Yachay kamachina Jatun Yachaywasi Qullasuyu ukhupi “Eduardo Avaroa”

QHICHWA SIMIP

KALLAPACHAYNIN

YACHACHIQ: JUANA JANCO CHOQUERIBE

ÑIQI: ISKAY ÑIQI YACHAQAQKUNAPAQ

YACHAQAYKUNA: KURKU KALLPACHAYKAMAY (RF),

QALLARIYKAMAY (I), ALLWIKAMAY (AP), YATAKAMAY (MU),

WATA: 2020

P’UTUQSI-QULLASU

RIQSICHIY

Kay p’anqa yachaywasi “Eduardo Avaroa” sutiyuqpi qhichwa simip

yachaninpi iskay ñiqi yachaqaqkunata rimariyninkupi

kallpachayninpaq. Kay wataqa pachak kuraq yachaqaqkunawan

qhichwa qalluqa yachayninpi kallpachakunqa.

Ajinataq qhichwa simip llamk’aypaqqa imaymana yachaqana

ruwaykunawan (Metodología) yachaqanankupaq puriyninta

kallpachaspa yachachikunqa. Kay qalluqa mana simillapichu

rimarikunqa, astawanpis kawsayninmantapacha (Cultura)

yachachikullanqataq.

Chaywanpis imaynatacha ayllukunapi, llaqtapi imaymana

kawsaykunata pallakapuspa, wak kawsay juqharikuyman

(Descolonización) kuskachayman (Igualdad)

ayninakuspa(Reciprocidad), yupaychaspa (Respeto), puraqmanta

junt’achiyninwan (Complementariedad), Kawsayta

yachachinanwan (Armonía), taqyayta (Equilibrio) paqtu kayta

(Responsabilidad) phatmasqa rak’ikuytawan (Distribución) allin

kawsayta mask’aspa (Vivir bien) qhichwa qallup yachaynintapuni

qhapaq ñanman (Camino o vida noble) Qullasuyuta apanapaq.

Chayrayku, imaynacha yachaqaqkunap kawsayninman jina,

jamut’arispa, khuskirispa ima, tukuy yachachiqkunap

kallpachayninwan yachaykunata kallpachakunqa.

RURI

I. Simipi sutikunata, ruwachiqkunata, kamachiykunata yachana

1. YACHAYWASI

Jamut’aynin Ayllup yachaywasin Yachaywasi ukhupi Sutirantikuna-Imataq kay? Imataq chay? Takiywan llamk’ay

2. Ayllunchik

Jamut’aynin Churki Mayu ayllu Sutirantikuna – Imataq jaqay? Kamachiy - Qutupi siq’iman jina rimarina Takiywan llamk’ay

3. Yawar ayllunchik

Jamut’aynin Yayap willaynin Yawar ayllu – Sutirantikuna Takiywan llamk’ay

4. Pukllayninchik

Jamut’aynin Ima pukllaytaq? Qhichwa simipi-Sutirantikuna Kikin rimaq qillqa - Chiqan niq, phukuq, t’uqyaq simikuna

5. Uywakunanachik

Jamut’aynin Mulli Pampa ayllu Uywakuna – wasi, sallqa uywa – imata ruwan? Sutiranti simi – Imayuq, imapaqtaq, maypi kawsan. Rimariy – Ñuqap, qampa, paypa Wak llamk’ay

6. Ukhunchik

Jamut’aynin Pawqar Uyanchik Sutirantikuna – Maypi, machkha, maypi, imata Wak llamk’ay

P’ANQAP RAK’IYNIN

Qhichwa simi yachayqa, mana sasachu, nitaq jasachu, qhichwaqa jallp’a,

pacha, uywa, mallkikunawan ima kuskachasqa yachayninqa.

Kay p’anqaqa iskay rak’iypi ruwasqa:

I. Simipi sutikuna, ruwachiqkuna, kamachiykuna.

II. Kawsaynin, kawsay, ayllup kawsaynin qillqa.

Kay p’anqaqa, qhichwa simita rimarichinan, ñawirichinan, qillqachinan

ima kanman.

Sapa t’aqaypi ruwaykunaqa, musuq simikunata, yachaqanantawan

yuyaychan

Tukuy imaymana ruwaykunaqa, yachaqaq jap’iqasqanman ima

kachakan.

Kay p’anqapiqa siq’isqa tiktukunawan yuyaychasqa kachkan:

Juk

Tapuykunata uyarispa llamk’anata kamachichkan.

Iskay

Yanapakuspa llamk’anata kamachichkan.

Kima

Qutupi rimarinanta kamachichkan.

Tawa

Yachasqanta wakman willananta kamachichkan.

Phichqa

Sunquchakuspa yachaqananta kamachichkan.

1

JUK RUWAY Yachaywasi

Junt’aynin: Qillqap willayninmanjina simikunata, ruwachiqkunata jap’iqaspa yachaqan.

Yachaywasiykimanta rimariy, kunankama jinallapunichu?

Rimayninchikta, qillqawan kikinchana.

Ayllup yachaywasin

Aylluypiqa juk k’acha yachaywasi kapuwayku. Sapa p’unchaw urqukunaman

chimpaspa, wasikunata sapispa utqhay utqhayta riyku.

Yachaywasi ñan puriypiqa iskay wasi kachkakan, chaypi samarikuyku.

Jinataq juk jatun wasipi rumiq chimpanpi Timuku tiyakun, yachaywasip

qhipanpitaq yachachiqniyku tiyakun, payqa sapa p’unchaw napaykuspa

suyawayku.

Yachaywasiykimanta willanarikuy

Imataq yachaywasi kasqanta yuyaychan?

Yachaywasiykip siq’ipi qhawachkanchik kanchu?

2

Yachaywasi ukhupi

Ima sutikunawan riqsinchik?

Siq’ikunata qhawaspa rimarina.

Imayna sayayniyuqtaq wasikunanchik?

Sutirantikuna-Imataq kay?

Imataq kay? (¿Qué es estó?) (Pron. Dem. Éste, ésta, esto)

Imataq kay?

Kayqa jatun wasi.

Imataq kaykuna?

kayqa urqukuna.

Iskay urqu.

Imataq kaykuna?

Kayqa yachaywasi.

Imataq?

Kayqa wasikuna.

Iskay wasi.

Chay, sutiranti. (Pron. Dem. Ése, ésa, eso) Imataq chay? (¿Qué es eso?

Imataq chay?

Chayqa lirp’u

Imataq chay?

Chayqa ch’illami.

Imataq chay?

Chayqa p’uktaki

Imataq chay?

Chayqa p’uqtuchu-

p’ulltunku

Imataq chay?

Chayqa ch’akichikuna-

uya chakichikuna

Imataq chay?

Chayqa qhasuna

Imataq chay?

Chayqa qiru

3

Takiywan llamk’ay

Takiy qillqapi ruwaq, ruwachiq simikuna kanchu?

Ima rimaylli qillqakunataq kikillan tukukun?

Alalay chiri wayracha

punkuykita kichariway

mana kichariwaspaqa

sayaykita mañariway.

Ñawirina, kikin simikunachu kanku?

Sapa simipaq juk kamachiy tiyan. Junt’ay

1. /Cha/ sanampa ñawiriptiy, jukta t’aqllakunkichik, /chha/ sanampa ñawiriptiy, Iskayta t’aqllakunkichik. /ch’a/, sanampa ñawiriypity, kimsata t’aqllakunkichik.

ISKAY RUWAY Ayllunchik

Junt’aynin: Qillqap jawariyninmanjina simikunata, ruwachiqkunata jap’iqaspa rimarin.

Imayna ayllunchik kasqanta willana.

Wak aylluta riqsispa rimarina.

Churki Mayu ayllu

Aylluypiqa wasikuna, sach’akuna, urqukuna, mayupiwan kapuwayku.

chhaka chaka ch’aka

4

Tukuy aylluy ukhupiqa? qharikuna, warmikuna

kaykunata ruwayku: Warmi wawakunaqa

wayk’uysikuyku, qhari wawataq yakuta

aysamuyku, llamt’a pallaymuyku.

Jinallataq mama, payawan papata

munthanku-phislunku. Wakin wawakunataq

mankata jaywayku, chuwata mayllayku,

ajinallata tiyakuyku.

Siq’ikunawan rimarina.

Wak simikunata yuyarina.

Sutirantikuna – Imataq jaqay?

Jaqay, sutiranti. (Pron. Dem. aquél, aquélla, aquelloImataq jaqay? (¿Qué es

aquello?)

Imataq jaqay?

jaqayqa wislla

Imamanta ruwasqa?

K’ullumanta ruwasqa

Imataq jaqay?

Jaqayqa manka.

Imamanta ruwasqa?

Llimk’imanta ruwasqa

Imataq jaqay?

Jaqayqa q’uncha.

Imapaqtaq?

Wayk’unapaq.

Imataq jaqay?

Jaqayqa chuwa.

Imapaqtaq?

Mayllakunapaq.

Imata ruwachkan?

Payqa papata

phisluchkan.

Imapaq? …………………

Imata ruwachkan?

Payqa chuwata

mayllachkan.

Imapaq……………………

5

Tapuykuna kutichispa rimanarikuna.

Qhari wawa, warmi wawa kikin ruwayniyuqchu kanku?

Kamachiy – Qutupi siq’iman jina rimarina

_Imatataq qhari ninman?

_Imatataq puka p’achayuq wawa

nichkanman?

_Pitaq yuraq p’achayuq

kanman? _Imatataq warmi

wawa kutichinman?

Takiywan llamk’ana

Takiypi ruwaq, ruwachiq simita tariytawan, pukllachiy.

Yachasqaykita wakman yachachiy.

Chilin chilinchik Chilin chilinchik waqyamuwanchik yachaywasiman jamuy ñiwanchik, jaku wawqichay yachakamusun ñawiriyta qillqaytapis. Jaku jaku wawqikuna, masikuna llamk’aytapis yachachiqwan yachamusun,

jaku jaku wawqikuna, masikuna llamk’aytapis yachachiqwan yachamusun. (Qillqaq: Mana yachakunchu)

Ñawirina, kikin simikunachu kanku.

chhichiy ch’ichi chichi

6

Sapa simipaq juk kamachiy tiyan. Junt’ay 1. /Cha/ sanampa ñawiriychik, jukta t’aqllakunkichik. 2. /chha/ sanampa ñawiriychik, Iskayta t’aqllakunkichik. 3. /ch’a/, sanampa ñawirichik, kimsata t’aqllakunkichik. 4. Imapitaq sapa simi wakjinayan?

KIMSA RUWAY

Yawar Ayllunchik Junt’aynin: Qillqata uyarispa simikunata, ruwachiqkunata jap’iqaspa rimarin.

Yawar ayllunchikmanta willanarikuna.

Willaymanjina rimarina.

Yayap willaynin Aylluypiqa jatun tatayqa mana k’aminakuspa kawsakunaykutaqa kamachiwaq kayku. Payqa niqpuni: _Kuraq mamataqa, kuraq tatataqa yanapanapuni, tatanchiktapis, mamachiktapis uyarinapuni. Ajintaq, ipaykichikta, kakiykichikta, sutiyaqiykichikta, sispa panaykichikta, sispa wawqiykichikta, qatay masiykichikta, warmi wawata, qhari wawata, turaykichikta, panaykichikta, wawqiykichikta, ñañaykichikta ima uyarinkichikpuni. Chay yuyaykunatapuni kamachikuq kanku.

Pikunataq yawar aylluykipi kanku?

Imatataq paykuna ruwanku?

Tapuymanjina kutichina.

Yawar ayllu – Sutirantikuna

7

Pitaq pay? Payqa jatun tata-yaya Pitaq pay? Payqa jatun mama-

yaya

Pitaq pay? Payqa mama Pitaq pay? Payqa tata

Pitaq pay? Payqa Panay Pitaq pay? Payqa turay

Pitaq pay? Payqa ñañay Pitaq pay? Payqa wawqiy

Pitaq pay? Payqa kakiy Pitaq pay? Payqa ipay

Qalluwatana yachasqanchikta willanarikuna

Qalluwatanata ñawirina.

Llanthu llanthucha

llanthukunayta

llanthuchiway.

Rimariy- Imatataq ruwachkan?

Imatataq

Paya-jatun mama

ruwachkan?

Yaya- jatun tata

Mama

tata

kaki

Ipa

qhari wawa

warmi wawa

8

Takiywan llamk’ay

Takiypi ruwaq, ruwachiq simita tariytawan, pukllachiy.

Chari chari Chari, chari, chari,

tunas phinkachari, chari, chari, chari, munasqayki chari. Mana munaptiykiqa, suwasqaykichari.

Kamachiykunata junt’ana 1. /Cha/ sanampawan ñawiriptiy? Lluq’i makita juqhariychik. 2. /chha/ sanampawan ñawiriptiy? Paña makita juqhariychik. 3. /ch’a/Sanampawan ñawiriptiy iskaynin makita juqhariychik. 4. Imapitaq sapa simi wakjinayan?

TAWA RUWAY Pukllayninchik

Junt’aynin: Qillqamanjina, pukllarispa imallatapis apaykachasqanta sutichaspa willakun.

Ima pukllayllatapis riqsisqanchikmanta willanarikuna.

Qillqata ñawirispa, yachasqanchikta kikinchana.

Ima pukllaytaq? Unaypuniqa, ajinata wawa kachkaspaqa pukllariq kayku. Ñawpaqtaqa mankakunapi, rantiqkunapi ranqhaqpi rak’inakuq kayku. Wakin wawaqa chuku chukulla suyaq kanku, iskay wawataq ranqhaqman chimpaspa waturiq: _ Kay mankayki machkhapitaq? Ranqhaqqa ñiq: _ kimsa waranqapi. Rantiqqa nillaqtaq: _ allin mankachu? Nispa takariq. Chaymanta, ranqhaqpa matinpi kimsa kutita laq’aykuq. Rantiqkunaqa, mananka rantisqankuta, wayllunk’achachispa wak chiqanman apaq kanku, watiqmanta rantiq kutillaqtaq kanku. Ajinata

chaki ch’aki chiri chhiri

9

pukllaspa mana allinta wayllunk’achachinku chayqa mankaqa p’akikuq.

Qutupi pukllarimuna.

Manka p’akisqa astawan rimarina.

Rimarisqanchikpi, sutirantikunata apaykachanchikchu?

Ima pachapitaq sutirantikunata apaykachanchik?

Qhichwa simipi sutirantikuna

Ñuqap, ñuqapta, ñuqaypata (mío, mía P. Posesivo de 1º P, en género masculino y

femenino) Qampa (tuyo, tuya. Posesivo de 2º persona) Paypa, paypata (suyo, suya

Posesivo de 3º P)

Ñuqap mankay Qampa mankayki Paypa mankan

Ñuqap qullqiy Qampa qullqiyki Paypa qullqin

Ñuqap ch’uspay

Qampa ch’uspayki

Paypa ch’uspan

10

Wak siq’ikunawanpis rimarillaypuni.

Yachasqanchikta willakuna.

Rimasqanchikpi, wak ruwachiqkuna /Imata? / riqsina.

Imata

Phichqa wawa

ruwachkanku?

Chukuchkanku.

Qhari wawa

ruwachkan?

Umanpi wawata

takachkan.

Iskay wawa

ruwachkanku?

Wawata

wayllunk’achachichkanku.

Chukuq qhari wawa

ruwachkan?

Makinta juqharichkan.

Kikin rimaq qillqa- chiqan ñiq. Phukuq, t’uqyaq qillqa.

Rimaykuna. Simiwan pukllarina.

Simikuna, imayna phukuyniyuq, t’uqyayniyuq kanku?

Juwanchu q’alanchu mut’iyki mana kanchu.

Kamachiykunata junt’ana. 1. /Cha/ sanampawan ñawiriptiy? Jukta qhapariychik. 2. /chha/ sanampawan ñawiriptiy? Iskayta qhapariychik.

chumpi ch’umpi chupa ch’upa

Ñuqap wayaqay wayaqay

Qampa wayaqayki Paypa wayaqan

11

3. /ch’a/ sanampawan ñawiriptiy iskaynin kimsata qhapariychik. 4. Imapitaq sapa simi wakjinayan?

PHICHQA RUWAY Uywakunanchik

Junt’aynin: Uywakuna riqsispa, imata pachap puriyninpaq willasqanmanta sutikunata, ruwachiqkunata rimarin.

Wasiykipi, ima uywakunata uywankichik?

Qillqata ñawirispa kikinchana.

Mulli Pampa ayllu Mullipampa ayllupiqa tata Tupaqqa wakata, uwijata, wuruta, wallpata, k’ankata, quwita, misita, allquta, kawrata, khuchita, pilita ima uywaqpuni nin. Chay ayllupiqa, juk’ucha, anka, liwqi liwqi, kuntur, atuq, wayruq’u, katari, p’isqukuna, juku, lulikunapis kallaqpuni ñin. Kay uywakunaqa wasi chiqanpi uywasqa, wakin sallqa uywakunaqa ima willayllatapis pachapaq purichiqpuni kanku ñin. K’ankaqa tutamanta takiyninwan ima phanipiña kasqanchikta willarikun, sik’imiraqa likrachakuptin parananta willakun ninku…Kayjina willaykunata sapa juk pallamusunchik, wak kutipi willanakusunchik.

Uywakuna-wasi, sallqa uywa-imata ruwan?

Uywakunayki, pachap tikrayninta willasunkichu?

Wasi uywa, sallqa uywa, kikin kawsayniyuqchu kanku?

12

Uywakuna

Uywa? Imapaq? Imata willan?

Allqu Wasita qhawan Pichus wañupunanta willan.

Juku Saqra uywata mikhun Pi wañupunanta willan.

Sik’imira Jampipaq Parananta willan.

Atuq Sinqan amartilupaq Puquykuna kananta willan.

Rimasqanchikpi, imata astawan apaykachanchik?

Uywapaq, wak kawsaykuna kiti kanchu?

Sutiranti simi – Imayuq, imapaqtaq, maypi kawsan. Imayuqtaq (con qué), imapaqtaq (para qué es), maypi kawsan (dónde vive)

Watuynin kutichiynin

Maypi juku, wallpa kawsan? Sach’akunapi, urqukunapi, tha…

Maypi khuchi kawsan? Kanchanpi

Imayuqtaq, allqu, waka, khuchi? Phillurkiyuq

Imayuqtaq pili, wallpa, k’anka, urpi, kuntur?

Phuruyuq

Imayuqtaq llama, uwija, allpaqa, wikuña? Millmayuq

Rimay- Ñuqa, qampa, paypa

Qampa ruk’awikunaykiwan simillapi/Ñuqap, qampa, paypa simikunata apaykachay.

13

Wak siq’ikunata apaykachaspa rimarinallapuni.

Ñuqap misiy Qampa misiyki Paypa misin

Wak llamk’ay

Phinki phinki pukllaymanta willanarikuychik. Imaynataq?

Qamkuna ajinallatataqchu pukllankichik?

imayna kay simikuna? Kikinchu?

Kamachiykunata junt’ana 1. /Cha/ sanampawan ñawiriptiy? Jukta rumpiriychik. 2. /chha/ sanampawan ñawiriptiy? Iskayta rumpiriychik. 3. /ch’a/ sanampawan samarispa rumpirillaychiktaq. 4. Imapitaq sapa simi wakjinayan?

SUQTA RUWAY Ukhunchik

Junt’aynin: Qillqata ñawirispa, ima simikunataq, ruwachiqkunataq tarikun chaywan qhichwata rimarina.

Ñuqanchik kawsayninchikmanta rimanarikuna.

Ñawiriytawan, kawsayninchikta kikinchana.

Pawqar

Yawar ayllupiqa, Pawqarqa wayrata muyuqta qhawaspa, siminta chhuquyachispa jatunta kichasqa.

chuwa ch’uwa chhalla ch’alla

14

Chaypitaq wayraqa raphikunata, phurukunata, llap’iykunatawan (plástico) pata patata phawachisqa, chayta qhawaspa asirisqataq, phiñakusqataq, mat’inta kuyurichispataq asirisqa. Q’upataq ñawinman yayakuykusqa, waqay sut’uytaq waqaspa mancharikusqa. Jinallataq yuyarikusqa: _ Q’upakunata mayllamanpis chuqaptinkuqa?, unquykuyta atinku, manaqa khuchichasqa mikhunata mikhunku.

Uyanchik Imaynataq sapa p’unchaw kanchik?

Imaraykutaq kayjina uyayuq kasunman?

Imataq uyanchikpi tiyan?

Simikuna

Tiklla (pestaña) Phullurki (ceja) Wirp’a (labio superior)

Sirp’i (labio inferior) K’aki (mentón) Uya (cara)

K’aklla (mejilla) Mat’i (frente) Kunka (cuello)

Much’u (nuca) Simi (boca) Ñawikuna (ojos)

Ninrikuna (orejas) Sinqa (nariz) Chukcha (cabello)

Ukhunchikpa sutinta riqsinchikchu? Imawantaq ukhunchikpa unquyninta jark’akunki?

15

Sutirantikuna – Maypi, achkha, mayqin, imata. Maypi (dónde), machkha (cuánto), mayqin (cuál), imata (qué).

Watuynin kutichiynin

Maypi ñawikunanchik kachkan? Uyanchikpi, umanchik

Maypi ninrikunanachik kachkan? umanchikpi

Machkha chukchanchik? achkha

Mayqin sinqayki? kay

Imata ñawiykiwan ruwanki? Qhawani, rikuni

Imaynatataq astawan ukhunchikmanta rimarisunman?

Ukhunchuk sutikunanwan wak takiyta puquchina.

Ay! Ñuqaqa ¡Ay ñuqaqa imachus kani! juk umayuqlla kanaypaq, ¡ay ñuqaqa imachus kani! juk sinqayuqlla kanaypaq. Iskay ninrichay iskay tikllachay (Kutikipana) iskay ñawiyuq kanaypaq.

Wak llamk’ay

Imapaq, kayjina rimaykunata apaykachanchik?

Mana atiptinchik, imatataq nikuq kanku?

Imasmari, imasmari.

Imachus kanman? Ñawikunaykipi tiyakuni

munaspalla lluqsini mamay rimawaptinqa. suruy suruylla kani. Pitaq kani?

chhanqa ch’amqayy chhulla ch’ulla

16

Kamachiykunata junt’ana

Uyariychik ñawirisqaytawan qutupi, kimsa kimsamanta ñawirinkichi?

1. /Cha/ sanampawan ñawiriptiy? Jukta thunkutiychik. 2. /chha’ sanampawan ñawiriptiy? Iskayta thunkuriychik. 3. Imapitaq sapa simi wakjinayan?

Qillqapi jamut’aq:

LAIME, Ajacopa Teófilo. (2007). Diccionario Bilingüe. Iskay simipi yuyayk’ancha.

Quechua-Castellano. Castellano-Quechua. Segunda Edición Mejorada. La Paz-

Bolivia.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN (2010) Taller de Lengua Originaria 2. Unidad de

Formación para las ESFM. La Paz, Bolivia Visiministerio de Educación de

Formación de Profesionales/DGFM.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN (2010). Educación Intracultural, Intercultural y

Plurilingüe. Cuaderno de Formación Continua, UNEFCO, Tarija.

https://www.youtube.com/watch?v=mAIg9GLJEW0

AMBADIANG, Théophile (1999): «La flexión nominal. Género y número», en I.

Bosque y V. Demonte, dirs., Gramática descriptiva de la lengua española,

Madrid, Espasa

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Raquel (2001): «Valores de la preposición entre»,

Español Actual, 76, pp. 25-39. MOLINER, María (1966-1967): Diccionario de uso

del español, Madrid, Gredos [DUE].

PASCUAL, José Antonio (1996): «La coherencia en los diccionarios de uso», en

Esther Forgas, coord., Léxico y diccionarios, Tarragona, Universitat Rovira y

Virgili, pp. 167-198.

SECRETARIA NACIONAL DE EDUCACIÓN-UNICEF. (1994) Pachapi

kawsayninchik. Ciencias de la vida. Naturaleza. Hombre y vida. 4 ñiqi Proyecto

de educación Intercultural Bilingüe. Qullasuyu-Chuqichaqa.

SECRETARIA NACIONAL DE EDUCACIÓN-UNICEF. (1994) Puquy. Ciencias.

5 ñiqi. Edición experimental. Proyecto de educación Intercultural Bilingüe.

Chuqichaqa - Qullasuyu.