1

Qajeelcha Kunuunsa Simbira Abbaa Waaqoo Godina Jimmaa Aanaa Cooraa Botor

(Conservation Guidelines for the Conservation of Black Crowned Crane in Chora

Boter District of Jimma Zone)

By: Dessalegn Obsi Gemeda

Jimma, Ethiopia

Feburary, 2016

2

Seensa (Introduction)

Jechi kunuunsa jedhu akka galmeen jechootaa kaa’utti qabeenya uumamaa eeguu yookiin

badiinsa irraa tiksuudha. Akka barumsi baayooloojii nu hubachiisutti immoo, kunuunsa jeechuun

saayinsii eegumsa yookiin bulchiinsa bidoollee (biodiversity) jechuudha. Kunuunsi adeemsa

akkaataa itti faayyadamina qabeenya umamaa, qooduufi eguuti, (Soule, 1985; McCormic, 1991).

Kunuunsi doorsisaafi manca’insa biidoollee hambisuufi. Akkasumas, dhaloota dhufutti

dabarsuuf shoora olaanaa qaba. Namoonni kunuunsaafi eegumsa naannoo irratti qabsaa’anii

bu’uura manca’insa sanyiifi akkaataa itti fooyyessan, gidiraa sanyii bineensootaa wayyeessaniifi

xiqqeessan akkasumas, wanta badaa jiru akkaataa itti eeganiifi qabeenya uumamaa yeroo

dheeraaf tursiisan irratti hojjeetu, (Cooke et al., 2013). Yeroo ammaa addunyaan gochaa dhala

namaatiin biidoollee dhabaa jirti, sanyii fi lakkoofsi isaa naannoo baay’eetti xiqqaachaa jira,

(Dirzo et al., 2014). Dhalli namaa bosona, muka qarqara lagaatti biqilu, lafa margaa, lafa

chaffa’aa gara lafa qonnaatti jijjiruudhaan akkasumaas, lafa caffee qorsuudhaan daandiifi

magaaloota babal’isuudhaan sanyii ilbisotaa irratti dhiibbaa guddaa tasisaa jira. Badiinsi bakka

jireenyaa bidoollee (habitat) raakkoolee sanyii lubbu-qabeeyyii irratti gessisan keessaa isa

guddaadha, (IUCN, 2014). Yeroo ammaa akka qorannoon tilmamaa IUCN agarsiisutti badiinsaa

sanyii lubbuu qabeeyii 22, 000 oliifi bakka guddaa kan fudhatu (85%) manca’insa bakka

jireenya lubbuu qabeeyyiidha. Akkuma beekamu baay’inni lakkoofsa uummataa baay’ee dabalaa

adeemuun akka dhalli namaa humnaa ol qabeenya uumamaa irratti dhiibbaa guddaa godhu

godhee jira. Badiinsa akka addunyaattis tahee akka naannootti lafa caffaa’aafi akka waliigalaa

sirnakkoo (ecosystem) irratti mul’achaa jiruu to’achuuf hawwii guddaadhaan baaruulee

qajeelcha kunuunsa bidoolleef hawaasa addunyaadhaan qopha’ee jira, (Butchart et al., 2010).

Badinsiifi xiqqaachaa dhufuun bidoollee sababa dhalli namaa qabeenya uumamaa seeraan alaafi

amma fayyadamuu qabu olitti fayyadamuudhaan addunyaa kana rakkoo guddaa irra buuseera.

Dhalli namaa bidoollee ballessuufis ta’ee kunuunsuuf bakka guddaa qaba. Yeroo dhihoo asitti

qorannoon akka agarsiisutti kunuunsi saayinsii rakkoo bu’uura qabeenya uumamaaf furmaata

kennuudha, (Musengezi, 2015). Dhiibbaan dhalli namaa bakka jireenyaa bidoollee irratti godhaa

jiru addunyaa kana irratti yeroo gara yerootti dabaluudhaan akka sanyiin bineensotaafi biqiloota

xiqqaatu godheera. Akka gabaasni ‘Millennium Ecosystem Assessement’ bara 2005 agarsisutti,

dhali namaa waggoota 50 darban caalaa sirnakkoo addunyaa kana wantoota akka nyaataa,

bishaanii, muka saanqaa ta’uu, fo’aa, kirrii, boba’aa, albuudaafi kan kana fakkaatan fedhii

guddaadhaan barbaaduu irraa kan ka’e qabeenya uumamaa addunyaa kana irra caalaa akka

xiqqaachaa adeemuu tasiseera.

3

Barbaachisummaa kunuunsaa (Importances of conservation)

Kunuunsi lolaa, ibidda, babal’insa gammoojjiifi hongee dhorkuuf nama fayyada. Kunuunsi

hubannoo nuti qabeenya uumamaa irratti qabnu akka dabaluuf akkasumallee maaltu akka bade,

maaltu akka jiru, maal akka dhaloota dhufuuf dabarsuu qabnu beekumsa keenyaafi fedhii namaa

kakaasuudhaan sanyii baay’een lafa kana irra akka jiraatu gochuu danda'a. Akka gabaasni

‘United Nations Convections on Biological Diversity’ bara 1992 ibsutti, kunuunsi lubbuu

qabeeyyii baay’ee haala ittti fufiinsa qabuun turuu danda’uufi dhalootni amma jiru kan boru

dhufuuf tajaajila kennuu qaba. Gabaasuma ‘United Nations Convections on Biological Diversity’

keeyyaata 13 ibsutti, beeksisuuf hubbannoo namoota kunuunsa bidoollee irratti dabaluudhaaf

miidiyaa adda addaa fayyadamuudhaan akkasummalee, sirna barnootaa irratti dabaludhaan yaada

namootaa gabbisuun qabeenya uumamaa haala itti fufiinsaan akka fayyadamuu qabnu lafa kaa’a.

Bakka tokko tokkotti immoo, kunuunsi sanyiis ta’ee bidoollee galma ga’uu isaa saayinsii

mirkaneessus, haalli bidoolleen addunyaa hir’ina manca’inaa irratti akka jijjiiramni hin jirreef

amma illee dhiibbaan guddaa uumama irratti akka dabalaa jiru nuuf mirkaneessa, (Butchart et al.,

2010). Xiqqaachuun sanyii tokkoo naannoo murasa irratti argamuu sanyichi iddoo tokkoo

baduun baay’inni sanyii sanaa addunyaa irraa akka xiqqaatu akka inni godhu hundaaf ifaa dha.

Egaa uumamni xiqqaachuu yookiin badaa jiraachuu sanyii tokkoo irratti yoo jiraate, kunuunsuuf

uummata duukaa qajeelcha baasuun baay’ee salphaa ta’a. Akkuma sanyii bineensotaaf biqiltoota

adda addaa kunuunsi simbirroolee namaafis ta’ee naannoof gama ikkooloojii, hawaasummaafi

dinagdee akksumas saayinsawaadhaaf ni barbaachiisa.

Barbaachisummaa Kunuunsa Simbirroolee (Importances of Bird conservations)

Simbirrooleen baduuf jirachuun malattoolee jijjirama qilleensaafi naannoo nutti agarsisan

keessaa isaan tokkoodha. Yoo qilleensi naannoo tokkoo halaan jijjirame simbirrooleen naannoo

sana jiran iddoo biraatti bakka qilleensa mijatutti godaanu. Badinsaafi manca’insa simbirroolee

irratti hundaa’uudhaan naannoo keenya badii jala jirachuu isaa mirkaneessuuf nu gargaara,

(Balasubramanian, 2010). Hubannoo kunuunsa simbiroollee irratti kennine jechuun naannoo

keenya kunuunsuuf ka’uu keenya agarsiisa. Biyyoota baay’eetti simbirroolee daawwachuun

akka burqaa hawata turizimiitti fayyaada jira. Jiraachuun simbirroolee gosa garaagaraafi

sagaleen simbirroolee adda-addaa qabiyyeewaan miira daawwattoota harkisan keessaa isaan

ijoodha, (Tisedell fi Wilson, 2004). Biyya Ameerikaa keessatti nannoo 40% kan ta’an

dawwattoonni simbirroo biyya biraatti imaluudhaan simbirroolee adda addaa ilaaluudhaaf fedhii

guddaa qabu, (Birdlife International, 2015). Turizimii daawwannaa simbirroollee akka addunyaa

maratti baay’ee guddachaa kan jiruufi gara biyyoota dhihaatti immoo dinagdee isaanii hedduu

olguddisuu irratti hinkoo guddaa qaba, (Jones fi Buckley, 2001). Biyyooni baay’een simbirroolee

fayyadamuudhaan biyya isaanii beeksisaa jiru. Fakeenyaaf, daandii qilleensaa 43 mallattoo

simbirroo of irraa qabu akkasumallee biyyoonni hedduun sumuda postaafi saxaxa (Design) adda

addaatti fayyadamuudhaan biyya isaa addunyaa kana irraa akka naanna’an ergaa biyya isaanii

dabarsaa jiru. Daandiin qilleensaa ja’a: Lufthansa, German; Shanghai, China Eastern Airlines;

4

Xiamen airlines, China Southern Airlines; Japan’s Airlines; Polish airlines and Uganda Airlines;

simbirroolee jiran keessaa Abbaa Waaqoo kan jedhamu saxaxa gara garaadhaan xiyyaara isaanii

irratti akka faajjiitti fayyadamu.

Kunuunsi Abbaa Waaqoo (Abbaa Waaqoo) maaliif barbaachiise? (Why conservation of

Black Crowned crane is needed?)

Simbroon Abbaa Waaqoo sanyii crane ardii Afrikaa keessatti argaman jahan keessaa isa

tokkoodha, (Harris and Mirande, 2013). Sanyii simbira “Cran” kana lakkoofsi isaa xinnaa ta’uu

isaatiin salphaatti baduu irra ga’uu kan danda’uudha. (IUCN, 2012).

Abbaa Waaqoo (Photo by Dessalegn Obsi Gemeda)

Simbiroon kun ardii Afrikaa keessatti karaa gama dhihaatiin qarqara garba Atilantikaa biyyoota

Senegaaliifi Gaambiyaa irraa ka’ee gara bahaatti amma biyya Sudaan fi Etiyoophiyaatti faca’ee

argama, (Boere et al., 2006). Akka qorattoonni baay’een irra ga’anitti baay’inni simbroo Abbaa

Waaqoo kun baay’ee xiqqaachaa dhufuun biyyoota dhiha Afrikaa tokko tokko keessatti immoo

badee jira, (Meine and Archibeld, 1996; Beilfuss et al., 2007; IUCN, 2012; Harris and Mirande,

2013). Xinnaachuun lakkoofsa simbroo Abbaa Waaqoo kun sababa manca’iinsa bakka jireenya

isaa keessumaa lafa caffaa’aa irraa kan ka’e gara fuula duraatti akka itti fufu raaguun

danda’amee jira, (IUCN, 2012). Biyyoota simbiroon kun argamu hunda keessatti manca’iinsaafi

xiqqaachaa dhufuun lafa cafaa’aa; kanneen balaa hamaa yookiin jiraachuu sanyii kanaaf rakkoo

5

guddaa tahaniidha. Simbiroon naannoo tokko sababa uumamaafi dhalli namaa jeequmsa

naannooirratti geessisuun baduu danda’u. Gara biyyaa keenya Etiyoophiyaatti yeroo deebinu

sababa hanqina eegumsaafi kunuunsa lafa caffaa’aa yookiin lafa garmalee jiidhaa ta’e

(Wetlands) akkasumas hojiitti jijiiramuu dhabuu heeraafi seera kununsa qabeenya

uumamaasanyii simbiroo Abbaa Waaqoodhumee jira, (Aynalem et al., 2012). Badiinsa lafa

jiidhaa bakka wal-hormaataafi soorata simbiroo Abbaa Waaqoo akkasumallee ijoolleen loon

tiksitu buuphaa isaa cabsuudhaan, ilmoo simbiraa kana qabudhaan akka sanyii simbira kana

biyya keenyatti hin baay’anne kan godhan keessaa isaan ijoodha, (Aynalem et al., 2010).

Kununsaa Simbiroo Abbaa Waaqoo Hawasa Naannoo Wajjin (Conservation of Black

Crowned cranes along the local communities)

Hawasni naannoo lafa caffa’aa (bakka wal-hormaata, soorata, qubannaafi jireenya) simbiroo

Abbaa Waaqoo kununsa kana irratti hirmaachisuun yaada filannoo hin qabineedha. Hawaasa

naannoofi namootni dhaabbata adda addaa keessatti qooda qaban (stakeholders) kunuunsa

projektiiAbbaa Waaqoo irratti hirmaachisuun jijjirama guddaa fiduun ni danda’ama. Hawasaafi

qaama dhimmi ilaalu hunda hirmaachisuun kunuunsi sun akka iftoominaaf abbaan dhimmummaa

itti dhagahamu gochuu irratti gahee olaanaa qaba.

Marii Hawasaa Nannoo wajjin (Photo by Dessalegn Obsi)

6

Akkuma beekamu projektiin kunuunsa bidollees ta’e sanyii tokko hirmaannaa uummataan alatti

galma gahuu hindanda’u. Sababni isaa uummanni jiraachuuf jecha qabeenya uumamaa kan

kunuunsamuu qabu guyyaa guyyaatti waan balleessaa ooluuf hubannoo guddaa kennuun

barbachisaadha. Akkuma beekamu uumata malee kunuunsi tokko galma gahuu tasumaa

hindanda’u. Karoorri kunuunsa tokkoo kan inni galmaga’uu danda’u yoo namoonni naannoofi

qaamni dhimmi ilaallatu hundi karoora baasuu irraa eegalee hanga hojii irra oolchuu

irrattihirmaateedha. Keesumattuu hirmaannaan hawaasa naannoo kununsa sanyii simbiroos, ta’ee

kan biraaf furmaata akka ijootti beekuu qaba. Uummanni naannoo qaama sirriitti qabeenya

uumamaa eeguuf gahee guddaa taphachuu danda’an keessaa isaan ijoodha. keessumattuu

biyyoota akka Afrikaa kanneen jireenyi isaanii qonna irratti hundaa’u, (Birdlife International,

2007). Hojiinduulaakunuunsa irratti nama dhuunfaa irraa eegalee hanga seekteroota adda

addaatti hamma danda’ametti hirmaachisuun rakkoo amma jiruuf gara fuula duraatti mudhachuu

danda’u hambiisa. Dhimma kunuunsaa irratti osoo gosa saayinsii addaan hin baasin hayyuun

baay’ee (Multi-discplinary) hirmaachisuun rakkoo amma mul’achaa jiruuf furmaata ta’a.

Kununsi hojii mana hayyuu baayolojii qofa tahuu hin qabu. hayyoon saayinsii hawasasaas yadaa

namootaaf ilaalchaa isaan qabeenya uumama irratti qaban jijjiiruudhaan yookiin gabbisuudhaan

sabni bal’aan hiree fi yaada tokkoon wal-harkaa fuudhee, wal-tumsee, wal-jajjabeesee akka

hojjatu gochuun irratti waan guddaa hojjeechuu danda’a. Walumaagalatti adeemsi karoora

kunuunsaa baasuu hawaasa naannoo wajjin yoo tahe wanti karoorfame akka jedhameef yeroo

jedhametti galma gahuu danda’a.

Kaayyoo Qajeelcha Kunuunsa Simbiroo Abbaa Waaqoo (Objective of Black Crowned

crane conservation)

Kaayyoon qajeelcha kanaa caasaa mala ittin Abbaa Waaqoo kununsinu akkasumas doorsisaafi

manca’iinsa sanyii isaa xiqqeessuuf akka inni gara fuula duratti itti fufee jiraatu gochuu dha.

Kana raawwachuuf immoo qajeelchi kun waantoota hojjeetamuu qabaaniif kaayyoo lafa

kaahame kana bu’aa fiduun kan danda’amu yoo bakka jireenya (Habitat) Abbaa waaqoo

keessumaa lafa caffaa’aa yoo kunuunsineedha.

Tarsiimoo Kunuunsaa Abbaa Waaqoo qopheessuu (Approaches for conservation of Black

Crowned cranes)

Tarsiimoo qopheessuun mala akka salphaatti bakka galma (target) geesisuuf nama gargara.

Saxaxa tarsiimoo nama kamiiyyuu kan kunuunsa irratti hirmaatu ni gargara. Yeroo tarsiimoon

qophaa’utti qaamni dhimmi ilaallatu yoo irratti hirmaate gaarii taha, kaayyoo qophaahuu irratti

walii galamuu qaba, akkasumas yoom akka hojjatamuuf maalin akka hojjeetamu beekuun

barbachisaadha. Sababa namoonni qabeenya uumamaa irratti hubbannoo xiqqaa qabaniif

akkasumas jireenyi isaanii dhibbaan dhibbatti isaan irratti waan hunda’uuf duulli kunuunsa hojii

7

salphaa ji’ootaa fi waggoota muraasatti kan hojjeetamu osoo hin taane kan yeroo fudhatuuf

aarsaa qabeenyaa fi yeroo nama barsiisuudha. Kara gama tokkoon hanqina hubannoo irraa kan

ka’e namni guyyaa guyyaatti qabeenya uumamaa amma faayadamuu qabuu ol bosona, lafa

caffaa’aa, lafa margaafi kan biro illee balleessaa oola.Kara gama biraatiin immoo dhalli namaa

sababa filannoo biraa dhabeef uumama irratti duula bobba’a. Rakkoo kana hundee irraa furuuf

tarsiimoo gaarii qorachuun mala ittiin badiinsa bidoollee ta’annu qopheessuun wanta filannoo

hin qabneedha. Akkuma beekamu tarsiimoon tokko rakkoo manca’iinsa bidoolleef furmaata

kennuu hindanda’u. Mala makaa “bottom- up fi top-down” ilaalcha keessa galchuudhaan karora

kunuunsa akka yaadameefi,yeroofi qabeenyaa utuu hin afoollessiin sirriitti hojjeechuun nama

dandeessisa. Malli “botom-up” kan jedhamu yaada, ilaalchaafi hubbannoo hawaasni naannoo

qaban gadi bu’anii baruudhaan ilaalcha isaanifi beekumsa isaan qabsiisuudhaan kunuunsa irratti

hirmaachisuuf yeroo tahu “top-down” kan jedhamu immoo qaama dhimmii ilaalatuu

keesummatuu caasaa dhabbilee motummaa keessa darbuudhaan deeggarsa waajjiroolee fi abbaa

aangoo dabalachuudhaan uummata balaa akka duulaa kununsaa bidoollee irratti hubannoo

argataniif akkasumalee hojjeetaan gochuu dha. Yeroo tarsiimoon qopha’uu karoora akka dura

aantii (Priority stetting) isatti qopheesuuf dandeetti rawachuu danda’an beekuun waanta yaadame

akka lafa irratti qabatamaan rawachuuf nama gargaraa (Brooks et al., 2006). Toftaa laman

bottom-up fi top-down faayadamuudhaan qajeelchaa fi imaammata ifaa tahee qalaqudhaan

qaama dhimmi ilalatuu hunda: hawaasa nannoo, bulchaa hawaasa nannoo, bulchaa aanaa fi

zoonii, universitoota fi dhabbillee qorannoo adda addaa, dhabbillee motummaa fi mti-motummaa

hirmaachisuudhaan manca’iinsaa fi badisaa bidoollee olchuun ni danda’ama.

Faayidaa Sab-Qunnamtii Hawaasaa Kunuunsa Abbaa Waaqoo Irratti (Role of Media in

conservation of Black Crowned cranes)

Dhimma kunuunsaa irratti sab-qunamtiin kanneen akka facebook, Twitteriifi YouTube

faayyadamuudhaan yaada qaama dhimmi ilaallatu hundaaf (hriyoota, hojjettoota mootummaa,

hawaasa naannoofi kan biroo) yeroo gabaabaa keessatti yaada dabarsuudhaan namoonni

baay’een akka hubannoo gabbifatanii deeggersa barbsachisaa kunuunsa irratti akka gumaachan

gochuudhaan jijjiirama guddaa fiduun ni danda’ama. Yeroo sab-qunamtii hawaasaa fayyadamnu

milkaa’ina hojii kunuunsaa qofa osoo hintaane hanqinoota nu mudatanis namootaaf hiruun karaa

gama tokkoo namoonni yaada ijaarsaa, furmataafi gorsa akka nuuf kennaniif akkasumas,

oggeessa nu gargaruu danda’u wajjin nu qunnamsiisuudhaan gara rakkoo hiikuutti akka dhufnu

baay’ee nu gargaara.

Argannoofi wantoota hojiidhaan mul’atan meeshaalee sab-qunamtii hawaasaatiin dabarsuutti

dabalatan, wantoota raawwatamaniif qorannoodhaan bira ga’aman barruulee adda addaa irratti

akkasumas, joornaalota sadarkaa addunyaatti beekaman irratti maxxansuudhaan bifa adda

addaatiin beekumsa argame hawaasaafi qorattoota saayinsiif hiruudhaan daangaa tokko malee

ilaalcha nama baay’ee jijjiruuf beekumsa isaanii kunuunsa irratti qaban dabaluudhaan naannoo

8

irra darbee addunyaa irratti gumaachuudhaan jijjirama guddaa fiduun nidanda’ama. Yeroo hojii

pirojeektii kunuunsaa irratti hojjetan jalqabaa kaasee hanga xumuraatti ragaa hojii raawwii

agarsiisu: suura yeroo hojii dirree irraa, marii tuutaa, walga’ii hawaasaafi bakka bu’oota

dhabbata adda addaa (stakeholders), argannoo waraqaa namootaaf dhiyeeyfame (presentation)

maxxansuudhaan raga godhanii olkaa’uun barbaachisaadha. Argannoo hojiin ykn

qorannoodhaan argame carraa argame sadarkaa biyyoolessaas ta’e addunyaa irratti dabarsanii

hiruun hojii qorataafi nama kunuunsa irratti bobba’e irra kan eegamudha. Walitti dhufeenya

ogeessootaa dhimma walfakkaataa irratti hojjetan wajjin hariiroo cimsuudhaan beekumsa ofii

olguddisuun barbaachisaadha.

Kunuunsi Abbaa Waaqoo waltumsaafi carraaqqii garee seekteroota adda adda: Waajjira Qonnaa,

Eegumsa Lafaafi Naannoo, Interpraayizii Bosonaafi Bineensootaa, Aadaafi Tuurizimii,

dhaabbilee dhunfaa, Dhaabbilee hawaasaa, dhabbillee qorannoo, Yuunversiitootaafi manneen

barnoota sadarka adda addaa irratti hirmaachisuudhaan bu’aan gaarii argamu danda’a. Kunuunsi

kamiyyuu erga karoorfamee booda hojiitti jijjiiruudhaaf kaabbitaala nama barbaachisa.

Dhaabiiee naannoofi Idila addunyaa kunuunsa iratti hojjetan qunnamuudhaan gumaacha qarshii,

meeshaa, gorsaafi qajeelcha argachuudhaan hojii mul’atuu lafa irratti mul’isuun nidanda’ama.

Tooftaalee Fandii Kununsaaf Argatan (How to secure fund for conservation)

Dhaabbilee kunuunsaaf fandii kennan akka salphatti interneetii irratti argamanis, kanneen

pirojeektii keenya wajjin walsiman argachuun ulfaataa ta’uu mala. Namni tokko yoo fandii

barbaadudhaanis ta’e argachuudhaan muxxannoo hin qabu taanan nama muuxxannoo gahaa qabu

marii’achuudhaan akkasumas, leenjjiifi workshop akkataa wixinee gaarii barreessaniifi fandii

barbaadan irratti hirmaachuudhaan dandeettii barreessanii fandii argachuu danda’an

guddiffachuudhaan gargaarsa fandiif argachuun ni danda’ama. Karaa gama biraatiin immoo,

Dhaabbilee Idila Addunyaa kanneen yeroo beeksifni fandii ba’u nama beeksisan kan akka

www.terraviva grants.org, www.fundsforngos.org yeroo yerootti weebsaayitii isaanii irra galuun

kanneen pirojeektii keenyatti walitti dhufeenya qabanitti erguudhaan fandii argachuun

nidanda’ama. Namni pirojeektii barreessee dhaabbilee fandii kennanitti erguu barbaadu wantoota

kudha-saddeettan (18)n armaan gaditti tarreeffaman ilaalcha keessa galchuu qaba. Isaanis:

1. Pirojeektiin keenya fandii jiruuf ulaagaa isaa (eligible) guutuufi dhiisuu isaa

mirkaneessuu,

2. Aantii (priority) warra fandii kennaanii beekuu,

3. Yoo biyya nidaangessa ta’e osoo pirojeektii keenya hin ergiin mirkaneessuu,

4. Guyyaa dhuma pirojeektiin itti galu (application deadline) mirkaneessuu,

5. Qaamni fandii kennu ammam akka kennuu danda’u (gadi ’aanaafi ol’aanaa) adda

baasanii beekuu,

6. Qajeelfama unka fandiif guutamu seeraan dubbisuudhaan sirriitti guutuu, yoo baay’ina

jechaafi fuulaan dangefaamaa ta’e ilaaluun barreessuu,

9

7. Yeroo pirojeektii qopheesinu yeroo sirriitti fudhachuun barreessuu akkasumas, irra

deebii’udhaan iditii gochuun barbaachisaadha.

8. Osoo warra fandii kennanitti hinergiin hiriyaa ofii ykn ogeessan wixinee (proposal)

barreefame tokko gulaalchisuu,

9. Yaada hiriyaan ykn ogeessan kenname kan wixinee (proposal) keenya cimsu itti

dabaluudhaan qaama fandii kennutti erguu,

10. Baajatafi yeroon kaa’mee wixinee barreeffame raawwachuuf haqaafi amansiisaa ta’uu

isaa mirkaneessuu,

11. Kan pirojeektii keenya gargaaran (co-fund) kan meeshaanis ta’e maallaqaan deeggeruu

danda’an barbaaduun gaafii dhiyyeessuu,

12. Murtoo qaama fandii kennu irraa carraa darbuuf kufuun %50 akka ta’e beekuun obsaan

eeguun barbachisaadha.

13. Pirojeektiin fandiif ergame yoo milkaa’ina dhabe (regret) yeroo barreesinetti beekumsa

baay’ee waan arganneef akka kisaatti ilaalamuu hin qabu.

14. Pirojeektiin fandiif ergamee yoo hin milkaayiin hafe gatuu dhiifnee irra deeb’uun

fooyyessinee ulaagaa jiru erga adda baafnee booda qaama kuffisetti yookiin bakka

biraatti erguun carraa milkaa’uu olguddisuun nidanda’ama.

15. Carraa fandii kunuunsa pirojeektiidhaaf karaa adda addaan babal’isuun yaaluu,

16. Sababa carraa milkaa’uuf milkaa’uu dhabuun walqixaa ta’eef abdii dhaabbata fandii

kennu tokko qofa irratti qabnu xiqqqeessuu,

17. Galma ga’umsa pirojeektii keenyaa warra fandiin nu deeggeraniif akkasumas,

dhaabbilee fandii kunuunsaaf kenuu danda’aniif ta’e kan kunuunsa irritti hojjettaniif

hiruun hojii karoora gara fuul-duraatiif nama gargaara.

18. Carraa argame kamittuu waa’ee kunuunsa bidoollee irratti beekumsa qabnu maalti akka

hojjetamuu qabu, akkamii akka raawwatamuu qabu qaama dhimmi isaa ilaalu hundaaf

dabarsuudhaan hawaasa bira geessisuun jijjiirama amma danda’ame fiduuf warraquu

qabna.

Dhaabbilee fandii kennuu danda’an kan biraa (Possibile funding sources)

Dhaabbilee mootummaa naannoofi giddugaleessaa

yuunivarsitootaafi dhaabbilee qorannoo

Dhaabbillee hawaasaa adda addaa

Dhabbilee dhuunfaa

Matayyaa (individual)

Karoora kunuunsa Abbaa Waaqoo hojiirra oolchuuf akkasumas, itti fufiinsaan kunuunsuudhaaf

kanneen armaan gaditti tarreeffaman raawwachuu qabna:

1. Ragaa qorannoo irratti hundaa’e fayyadamuudhaan uummata kununsa Abbaa Waaqoo

irratti hirmaachisuu

10

2. Qaama dhimmi ilaalu hunda wajjin barbaachisummaa kunuunsa Abbaa Waaqoo irratti

waliigaluu

3. Dhaabbilee kunuunsa irratti hojjetan addaan baafachuun wajjin hojjechuu

4. Dhabbilee adda addaa wajjin hojjeechuu

5. Osoo duula waliigala (outreach) kunuunsa Abbaa Waaqoo hin eegaliin dura uummatniifi

dhaabbileen adda addaatti kaayyoo isaa hubachisuu

6. Ogeessota adda addaa walitti fiduudhaan akkaataa gara fuula duraatti dhimma kunuunsa

Abbaa Waaqoo irratti hojjetamu dubbachuufi kallattii lafa kaa’uuf nama gargaara.

7. Uummata naannoo akka kunuunsa Abbaa Waaqoo irratti bal’inaan hirmaatan gochuu

8. Wa’ee Abbaa Waaqoo uummataaf ibsuudhaan akka kunuunsa isaaf godhan taasisuu

9. Yaada uummatni calaqqisiisuuf kabaja guddaa kennuudhaan yaada dabalataa kennuu

10. Faayidaa lafa caffaa’aa irratti uummataaf leenjii kennuu

11. Uummataafi bakka bu’oota dhabbilee adda addaatiif faayidaa sirnakkoo namaaf kennuu

irratti leenjii keennuu: provisional servicies, regulating services, cultural services and

supporting services

12. Leenjii uummataa bakka bu’oota dhabbilee adda addatiif leenjii waa’ee Abbaa Waaqoo

sadarkaa gandaa, aanaafi godinaa irratti kennuu

13. Hubannoo uummatni eeguumsa naannoofi kunuunsa lafa caffaa’aa irratti qabu guddisuu

14. Midhaginaafi hawwata Abbaan Waaqoo qabu suuraalee adda addaa agarsiisuudhaan

akkasummas, sab-quunnamtii hawaasaa fayyadamuudhaan dabarsuu

15. Documantaarii filmii Abb Waaqoo irratti qopheessuu: Yeroo adeemuu, balali’u, taphatu,

shubbisuufi nyaatu qopheessuudhaan YouTubefi kannnen sab-quunnamtii hawaasaa ta’an

facebookiifi Twitter irratti gadhisuun jaalala namni simbira kana irratti qabu dabaluu

16. Dhaabbilee idila-addunyaa deeggarsa fandii kunuunsaa Abbaa Waaqoof akka

gumaachan gaafachuu

17. Sakkatta’insaafi madaallii kunuunsa pirojeektii tokkoo seeraan hojjeechuuf qaama

dhimmi ilaaluuf gabaasuu

18. Pirojeektii kunuunsa tokko amma wanti karoorfame galma ga’utti sadarkaa

sadarkaadhaan pirojeektii adda addaa kalaquudhaan raawwachuu.

Wantoota armaan olitti tarreeffaman raawwachuudhaan, rakkinoota Abbaa Waaqoo irra ga’aa

jiran hir’isuun nidanda’ama. Hunda caalaa uummata barsiisuudhaan faayidaa sirnakoo kennu

hubachiisuudhaan jijjiirama kunuunsaa irratti fiduun nidanda’ama. Ergaa ilaalcha uummatni

kunuunsaa Abbaa Waaqoo irratti gabbifatee booda karaa workshooppii, leenjjiifi marii adda

addaadhaan buufata tokko irra gara buufata biraatti, ganda tokko irraa gara ganda biraatti, aanaa

tokko irraa gara aanaa biraatti kana irra darbees gara godinaaleefi naannootti babal’isuudhaan

jijjiirama guddaa fiduu dandeenya.

11

Wantootaa Kunuunsa Abbaa Waaqoo Irratti Dhibbaa Gesissaan (Factors affecting the

conservation of Black Crowned cranes

Turtii yeroo dheeraa qorannoof dirree irra turretti akkasumas hawaasa naannoofi bakka bu’oota

wajjiroolee adda addaa irraa akka yaada fudhannetti goodina Jimmaa aanaa Choora boter

keessatti sababa badiinsaafi xiqqaachaa dhufuu lafa caffaa’aa irraa kan kahe jireenya

simbirrooAbbaa Waaqoo irra rakkoon guddaan akka gaha jiru mirkanneefanneerra. Yoo badinsi

lafa caffaa’aa kun haaluma kanaan kunuunsa tokko malee itti fufe sanyiin simbirroo

kanaa,Abbaa Waaqoo nannoo kanaa ni bada yookiin immoo bakka soorata wal-hormaata isaa

barbaduuf naannoo biraatti godaana. Akka qorannoon agarsiisutti, godiina Jimmaaaanaa

Chooraa boter keessattisababiwwan jireenya Abbaa Waaqoo irratti dhiibbaa guddaa fidaa jiran

keessaa kanneen armaan gaditti terreeffaman isaan hangafootadha. Isaanis:

Iddoon jireenyaAbbaa Waaqoo saffisa guddaadhaan xiqqaachuu

Xiqqaachuu qaama bishaanii

Lafa caffee qoorsuu

Dalaliin (siltation) sababa rakkoo nannootiin kan ka’e dabaluudhaan lafa caffaa’aa

balleessuu

Naannoo lafa caffaa’aa amma barbaachisuu olitti dheedichahoriitiif (overgrazing)

fayyadamuu

Tiksitootaaf ijoollee naannoo lafa caffaa’aa oolaan (human disturbance) (inni kun maal

akka jechuu barbaadde naaf hin galle)

Hubannoo dhabuu faayidaa lafa caffaa’aa

Hubannoo dhabuu uummataa fi caasaa motummaa simbirooleen hawwata turizimii tahuu

ishee

To’achuufi gamaaggamuu Projektii (Project Monitoring and Evaluations)

Projektii tokko to’aachuun kaayyoo jalqaba kaahame akka galma ga’eefi dhiise baruuf nama

gargaara. Akkuma to’achuu, projeektii tokko madaaluun, waantoota milkaa’aniif kan

hinmilkaahin hafan beekuuf akkasumas raawwii hojii keenyaa madaaluuf nu fayyada. Projeektiin

tokko erga hojii jalqabee gidduutti yoo fashalahe gara fuula duratti hanqinoota argamaan irraa

barachuudhaan tooftaa (mala) gaarii qopheessuudhaan kaayyoo keenyaa akka salphatti galma

geessisuun nidanda’ama.

12

Kunuunsa Abbaa Waaqoo hojiirra oolchuuf wantoota rawwatamuu qaban gabbatee

armaan gadii keessatti kaahamee jira (For the conservation of Black Crowned cranes the

following activities will be conducted)

Lakk. Waantoota hojjeetamuu qaban Yaada

1 Kunuunsa Abbaa Waaqoof karoora

qopheessuu

Kanneen degeersaa fandii kennan

barbaaduu

2 Baajata dhugaa irraatti hundaa’e gaafachuu Baajata barbaachisu tilmaama isaa sirriitti

beekuu

3 Meeshaaleeqorannoof barbaachisan

guuttachuu

GPS, dijitaala camera, video camera,

bionuclars hojii dirreef baay’ee

barbachiisoo dha

4 Uummata faayidaa lafa caffaa’aa barsiisuu Ogeessota adda adda affeerudhaan akka

beekumsa dabalataa kennan gochuu

5 Leenjii uummataa fi bakka bu’oota

wajirraaf (stakeholders) sadarkaa sadarkaan

kunuunsa lafa caffaa’aa fi Abbaa Waaqoo

keennu

Garreedhaan, oggeessotaa adda

addaayuuniversiitiif dhabbilee qorannoo

irraa affeeruudhaan akka leenjiin kennamu

irratti gochuu

6 Qorannoo faca’iinsa, bay’inaafi Ikolojii

(ecology)Abbaa Waaqoo irratti taasiisuu

Gareedhaan, kanneen data funaanan

durgoo kaffaluudhaan yeroo yerootti

odeefannoo walitti qabuu

7 Kunuunsaa lafa caffaa’aa cimsuu Caasaa motummaa wajjin ta’uudhaan

uummata sulala misooma irratti

hirmaachisuu

8 Eegumsi biyyee fi bishaanii akka cimu

gochuu

Waajjira qonnaa irraa deegersa dabalataa

argachuudhaan eegumsa biyyee fi

bashaanii cimsuu

9 Gabbion hojjeechuu Bakka dhiqimnii biiyee balaa’amaa jiru

hidhuun furmaata fiduu

10 Lafa qullaa tahe marga uwwisuudhaan lolaa

irraa eeguu

Hubannoo uummataaf hiruudhaan

akkasumas muuxannoo gaarii

babal’isuudhaan (practical demonstration)

uummata misooma sululaa irratti

hirmaachisuun, gargarsa caasaa motummaa

sadarka sadarkaan jiran irraa deeggarsaa

argachudhaan

11 Nannoo lafa caffaa’aa amma barbaachisuu

olitti dhedicha horitiif (overgrazing) akk hin

fayyadamne gochuu

Uummataaf mala aadaafi saayinsawaatiin

akka fayyadamaan caasaa motummaa

wajjin ta’uudhaan hubannoo akka argatan

gochuu

12 Lafa caffaa’aa gara tajajiila qonnatti jijiiruu

hir’isuu

Caasaa motummaa fi ogeessota qonnaa

waliin ta’uun hubannoo bal’aa uumuu

13 Yeroo qorannoo gaggeeffameodeeffannoo

argame seeraan qabuufi galmeessuu

Gareen, daataa funanuu

13

14 Simbirooleen hedduun waanlafa

caffaa’aairra jiraataniif gara fuulduraaf

bakka hawaata turiziimii akka ta’uu

danda’u bal’iinaan hubachiisuu

Ogeessotaafi beektoota adda addaa,

dhabbilee aadaa fi turiziimii, sab-

qunnamtii hawwaasaa kanneen akka

radiyoo fi television fi gaazexissitoota

dabalachuudhaan beeksisuu

15 Argannoo saayinswaa maxxansuun akka

namoonni baay’een dubbisan hubannoo

isaanii haalan gabbifatan gochuu

Dhimma kunuunsaa waan ta’eef argannoo

maxxansame qaamni dhimmi ilaallatu

hundi akka fayyadamuuf akkasumas

dubbisuuf bilisaan gadhiisuu

16 Projektiin tokko yeroo dhumu kan biraa itti

fufsiisuudhaan akka hojjatamuu gochuu

Projeektii kunuunsa tokkoo hangagalma

ga’iinsa kaayyoo isaatti hojachuu

14

Galata (Acknowledgments)

Barruulee qajeelchi kunuunsa projeektii kunuunsa simbiroo Abbaa Waaqoo jedhamtu kan

godiina Jimma aanaa Chora Boter gargaarsa fandii dhaabbata “Rufford Foundation” jedhamu

kan biyya Inglizii keesatti argamuun ji’a Gurraandhala 2015 eegelee hanga Amajjii 2016

taasifame irratti hunda’ee kan qophaa’ee dha. Mata duree projektichaas “Enhancing the

conservation of Vulnerable Abbaa Waaqoo in Limu district of Jimma zoneThe case of Ethiopia’.

Duraan dursa galanni koo dhaabbata “Rufford foundation” kan kunuunsa uumamaa biyyoota

guddachaa jiraniif gargaarsa fandii kan kennaniifhaata’u.

Galanni koo itti aansuudhaan obbo Stuart Paterson, bulchaa duree (executive manager) dhabbata

‘Fauna and Flora International’ kan biyya Inglizii keessa jiru dandeettiikaroora baareesuuf mala

fandii argachuu danda’aan irratti kan leenjii naaf kenne, ragaa barreeffamaa (refree statement)

qaama fandii kennuuf barreesuudhaan akkasumas proposaala kan naaf gulaalehedduun

galateeffadha. Dr. ir. L. (Lukas) Grus, Laboratory of Geo-information Science and remote

sensing, Wageningen University, The Netherlands; Dr. Rene Haaroff, Head of department of

Tourism and Event Management at Central University of Technology, Free State kan Afrikaa

Kibbaatti kan argamutuu fi Dr. KiteessaaHundarraa kan yuuniversiitii Jimma, Ethiopiyaa

keessatti kan argamuu yeroo projeecktii barreessaa tureetti kan ragaa barreeffamaa Rufford

Foundation naaf ergan baay’een galateeffadha. Itti aansuudhaan Obbo Malkaamuu

DuumessaaYuuniversiitii Jimma irraa, Oboo Birhaanuu Hayilee Malkaa biyya Ameerikaa irraa

yeroo isaaniiaarsaa gochuudhaan kan yaadaan na-gargaaran baay’een galateeffadha.

Akkasumaas kanneen qajeelchaa kana afan Ingliffaa irraa gara Afan Oromootti kan barreeffamee

kan gulalaan Obbo Darajjee Akkasaa, Obbo Maazgabuu Sanbatoo, Obboo Alamaayyoo

Gammadaa, Addee Baalatuu Chaala fi Addee Hanna Yasiin baayeen galateefadha.

Itti aansuudhaan Yuuniversiitii Jimmaa, kolleejjii Qonnaa fi Beeyladaa yeroo qorannoo

raawwachaa turetti haalota waan naaf mijeeseef baay’ee galateeffaa dha. Galanni koo akkasumas

Obboo Ababayehy Atichoo, Taarikuu Makonnin,Akaaluu Daffisaa, Addunyaa Eneyew, Mitikuu

Tezera, Dr. Derbew Belew, Dr. Yetnayet Bekele, Addee Ebisee Burakaa fi Umii Abdilkadiir

karaa adda addaatiin yeroo projeektii adeemsisaa turretti yaada, gorsaa fi beekkumsaan kan na

gargaaraa turaniif hedduun galateeffadha.Dhuma irratti baaka bu’oota waajjiraalee motumma

aanaa Chora boter fi mana baruumsa Ayitee sadarkaa 1ffaa fi uummata Mecha Dirreetiif galannii

koo daangaa hin qabu.

15

Waabii (References)

Aynalem S, Nowald G, and Schroder W (2010). Biology and Ecology of Cranes; Wattled

Cranes (GrusCaruncucatus), Black Crowned Cranes (Balearicapavonina), and Eurasian Cranes

(GrusGrus) at Lake Tana, Ethiopia. (Eds) Nowald G, Weber A, Fanke J, Weinhardt E, and

Donner N (Eds) 2013. Proceedings of the 7th European Crane Conference-Breeding, resting,

migration and biology, Crane Conservation German. GroßMohrdorf.

Aynalem S, Archibald GW, Branch J, and Geiler D (2012). Survey of Wattled Cranes, Black

Crowned cranes and Eurasian cranes in Ethiopia. (Eds) Mabhachi O (2012). Community Project

Coordinator African Crane Conservation Program ICF/EWT Partnership, South Africa.African

Cranes, Wetlands and Communities Newsletter 12.

Balasubramanian, S (2010). Why save birds?

https://wildlifemusings.wordpress.com/2010/05/24/why-save-birds

Beilfuss RD, Dodman T, and Urban EK (2007). The Status of Cranes in Africa in 2005. Ostrich:

Journal of African Ornithology, 78 (2), 175-184.

Birdlife International (2007). Conserving Biodiversity in Africa:Guidelines for Applying the Site

Support Group Approach. ICIPE Science Press, Nairobi, Kenya.

Birdlife International (2012). Balearicapavonina. The IUCN Red List of Threatened Species

2012.http://www.iucnredlist.org/details/22692039/0 (Assessed on November 8, 2015).

Birdlife International (2015). http://migratorysoaringbirds.undp.birdlife.org/en/sectors/tourism.

Boere GC, Galbraith CA, and Stroud DA, eds. (2006). Waterbirds around the World. The

Stationary office, Edinburgh, UK, 960 PP.

Brooks TM, Mittermeier RA, da Fonseca GA, Gerlach J, Hoffmann M, Lamoreux JF and

Rodrigues AS (2006). Global biodiversity conservation priorities. Science, 313, 58-61.

Butchart SHM, Walpole M, Collen B et al. (2010). Global biodiversity: indicators of recent

declines. Science 328, 1164-1168.

Central Statics Authority (2007). Ethiopian Population and Housing Census Results.

Cooke SJ, Sack L, Franklin CE, Farrell AP, Beardall J, Wikelski M and Chown SL (2013).

What is conservation Physiology? Perspectives on an increasingly integrated and essential

science. Conservation Physiology. 1 (1): doi: 10.1093/conphys/cot001.

Dirzo R, Young HS, Galetti M, Ceballos G, Isaac NJB and Collen B (2014). Defaunation in the

Anthropocene. Science, 345 (6195). 401-406. http://nora.nerc.ac.uk/508443 (Assessed on

January 10, 2016).

16

Harris J and Mirarande C (2013). A global overview of Cranes: Status, threats and conservation

priorities, International Crane Foundation, Baraboo, USA, Chinese Birds 2013, 4 (3): 189-209.

International Union for the Conservation of Nature (2014). http://www.iucnredlist.org..

Jones DN and Buckley R (2001). Bird-Watching tourism in Australia, Wildlife Tourism

Research Report Series No. 7, Status Assessement of Wildlife Tourism in Australia Series, CRC

for Sustainable Tourism.

McCormick J (1991). Reclaming Paradise: The Global Environmental Movement, vol 660.

Indian University Press, Bloomington.

Meine CD and Archibald GW. Eds, (1996). The Cranes: Status Survey and Conservation Action

plan. IUCN, Gland, Switzerland, and Cambridge, UK, 294PP.

Millennium Ecosystem Assessment. 2005. Ecosystems and Human Well-Being: Synthesis.

Island Press, Washington, DC.

http://www.millenniumassessment.org/documents/document.356.aspx.pdf (Assessed on January

10, 2016).

Musengezi J (2015). Contemporary Conservation: Introducing conservation, United for

wildlife. https://learn.unitedforwildlife.org/mod/lesson/view.php?id=648 (Assessed on January

18, 2016)

Oromia Economic and Finance Bureau. 2012. The National Regional Government of Ethiopia,

Bureau of Finance and Economic Development.

http://www.oromiabofed.org/index.php?option=com_content&view=category&id=46&layout=bl

og&Itemid=63 (Assessed on January 20, 2016).

Soulé ME (1985). What is conservation biololgy? Bioscience. 35: 727-734.

Tisdell C and Wilson C (2004). Economics, Wildlife tourism and conservation ecology and the

environment, working paper No. 112, School of Economics, The University of Queensland.

United Nations (1992). Convention on Biological Diversity. https://www.cbd.int/doc/legal/cbd-

en.pdf