasan neslinden olan e~i Elif H attm\m yamnda;

Ahmedi Zemci, j\.flzrabl Cihangir, H amit Ibni H ind, Sekranki Irani de bulunmaktadu.

Tabnrun oniinde on iki bin Kemerbest teberli Ayyarlar da gitmektedir. Deveyi s:eken,

Pir Hnrdayi Ahenger'dir (Mesrnri Geda, 1995: 9-77-84-136-137). Tnrabi Han ile

Turabiler bag1 netle~tirilmeye muhta<;:tlr. Aynca bu donemden s:ok once 7. yiizyuda

Turabi deyimi Hz. Ali yanhlan is:in kullamhyordu. Islamiyet'in ilk yillannda bu inanc1

diger iilkelerde yayanlara Ali'nin ? ialan , daha sonralan bunlara Turabi ach takllch.

Turabi; '~li'ye tabi o lanlar" demektir. Emevi lideri j\;fenran doneminde, "TtlrabiJ·im,

A li)'i seviJ·orum" diyenler·i as1yorlarch (Varhk, 1995: 21 -22, 135) .

Tekrar geriye donelim. Sozlii gelenege gore, Caferi Mansur, E ba Miislim'i Abbasi

sarapna davet eder. Alhas Bey E bu Miislim'in 100 athsuun ba~mda bu davete kauhr.

E ba Miislim ile birlikte saraya ahnan on askerin is:erisinde All1as Bey de vardu. H alife

Caferi j\.fansur, yorede s:ok sevilen E bu j\.fiislim'den hem korkmakta hem de onu

klskanmaktachr. Bu davetten ~iiphelenen E ba Miislim H orasani Alhas Bey'e; "Halife

J'almz beni h11'?f1ra alacak. Ben b11 durum11 begenmedim. Bir Jenaltk olabilir. Yanm saat sonra


Ali AKSUT

bir fonaltk olmazsa gelirim. Benim ttttttkianmam J'a da kasta ugmmam soz kon11st1 olabilir.

~~~ an gidi;·orum. Yanm saate kadar gelip dt1rumt1n ifi old11gunu aniatacagsm. Gelmezsem, siz

canlartnt'{J kurtann" der. E ba Miislim gelmeyince, Alhas ve adamlan bir bahane ile

saray ch~ma c;:1klp kac;:nu~, izlerini kaybettirmek ic;:in her biri bir yana da~lrm~lar.

Alhas Bey ailesiyle birlikte, Agn D ag1 eteklerinde H orasan, Ele~kirt, Viran~ehir

arasmda Kiirtlerin ya~ach~ bolgeye gelir, kop.mculuk yaparak gec;:inir. Kendisi,

"Ben H ashpm, ondan bana Alihash diyorlar" denni~. Bu bolgede yiiz yu kadar bir

siire kalnu~lar. Burada bir Alhash a~ireti olu~mu~. Yazm yaylalarda ya~arm~ kl~m

Viran~ehir'e inmi~ler. Yaylada bir gii.n avcilardan biri bir klz1 begenir. Alevi olmach~

i<)in k121 o avc1ya vennezler. Ava ve adamlan mallanm pazara gotiiren Alhashlar'a

pusu kurarlar. AlhasWar btum ogrenir, pusu h.-l.uanlan oldiiriirler. Viran~ehir'dekiler

orada kahr. Alhashlar'm bir klsrm Baraz a~ireti i<)erisinde kahrlar. All1as ve yakmlan

bu gii.nkii yerle~im yerlerine gelir, yerle~irler. (Son cii.mle, '.Alhas soyundan o lanlar'

~eklinde degerlendirilir ise dogru olur.)

Kii<)iik Alhas Bey Akc;:adag, Dogan~ehir, Elbistan arasma geldigi zaman; H arun,

Bekir ve Alhas adh iic;: karde~tirler. H arun'dan Harunu~akhlar, Bekir'den Bekir

U~akhlar, All1as'tan ise All1ashlar ko)ii olu~mu~tl.u (Oztoprak, 2007: 31-33).

Alhas a~iretinde oldugu gibi, Ebu Miislim'in kimligi ile ilgili c;:ok degi~ik rivayetler

bultmmaktadu. Bunlardan bil·isi Zeydan Cici'ye aittir. Omm tespitle1·ine gore E ba

Miislim H orasani; kendisinin iran'm me~hur Biizii Cumhur siilalesinden geldigini

soyliiyormu~. Gerc;:ekte ise E bu j\ fiislim' in babas1, iran Merve ~ehrine ii<) fersah

uzakhktaki j\fahva ko;ii ile c;:ev resindeki birka<) koyiin sahibinin ogludur. Babas1 ticaret

i<)in Kafe'ye kec;:i gotiiren Feridin Kazasuun iltizamuu alrm~ etkili bil·idir. E ba Miislim

Azerbeycan'a yakln K apk Kazas1'nda dogmu~nu (Zeydan, 2010: 40). i bnul E sir'e

gore, beyaz elbiseler giyen j\.faniheist T iirkler, E bu Miislim'i Peygamberin iistiinde

t1.1tarlanru~ (Avc10glu,1985:1376) .

Mesnui Geda ise ~u silsileyle E bu Miislim'i anlatmaktadu. Teberdarlann ~ah'l

E ba Miisliim; "Abdi Menaf og/11 Hafim, H afim og/11 E mf, E sed og/11 Ciim!yd, Ciinyd og/11

ik inci Esed ve Esed ogi11 E ba Miisliim ... E ba M iisliim Hafimi sqpmdan, H omsan-Isjahan

dogumlu, Tiirk istan 1Vferve fehrinde bi!J'iimiif, bu nedenle Tiirk oldugundan bahsedilmif, H :(;

A li'nin dC[)·tstntn oglud11r. E fi E iif Hattm jmam Hasan neslindendii' (Geda, 1995: 7-9) .



E ba Miislim H orasani bir ba~ka kaynakta da Isfahanh olarak degerlendirilmi~tir.

Bn bilgi ~oyledir. Bahtiyari A~ireti ismini Isfahanh Bahtiya1·i'den alan bti}iik bir a~iret

olnp, Fadlani ismi ile Loristan'da bir devlet kurmn~tur. Bahtiyari'nin kendisi ise Iran'h

i\fimi a~iretindendi. Bn a~iret Hafteng ve <;:arleng adh iki kola, bn kollar da malband'a

(oba) aynhyordn. E bn i\fiislim'in bn a~iretten oldngn kabul edilir (!. Bozkurt, Tarihsiz:

388-390). Konn icterisinde yer alan a~iretler ve bagh olduklan ocaklar etrafmda geli~en

tiim tarihi olaylar kaynak ic;:erisinde ve1·ihni~tir.


Ali AKSUT

ALPARSL\1.'\J, Ya~ar (Hzr.) (2010). E ,·bab-t Kehf Vukuu Su_;-uu. Kf-iara~ Ukte Y

AKSGT, Hamza (2010). A letiler Turk[ye-jran-Irak, Suri_;•e-Bulgaristan Uk Yurtlan-Dede Ocak/an-Talip Topluluk lann Tarihi-Talip Yerlefimlerin Tarihi, Ankara: Yurt Kitap Yay.

ARiFi PA;>A (2011). E lbistan veMara{'ta DulkadirOgullanHukumeti. Kahramanmara~: Ukte Yar

ARO, Sanna (2010). Lutiler A nadolu'nun Gizem/i Halkr. istanbul: Kalkedon Yay.

A;>IKPA;>A (1970). ApkpOfaoglu T arihi. Ankara: DeYlet Kitaplan.

ATALAY, Besim (1339). Mara{ Tarihi ve Cografyasr. istanbuL

AVCIOGLU, Dogan (1984): Turk lerin Tarihi Oruncil Kitap, i stanbul: Tekin YaymeYi.

AYDI~, Ayhan (2003). E renler Kitabt (Alevi/ik Ara{ftmta Gezi Sot/an). i stanbuL

AYDI~, Ayhan (2009). A]dtnlar/ Kanaat Onderleri/ Sanatplarla A levilik-Bekta{ilik r ~ Si[yle~--ileri. i stanbul: Can Yay.

""'--" • AYKA~, Mehmet (1997). A bbasi Devletinin Uk Donemi jJari Te{kilattnda Divanlar {132-232/ 750-841). Ankara TTK

l ~ BAYRAM, Mikail (1994). Fatma Bact ve BaC!)'an-r Rum (Anadolu Bact/an Te{kilatt), i""i Kenya. ~ BiRDOGAN, Nejat (1995). A nado/u A leviliginde Yoi AJ'rtntt jrerik-Koken. i stanbul:

Z~ ~~~~~i~fael (1997): iran Halklan El Kitab1, -----

BOZKURT, ibrahim (Tarihsiz). A{iretler Tarihi, istanbul: Kitap l\Iatbaas1.

CLOT, Andre (2007). Harun Ret--id ve A bbasiler Donemi. istanbul Tarih Vakf1 Yurt Yapnlan.

~ <;:AGATAY, Ne~et (1989). jsfam Donemine Dek A rap Tarihi. Ankara: TTK r, DEl\llR, Ramazan (2006). Zrrki Yiire>--i ve Se.:tyid Hasan Zerraki ZiJ•areti. i stanbul:

~~;~~~~esruri (1995). E ba Musliim'un Tabutu. <;:ev. Emrullah Eraslan, i stanbul:

~~~~~AKAN, Goknur (2002). XVI. Yu:v•tlda Mala(ya Kazasr {15 16-1560),

I I Malatya.

1 1 GOLPINARLI, AbdUlbaki (1990). Vila]efname Jv[enakrb-r Hact Bektaf Ve/i. i stanbul: inblap K.

G ROUSSET, Rene (2006). Baflangrctndan 10 71 'e E rmeniler Tarihi. istanbul Aras Yay.

GOLTEN, Sadullah (2011). 'L\nadolu'da Bir Vefai ?eyhi Tahrir Defterleri I~1g,nda Baz1 Degerlendirmeler" . A nk . TKHB V. A tt- DertJ>--i Say• 59.

GORUN, Kamuran (1984). Turkler ve Turk Devletleri Tarihi, Ankara: Bilgi Yay.

HALA~OGLU, Yusuf (1997). X VIII. Yii?)'tlda Osman/r jmparatorlugu'nun jskan SiJ•aseti ve ~--iretlerin Yer/qtirilmesi. Ank: TTK

IZADY, :Mehrdadr (2007). Kiirtler Bir E l Kitabt. i stanbul: Doz Yay.

KAYA, Selim (2008). Dulkadir Beylifj Arafltrmalan. Kahramanmara9: Ukde Yay.



KOCADi\G, Burhan (1997). Dogu'da Ariret/er, K.iirtler, A/eviler. istanbul: Can Yay.

KUREY~ANLI SEYYiD KEKiL (Tarihsiz): Pe.J'gamberler ile Sqyidlerin Secereleri ve .Afiretlerin Tarihi. Berlin.

r.iARUFOGLU, Sinan (1998). Osmanh Doneminde Ku'& Irak (1831 -1914). i stanbul Eren Yay.

MELiKOFF, irene (1988). Hact Bekta{ Eftaneden Get'fege. istanbul: Cumhuriyet Kitabe,·i.

MESUDi (2004). Muruc ez -Zeheb (Altm Bozktrlar). i stanbul: Selenge Yaymlan.

MGfL\1Ii\IED EMi~ GALiB ET TAViL (2000). Amp Aletilerin Tarihi 'J:\'usayriler'. i stanbul: c;:iviyaZllan Yay.

MGRTEZAOGLU, Cavit (2011). Yarizm Ehli HakAlevilerin Yirmi Dort U/u E reni. Ankara Yurt Kitap Yay.

~OYA~, Bedri Dedebaba (1999). Biifiin Yonleriyle Bekta{ilikA/evilik. Ank: Arch<;: Yaymlan.

OCAK, A. Ya~ar (2011). Orlafag Anadoit/sunda iki Bii_yiik Yerlerimci (Kolonizator) Dmi{ Yahut VefatJJ•e ve YemtJJ·e Get'fegi- Dede Garkm Emirci Sultan (1 3. Yii?)•tij. Ankara.

OGGZ, Mevhit (2010).1Vfalaty•a Tarihi ve SoSJ-oekonomik Durumu (M.O. 5500-M.S. 1920), i stanbul.

O~GA~, ibrahim (201 1). Set!} Yo/unda. Kahramanmarar Seller Yay.

ORHO~LU, Cengiz (1963). Osman It imparatorluf;mda A~iretleri iskan Terebbiioii. i stanbuL

OZ, Gulag (1999). islamiJ•et, Tiirkler ve A levilik -Bin Dort Yiiz Ytlltk Muhalefet. Ank Yol BiL Yay_

OZPOLAT, Latife ve Erbil, Hamdullah (Tarihsiz). Meluli Divam t-e A luiligin, Tasavt'lljun, Bekftl{iligin Tarihpoi, Ankara: ~ahin Matbaast.

OZTOPR..AK, Turabi (2007). K.ii/tiirler Mozaifjnin Bulu{tugu Aktil Kqyu. i stanbul: AK-EL Vakfi Yaymlan Say1 3.

OZTUNA, Y Jmaz (1989). Devlet/er ve Hanedanlar L·lam Devlet/eri 1, Ankara.

SALTIK, Veli (2004). iz Btrakan E renler ve A le vi Ocaklan. Ankara.

SALTIK, Veli (2006). Tarihin ilk Dwrimci Devleti Dv•lemidan. Ankara.

SiNE1ITLLiOGLU, ibrahim (2005). Sinemilli Cemaatt Ozerine Birkaf Soz istanbul: AKEL Vakf, Yapnlan Say1 L

STUMP, K.AR..AK.AYA, Ayfer (2006). Sinemilli/er Bir A/evi Oca!,t ve A{ireti, Ankara Kukbudak Dergisi Sap 6.

SO:MER, Faruk (1999). Tarihleri-Boy Tqkilatt-Destanlart Oguzlar (Tiirkmenler). i stanbul TDAV Yay

~EREF HAl'\! (1971). jerefname K.iirt Tarihi. i stanbul: Hasat Yay.

TA~GIN, Ahmet (2012). Irak 'ta Mezhep <;att{malan Arasmda A le tiler ve Bek!afiler. istanbul OnsozYay.

TEKER, l\Iehmet (2006). K.iirt Tarihinde Hormek (A/has) ~ireti. Ankara: Kalan Yay.

TEKiN, Abdullah (2008). Babahlar A]aklanmast. Ankara.

TOGA~ A Zeki Velidi (1991). Bugunkii Tiirkili, Tiirkistan ve Yakm Tarihi. istanbul

------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 29 5

Ali AKSUT

Enderun Kitabevi.

URFALI l\IA TEOS (2000). Uifalr Mateo,· Veka]-i 0.Tamesi (952-1136) ve Papaz Grigor'tm Zey.fi (1 136- 11 12) . .Ankara: TIK

O<;:O~COOGLU, A Giingor (2009). Tarihsel Si.ireflen ,·v•adt Kanumma Si.iloleler-Lakaplar A nsiklopedisi. Ankara: Koza Davetiyeleri f-iat.

VARLIK, Ali Aga (1995). Hanedan-t E hl-i Bey•! Neden Hor Goroldi.i. istanbul: Can Yay.

Y.A~l~, Abdullah (1983). Buti.in Yonleri]le Cizre. Cizre Dicle Kitabevi

Y.AZICIOGLU, S.tb (1944). Darende Tarihi. Ankara.

Y.AVGZ, ~uri (2003). A nadolu'da Bey.fikler Donemi. i stanbul: Giindiiz Egitim Yay.

YiN AN<;:, Refet Ye Elibiiyiik, l\Iesut (1988). Mara{ Tahrir Defteri (1563) C. I-II), .Ankara: Gazi Onv. Ya):

YOROKAN, Y Zip (1998). A nadolu'da A /eviler ve Tahtactlar. Ankara.

ZEYDAN, Corci (2010). E bu Muslim Horasani. i stanbul: Elif Kitabevi.

------ (2004). D anitmendname, i stanbul

------ (2006). Osmanlr Vilo]ef Salnamelerinde Bagdat. Ankara.

------ (1993). jsfom A nsiklopedisi. istanbul.

------ (1994). jsfom A nsiklopedisi. istanbul.



Ali AKSUT

II 8 ii"fJ-d£?/4 u JJ

0~"6-"'~~ Elbistan · Nurhak. Af~in · Ekinozu

---------- A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 297

Documents

:Q - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D03540/2017_15/2017_15_AKSUTA.pdftarihi kokeni, yaptlanmas1 ile ili~kili a?iret, oba, yerle~im yerleri hakkmda me'1.7CUt literatiir, ar?iv belgeleri