Kür Çayının Transsərhəd Çay İdarəçiliyi Mərhələ II – Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan

TACIS/2007/134-398

Səth Su Keyfiyyətinin Monitorinqi

Qərar Qəbul Edən Tərəflər üçün Rəhbər Sənəd

Texniki Hesabat

Son

Peter Roncak, Jesper Ansbaek və Anatoli Pichugin tərəfindən hazırlanmışdır

EPTISA Servicios de Ingenieria S.A. (İspaniya) & Grontmij Carl Bro A.S. (Danimarka)

Tərcüməni redaktə edənlər: Mətanət Avazova və Rafiq Vediyev

Sentyabr 2010

Layihə Avropa Birliyi tərəfindən maliyyələşdirilir

İBildiriş: Bu hesabat Avropa Komissiyasının maddi dəstəyi ilə hazırlanmışdır. Burada ifadə edilən fikirlər konsultantlara məxsusdur və heç bir halda Komissiyanın rəsmi fikrini ifadə etmi.

Icmal Səth sularının keyfiyyəti üzrə aparılan monitorinqin tarixçəsinə baxsaq görərik ki, əvvəllər səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi üzrə tərtib olunan proqramlarda qərar qəbul edən və icraçı şəxsləri çoxlu məlumatlarla təmin ediblər. Lakin bu yenə də azlıq edirdi. Hazırda, su problemlərinin artması, bu sahədəbiliklərin artması və su məsələlərinin əsas prioritetə çevrilərək siyasi gündəmə gəlməsi, səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinin inkişafı üçün daha əlaqəli yanaşmanı zəruri etmişdir. Əlbəttə ki, həm düzgün siyasətin aparılması, həm də qərar qəbul edən şəxslərin gündəlik fəaliyyətlərində istifadəsi üçün adekvat məlumatların olması və informasiyanın lazımi qədər yayılması təmin edilməlidir. Hökumət islahatları, iqtisadi inkişaf, desentralizasiya, ekoloji gərginlik, iqlim dəyişikliyi və regionun başqa bölgələrində olduğu kimi cəmiyyətdə baş verən müxtəlif dəyişikliklərə, Kür Çayı hövzəsi üzrə məsələlərdə qərar qəbul edən şəxslər su idarəçiliyindəki dəyişikliklərə və tələblərə düzgün reaksiya verməlidirlər. Bu vəziyyətdə düzgün qərarın qəbul edilməsi üçün monitorinq praktikləri qərar qəbul edən şəxsləri etibarlı, dəqiq və dolğun informasiya ilə təmin etməlidirlər. Lakin, bir çox hallarda siyasət və qərar qəbul edən şəxslər ilə səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi üzrə ekspertlər arasında əlaqələr zəif olur. Bunun ən əsas səbəblərindən biri səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramlarının su sistemləri üzrə qərar qəbul edən şəxsləri qane edəcək məlumatlarla təmin etmir və ona görə də, monitorinq sahəsində siyasi mübahisədən yaranan çətinliklər ləng həll olunur. Daha geniş idarəçilik sistemləri çərçivəsi daxilində siyasətin, qərar qəbulunun və monitorinqin daha yaxşı inteqrasiyasının təmin edilməsi vacibrdir və bu sistemə hər iki tərəf üçün anlaşımlı olan ümumi dil daxil olacaq. Ona görə də, Kür layihəsi çərçivəsində səth sularının keyfiyyətnin monitorinqi üzrə çalışan mütəxəssislər üçün qərar qəbul edənlərin suyun keyfiyyəti üzrə məlumat ehtiyaclarının ödənməsi məqsədilə Rəhbər Sənəd hazırlamışdır. Rəhbər sənəd monitorinq dövrünə əsasən hazırlanmışdır (bax Şək. 1) və AB SÇD-Əlavə V-də təyin edilən bəzi prinsiplər səth suların keyfiyyətinin monitorinqində ümumi yanaşmanın tətbiqi üçün nəzərdə tutulub. Qərar qəbul edənlər bilməlidilər ki, səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi proqramının hazırlanması və həyata keçirilməsı mürəkkəb və çox maliyyə vəsaiti tələb etdiyi üçün bu işlər məqsədyönlü olmalıdır. Ona görə də, monitorinq praktikləri qərar qəbul edənləri razı salmaq məqsədilə özlərinə informasiya tələblərinə dair bir neçə sual verməlidirlər (Qərar qəbulu üçün informasiya tələbləri və istifadəsi) və eyni zamanda səth sularının keyfiyyət üzrə plan-proqramın texniki aspektlərini (keyfiyyət idarəçiliyi tələbləri daxil olmaqla) gücləndirməlidirlər (Monitorinq planı). Qərar qəbulu üçün informasiya tələbləri və istifadəsi Monitorinq praktikləri tərəfindən qərar qəbul edənlər haqqında tez-tez soruşulan və Rəhbər sənədlərdə daha ətraflı müzakirə olunan suallardan bir neçəsi aşağıdakılardır:

1. Qərar qəbul edənlərin məqsəd və tələbləri nədir və onlar hazırkı səth suların keyfiyyətinin monitorinq proqramına necə inteqrasiya edə bilərlər (bu, harada mövcuddur)?

2. Qərar qəbul etmək səlahiyyətinə malik olanlar məlumatı hansı dəqiq “ünvanlardan” əldə edə bilərlər?

3. Çatdırılmalı olan informasiya lazımi ünvana çatırmı? 4. Informasiyanın çatdırılmasında hansı düzgün imkanlardan istifadə edilməlidir (alət və

metodlar)? 5. Ölkədə su ilə əlaqədar məsələlərin siyasi vacibliyi nədədədir və su problemləri necə

müəyyənləşdirilir? 6. Səth sularının keyfiyyəti üzrə məlumatların qərar qəbul edənlər tərəfindən diqqət çəkəcək

dərəcədə önəmli və dəyərlidirmi? 7. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi üçün gözlənilən dəyərlər hansılardır?

Monitorinq planının analizi Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının planının hazırlanması kifayət qədər mürəkkəb tapşırıqdır ki, bu da, su siyasəti, su idarəçiliyi, su elmi, statistika, hidrologiya, ekoloji elmlər və iqtisadiyyat kimi bir çox sahələrı əhatə etmək tələb olunur.

2

Ümumiyyətlə, monitorinq praktiklərinin səth sularının keyfiyyətinin monitorinq plan-proqramının hazırlamazdan əvvəl onun məqsədi və tələb olunan məlumatların təhlili zamanı aşağıdakı suallar araşdırılmalıdır.

1. Çaylarda hansı flora və Biota mövcuddur? 2. Suyun hansı keyfiyyət elementləri təsnif edilməlidir və necə? 3. Səth sularının keyfiyyət elementləri necə nümunələşdirilməlidir? 4. Nümunələşdirilməli olanlar hansılardır? 5. Statistic nəticələrdə monitorinqdən hansı məxfilik tələb olunur? 6. Hər çaydan nümunə götürülməsi vacibdirmi? və ya 7. Hər ay və ya mövsümdə bir nümunə kifayət edərmi? 8. Səth su keyfiyyət monitorinqi üçün hansı maddi imkanlar mümkündür?

və bu cür sualların tam siyahısı daha geniş ola bilər. Həmçinin, monitorinq praktikləri üçün qərar qəbul edənlər tərəfindən istifadə edilən idarəçilik “alətlər”inin tədqiqi faydalı ola bilər (su keyfiyyət standartları, ekoloji standartlar, təsnifat sxemləri, buraxılışlar, realizə proseduraları, planlaşdırma tələbləri və s.). Bu, praktiklərə monitorinqin məqsədinin başa düşülməsinə kömək edəcəkdir. Məsələn, AB SÇD tərəfindən müəyyən edilən monitorinq proqramı su idarəçiliyinin üç aspektini əhatə edir:

• rejim monitorinqi - bütöv çay hövzəsində səth suyunun tam statusu haqqında informasiyanın təmin edilməsi, onun ilkin vəziyyətinin müəyyən edilməsi və həm təbii, həm də insan fəaliyyəti səbəbindən yaranan uzunmüddətli tendensiyaların qiymətləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilir;

• operativ monitorinq - riskli səth su obyektlərini müəyyən edir və səth su obyektlərinin tamamilə yaxşı statusuna nail olmaq məqsədilə vəziyyətin yaxşılaşdırılmasında həyata keçirilən tədbirlərin əlverişliyini qiymətləndirir; və

• tədqiqat monitorinqi - təsadüfi çirklənmə də daxil olmaqla problemin səbəblərini müəyyənləşdirir.

Ümumiyyətlə desək, səth su keyfiyyət monitorinq proqramının özü üç əsas funksiyadan yaranmışdır: qərar qəbul edənləri hərtərəfli məlumatlandırmaq məqsədilə məlumatın toplanması, məlumatın interpretasiyası və məlumatın təqdimatı. Keyfiyyətə zəmanət/keyfiyyətə nəzarət məsələləri ilə əlaqədar olaraq, bu üç funksiya Rəhbər sənəddə müzakirə edilib. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının tərtibatı zamanı, məlumatın interpretasiya və təqdimat imkanlarını nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişmiş yeni texnologiya və sistemlər (məs. İT/İS, CİS) qərar qəbul edənlərin tələb və maraqlarını qane etməlidir. Sonda, monitorinq praktikləri bilməlidirlər ki, monitorinq proqramı qərar qəbul edənlərin cavabına əsasən qiymətləndirilməlidir və bunun nəticəsində yenidən işlənməlidir. Çox güman ki, oxucu, səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi və qiymətləndirmənin texniki detalları üçün texnoloji rejim haqqında beynəlxalq ədəbiyyat və vəsaitləri müzakirə edəcək.

3

Mündəricat Icmal........................................................................................................................................... 2 Mündəricat ................................................................................................................................. 4 1. Ön söz................................................................................................................................. 5

1.1 Kim bu rəhbər sənəddən istifadə etməlidir?............................................................... 5 2. Giriş .................................................................................................................................... 5

2.1 Qərar qəbul edənlər üçün monitorinq tələbləri haqqında nəyi bilmək lazımdır?....... 6 2.2 Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi nədir?........................................................ 6

3. Siyasət və qərar qəbul edənlərin tələbləri .......................................................................... 7 3.1 Siyasət və qərar qəbul edənlərin tələbləri .................................................................. 7

3.1.1 Hazırkı səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramında (əgər mövcuddursa) dəyişikliklərin məqsəd və birləşmələrinin müəyyən edilməsi ..................... 8 3.1.2 İnformasiya üçün düzgün „ünvan“ın təmin edilməsi......................................... 9 3.1.3 İnformasiyanın lazımi ünvana çatdırılmasını təmin etmək ................................ 9 3.1.4 İnformasiyanın çatdırılması üçün düzgün imkanların seçilməsi...................... 11

4.1 Məlumatın toplanması.............................................................................................. 14 4.1.1 Nəyi və necə monitorinqdən keçirmək?............................................................ 14 4.1.2 Monitorinqi harada keçirmək?......................................................................... 16 4.1.3 Nə vaxt və hansı davamiyyətdə monitorinq keçirmək? .................................... 18 4.1.4 Hansı imkanlar mövcuddur və ya ödəmə istəyi................................................ 19

4.2 Məlumat idarəçiliyi və interpretasiya....................................................................... 20 Yaxşı tərtib edilmiş səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramı əvvəlcə aşağıdakıları təmin edəcək: .............................................................................................. 21 4.2.1 Məlumatın mümkünlüyünü necə təmin etmək?................................................. 21 4.2.2 Məlumatın yoxlanması və təsdiqlənməsi .......................................................... 22 4.2.3 Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqində keyfiyyətə zəmanət və keyfiyyətə nəzarət 22

4.3 Məlumatın qiymətləndirilməsi ................................................................................. 23 4.3.1 Səth sularının keyfiyyətinin Standartları......................................................... 23 4.3.2 Səth suyuna uyğun ekoloji keyfiyyət standartları ............................................. 24

4.4 Məlumatın təqdimatı və hesabat .............................................................................. 24 4.4.1 İnformasiyanın növləri ..................................................................................... 25 4.4.2 Məlumatın hazırlanması və hesabat................................................................. 28 4.4.3 Məlumatın mümkünlüyü ................................................................................... 30

İstinad ....................................................................................................................................... 32 Şəkillərin Siyahısı .................................................................................................................... 34 Cədvəllərin Siyahısı ................................................................................................................. 34 Əlavə 1 Səth su keyfiyyət monitorinq proqramlarının müxtəlif növlərinin hazırlanmasının nümunələri 36 Əlavə 2 Keyfiyyətə Zəmanət və Keyfiyyətə Nəzarət haqqında bir neçə qeyd .................. 39 Keyfiyyətə nəzarət nümunələrinin növləri ............................................................................... 41

4

1. Ön söz Kür Çayı regionu hazırda, hökumət islahatları, urbanizasiya, desentralizasiya, ekoloji gərginlik, iqlim dəyişmələri cəmiyyətdə baş verən bir çöx dəyişikliklər səbəbindən su idarəçiliyində böyük dəyişikliklər və problemlərlə üzləşir. Bu kimi təhlükəli problemlərin aradan qaldırılması üçün Kür Çayı hövzəsi ölklələri təcili olaraq öz çay hövzələrində su ehtiyatlarına dair öz bilik və idarəçilik bacarıqlarını daha da inkişaf etdirməlidirlər. Bu prosesdə həlledici məqamlardan biri mövcud monitorinq üzrə məlumat və su ehtiyatlarının cari vəziyyəti haqqında informasiyadır. Ona görə də, su ehtiyatlarını idarəedənlər milli səviyyədə hazirlanmış səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi proqramları vasitəsilə toplanmış məlumatın dəyəri haqqında bilik bə bacarıqlarını artıtılmalıdır. Indi, Kür Çayı ölkələrində həm səth sularının keyfiyyətinin, həm də suyun həcmi haqqında monitorinq proqramları vasitəsilə müəyyən qədər toplanmış məlumat qərar qəbul edənlər tərəfindən su ehtiyatlarının idarəçiliyi və planlaşdırma prosesində istifadə edilib. Amma, Kür Çayı hövzəsində su monitorinq proqramlarının axırıncı icmalı və analizi (Kür TACİS Layihəsi, 2009 tərəfindən hazırlanmışdır) səth sularının keyfiyyətinə dair məlumatın keyfiyyətindəki bəzi boşluq və problemləri açıqlamışdır. Mümkün su ehtiyatları ilə əlaqədar əsas problemlər natamamlıq (mənanın olmaması), qeyri-bərabərlikdir və hazrıkı məlumatların məkani sərhədlərini kifayət qədər əks etdirmir. Bundan əlavə, məlumatın əldə edilməsi və sənədlərin uzadılması da problemlidir. Su keyfiyyətinə dair məlumatda ümumi çatışmazlıq məlumat dəqiqliyi və hesabatın olmamasıdır. Bundan əlavə, məlumatın təqdimatında da problemlər var ( Kür TACİS Layihəsi Mərhələ II, 2009). Bunlara əsaslanaraq, yaradılmış su monitorinq məlumat toplusu məsələsində su ehtiyatları üzrə menecerlər arasında etibarlığın az olduğunu demək olar. Bu vəziyyət səbəbindən, layihə, qərar qəbul edənlərin tələbləri, su keyfiyyətinə dair məlumat və monitorinq proqramları vasitəsilə tərtib edilmiş informasiya arasındakı boşluqları aradan qaldırmaq məqsədilə su monitorinqi üçün soraq kitabı hazırlamışdır. Rəhbər sənəd monitorinq dövrülüyünə (bax Şək. 1) əsasən yaradılmışdır və Əlavə V AB SÇD-də təyin edilən seçilmiş prinsiplər misal olaraq səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinə inteqrasiyalı yanaşma kimi təqdim edilib. Başlıq 2-də səth sularının monitorinq proqramlarının tarixi və inkişafı və su idarəçiliyində istifadə olunan məlumata dair qısa xülasə vardır. Başlıq 3-də fikir, qərar qəbul edənlər üçün səth su keyfiyyət monitorinqi üzrə informasiya tələbləri və strategiyaları ilə əlaqədar olan monitorinq dövrülüyünün ilk mərhələlərinə yönəlib. Səth su keyfiyyət proqramının planı (keyfiyyətə zəmant, keyfiyyətə nəzarət daxil olmaqla məlumatın toplanması, məlumat idarəçiliyi, interpretasiya, məlumatın təqdimatı və hesabat) daha ətraflı Başlıq 4-də verilmişdir. Başlıq 5 və 6 monitorinq proqramının qiymətləndirilməsi (qərar qəbul edənlərin tələblərini ödəmək məqsədilə) və rəylərə həsr olunub. Çox güman ki, oxucu, səth su keyfiyyət monitorinqi və qiymətləndirmənin texniki detalları üçün texnoloji rejim haqqında beynəlxalq ədəbiyyat və vəsaitləri müzakirə edəcək.

1.1 Kim bu rəhbər sənəddən istifadə etməlidir? Bu Rəhbər sənədin əsas məqsədi, nümunə yığılması üçün standart proseduralar, analiz və məlumat idarəçiliyindən effektiv yolla mümkün qədər çox istifadə etməklə səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinə cəlb olunmuş dövlət, ictimai müəssisələr və agentliklərinə qərar qəbul edənlər üçün nəzərdə tutulmuş proqramların hazırlanması və ya yenidən bərpasında köməklik göstərməkdir. Belə bir yanaşma, daha çox analiz və nəticələrdə istifadə oluna biləcək məlum bir keyfiyyətə dair məlumatlarla nəticələnə bilər (planlaşdırma, su idarəçiliyi, ekoloji idarəçilik və s.). Bu proses vasitəsilə və daha yaxşı məlumat idarəçiliyi və keyfiyyətə zəmanət proseduralarından istifadə etməklə bütün maraqlı tərəflər həm texniki, həm də maddi ehtiyatları qoruyub saxlaya bilər.

2. Giriş Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi su ehtiyatlarının idarə edilməsi, ətraf mühitin mühafizəsi, çirklənmə hadisəsinin müəyyən edilməsi və ümumi təhsil üçün məlumat və informasiyanın ən vacib mənbəyidir. Ona görə də, elmi cəhətdən dürüst, texniki cəhətdən dəqiq və effektiv monitorinq proqramının hazırlanması vacibdir.

5

2.1 Qərar qəbul edənlər üçün monitorinq tələbləri haqqında nəyi bilmək lazımdır? Əvvəlki illərdə sistematik olaraq nəticələrin hesabatının alınması üçün yalnız bir neçə dövlət monitorinq proqramları kifayət qədər əsaslandırılmış, inkişaf etdirilmiş və ya hazırlanmışdır. Ictimai fondun iri xərcləri haqqında lazım olan suallar səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinə cavabdeh bir çox dövlət agentlikləri tərəfindən qənaətbəxş cavablandırıla bilməz. Amma,hal-hazırda bu vəziyyət su ehtiyatlarını həm milli, həm də transsərhəd səviyyədə lazımınca idarə etmək üçün lazım olan səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinin dəyəri və informasiyanın vacibliyi arasında əlaqənin tapılmasının asan olmadığını göstərir. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqində alınan informasiya hələ də, dövlət və digərlərinin səth sularının keyfiyyətinin izləmək, idarə etmək və hesabatının hazırlanması imkanlarında həlledici xarakter daşıyır. Ona görə də, səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının hazırlanmasının ilkin mərhələsində monitorinq praktikləri yadda saxlamalıdırlar ki, qərar qəbul edənlər bilməlidirlər ki, “hansı növ məhsul üçün ödəmək fikrindədirlər və həmin məhsullarda hansı keyfiyyət standartları olacaq”. Faktiki olaraq, səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının yaradılması və ya yenidən bərpasına başlayan zaman bilmək lazımdır ki, səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi mürəkkəb çərçivədir və bura daxildir:

• qərar qəbul edənlərin ehtiyac və məqsədlərini həyata keçirmək üçün strategiya; • məlumat toplusunun məkani və müvəqqəti planının nəzərə alınması; • kimyəvi, fiziki və bioloji su keyfiyyət elementlərinin inkişafı (göstəricilər); • məlumat və informasiyanın çoxmənalı qiymətləndirilməsi üçün həyata keçirilən proseslər; • və tamamlanmış olduğu təşkilat infrastrukturu.

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinin əsas şərti və qiymətləndirmə idarəçiliyin yer aldığı həmin məkan miqyasında rəhbər tutulacaq. Bu sadə şərt monitorinq və qiymətləndirmə prosesi vasitəsilə aşkar edilən idarəçilik siyasətini, yanaşma və fəaliyyətlərin onların su ehtiyatlarının nəticələrinə daha yaxın olmasına imkan verir.

2.2 Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi nədir? Monitorinq informasiya sisteminin bir növüdür ki, burada məlumat müəyyən vaxt ərzində sistematik yolla toplanır, ötürülür, nəzərdən keçirilir, analiz edilir və təqdim olunur. Monitorinqin məqsədi qəbul edilmə, qısa ifadə olunma, yerinə yetirilmə və/və ya siyasətə nəzarət və idarəçilik üçün adekvat informasiyanın təmin edilməsidir. Monitorinq su üzrə menecerlərin informasiya tələblərinin və informasiyadan istifadəsini təmin etmək məqsədilə daha geniş mənada informasiya dövründə yerləşdirilə bilər. . Su idarəçliyi

Su idareçliyi

İnformasiya utilizasiyası İnformasiya telebleri

Laborator analiz

Monitorinq strategiyası Hesabat

Sebeke planı

Nümune toplanması Melumatın çatdırılması

Melumatın tehliıli

6

Şəkil 1 Monitorinq dövrü (Mənbə: BMAİK, 2000) Rəhbər prinsip odur ki, monitorinq (və qiymətləndirmə) informasiya tələblərinin müəyyənləşdirilməsi ilə başlayan və informasiya məhsullarının istifadəsi ilə bitən müvafiq fəaliyyətlərin ardıcıllığıdır. Fəaliyyətlərin bu dövrüyəsi “monitorinq dövrü” (bax Şək 1) adlanır və bu sənədin hazırlanmasında da istifadə olunub. Tarixən, səth sularının keyfiyyətinin monitorinq sistemləri “məlumat toplanması”ndan başlayaraq “informasiya nəsli”nə kimi bir neçə mərhələdən yaranıb.

3. Siyasət və qərar qəbul edənlərin tələbləri Ilk olaraq monitorinq sistemlərinin yenidən analizi və ya onların planının hazırlanmasında ilk və ən əsas addım monitorinq üçün məqsədlərin müəyyən edilməsidir – informasiyanın məqsədləri. Hər bir monitorinq proqramının bu addımı prosesin ən tənqidi hissəsidir: bu mərhələdə səhv bütöv proqramı məhv edə bilər. Əgər səhv analiz zamanı buraxılıbsa, məlumat yenidən analiz edilə bilər; əgər bütöv monitorinq proqramı ətraflı düşünülməyibsə onda, ən yaxşı analiz problemə çevrilir və ən pis halda “tapşırıq həyata keçirilmir”. (Maasdam, R., 2000) Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramları siyasətçiləri tamamlanmamış məlumatla təmin etdiyi keçmiş vaxtlarda müvafiq informasiyalar daha az idi. Indi, su məsələlərinin siyasi gündəmdə durduğu bir vaxtda daha aydın yanaşmanın zamanı gəlmişdir. Əlbəttə ki, gündəlik fəaliyyətlərində dəstək məqsədilə həm siyasət sahəsində, həm də qərar qəbul edən şəxslər üçün adekvat məlumat və informasiyanın lazımi qədər yayılması təmin edilməlidir. lakin, hazırkı təcürbə göstərirki,həm siyasətçilər və qərar qəbul edənlər arasında, həmdə səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi üzrə ekspertlər arasında əlaqə zəifdir. Bunun ən əsas səbəblərindən biri odur ki, səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi proqramları su sistemləri üzrə qərar qəbul edənləri qane edəcək məlumatlarla təmin etmir və ona görə də, monitorinq sahəsində siyasi mübahisədən yaranan çətinliklər ləng həll olunur. Ona görə də, siyasətin, qərar qəbulunun və monitorinqin daha geniş idarəçilik sistemləri çərçivəsi daxilində daha yaxşı inteqrasiyasını yaratmaq yaxşı olardı və bu hər iki tərəfin anladığı dildə olmalıdır. Şəkil 1-də verildiyi kimi monitorinq dövrünün iki hissəsi fərqli ola bilər; yuxarı hissə “Qərar qəbulu üçün informasiya tələbləri və istifadə” kimi və aşağı hissə “Monitorinq proqramının planı” kimi təsvir edilə bilər. Bu yanaşman tapşırıq üçün ən yaxşı monitorinq alətlərinin seçilməsi və monitorinqin miqyas və mürəkkəbliyinin müəyyən edilməsinə kömək edə bilər.

3.1 Siyasət və qərar qəbul edənlərin tələbləri İnformasiyanın effektiv çatdırılmasına bir neçə əsas prinsplər daxildir ki, bunlar da, tələb olunan, uyğun gələn, istənilən, istifadə olunacaq, mümkün ola bilən və vaxtlı informasiyadır. Qərar qəbul edənlərin tələblərini təmin edilməsi səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi ilə bağlı informasiya tələblərinin müəyyənləşdirilməsi aşağıdakı bir neçə mərhələdən ibarət ola bilər:

1. Məqsədin müəyyən edilməsi və hazırkı səth su keyfiyyət monitorinq proqramında dəyişikliklərin briləşməsi (əgər mövcuddursa);

2. Qərar qəbul etmək səlahiyyətinə malik olan insanlara çatdırılan informasiyanın dəqiq “ünvanını” göstərmək;

3. Çatdırılmalı olan informasiyanın çatdırılanlara uyğun gəlməsini təmin etmək; 4. Informasiyanın çatdırılması üçün düzgün imkanların seçilməsi.

Bu başlıqda, bu 4 mərhələ daha ətraflı təsvir edilib.

7

3.1.1 Hazırkı səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramında (əgər mövcuddursa) dəyişikliklərin məqsəd və birləşmələrinin müəyyən edilməsi

Monitorinq praktikləri tərəfindən yerinə yetirilməli olan birinci fəaliyyət forması səth sularının keyfiyyəti üzrə mühafizəçilərinin hazırlanması və həyata keçirilməsi kimi artıq başlamış prosesləri müəyyən etməkdir. Bu, prosesə təsir edən rəhbər şəxsləri müəyyən etməklə bərabər monitorinq işinə siyasi vaciblik də əlavə olunmasına kömək edəcək. Həmin fəaliyyətlərin müəyyən edən mənbələrə milli su siyasəti, səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi məqsədlərinin xüsusi müəyyən edildiyi su ehtiyatlarının mühafizəsinə dair qanunvericilik (yəni, Su Aktı) daxil ola bilər. Bu mərhələdə siyasətçilər və qərar qəbul edənlər tərəfindən daha tez-tez verilən suallar aşağıdakılardır:

• Ölkədə suların tam keyfiyyəti necədir? • Vaxt keçdikcə suyun keyfiyyəti hansı vəziyyətə doğru dəyişir? • Problemli sahələr və əsas məsələlər hansılardır? • Mühafizəyə ehtiyacı olan sahələr hansılardır? • Hansı səviyyədə mühafizəyə ehtiyac var? • Su ehtiyatlarının mühafizəsində görülən tədbirlər nə dərəcədə effektivdir? • Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinin tam dəyəri nə qədərdir?

Bundan əlavə, səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi fəaliyyətlərinin “Siyasi həyat dövrü”nün hansı mərhələsində yerləşdiyini və onların siyasətçilər tərəfindən necə dərk edildiyini bilmək lazımdır. Siyasi həyat dövrünün müxtəlif mərhələlərində həm siyasətçilər, həm də qərar qəbul edənlərin tələblərinə cavab verə bilən xüsusi fəaliyyət tələb olunur (bax Şək. 2). Ona görə də, müxtəlif yanaşmalar, alətlər və suallar səth sularının keyfiyyəti üzrə monitorinq qrupu tərəfindən siyasi həyat dövrünün xüsusi mərhələsində istifadə olunmalıdır. Bu mərhələdə ikinci qrup fəaliyyət ən azı monitorinq praktiklərinin aşağıdakı suallarına müvafiq cavabların tapılması və qərar qəbul edənlərdən bundan əvvəl göstərilən tez-tez verilən suallarla müqayisə etməkdən ibarət olmalıdır :

• Sizin səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının (əgər mövcuddursa) hazırkı məqsədləri nədir?

• Monitorinq proqramınızın nəticəsi kimi hansı xüsusi dəyişiklikləri görmək istərdiniz? • Müəyyən etdiyiniz dəyişikliklərin əldə edilməsində məcburilik və ya maneələr nədədir?

Şəkil 2 Su keyfiyyət monitorinqinin siyasi həyat dövrü (Mənbə: Arnold, G., 2004)

8

Yuxarıda qeyd edilən suallara cavab verdikdən və növbəti analizdən sonra həm qərar qəbul edənlər, həm də səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinin məqsədləri üçün tələb olunan adekvat informasiya tələbləri toplusuna malik olmaq olar.

3.1.2 İnformasiya üçün düzgün „ünvan“ın təmin edilməsi

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi üzrə təşkilatlarının yaradılması üçün elə insan və təşkilatlar təyin etmək lazımdır ki, səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinə dair informaisiyanın yayılmasına kömək etsin. Bir çox hallarda, xüsusi siyasət və qərar qəbul edənlər var ki, səth sularının keyfiyyət üzrə informasiyasından səmərəlli yolla istifadə etmək istəyirlər. Faktiki olaraq, bu addım əsasən əsas insanlarla (qərar qəbul edənlərlə birgə onlarla əlaqəsi olan digər potensial müştərilər) əlaqənin müəyyən edilməsi və yaradılması üçün atılmalıdır. Şübhəsiz, qərar qəbul edən tərəflərə əlavə olaraq onlara uyğun gələn insanlar da daxil edilə bilərlər, məsələn, qərar qəbul edənlərə təsir edən məsləhətçilər; və ya qərar qəbul edənlərə təzyiq göstərə bilən digərləri (məsələn, parlament üzvləri); həmçinin, monitorinq qrupu tərəfindən verilən məsləhətlərə dəstək olanlar (məs. akademik və tədqiqat birliyi). Sonda, ictimaiyyətə birbaşa çıxışı olan mediyanın (su məsələlərinin ekranda canlandırılması üçün) qərar qəbul edən tərəflərə təsiri. Nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərin müəyyən edilməsi üçün aşağıdakı məsləhətlərdən sadə rəhbər sənəd kimi istifadə etmək olar:

• Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının planının əvvəlində kimin kim olduğunu müəyyən edilməsi üçün vaxt sərf etmək.

• “Fikir lider”lərinin kim olduğunu müəyyən etmək. • Müəssisənizin həm etibarlı olduğunu (elmi səviyyədə informasiyaya malik olaraq), həm də

siyəstçilərin üzləşdikləri məsələlərə uyğun gəldiyini qeyd edə biləcək tədqiqat, akademiya və digər hökumət agentliklərindən dəstək almağa çalışmaq.

• Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının məqsəd və məramlarının və bu proqramın məlumat və informsiyasından potensial şəkildə istifadə edə biləcək siyasətçi və qərar qəbul edənlərin məqsədləri arasında əlaqəni inkişaf etdirmək.

• əhali ilə bir-bir təsadüfi və formal xaraketrli görüşlər, kütləvi seminarlar təşkil etmək və qərar qəbul edənləri iştirak etmək üçün dəvət etmək. Iştirak edənlər səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının “çempionları” olacaq.

• Seçkilərdən sonra yeni seçilmiş hökumət nümayəndələrilə görüşlər təşkil etmək. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramı haqqında kifayət qədər informasiya ilə təmin etmək, yeni nümayəndələrin məqsəd və istəklərini öyrənmək və bu proqramla əlaqə təklif etmək.

Bu tapşırığı bitirdikdən sonra səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi üzrə nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər və çempionlar haqqında aydın təsəvvür oyana bilər. Belə bir prosesin nəticəsi kimi əmin olmaq olar ki, “düzgün düymənin basılması” səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi vasitəsilə baş verə bilər.

3.1.3 İnformasiyanın lazımi ünvana çatdırılmasını təmin etmək

Bu kontekstdə, informasiyanın tələbləri analizi informasiyanın daha geniş kontekstində, yəni, informasiya alanların perspektivləri, onların hansı məlumatla maraqlanmaları və bu məlumatı harada axtarmaları kontekstində başa düşülməlidir. Ona görə də, belə halda əsas fikir səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinə dair informsiyanın tələblərinin başa düşülməsi və bu tələblərin hansı kontekstdə yarandığına yönəlməlidir. Qərar qəbul edənlərin hansı növ informasiya ilə maraqlandıqlarının başa düşülməsinə əlavə olaraq qərar qəbul edənlərin məlumatı haradan və nə vaxt aldıqlarını və qərarlarının qəbulu zamanı hansı növ məlumatdan istifadə etdiklərini öyrənmək yaxşı olardı. Həmçinin, məlumat və ya informasiyanın, məsələn, tənzimləyici aksiyalarda istifadə edildiyini bilmək yaxşı olardı. Su siyasəti və su idarəçilik strategiyalarının faydasıdan siyasətçilər tərəfindən səth sularının keyfiyyətinə dair məlumatın təqdim

9

edilməsində necə istifadə olunması ünvanlanmalı olan digər vacib sual olmalıdır. Əgər bu belədirsə, onda səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinə dair informasiyanın təqdimatının diqqət cəlb edən və daha çox istifadə olunacağı gözlənilir, məsələn, sosial-iqtisadi təzyiqlər və ya birləşmiş siyasət və hesabatlarda verilən monitorinq nəticələri kontekstində. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının hazırlanması və ya yenidən bərpa edilməsi zamanı nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər və monitorinq qrupu arasında ən çox rast gəlinən mövzü məlumatın forması, növü və analizin səviyyəsi ola bilər. Bəzi qərar qəbul edənlər məlumatın birbaşa daxili məlumat analizi proseslərinə qatılması məqsədilə onun natamam formatda təmin edilməsini xahiş edə bilərlər (amma, bu tez-tez rast gəlinən hal deyil). Bir çox hallarda monitornq qrupu tərəfindən informasiya analizi ilə qərar qəbul edənlərin işi və maraqları arasındakı əlaqəni göstərmək lazım olacaq. Çatdırılmalı olan informasiyanın vacib aspekti qərar qəbul edən orqanın məlumatın texniki səviyyədə ötürülməsini (məs. IT/IS və rabitə şəbəkəsi) təmin edə bilməsi və monitorinq praktikləri tərəfindən çatdırılan məlumat və informasiyadan personalın istifadə edə bilməsidir. Informasiyanın nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə uyğun gəldiyinə əmin olmaq üçün aşağıdakı Cədvəl 1-də verilən fəaliyyətlər həyata keçirilə bilər. Cədvəl 1 İnformasiyanın növü və onun nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə uyğun

gəlməsi Fəaliyyət Tədbir Nəzərdə tutulan siyasətçilər və qərar qəbul edənlərə daha çox uyğun gələn məsələləri müəyyənləşdirmək.

• Hərəkətverici qüvvə-Təzyiq-Vəziyyət- Təsir-Cavab çərçivəsi məsələlərin formalaşdırılmasında istifadə oluna bilər,

• Monitorinq vasitəsilə ən çox strateji təsirin harada baş verməsini seçmək

Nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər tərəfindən ən çox araşdırılan məlumatı və məlumatın adətən harada araşdırıldığını müəyyənləşdirmək.

• Su ekosistemlərinə təsirin qiymətləndirilməsi,

• Xüsusi su istifadəsinə təsirin qiymətləndirilməsi,

• Biliyin artırılması Nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər tərəfindən ən çox istənilən informasiyanı müəyyənləşdirmək və sonra informasiyanı onların maraqlarına uyğunlaşdırmaq.

• Ətraf mühitə dair vəziyyət və uzunmüddətli tendensiyaların təmin edilməsi,

• Su sistemləri və ictimayyətin gələcəkdə necə dəyişə biləcəklərinə dair analizi təmin etmək (məs. sosial-iqtisadi aspektlər),

• Məlumat toplanmasının məkan yerləri, • Trend analizini təmin etmək

Nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər tərəfindən istifadə olunan səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramında verilən informasiyanı müəyyənləşdirmək.

• Qərar qəbul edənlərə informasiyanın çatdırılması,

• Keyfiyyətə Zəmanət/Keyfiyyətə Nəzarət standartlarının istifadəsinin elan olunması,

• Ən vacibi məsələ nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər üçün ən yararlı ola bilən məlumatın həcminin başa düşülməsidir.

Belə analiz təklif olunmuş informasiyanın müvafiq və nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər üçün vacib olduğunu təmin edəcək və səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinə dəstək olan tələblərin “kar qulaqlara çata bilməyəcəyi” bir vəziyyət yaradacaq.

10

3.1.4 İnformasiyanın çatdırılması üçün düzgün imkanların seçilməsi

Məlumat və infromasiya əldə edilib tələb olunan formalara salınandan sonra, bir nəfər bu məlumat və informasiyanın rəhbər şəxslərə ötürülməsi yollarını tapmalıdır. Bu addımın atılmasında bir çox alətlərdən istifadə etmək mümkündür, məsələn:

• Hesabat və müvafiq sənədlərin nəşri, • Seminar və ikitərəfli görüşlərin keçirilməsi, • Daha geniş auditoriyanı əhatə edən vebsayt əlaqələrinin gücləndirilməsi.

Alətlər həm müxtəlif tərkibə, həm də formaya malik ola bilər. Onlar, məsələn, “əsas məlumatlar”ın hazırlanması səviyyəsindən (səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinin mahiyyətini əhatə edən bir sıra qısa ərizələr) daha mürəkkəb ssenarilərin hazırlanmasına kimi ola bilər. Ssenarilər qərar qəbul edənlərə qeyri-müəyyənliyin müzakirə edilməsinə və fəaliyyət növlərinin müəyyən edilməsinə kömək edir və bununla da, informasiya dərhal başa düşüləcək və səhv şərhin qarşısı alınmış olacaq. Hazırkı xəritə üzrə proqram təminatı müxtəlif ssenarilərin vizual baxışın əmələ gəlməsində istifadə edilə bilər (CİS əsaslı), məsələn, AB Üzv Dövlətlərində AB SÇD-də tələb olunduğu kimi. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramı üzrə məlumat və informasiyanın necə və nə vaxt çatdırılmasında ən vacib aspekt “su məsələsi dövrü”nü başa düşməkdir. Prosesin bu hissəsində səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi üzrə məlumatın daxil edilməsi də nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə göstərilə bilərlər. Məsələn, tələb olunan informasiyanın nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə lazımi yolla çatdırılacağını təmin etmək məqsədilə aşağıdakı fəaliyyətlər həyata keçirilə bilər (bax Cədvəl 2). Cədvəl 2 Tələb olunan informasiyanın nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə çatdırılma

yolları Fəaliyyət Tədbir Məlumat strategiyasını inkişaf etdirmək • Məlumat strategiyası bütün əsas şəxsləri

və mediyanı əhatə edəcək, • Belə bir strategiyanın hazırlanmasında

mövcud standart sənədlərdən istifadə olunacaq

Məlumatların müxtəlifliyini müəyyənləşdirmək, müxtəlif müştərilər üçün materialları hazırlamaq

• Müəyyən məqsədlər üçün nəzərdə tutulan informasiyaya ehtiyac var,

• Natamam məlumatdan məlumat analizinə keçmək və yığılmış göstəricilər, CİS xəritələri və s.

Mətbuata hazır olmaq • Monitorinq nəticələrinin mediaya çatdırılmasında gözlənilməz şəraitə hazırlıqlı olmaq,

• Asan oxunan məlumatı özündə birləşdirən qısa sənədlər də yalnız media üçün yararlı hesab edilmir

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqində mənimsənilmənin qarşısını almaq

• Hesabat və ya digər məhsulun nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər tərəfindən müşahidə olunmasına zəmanət vermək,

• Çatdırılmış məhsul haqqında cavab almaq üçün inetrvyu və ya sorğu keçirmək olar

4. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının planının

hazırlanması „Yaxşı monitorinq proramının hazırlanması Sizi əmin edəcək ki,düzgün suallar verirsiniz, düzgün məlumat toplayırsınız və informasiya xarakterli hesabat hazırlayırsınız. Monitorinq proqramının hazırlanması üçün plan keyfiyyətin zəmanətinə qarşı atılan ilk əsas addımdır və Sizin informasiya

11

məqsədinizə çatmanız üçün lazım gəldikdə sadə və daha dəqiq ola bilər. Monitorinqlə əlaqədar metodlar yoxdur.“ (Su keyfiyyət monitorinq planı, Qərbi Avstraliya, 2009) Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının hazırlanması kifayət qədər mürəkkəb tapşırıqdır və su siyasəti, su idarəçiliyi, su elmi, statistika, hidrologiya, ekoloji dəyərlər və iqtisadiyyat kimi bir çöx sahələrdən əlavələr tələb edir. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq planı məqsəd və informasiya tələblərini təhlil etməlidir. Aydındır ki, milli səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramları bir neçə məqsədlərdə əks olunacaq (məsələn, qanunla müəyyənləşdirilmiş) ki, bu da, nailiyyətlərin sayında ziddiyyət təşkil edə bilər. Ona görə də, monitorinq praktikləri belə bir vəziyyətdən xəbərdar olmalıdırlar və səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinin hazırlanması zamanı bunu nəzərə almalıdırlar. Məqsəd və monitorinq informasiyasının göstərilməsi üçün nümunə kimi AB SÇD istifadə oluna bilər (aşağıdakı cədvələ bax). AB SÇD-nin preambulası bütün Birlik boyunca su statusunu müqayisəli və sistematik əsasda yoxlamaq üçün tələbləri müəyyənləşdirir. Bu tələblər AB SÇD-nin Məqalə 8 və Əlavə V də verilmişdir (monitorinq və monitorinqin mahiyyətinin növləri).

Əlavə V-də qeyd edlir ki, səth suyu üzrə monitorinq informasiyası aşağıdakılar üçün tələb edilir: • Statusun təsnifatı.. (Qeyd: Üzv Dövlətlər suyun hər bir obyektinin ekoloji və kimyəvi statusunu

Dierktivdə qeyd olunan rəng-kod sistemindən istifadə edib göstərərək ərazidəki hər bir çay hövzəsi üçün xəritəni təmin etməlidir.)

• Əlavə II riskin qiymətləndirilməsi üsulunun əlavə edilməsi və təsdiqlənməsi; • Gələcək monitorinq proqramlarının effektiv şəkildə hazırlanması; • Təbii şəraitdə uzunmüddətli dəyişikliklərin qiymətləndirilməsi; • Geniş yayılmış antropogen fəaliyyətin nəticəsi olan uzunmüddətli dəyişikliklərin

qiymətləndirilməsi; • Transsərhəd və ya dənizə axıdılan tullantıların qiymətləndirilməsi; • Yaxşılaşma məqsədilə və ya pisləşmənin qarşısının alınması məqsədilə görülən tədbirlərə

cavab olaraq risk altında olan obyektlərin statusundakı dəyişiklərin qiymətləndirilməsi; • Ekoloji məqsədlərə nail ola bilinməyən su obyektlərində uğursuzluğun səbəbinin edilməsi; • Təsadüfi çirklənmənin həcminin və təsirlərinin aşkar edilməsi; • Interkalibrasiya tapşırığından istifadə (Nəzərə alın ki, bu, Məqalə 8 tələbi deyil); • Mühafizə olunmuş Sahənin standart və məqsədlərlə uyğunluğunun qiymətləndirilməsi; və • Səth su obyektləri üçün normal şəraitin müəyyən edilməsi (onların mövcud olduğu yerdə).

(Nəzərə alın ki, bu, Əlavə II tələbidir). (AK, Rəhbər Sənəd No. 7, AB SÇD)

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının planından əvvəl bir neçə sual hazırlanmalıdır. Məsələn, „ Çaylardakı hansı flora və fauna təsnif edilməlidir?“, və ya „ Səth su keyfiyyət elementləri necə nümunələşdirilməlidir?“, və ya „Onlar harada nümunələşdirilməlidirlər?“, və ya „ Statistik nəticələr üçün hansı məxfi səviyyə tələb olunur?“, və ya „ Hər çaydan nümunə götürülməsi vacibdir?“, və ya „ Hər ay və ya mövsümdə bir nümunə kifayət edərmi?“ və bu kimi digər suallar meydana gələ bilər. Lakin, sualların siyahısı daha da uzana bilər. Bu mərhələdə həmçinin, qərar qəbul edənlər tərəfindən istifadə edilən və məqsədi monitorinqin hazırlanması olan idarəçilik “alətlərinin” tədqiq edilməsi faydalı olardı (meyar, standartlar, icazələr, hüquq tətbiqi proseduraları, planlaşdrıma tələbləri və s.). Məsələn, AB SÇD tərəfindən müəyyən edilmiş monitorinq proqramı su idarəçiliyinin üç aspektini əhatə edir:

• müşahidə monitorinqi - bütöv çay hövzəsində səth suyunun tam statusu haqqında informasiyanın təmin edilməsi, onun ilkin vəziyyətinin müəyyən edilməsi və həm təbii, həm də insan fəaliyyəti səbəbindən yaranan uzunmüddətli tendensiyaların qiymətləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilir;

12

• fəaliyyətdə olan monitorinq - riskli səth su obyektlərini müəyyən edir və səth su obyektlərinin tamamilə yaxşı statusuna nail olmaq məqsədilə vəziyyətin yaxşılaşdırılmasında həyata keçirilən tədbirlərin əlverişliyini qiymətləndirir; və

• tədqiqat monitorinqi - təsadüfi çirklənmə də daxil olmaqla prblemin səbəblərini müəyyənləşdirir.

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqinin planına sadə bir misal Şək. 3-də verilib. Şəkil 3 Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının yenidən bərpasına dair diaqram Məhsul Alətlər Tələb olunan informasiya analizi Məsələ və tələblərin siyahısı

Statistik analiz, avadanlıqlar və s.

Cari statusun müəyyən edilməsi üçün analiz

Sahəyə baxış, landşaft modelləri, statistik analiz

Mən harada monitorinqi axıra çatdırmalıyam?

Nümunə sahələrinin siyahısı

Su obyektlərinin SKO nail olmamaq şansı yüksəkdir

Su obyektləti SKO artıq nail olublar və ya ona nail olmamaq şansı aşağıdır (monitorinqi davam etmək, yəni 6 illik dövr kimi)

Hövzənin xarakteristikası, sahəyə baxış,sahənin xüsusi nümunəsi, ümumişlək monitorinq

Mən informasiyanı necə toplamalıyam?

Hesabat, SK statusunun xəritəsi

SKO nail ola bilməyən su obyektləri

Monitorinq proqramı

Monitorinq davamı

13

Ümumiyyətlə, səth sularının keyfiyyət proqramı özü əsas üç funksional mərhələdən ibarət olaraq yaradılıb: məlumatın toplanması, məlumatın interpretasiyası və məlumatın təqdimatı – qərar qəbul edənləri məlumatlandırmaq məqsədilə. Bu üç funksiya növbəti yarımbaşlıqlarda daha ətraflı müzakirə ediliblər.

4.1 Məlumatın toplanması Bu mərhələyə səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi proqramı üçün məkan və müvəqqəti konfiqurasiyanın müəyyən edilməsi və qeydə alınması daxildir. Məlumatın toplanması iki əsas tərkib hissədən ibarətdir ki, bunlar nümunənin götürülməsi və laborator analizidir. Bu rəhbər sənədlərin məqsədilə məlumatın toplanması prosesi bir neçə sualdan ibarətdir.

4.1.1 Nəyi və necə monitorinqdən keçirmək?

Mümkün olan bir çox səth sularının keyfiyyət parametrlərindən əsas və əlavə edilmiş parametrlərin seçilməsi hər hansı bir səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi proqramının hazırlanmasında ən vacib amil sayılır. “Nəyi monitorinqdən keçirməyin” müəyyən edilməsi səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi proqramının məqsədlərindən asılıdır, amma həm maddi ehtiyatlar, həm də texniki bacarığın mövcudluğu səbəbindən məhdud ola bilər. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi proqramı suyun keyfiyyət paramatrlərinin seçilməsi istək və məqsədlərə uyğunlaşdırmalıdır. Məsələn, əgər proqramın məqsədi su obyektinin ilkin bərpaya (çimməli sular) uyğun gəlməsini müəyyən etməkdirsə, onda, nitrogen, fosfor, xlorofil qatışıqları və fekal koliform qatışıqları monitorinqdən keçməlidirlər. Əgər məqsəd kimyəvi statusu müəyyən etməkdirsə, onda, pH, T, oksigen qatışığı, qidalandırıcı qatışıqlar, müvafiq orqanik təbiətin çirklənməsi və ağır metallar kimi ümumi parametrlər səth su keyfiyyət parametrləri siyahısında olmalıdır. Bir çox ölkələrdə dövlət səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramlarının artıq ən azı qanunvericiliyə və ya məsələn, AB SÇD Əlavə V uyğun tərtib edilmiş su keyfiyyət parametrlər siyahısı vardır (bax Cədvəl 3). Cədvəl 3 Müşahidə monitorinqi üçün səth sularının keyfiyyət parametrləri (Mənbə: Direktiv 2000/60/AK) Bioloji Keyfiyyət elementləri

Hidro-morfoloji keyfiyyət elementləri

Fiziki-kimyəvi keyfiyyət elementləri

Fitoplankton Davamlılıq Termal şərtlər Digər su florası Hidrologiya Oksigenləşdirmə Makro-onurğasızlar Morfologiya Duzluluq Balıqlar Qidalandırıcı status Turşuluq status Digər çirkləndiricilər Əsas mübarizə vasitələri Seçilmiş səth sularının keyfiyyət parametrləri üçün ən azı faydaların səviyyəsi (və ya gələcək qatışıqlar toplusu), aşkarlanma məhdudiyyətləri (və ya kvantifikasiya məhdudiyyəti) və dayanıqlıq haqqında məlumatlar səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının planının başlanğıcında informasiya müəyyən edilməlidir (bax Cədvəl 4). Cədvəl 4 Səth sularının keyfiyyət parametrlərinə uyğun informasiya (Mənbə: TMMŞ, İllik Kitab 2006, DÇMBK Vyana) Parametr Vahid Faydanın minimum

mümkün səviyyəsi Faydanın əsas səviyyəsi

Aşkarlanmanın Məhdudiyyət Planı

Dözümlülük

14

Həll olan oksigen mg/l 0,5 5 0,2 0,2 or 20% Nitrat (NO3-N) mg/l 0,2 1 0,2 0,1 or 20% Qurğuşun (Pb) µg/l 10 100 3 3 or 20% Kadmium (Cd) µg/l 1 10 0.5 0.5 or 20% pp’DDT µg/l 0.05 0.5 0.01 0.01 or 30% ...... … ... ... ... ... Sualın ikinci hissəsi “necə monitorinq etmək” monitorinq məlumatının keyfiyyətinə yönəlmişdir. Ümumiyyətlə, məlumatın keyfiyyəti beş yolla ölçülə bilər: düzgünlük, dəqiqlik, bütövlük, səciyyəvilik və müqayisə. Məlumatın keyfiyyətinin tələb edilən səviyyəsi səth sularının keyfiyyətınin monitorinq proqramının məqsədlərindən asılı olacaq, xüsusilə də, məlumatın qərar qəbul edənlər tərəfindən necə istifadə edəcəyindən. Toplanmış məlumat daha dəqiq olacaq əgər nümunənin götürülməsi

• tamamlanıb (texnologik), • səviyyəvidir (su obyektinin və ya sututarın) • və müqayisə ediləndir (məlumatla).

Düzgünlük eyni səciyyəvi xüsusiyyət və ya parametrin təkrarlanan ölçüləri arasında uyğunluq səviyyəsidir və metodlarınızın ardıcıllığı haqqında informasiya verir. Dəqiqlik ölçünün özünün “həqiqi” dəyərinə nə qədər yaxın olmasını təsvir edən etibarlılıq səviyyəsidir. (bax Şək. 4)

Bütövlük səth su sisteminin təbii dəyişikliyinin (vaxt keçdikcə) öhdəsindən gəlməsi tələb edilən məlumat həcminə aiddir və səth su obyektində həqiqi şəraiti əks etdirir. Məlumatın dəqiq olması üçün, məlumatda nümunə götürülən yerlərdə şərait daha dəqiq və dolğun təsvir edilməlidir. Qeyri-dəqiqlik nümunələrdə buraxılmış səhvin ən başlıca mənbəyidir və analizdə buraxılan səhvləri daha da üstələyə bilər. Məsələn, çirklənmə mənsəbinin aşağı tərəfindən çay hissəsindən nümunə götürülməsi çayın əsas axını ilə birləşməməsi səbəbindən hər hansı bir çirklənmənin aşkar edilməsində uğursuz ola bilər. Ona görə də, birləşən zona adekvat birləşməyə imkan yaratmaq məqsədilə nəzərə alınmalı və ya qiymətləndirilməlidir, çünki, nümunə, monitorinq qrupunun su obyektində ölçməyə çalışdığı çirkləndirici maddələrin həqiqi qatışığını göstərir. Nümunə nəticələri əgər eyni şərait altında toplanıb və eyni yolla analiz edilibsə müqayisə ediləndirlər; məsələn:

• nümunələrin toplanması üçün eyni standart əməliyyat proseduralarının istifadəsi; • nümunələrin eyni konteyner növləri və eyni şəraitdə daşınması; • nümunə analizi üçün eyni və ya müqayisə edilən analitik metodlardan istifadə edən Milli

Səlahiyyətli Orqanlar tərəfindən sertifikatlaşdırılmış analitik laboratoriyaların istifadəsi. Monitorinq qrupu həmçinin yadda saxlamalıdır ki, heç bir nümunə götürülməsi mükəmməl dərəcədə dəqiq olmayacaq (ölçülər nöqteyi nəzərindən) belə ki, həqiqətdə bütün ölçülər bir-birilə əlaqəli olan qeyri-müəyyənlik səviyyəsinə malikdirlər.

15

Dəqiqlik Düzgünlük Şəkil 4 Su keyfiyyət məlumatının dəqiq və düzgün olması Qeyd: Ən başlıcası, nümunə götürən heyət nümunə və analiz planına riayət etməlidir. Nümunə götürən və laboratoriya heyətinə təlim keçilməlidir və onlar standartlaşmış nümunə götürülməsi və analitik metodlarla tanış olmalıdırlar.

4.1.2 Monitorinqi harada keçirmək?

Monitrinq sahələri səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının məqsədləri ilə əlaqədar informasiya tələbləri və şəraitini təqdim etmək üçün seçilməlidir (bax nümunə, AB SÇD Əlavə V). Monitorinq sahələrinin seçilməsində nəzərə alınmış digər faktorlarda daxildir: mümkünlük, təhlükəsizlik, uyğunluq və digər sahə və ərazilərlə uyğunluq. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramında əsas fikir əsasən sututarının səviyyəsi məsələlərinə yönəlib və monitorinq qrupu bütöv sututarının vəziyyətini göstərmək üçün kifayət qədər sahəyə malik olmalıdır. Buna nail olmaq çox çətindir, belə ki, ümumiyyətlə desək, tək sahələr yalnız həmin sahələrdəki şəraiti göstərəcək, daha geniş sututarını isə yox. Sahələrin çoxu təkdir və yalnız həmin xüsusi sahənin şəraitini göstərir. Onlar çox zaman məhkəmə qərarına əsasən seçilirlər, başqa sözlə desək, onlar yerli məlumatdan istifadə edərək və ya onların sututarların dibində və ya şübhəli nöqtəli mənbələrin aşağı axınında olması səbəbindən seçilirlər. Amma, xüsusi sututar ərazidə monitorinq məqsədlərini yerinə yetirmək üçün yerləri və bir neçə nünumə götürülən əraziləri qiymətləndirməkdə bəzi metod və proseduralar mövcuddur (məs., Gilbert, 1987). Bundan əlavə, hamı AB SÇD, Əlavə V-də nümunə üçün verilmiş məsləhətlərdən istifadə edə bilər (həmçinin, bax bu sənədin Əlavə 1-nə). Nümunə götürülən sahələrin seçilməsi zamanı monitorinq nəticələrinə təsir edə bilən çay xüsusiyyətləri və bioloji faktorlar da nəzərə alınmalıdır. Bura bəndlər, çayların kənarı, çayda kiçik körfəzlər, çayların qovuşduğu yerlər, makrofitlər, suların çiçəklənməsi və üzən makrofitlər daxildir. Ümumiyyətlə, nümunənin götürülməsi bir neçə belə desək “müəyyən edilmiş sahələrdə” baş verə bilər ki, bunlar da, aylıq və ya kvartal əsasda qeydə alınmalı və coğrafi koordinatlarla sənədləşməlidir (bax Şək. 5). Müəyyən edilmiş nümunənin götürülməsi sahələri vasitəsilə ardıcıl əsasda nümunələrin toplanması mümkündür (müşahidə monitorinq program və əməliyyat monitorinq programı).

16

Şəkil 5 Kür Çayı hövzəsində müəyyən edilmiş nümunə götürülməsi sahəsi (foto MDBTY AB

Layihəsi, 2009) Bundan əlavə, kritik yerlərdə nümunə götürülən sahələri seçən „nəzərdə tutulan yanaşma“ istifadə oluna bilər, məsələn, məlum tullantı sularının yuxarı və aşağı axını (tədqiqat monitorinq proqramları). Tədqiqat monitorinqi üçün nəzərdə tutulan nümunə götürülməsi təsirlərin xarakterizə edilməsi və ya xüsusi su obyekti və ya çay hövzəsinə dair məlumatın əldə edilməsi üçün lazımdır (məs., səth su keyfiyyətinə olan təzyiqin mənbəyini müəyyənləşdirmək). Hipotetik səth suyu üçün monitorinq şəbəkəsinə dair bir neçə nümunə Şək. 6-da verilmişdir.

Şək 6 Hipotetik səth suyunun monitorinq şəbəkəsi

17

Qeyd Hər bir çay hövzəsi daxilində nümunə götürülən sahə (və ya digər coğrafi vahid) statistik fərq üçün monitorinq şəbəkəsinin plan metodlardan biri kimi qarşılıqlı müqayisəli ola bilər. Statistik analizin nümunə götürülən sahələr arasındakı fərqə dair bəzi informasiyanı təmin etdiyi zaman, nəticələr əlavə informasiya kontekstində başa düşülməlidirlər, məsələn, yerli şərait, qalxmalar və bitki aləmi və stansiyanın xüsusiyyətləri haqqında ilk bilik. Analiz onu göstərə bilər ki, məsələn, iki stansiyanın xüsusi keçiriciliyi nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlidir və hələ ki, çoxlu kimyəvi parametrlər kontekstində həmin fərq kiçik məna kəsb edə bilər və nümunə götürülən sahələr təkrarlanan və ya lazımsız kimi hesab edilə bilə. Buna zidd olaraq, analiz iki nümunə götürülən sahənin nəzərə çarpacaq dərcəcədə müxtəlif olmadığını göstərə bilər, amma, sututar sahənin coğrafiyası və ya ekologiyası elə bir vəziyyətdədir ki, hər iki sahədə monitorinqin müvafiq məkani sərhəd üçün əsasdır. Vacib odur ki, ən yeni nümunə götürülən sahələr sağlam müqayisənin edilməsi üçün kifayət qədər məlumata malik deyillər. Ona görə də, belə sahələrin çoxunun gələcəkdə yenidən analiz edilməsi məqsədilə şəbəkədə saxlanılması məsləhət görülür. (Əsaslanaraq CFƏMH, 2008)

4.1.3 Nə vaxt və hansı davamiyyətdə monitorinq keçirmək?

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramı ölçülərin vaxtını, müddətini və təkrarlanmasını göstərməlidir. nümunə götürülməsinin tezliyinin müəyyən edilməsi səth su keyfiyyət parametrlərindən, məqsədlərdən, su obyektinin növündən, neqativ təsirlərin vaxt çərçivəsindən (bəzi pisləşmələr qısa müddət ərzində nəzərə çarpan zədələməyə səbəb ola bilər ki, bu da, asanlıqla aşkarlana bilməz) və mümkün ehtiyatlardan asılıdır. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi təkrarlanmaların müxtəlif olduğu ümumi proqram (müşahidə monitorinqi və əməliyyat monitorinqi) və hadisə əsaslıya (tədqiqat monitorinqi) bölünür. Məsələn, səth suların keyfiyyətində tendensiyaları müəyyən etmək üçün nümunələr aylıqdan kvartala beş ildən on ilə götürülməlidir. Xüsusilə, tendensiyanın analizi üçün mümkün qədər çox uzunmüddətli məlumat toplusu lazımdır, çünki, fəsil və illik yağıntının miqdarı arasındakı dəyişiklik ‘orta həcmi ifadə edir’. Monitorinq qrupuna bu dəyişiklikləri vaxtaşırı nəzərə almaq və nəyin baş verdiyi haqda daha dəqiq məlumat çatdırmaq məqsədilə statistikalar çox zaman məlumat toplusuna tətbiq edilir. Azı üç illik davamlı məlumata daha çox əsaslı statistik analizlərin məlumata tətbiq edilə biləcəyindən əvvəl ehtiyac duyulur. Monitorinq praktikləri rəhbər sənəd kimi Cədvəl 5-də təqdim edilmiş tezlikləri istifadə edə bilərlər. Cədvəl 5 Müşahidə monitorinq dövrü üçün monitorinq tezlikləri (Mənbə: Direktiv 2000/60/AK) Keyfiyyət elementi Çaylar Göllər Hidro-morfoloji Davamlılıq 6 il Hidrologiya davamlı 1 ay Morfologiya 6 il 6 il Fiziki-kimyəvi Termal şərait 3 ay 3 ay Oksigenləşdirmə 3 ay 3 ay Duzluluq 3 ay 3 ay Qidalandırma statusu 3 ay 3 ay Turşuluq statusu 3 ay 3 ay Digər çirkləndiricilər 3 ay 3 ay Əsas maddələr 1 ay 1 ay Digər tərəfdən, məsələn, günəş radiasiyası, temperatur və çay axınları kimi iqlim şəraitinin həll olmamış oksigen qatışıqları və yosun bitkilərinə təsiri ola biləcəyini qiymətləndirmək üçün nümunənin götürülməsi hadisə kimi yerinə yetirilməlidir (yəni, sabit hava şəraitində (günəşli və küləksiz) nümunənin götürülməsi; bax Şək. 7). Nümunənin götürülməsi üçün yaxşı hazırlaşmaq və planlaşdırma lazımdır. Lakin, yadda saxlamaq lazımdır ki, monitorinq qrupuna nümunə götürülməsi zamanı

18

toplanmış məlumatla müqayisə edilə biləcək əsaslı məlumat (‘hadisələrdən’ kənar toplanmış) lazım olacaq.

Şəkil 7 Kunovo nüməunə götürülən sahədə (Dunay Çayı) yay günləri ərzində həll olmamış oksigen

və su temperaturunun gündəlik dəyişməsi (22-23 iyul, 1998-i il). (Mənbə: Slovak Hidrometeoroloji İnstitutu, Bratislaba, Slovakiya)

Bundan əlavə, yadda saxlamaq lazımdır ki, çox zaman mümkün olan personal və maddi ehtiyatlar səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi fəaliyyətləri üçün vaxt qrafikinin müəyyən edilməsində həlledici faktor olacaq, yəni, hansı davamiyyətdə və müddətdə səth sularının keyfiyyətinin proqramı uzana bilər.

4.1.4 Hansı imkanlar mövcuddur və ya ödəmə istəyi

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının dəyəri nümunənin götürülməsinin məqsəd, növ və imkanlarından və seçilmiş su keyfiyyət parametrlərindən asılı olaraq son dərəcə dəyişkəndir. Bilmək lazımdır ki, ən azı təxmini dəyər – fayda analizi siyasətçilər tərəfindən ehtiyatın paylanma prosesinin bir hissəsi kimi gözlənilir və bu monitorinq praktikləri tərəfindən təqdim edilməlidir. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi üçün siyasətçilərin ödəmək istəyi əsasən həm onların informasiya tələblərinin necə ödəniləcəyi, həm monitorinq məhsullarının onların diqqətini nə dərəcədə cəlb edəcəyi, həm də ictimai siyasətin həyata keçirilməsinə onların birbaşa necə əlaqəsi olacağından asılı olacaq. Ona görə də, çox məsləhət görülür ki, nəzərdə tutulan siyasətçilərdən səth sularının keyfiyyətinin inkişaf etmiş vəziyyətinə dair nəyə üstünlük verdikləri haqda məlumat vermələri birbaşa xahiş edilsin (bax Şək. 8).

19

Şəkil 8 Səth sularında keyfiyyət məqsədlərinə nail olunması üçün səth suyunun keyfiyyət

monitorinqinin dəyəri və suyun keyfiyyət analizləri arasındakı əlaqə səth Sularının keyfiyyət proqramının əsas məqsədlərindən ən başlıcası qiymətləndirilmə üçün müəyyən edilmiş informasiya tələbləridir ki, buda böyük xərclər tələb edir. Əgər büdcə mümkün maliyyə mənbələrini aşarsa səth sularının keyfiyyət proqramı yenidən hazırlanmalıdır. Ümumiyyətlə, səth sularının keyfiyyətinin başlanğıcından ən yüksək keyfiyyətli qiymətləndirməyə kimi aparan “sıçrayışlı yanaşma”nın tətbiq edilməsi məsləhət görülür. Əməkdaşlıq etmək və ya ümumi razılaşmalar kimi bəzi yanaşmalarla qiymətlər azala bilər. Belə yanaşmalar qiyməti iki və ya daha çox müəssisələr arasında paylayır (hökumət, regional səlahiyyətli orqanlar, tədqiqat institutları, layihə partnyorları və s.).

4.2 Məlumat idarəçiliyi və interpretasiya Məlumat idarəçiliyi üçün ekoloji tələblərə cavab verməyən zəif keyfiyyətli ilkin məlumatların toplanması və dəyərli vaxt və ehtiyatların heçə sərf olunmasıdır. Qısası, ‘məlumatının zəif keyfiyyətli olması məlumatın heç olmamasından da pisdir’. (Maasdam, R., 2000) Bu mərhələdə səth sularının keyfiyyət monitorinqindən əldə edilən məlumatın toplaması nöqteyi nəzərindən məlumatın ötürlməsinə və biliklərin qərar qəbul edənlərə və digər potensial müştərilərə necə ötürülməsi öz əksini tapır. Hər bir səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramında məlumatların idarə olunmasına dair bölmə daxil edilməlidir. Bu bölmə məlumatların necə saxlanması, yoxlanması və hazırlanmasını analiz edərək müəyyənləşdırəcək. Amma, məlumat idarəçiliyi üçün nümunələri toplanmazdan əvvəl başlanmasını və monitorinq prosesi boyunca tətbiq olunacağını əvvəlcədən nəzərdən keçirmək lazımdır. Məlumat idarəçiliyi standartlara əsaslanır, müəyyən edilmiş prosesdən keçir və yaxşı kapital hesab olunur, belə ki, qəbul edilə biləcək və vaxt keçdikcə daha dəyərli olmağa başlayan məlumatla çevrılir. Təcrübə göstərmişdir ki, əgər məlumat toplandığı zaman düzgün idarə edilmirsə, həmişəlik itiriləcək və ya sonradan çatışmayan informasiya səbəbindən məlumat bazasında saxlanması mümkün olmayacaq. Ona görə də, nümunənin götürülməsindən əvvəl idarəçilik prinsiplərinə malik olmaq və onları ardıcıl şəkildə mövcud olan səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramı boyunca tətbiq etmək vacibdir.

20

Monitorinq proqramının planının bu mərhələsində bilmək lazımdır ki, “Monitorinq proqramı nəyi təmin edəcək?”

Yaxşı tərtib edilmiş səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramı əvvəlcə aşağıdakıları təmin edəcək:

• Bütün sututar və yarım sututar ərazilər üçün təbii şəraiti səciyyələndirmək məqsədilə müvafiq yerlərdən alınan məlumatlar.

• Bütün çay hövzəsi və individual yarım sututarlar və/və ya su obyektlərinin təsnif edilməsi üçün məlumat.

• Çay hövzəsi idarəçilik planları (və ya digər planlar) və birləşmiş ölçülər proqramının yerinə yetirilməsi ilə monitorinqin inkişafının yolları və onların sonradan nəzərdən keçirilməsi və yenilənməsi üçün əsasları.

• Səth suları ilə əlaqədar erkən xəbərdarlıq və yeni problemlərin müəyyən edilməsi.

4.2.1 Məlumatın mümkünlüyünü necə təmin etmək?

Bu qeyri-müəyyənlikdə həlledici məqam 'mümkünlük' və 'qəbul oluna bilinən' arasındakı fərqdir. Mümkünlük nəticənin daha texniki uyğunluğudur və qəbul oluna bilmə menecerin onun praktik dəyərinin başa düşülməsidir. Mümkünlük analitik (prodüser) tərəfindən tədqiq edilir, qəbul oluna bilməyə isə auditoriya cavabdehdir (qərar qəbul edən). (Maasdam, R., 2000) Artıq qeyd edildiyi kimi, hər bir mərhələdə keyfiyyətli məlumat səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının ayrılmaz hissəsidir. Əmin olmaq lazımdır ki, toplanmış məlumatlar mümkündürlər, yaxşı sənədləşdirilmiş və qərar qəbul edənlər tərəfindən qəbul edilmişlər. Nümunənin götürülməsi və laborator analizləri planı vasitəsilə təmin edilmiş səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının sənədləşməsi, məlumat istifadəçilərinin bu monitorinq proqramı vasitəsilə hazırlanmış məlumatın onların verilmiş ehtiyaclarını ödəyib ödəməməsinə dair qərar verməsində inamını daha da artıracaq. Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramı keyfiyyətə zəmanət monitorinq planı adlanacaq yazılı plan hazırlamalıdır. Məlumatın necə istehsal olunmasını izah etmək üçün bu əhəmiyyətli xüsusiyyətdir. Belə bilik olmasa məlumatdan inamla istifadə oluna bilməz. Məlumatın mümkünlüyünün təmin edilməsi prosesində aşağıdakı mərhələlər əsas kimi qəbul olunmalıdır:

Nümunənin götürülməsindən əvvəl: • nümunə düzgün götürülməsi və laborator analizləri planı daxil olmaqla səth sularının

keyfiyyətinin monitorinq proqramının sənədlə təsdiqi; • müvafiq Nazirlik və ya su siyasəti və idarəçiliyinə cavabdeh olan digər hökumət

orqanları ilə birgə səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramını razılaşmaq, və;

• nümunə götürən heyətin adekvat təlimdən keçməsini təmin etmək. Nümunənin götürülməsi zamanı:

• xidməti və kalibrləmə ləvazimatları (əvvəl və sonra); • nümunə götürülməsi zamanı nümunə sənədləri və təhlükəsizliyi təmin etmək (məs. təbii tədqiqatlara dair qeydlərlə birgə nümunə götürülməsi protokol formaları və digər müvafiq informasiya nümunə götürən heyət tərəfindən doldurulmalıdır) və; • nümunə nəticələrinin qəbul edilə bilən keyfiyyətdə olmasını yoxlamaq üçün keyfiyyətə nəzarət nümunələrindən istifadə etmək (bax Əlavə 1).

Nümunə götürülməsindən sonra: • təbii tədqiqatlara dair qeydlərlə birgə nümunə götürülməsi protokol formalarını

cavabdeh Şöbədə (və ya laboratoriyada) qeydə almaq və saxlamaq;

21

• su nümunələrini nümunə götürülməsi protokol formaları ilə birlikdə analitik laboratoriyaya göndərmək;

• su nümunə analizinin aparılması üçün standartlaşmış analitik metodlarından istifadəsini təmin etmək (akkreditasiya və ya GLP- ə uyğun gələrdi);

• laboratoriya heyətinin adekvat təlimdən keçməsini təmin etmək; • məlumat bazası köçürməmişdən və məlumat bazasında saxlamazdan əvvəl analitik

nəticələri elektron fayllarda yoxlayıb təsdiqləmək və; • nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərin informasiya tələblərini qane etmək üçün

məlumatın lazımi səviyyədə analiz edilib başa düşülməsi və məruzə edilməsini təmin etmək.

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq praktikləri bilməlidirlər ki, düzgünlük və dəqiqliyi təmin etmək çətindir, amma itirmək asandır. Ona görə də, belə bir vəziyyətdən uzaq olmaq üçün bütün lazımi tədbirlər görülməlidir.

4.2.2 Məlumatın yoxlanması və təsdiqlənməsi

Məlumatın keyfiyyətinə dair lazımi tələbləri yerinə yetirdikdən sonra məlumatı məlumat bazasına köçürürlər. Bu zaman məlumat monitorinq meneceri tərəfindən yoxlanmalı və təsdiq edilməlidir. bu erkən və tez-tez yerinə yetirilməlidir, belə ki, nümunə götürülməsi zamanı hər hansı bir problemi səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının analiz nəticəsinin hələ də fəaliyyətdə olduğu zaman aradan qaldırmaq olar, nəinki nümunənin götürülməsi başa çatdıqdan sonra (su nümunələri laboratoriyadan götürülüb). Təsdiqlənməyə dair sual „Məlumatın yoxlanmasına əsaslanaraq (tamamlanıb, düzgündür və tələblərə cavab verir) bunun nə dediyinə həqiqi demək olarmı?” Burada, səth sularının keyfiyyət parametrləri arasında yaxşı məlum olan əlaqələr məlumatın təsdiqlənməsində istifadə edilə bilər. Məsələn, laboratoriya OBS5 qatılığına nisbətən OKSMn qatılığının daha aşağı qiymətləri haqqında hesabat verə bilər, amma təcrübəyə əsasən bu yalnız ziddiyyətdir (kimyəvi maddələr üzvi birləşmələri bioloji proseslərə nisbətən daha dərindən oksidləşdirəcək). Və ya digər misal, laboratoriyada aşağı xlorofil nəticələrini ölçülmüşlər və məlumat bazasına dəqiq və tam şəkildə daxil edilə bilərlər, amma gün ərzində götürülən digər ölçülər (məs. həll olmuş oksigen ölçüləridi, qidalandırıcılar, T və pH) göstərir ki, orada daha yüksək nəticələr olmalı idi. Bununla mən nə etməliyəm, monitorinq heyət üzvünün sualı ola bilər. Cavab belədir: „Bunu axıra çatdırmaq lazımdır“. Laboratoriyaya təqdim etdiyiniz və laboratoriyanın özündə həyata keçirilən keyfiyyət nəzarəti nəticələri də yoxlanmalıdır. Aşakar etdiyiniz səhvlər haqqında məlumat menecerə (səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramına cavabdeh şəxs) təqdim edilməlidir ki, o da, işi laboratoriyada başa vursun (yəni, nümnələrin yenidən analizi və/və ya asan oxunan laboratoriya hesabatının yoxlanılması tələb oluna bilər).

4.2.3 Səth sularının keyfiyyətinin monitorinqində keyfiyyətə zəmanət və keyfiyyətə nəzarət

Keyfiyyətə zəmanət və keyfiyyətə nəzarətdə həqiqi, məna kəsb edən və lazımi səviyyədə olan məlumatdan istifadə edilir.

Keyfiyyətə zəmanət və keyfiyyətə nəzarət (KZ/KN) tam sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının idarəçilik sistemini əmələ gətirir. KZ/KN təqdim olunmuş məlumatın məlum keyfiyyətli olduğunu təmin etmək məqsədilə səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının bir hissəsi kimi tərtib olunmalıdır. Nümunə götürülməsi və laborator analizi ümumi tətbiq edilməsinə baxmayaraq, KZ və KN məlumat analizi, interpretasiya və idarəçilik daxil olmaqla bütöv səth sularının keyfiyyətinin monitorinq prosesinə tətbiq edilir. Keyfiyyətə nəzarət nümunə götürülməsi, analiz və məlumat analizi metodlarının nə dərəcədə yaxşı olmasını və nə dərəcədə yaxşı fəaliyyət göstərməyini qiymətləndirmək və nəzarət etmək üçün məlumatın formalaşması kimi müəyyənləşdirilə bilər. Bu əsasən, keyfiyyətə nəzarət

22

məqsədlərinin yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün tətbiq edilən xüsusi nəzarətlər toplusudur. Bunun praktik tətbiqi keyfiyyətə nəzarət nümunələri (bax Əlavə 1), proses və nəticələrin auditi və təmizləmə proseduralarının toplanması ola bilər. Digər tərəfdən, keyfiyyətə zəmanət məlum dəqiqliyə malik olan məlumatın təqdim edilməsində istifadə edilən ölçüləri müəyyən edir və sənədləşmə proseduraları, iş təlimatları, heyətin təlimi və hesabatın saxlanmasını özündə birləşdirir. Sadəcə olaraq demək olar ki, “KZ KZ uğurunu yoxlayan metoddur”. Keyfiyyətə zəmanət keyfiyyətə nəzarəti əhatə edir, amma özündə bir çox digər aspektləri də birləşdirir. KZ ümumiyyətlə daxildir:

• tam sənədləşdirilmiş keyfiyyət idarəçilik sistemi; • dəqiq sənədləşmiş səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının hazırlanması

(nümunənin götürülməsi, analitik və məlumatın idarəçilik hissələri daxil olmaqla); • səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramında sənədləşmiş standartlaşma və müvafiq

proseduralardan istifadə edərək nümunənin götürülməsinin idarə olunması; • istifadədən öncə xüsusi, tam sənədləşmiş proseduralar vasitəsilə avadanlığın yaxşı vəziyyətdə,

təmiz və tam kalibrli olmasını təmin etmək; • nümunənin götürülməsini və laborator analizini yerinə yetirən şəxslərin fəaliyyətlərinin lazımi

yolla həyata keçirməsi üçün səlahiyyətli və təlimatlı olmasını təmin etmək; • yaxşı qurulmuş sistemə malik olmaq, məsələn, ehtiyatla fəaliyyət göstərən (yoxlanma və

təsdiqlənmə), strandartlaşmış proseduralar vasitəsilə məlumatı qoruyub saxlayan və məlumatın qərar qəbul edənlər və digər istifadəçilər tərəfindən sonradan istifadəsi üçün bərpasına imkan verən Su İnformasiya Sistemi (və ya digər məlumat bazası sistemləri).

Bir çox sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramları üçün həm çöldə götürülməli olanvə ya laboratoriyada təhlil edilə nümunələrin KN sayına dair konkret meyyar yoxdur. Ümumi qayda belədir ki, nümunələrin 10%-i KN nümunələri olmalıdır. Bu o deməkdir ki, əgər 20 nümunə yığılıbsa, KN nümunəsi kimi azı bir nümunə təhlil edilməlidir. (Mayio, A., 1996) Çarpaz çirklənmə nümunə götürülməsi və analitik proseduralarda xətanın ümumi mənbəyidir. KN nümunələri çirklənmənin nə vaxt və niyə baş verməsinin müəyyən edilməsinə kömək edə bilər (şəkil üçün bax Əlavə 2-dəki Şəkil). Son nəticələr məlumatın keyfiyyəti bəlli olmayana kimi nümunə götürülməsinə dair məlumatdan əldə edilə bilməz. Yığılmış olan keyfiyyətə nəzarət nümunələrinin sayı və növləri məlumatın son istifadəsi və səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramı üçün mümkün olan vaxtın dəyəri və maddi ehtiyatlardan asılıdır. Əlavə 2-də təsvir edildiyi kimi aşağıdakı KN nümunələrinin növləri nəzərə alına bilər.

4.3 Məlumatın qiymətləndirilməsi

Səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramının vacib və kritik elementlərindən biri səth sularının Su Keyfiyyət Standartları ilə qiymətləndirilməsi və tətbiq olunmalı təsnifat sistemidir.

4.3.1 Səth sularının keyfiyyətinin Standartları

Su keyfiyyət standartları (SKS) çay və göllərin keyfiyyətinin xüsusi istifadə və funksiyalara, məsələn, balıq və digər su canlıları, istirahət, işməli su məhsulları, kənd təsərrüfatı, sənaye və digər istifadələrə yararlı olmasının qiymətləndirilməsi üçün qurulmuş test vasitələridir. Su keyfiyyət standartları həmçinin, Dövlət müəssisələri tərəfindən ölkədə səth sularının çirklənməsinin qarşısının alınması üçün qərar qəbul edən və idarə edən şəxslərin istifadə etdikləri alətlərdir. Ümumiyyətlə, SKS-ları birləşmişdilər və bir neçə qanuni idarəçilikdə rast gəlinirlər. Belə bir qanuni idarəçilikdən səth sularının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsində istifadə edilməlidir. Bura aşağıdakılar daxildir:

• səth suları üçün təyin olunmuş faydalı istifadələrin təsnifat sistemi;

23

• rəqəmsal və hekayə formalı su keyfiyyət standartları; • pisləşmənin qarşısının alınması; • bataqlıq ərazilərin mühafizəsi üçün tədbirlər; • su keyfiyyət standratları və səth su ehtiyatlarının çirklənmədən qorunması ilə əlaqədar digər

tədbirlər.

Rəqəmsal və hekayə formalı SKS-ları müxtəlif funksiyalara malikdir. Onlardan aşağıdakılar üçün tez-tez istifadə oluna bilər:

1. Faydalı istifadə və funksiyaları qorumaq üçün çirklənmənin maksimum icazə verilən səviyyəsini müəyyən etmək.

2. Standartların monitorinq məlumatı ilə müqayisə edərək səth su ehtiyatlarıbıb statusunu qiymətləndirmək.

3. Çirklənmiş və su keyfiyyət məqsədlərinə uyğun gəlməyən səth sularını müəyyən etmək.

4. Suyun təmizlənməsi ilə əlaqədar ölçülər üçün prioritetlərin yaradılmasına kömək etmək və səth su keyfiyyət statusunu inkişaf etdirmək üçün təmizlik işləri.

5. Çirklənmə mənbələri üçün son dərəcə icazə verilən tullantı dəyərləri və tullantı sularının təmizlənməsi tələblərini təyin etmək.

6. Müxtəlif çirklənmə sahələrindən səth su obyektlərinə olan riskləri qiymətləndirmək və təmizlik məqsədlərinin müəyyən edilməsinə kömək etmək.

SKS-larının ən vacib funksiyalarından biri su keyfiyyət şəraitinin geniş qiymətləndirmək və su keyfiyyət standartlarına cavab verməyən su obyektlərini müəyyənləşdirməkdir.

4.3.2 Səth suyuna uyğun ekoloji keyfiyyət standartları

Axır illərdə Avropa Komissiyası, su siyasəti fikrinin əsas cəmləşdiyi mərkəzi suyun mühafizəsindən su ekosistemlərinin tam sağlamlığı üçün xüsusi məqsədlərə doğru dəyişmişdir. Ona görə də, bu kontekstdə AB Su Çərçivəli Direktiv altında səth su obyektlərinin kimyəvi keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün vacib alət kimi AK Direktiv 2008/105/AK vasitəsilə ekoloji keyfiyyət standartları yaratmışdır (EKS) (Qeyd: Lakin, SKS-ları hələ də, xüsusi AB direktivlərinin tələblərinə uyğun olaraq istifadə, məsələn, İçməli su, Çimməli su direktivləri və s.). ekoloji keyfiyyət standartları qatışıqların dərəcə həddidir, yəni, su müəyyən həddi keçməməlidir. Standartın iki növü təklif edilib: • bir ildən çox müddət üçün hesablanmış maddənin orta qiyməti və ya qatılığı . Bu standartın

məqsədi su ətraf mühitinin uzunmüddətli keyfiyyətini təmin etməkdir; • xüsusi ölçülmüş maddənin maksimum mümkün qatılığı. Bu ikinci standartın məqsədi

qısamüddətli çirklənmə maksimumunun həddini azaltmaqdır.

Keyfiyyət standartları daxili səth suları (çaylar və göllər) və digər səth suları (tranzit, sahilyanı və ərazı suları) olmaqla fəqlənir. Xüsusi standartlar həmçinin, metal və digər müəyyən maddələr üçün təyin edilib. AB Üzv Dövlətləri bu standartlara uyğun olmalıdırlar. Onlar həmçinin, yoxlamalıdırlar ki, maddələr qatışığı çöküntü və/və ya müvafiq flora və faunada nəzərə çarpacaq dərəcədə artmırlar.

4.4 Məlumatın təqdimatı və hesabat „Camaatın görüb başa düşməyənə kimi məlumat və informasiyanın faydası olmayacaq”.

24

Nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə hər hansı bir məlumat və ya informasiyanı göndərməmişdən öncə səth sularının keyfiyyətinin monitorinq praktikləri özlərinə artıq məlumat bazasında saxlanmış monitorinq məlumatı haqqında və qərar qəbul edənlərin biliklərinin artırılması məqsədilə tələb olunan informasiya və məlumatın çatdırılması və informasiyanın qərarlarda istifadə ediləcəyini təmin etmək üçün ən yaxşı hansı yoldan istifadə etmələrinə dair bir neçə sual verməlidirlər. Məlumat və informasiya ilə əlaqədar bir qrup sual aşağıdakı kimi ola bilər:

• Natamam məlumat mənbəyindən hansı əsas informasiya əldə edilə bilər? • Su keyfiyyət məlumatı arasında hansı əlaqələr aşkarlana bilər? • Müxtəlif məlumatları müqayisə edərək hansı qiymətləndirmələr ola bilər? • Su keyfiyyət standartları və/və ya təsnifat sistemləri mövcuddurmu? • Istifadələr/məsələlər/problemlərlə əlaqədar hansı nəticələrə gəlmək olar?

Digər qrup suallar məlumat və informasiyanın qərar qəbul edənlərə hansı formada və necə çatdırılmasına yönəlir və bunlara aşağıdakılar daxil ola bilər:

• Hansı informasiya növləri tələb olunur (natamam məlumat, qarfik, statistk informasiya, trend və ya dəyişiklik analizi, qruplaşdırılmış informasiya və s.)?

• Monitorinq məlumatı və informasiya necə kompleksləşdirilməlidir? • Nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə təqdim edilmiş informasiya necə faydalı ola bilər? • Əvvəlki monitorinq məlumatı hansı fəaliyyət və ya tədbirlərlə nəticələnmişdir? • Məlumatın çatdırılmasına dair nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərlə hər hansl bir əlaqə

olub? • Məlumatın çatdırılması və təqdim edilməsinə dair nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərdən bir

cavab gəlib? Əvvəlki suallara cavab verərək nəzərdə tutulan siyasətçilərə və qərar qəbul edənlərə çatmağın effektiv yolunu tapmaq və onların tələblərinə uyğun informasiya hazırlamaq olar.

4.4.1 İnformasiyanın növləri

Bu, təqdim edilə bilən informasiya növlərinin müəyyən edilməsi səth sularının keyfiyyətinin monitorinqi proqramının vacib hissəsidir. Bunun vasitəsilə, səth sularının keyfiyyətinin monitorinq proqramında yer alan real olmayan fərziyyələr və tələblərdən uzaq olmaq olar. Metodlara əsaslanan bir neçə informasiya növləri vardır ki, bunların vasitəsilə məlumatlardan informasiya əldə edilir və qərar qəbul edənlərə çatdırılır. Onların arasında aşağıdakılar var: xülasə formalı informasiya, rəqəmsal informasiya, qrafik informasiya və statistik informasiya. Yalnız nadir hallarda ən xüsusi vəziyyətlərdə rəqəmsal informasiya (natamam məlumat) nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə çatdırılır (idarəçilik fəaliyyətləri, müvafiq monitorinq və s.). Ümumiyyətlə, bir çox hallarda natamam məlumat xüsusi informasiya məqsədinə nail olmaq üçün qrafik və/və ya statistik interpretasiyaya qarşı atılan addımdır. Natamam məlumatın başlanğıcda necə istifadə olunması haqqında məlumat vermək lazım olacaq. Qrafik interpretasiya xülasə formalı təsvirlərə nisbətən asan qurulandır, daha maraqlıdır və başa düşüləndir (bax Şək. 9 və Şək. 10).

25

Şəkil 9 Su keyfiyyət planı dövründən beş Loksahatçee Çay hissəsində həll olmuş oksigenin qatışığı (1998-2002), 2006-2007 və 2007-2008 (Mənbə: Loksahatçee Çay Su Keyfiyyət

və Bioloji Monitorinq, 2008)

Dunaj - Bratislava midle GD. 296/2005 - O2 < 5 mg.l-1

0

2

4

6

8

10

12

14

16

19921993

19931994

19941995

19951996

19961997

19971998

19981999

19992000

20002001

20012002

20022003

20032004

20042005

20052006

20062007

20072008

2008Year

O 2 [mg.l -1]

Şəkil 10 Dunay Çayı – Bratislavada həll olmuş oksigenin qatılığıın trend analizi (Mənbə: Sloval Hidrometeoroloji Institutu, İllik 2008) Statistik informasiya bir çox qərarların qəbulunda ən çox istifadə olunan növdür, məsələn, vaxt keçdikcə səth sularının keyfiyyətinin yaxşılaşması və ya pisləşməsi və ya müəyyən standartlara cavab veməsində. Statistik metodlar su obyektlərinin səth sularının keyfiyyət şəraitini anlamağa kömək edə bilər (su keyfiyyətinin orta, dəyişkən və ekstremal şəraitlər). Məkani Analiz səth sularının keyfiyyət nümunələrinin götürüldüyü sahələr üçün əgər statistik icmalın qiymətləndirməsi çay hövzələri boyunca su keyfiyyətində nəzərə çarpacaq müxtəlifliyi göstərirsə, səth sularının keyfiyyəti və digər çay hövzələrinin monitorinq məlumatının məkani müxtəlifliyinin daha dəqiq analizini etmək lazımdır. Suyun keyfiyyət şəraitlərinin çay hövzəsində məkani paylanması “qaynar nöqtələr”in yerini və pisləşməyə potensial təsir edən mənbələri göstərə bilər. Məlumatın məkani analizi həmçinin, kifayət qədər məlumat olduqda xüsusi mənbələrin potensial təsirlərinin qiymətləndirməsində faydalıdır. Potensial mənbənin yuxarı və aşağı axın stansiyalarında ikitərəfli müşahidələrindəki fərqin qiymətləndirməsi axın şəraitində mənbənin təsirini göstərə bilər. Oxşar məlumat analizi çirklənmənin su obyektinə axıdılmasının azaldılmasında idarəçilik təcrübəsinin effektivliyini qiymətləndirmək üçün idarəçilik təcrübəsinin yuxarı və aşağı axınında mümkün olan məlumata nəzərən aparıla bilər. Çay hövzəsində hər bir stansiya üçün icmal statistikasının cədvəli səth suyunun keyfiyyətini dəyişən əraziləri müəyyən edə bilər. Çoxlu nümunə götürülən sahələri ilə birgə iri çay hövzəsinin müzakirəsi

26

zamanı Şək. 11 nümunə xəritəsində göstərildiyi kimi səth suyunun keyfiyyət şərtlərində məkani fərqliliyi effektiv təqdim etmək və qiymətləndirmək üçün CİS-dən istifadə edilə bilər. Səth suyunun keyfiyyət icmalının CİS-da çay hövzəsi boyunca stansiya vasitəsilə təqdim edilməsi ilə məkani dəyişikliyə səbəb ola bilən müvafiq hövzə ərazisi üzrə şərtləri və ya mənbələri müəyyənləşdirmək olar, məsələn, torpaq istifadəsi və əsas mənbələrin yeri. Bu informasiya çay hövzəsi ilə əlaqədar problemlərə səbəb ola bilən potensial mənbələrin müəyyən edilməsi üçün vacibdir.

Şəkil 11 Kür hövzəsinin müxtəlif nümunə götürülən məntəqələrində orta BOT dəyərlərinin

qrafik görüntülərilə CİS xəritə nümunəsi (Mənbə: Müştərək Çay İdarəçilik Proqramı –Kür Hövzəsi, Son Hesabat, 2004)

Müvəqqəti Analiz Digər vacib analiz səth suyunun keyfiyyət şərtlərində müvəqqəti trendlərin qiymətləndirilməsidir. Müvəqqəti nümunələrin qiymətləndirilməsi sututar ərazilərdə, mövsümi dəyişkənliklərdə və səth suyunun keyfiyyət trendlərinin pisləşməsi və ya yaxşılaşmasında potensial mənbələrin müəyyən edilməsinə kömək edə bilər. Müvəqqəti analizə məlumatda ümumiyyətlə artan və ya azalan trendlərin müəyyən edilməsi üçün uzunmüddətli trend analizi və aylıq, mövsümi, hətta gündəlik və saatbasaat dəyişkənlik analizləri daxil ola bilər (bax Şək. 12). Pisləşmiş səth suyunun keyfiyyəti yalnız müəyyən aylar və ya mövsümlər ərzində aktiv olan mənbənin əmələ gəlməsini göstərə bilər. Məsələn, yaz ayları ərzində qidalandırıcı maddələrin qiymətləndirilmiş qatılıqları artmış fəaliyyət mənbəyini göstərə bilər və buna misal həmin aylar ərzində gübrələrin istifadəsi ola bilər. Bu həmçinin, çay hövzəsində xüsusi aylar ərzində səth suyunun keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb ola bilən digər şərtlərin (məs. hava, axın) sonrakı analizinə tələbin olduğunu göstərə bilər. Məsələn, yay ərzində daha isti temperatur həll olmuş oksigendə daha çox azalmalara səbəb olan yosunların məhsuldarlığını artıra bilər.

27

Monthly means O2 concentrations

0

2

4

6

8

10

12

14

1 3 5 7 9 11

Months

Diss

olve

d ox

ygen

in m

g/l

O2 mg/l

Şəkil 12 Bratislavada– Dunay Çayında həll olmuş oksigenin uzunmüddətli orta aylıq qatılığı (1990-2007) (Məlumat mənbəyi: Slovak Hidrometeoroloji İnstitutu, Bratislava) Bəzi hallarda, xüsusi informasiya tələbləri yaranır ki, onların qərar qəbul edənlərə çatdırılması üçün səth suyunun keyfiyyəti üzrə fərdi parametrlər birləşdirilməlidir. Aqreqasiya, inteqrasiya və ümumiləşdirmə həmin xüsusi tələblərə cavab verilməsində açar sözlər ola bilər. Aqreqasiya zamanında və ya məkanında səth suyunun keyfiyyətində bir parametrin dəyərlərini həmin dövr və ya ərazinin yeni dəyərlərilə birləşdirən kimi təyin edilə bilər. Məkani aqreqasiyaya misal kimi seçilmiş ərazi daxilində bütün yerlərin birləşdiriməsi və səth suyunun orta parameter dəyərinin hesablanmasını göstərmək olar. İntegrasiya su keyfiyyət parametrlərinin birləşməsi üçün müxtəlif səth suyunun keyfiyyət parametrinin dəyərlərini yeni dəyərlərlə əlaqələndirən kimi təyin edilə bilər. Ayrı-ayrı parameter dəyərləri və birləşmiş dəyərlər eyni vaxt dövrü və eyni məkani ərazi üçün nümunədir. Məsələn, suyun codluq dəyərləri, pH və ağır metallar yeni səth suyu keyfiyyət dəyərinə inteqrasiya ola bilərlər. Belə bir inteqrasiyada həm səth suyunun keyfiyyəti (fiziki-kimyəvi, bioloji) və suyun həcm parametrləri bir dəyərə inteqrasiya edilirlər. Belə göstəricilərdən həm operativ su idarəçiliyində, həm də çay hövzələrinin ekoloji dəyişikliklərində istifadə etmək olar. Qeyd: Su keyfiyyət göstəricilərindən istifadə edərkən bilmək lazımdır ki, onlar səth suyunun keyfiyyət parametrlərinin seçilmiş qrupları ilə əlaqədar çay suyunun ümumi keyfiyyətini xüsusilə qiymətləndirmək üçün təyin edilmişlər.

4.4.2 Məlumatın hazırlanması və hesabat

Səth suyunun keyfiyyət monitorinqində rəqəmsal məlumatın təqdim edilməsi zamanı əsas məqsədlərdən biri nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərin diqqət və marağını cəlb etmək olmalıdır. Yalnız rəqəmlərə dolu olan cədvəllərdən istifadə edərək buna nail olmaq çətin olacaq. Bir çox insanı hər bir nümunə götürülən sahənin hər bir parametrinin mütləq dəyərləri maraqlandırmayacaq. Daha doğrusu, onlar hər bir sahə üçün son nəticəni (məs. bu yaxşıdır və ya pisdir) və mövsümu və illik trendləri bilmək istəyəcəklər. Icmal statistikası cox iri məlumat toplusunu asanlıqla təsvir və analiz edilə bilən bir neçə rəqəmsal dəyərlərə azalda bilərlər. Trend və digər səciyyələrin hesablanması üçün bir neçə statistik metod mövcuddur (Statistik proqram təminat sistemi). Coğrafi İnformasiya Sistemi (CİS) səth suyunun keyfiyyəti üzrə məlumat sistemlərinin cari vəziyyətinin yaradılması üçün əhəmiyyətlidir. Məlumatın müxtəlif mənbələrdən en və uzun kimi müəyyənləşdirilmiş ərazilərə birləşməsi vasitəsilə məlumatın tamamlanması üçün alətlər təklif edir.

28

Yerlər DEM sistemi ilə birgə çay hövzələrinə əsaslanaraq xüsusi su obyektlərinə ayrıla bilər (bax Şək. 13).

Şəkil 13 Debed Çayı Hövzəsində Riskli Su Obyektlərinin Xəritəsi (Mənbə: Kür

Layihəsi, 2009) Cari texnologiya CİS xəritələrinin rolunu dərhal sabit təqdimat vasitəsindən dinamik və tədqiqat vasitəsinə dəyişmişdir. Bunu onu bildirir ki, CIS xəritələri daha çox çoxlu məkani informasiyadan ibarət olan səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq sistemlərində istifadə edilə bilərlər. Səth suyunun keyfiyyətinin monitorinqinə cəlb olunan hər kəs bilməlidir ki, müxtəlif siyasi və qərar qəbuledici səviyyədə müştərilərə hesabat hazırlanmasında fərqlər və xüsusi tələblər mövcuddur. Dövlət su keyfiyyət hesabatları hökumət tələblərinə cavab vermək və su obyektlərinin statusuna dair məlumat, təyin edilmiş istifadələr, məlum pisləşmə və çirklənmənin potensial mənbəyini göstərmək məqsədilə hazırlanacaq. Regional və/və ya Yerli hökumət orqanları və bələdiyyələrə sahə üzrə xüsusi suyun keyfiyyəti üzrə informasiya və onların səlahiyyətində olan su obyektlərində suyun keyfiyyətinin statusuna dair məlumat lazım ola bilər. Səciyyəvi olaraq, suyun keyfiyyət monitorinqindən illik hesabatlar yaxşılaşmış səth suyunun keyfiyyəti üzrə görülən tədbirlərə aid tələbləri izah etmək üçün hazırlanır (bax Cəd. 6). Cədvəl 6 Dunay Çay hövzəsində illik su keyfiyyət hesabatı nümunəsi Çay: Dunay Sututar: 188 700 km2 2006 Mənsəbdən məsafə: 1560 km Hündürlük: 89 m H04 Yerləşmə: Orta Determinant Vahid N Min Vasitə Max C50 C90 Sinif Axın m3/s 365 1060.0 2530.3 8460.0 1950.0 4756.0 Temperatur °C 12 0.5 12.2 22.2 12.5 20.8 Ölçülmüş çöküntülər mg/l 12 4.0 26.1 82.0 20.5 38.7 Həll olmuş oksigen mg/l 12 8.2 10.6 14.0 10.2 8.6 I BOT mg/l 12 1.3 2.5 4.3 2.1 3.9 II ..... .... .. .. ....

Mənbə: DÇMBK, Dunay Çay hövzəsində Su Keyfiyyəti, İllik kitab Amma, səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramından hər hansı bir hesabatın hazırlamazdan əvvəl hesabatın paylanması və yayılması üçün strategiyanın yaradılması yaxşı olardı. Əmin olun ki,

29

hesabat qərar qəbul edənlərə və ümumi ictimaiyyətə ötürüldükdən sonra məlumat və həmin məlumatın interpretasiyası haqqında sualları cavalandırmağa hazırlıqlı olmalısınız.

4.4.3 Məlumatın mümkünlüyü

"Bəzi ölkələr su ilə əlaqədar məsələlərlə bölüşmək fikrində deyil, çünki onların münasibəti məxfidir," (Xadka, N.S., BBC News (2010)). Səth suyunun keyfiyyətinə dair məlumat və informasiya nəinki yalnız nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlər və professionallar üçün mümkündür, həmçinin, müştərilər və ümumi ictimaiyyət üçündə asanlıqla əldə edilməlidir. Lakin, bir çox ölkələrdə səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramlarından məlumat və informasiyanın əldə edilməsi qanunla məhdudlaşdırılıb və ya müəssisələrin məlumat və informasiyanın əldə edilməsini mümkün etmələri üçün hər hansı bir qanuni əsasnamə yoxdur. Səth suyunun keyfiyyətinə dair məlumat və informasiyayanın əldə edilməsinin bir neçə yolu var (hesabatlar, excel sənədlər, məlumat bazaları, İnteqrasiyalı İnformasiya sistemləri, CIS xəritələri və s.). Hal-hazırda, məlumat bazalarının çoxlu növləri var. Ən asan məlumat bazaları kiçik səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramlarına uyğun gələ bilən iri cədvəllərdir. Çoxlu nümunə götürülən sahələri və/və ya suyun keyfiyyət parametrlərini özündə birləşdirən daha mürəkkəb monitorinq proqramları üçün adətən müvafiq məlumat bazası daha münasibdir. Çox iri məlumat bazaları çox zaman platform kimi ORACLE və ya daha çox oxunan müvafiq məlumat bazasının oxşar növündən istifadə edir. Müvafiq məlumat bazasında məlumat, məlumat haqqında məlumat və digər yardımçı informasiya stansiyası haqqında informasiya, nümunə haqqında informasiya, analizlər, istifadə olunmuş metodlar və KN haqqında informasiyanı özündə birləşdirən bir neçə müvafiq cədvəllərdə verilmişdir. Məlumat bazasının bu növündə məlumat onun necə istifadə olunmasından asılı olaraq bir çox müxtəlif yollarla tərtib oluna bilər (analizlərin növləri təqdim edilməlidir). Bundan başqa, səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramına cavabdeh olan şəxs toplanmış məlumatın digər məlumat bazalarına, məsələn, mərkəzi kadastr və ya dövlət agentliyi və ya beynəlxalq təşkilatların məlumat bazaları (AB, BMAİK, İƏİT və s.) köçürülməsi üçün məlumat bazası hər bir tələbi və seçimi səth su keyfiyyət monitorinq proqramının bütöv məlumat idarəçilik prosesinin bir hissəsi kimi nəzərə almalıdır (bax Şək. 14). Səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramının hazırlanmasından əvvəl hansı məlumatın və hansı vasitələrlə mümkün olacağına qərar vermək lazımdır. Bir çox hallarda yalnız aqreqasiyalı məlumat və informasiya xəritə şəklində milli və ya transsərhəd səviyyədə birbaşa səth suyunun keyfiyyətinin monitorinqindən asılıdır. Ümumiyyətlə, məlumat və informasiyanın əldə edilməsində fərq müştərilər arasında yüksək dərəcədə məsləhət görülür (nəzərdə tuttulan qərar qəbul edənlərdən ümumi ictimaiyyətə kimi; bax Şək. 14).

30

Şəkil 14 Avropa üçün Su İnformasiya Sisteminə Qeydə Alınma (ASİS)

5. Monitorinq proqramının qiymətləndirilməsi Qərar qəbul edənlərin davranışı və fəaliyyətləri vasitəsilə səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq nəticələrinin təsirinin qiymətləndirilməsi monitorinq praktiklərini səth suyunun monitorinq strategiyasının vaxt keçdikcə uyğunlaşdırılmasında istifadə oluna biləcək əks informasiya ilə təmin edəcək. Amma, qərar qəbulunda monitorinq nəticələrinin təsirinin bu cür qiymətləndirməsi aydın deyil. Faktiki olaraq, qərar qəbul edənlərin davranışındakı mümkün dəyişiklikləri müqayisə edib qiymətləndirmək asan iş deyil. Monitorinq strategiyasının işləməsinin başa düşülməsi üçün siqnallar çox zaman kiçik olurlar və əhəmiyyət kəsb etmirlər və monitorinq işinin birbaşa nəticəsi olan münasibətlərdə, hərəkət və davranışlarda getdikcə artan dəyişikliklər kimi görünə bilər. Səth suyunun monitorinq proqramının qiymətləndirmə prosesinin bir hissəsi kimi aşağıdakı suallar yarana bilər və bunlardan qərar qəbul edənlərin davranışındakı dəyişiklikləri bilmək üçün istifadə etmək olar:

• Sizdən qərar qəbul edilməsi prosesində iştirak etmək və ya strateji qərarlar qəbul edən komitələr və ekspert qrupunda oturmaq xahiş edilib?

• Əsas siyasətçi və qərar qəbul edənlər telefon zənglərinizə cavab verir? • Onlar görüşlərinizə gəlir? • Əvvələ nisbətən indi su məsələlərinə dair daha çox informasiya və məqalələr çap olunurmu? • Camaat monitorinq nəticələrinizə baxmağı xahiş ediblər?

Verilən suallar haqqında düşünməklə onları cavablandırmaq və bu cavabları digərləri ilə müzakirə etmək monitorinq proqramının uyğunlaşdırılmasında səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramı praktiklərinə kömək edəcək və mümkün konflikt və uyğunsuzluqlar ikitərəfli razılaşma ilə həll oluna biləcək.

6. Son Rəylər Mövcud səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramının hazırlanması və ya bərpası zamanı yadda saxlamaq lazımdır ki, nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərin və milli qanunvericiliklə (və ya transsərhəd səth su keyfiyyət monitorinqi üzrə beynəlxalq sazişlər) müəyyən edilmiş suyun keyfiyyət məqsədlərinin tələblərinə cavab versin. Bundan başqa, aşağıda verildiyi kimi, səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramı ilə başa çatan bütöv prosesin “monitorinq dövrü mərhələlərinə” malik olmasını təmin etmək lazımdır:

31

• Səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramını aydın informasiya tələbləri və su keyfiyyət məqsədlərinə nəzərən tərtib etmək.

• Monitorinqin strategiyasını və tədbrilərini diqqətlə seçmək. • Milli su qanunvericiliyi və tərtib edilmiş səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq

proqramının uyğunluğunu təmin etmək. • Məlumat keyfiyyəti və səth suyunun keyfiyyət məlumatının ardıcıllığını təmin etmək. • Heyətin daimi təlimat planını hazırlamaq. • Uzunmüddətli məlumat əldə edilməsini əvvəlcədən birləşdirmək. • Davamlı surətdə və qərar qəbul edənlərin diqqətini cəl edə biləcək monitorinq məlumatı

haqqında hesabat vermək. • Dəstək, idarəolunan uyğunluq, uzunmüddətli ehtiyat idarəçiliyi və tədqiqat, təhsil və ümumi

ictimaiyyət kimi digər ikinci dərəcəli istifadəçilər üçün inteqrasiyalı informasiya sistemi daxilində monitorinqi daxil etmək.

• Xülasə, əks cavab və səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramının bərpası zamanı öyrənilmiş dərsləri daxil etmək.

Bu Rəhbər sənəd əsasən ictimai sektorda işlənən səth su keyfiyyət monitorinq proqramının hazırlanması üçün qərar qəbul edənlərlə əlaqə yaradılmasında səth suyunun keyfiyyəti praktiklərinin istifadə edə biləcəkləri ilkin mərhələ ola bilər. Amma, çox məsləhət görülür ki, səth suyunun keyfiyyətinin monitorinq proqramının hazırlanması və fəaliyyəti üçün digər müvafiq texniki rəhbər sənədlər və standartların sənədləşməsi müzakirə edilsin.

İstinad Arnold, G., 2004.“ISARM-MED, Məsləhətçi Görüş”, Tessaloniki, Yunanıstan. Bartram, J. və R. Balance, 1996. Su Keyfiyyət Monitorinqi içməli suların tədqiqi və monitorinq proqramlarının tərtibe dilməsi və həyata keçirilməsi üçün praktik sənəddir. BMƏMP və DST. London, BK. Su siyasəti sahəsində İctimai fəaliyyət üçün çərçivə yaradan Avropa Parlamenti və Konsulluğunun 2000/60/AK Direktivi, Brussel, 2000. Su siyasəti sahəsində ekoloji keyfiyyət standartları, Konsul direktivlərinə düzəliş və ləğvi üzrə Avropa Parlamenti və Konsulluğunun 16 dekabr, 2008-ci il tarixli 2008/105/AK Direktivi 82/176/EEC, 83/513/EEC, 84/156/EEC, 84/491/EEC, 86/280/EEC və düzəliş Direktivi 2000/60/AK, Brussel, 2008. AK, Rəhbər Sənəd No. 7 Su Çərçivəli Direktiv altında Monitorinq, Brussel.

AB Kür layihəsi, 2009. Debed Çay Hövzəsində su obyektlərinin təsviri və təsnifatı. Müvəqqəti hesabat.

Gilbert, R.O., 1987. Ekoloji Çirklənmə Monitorinqi üçün Statistik Metodlar. Van Nostrand Renholds, Nyu York, 320 s.

Bizim Suların Bərpası və Mühafizəsi üçün Suayırıcı Planların Hazırlanmasına dair məlumat kitabı, BDƏMMA, 2008. Vaşinqton 20460, ABŞ.

DÇMBK, 2008. Dunay Çay Hövzəsində Su Keyfiyyəti, İllik kitab 2006. Vyana, Avstriya.

Xadka, N. S., 2010. Məlum olmayan Himalay sularının qafiki. BBC News. London, BK.

32

Lovett, G.M, D.A. Börns, C.T. Driskoll, J.C. Jenkins, M.J. Mitçell, L. Rustad, J.B. Şanley, G.E. Likens və R. Haeuber. 2007. Ekoloji Monitorinq Kimə Lazımdır? Ekologiya və Ətrf Mühitdə Sərhədlər, 5(5): 253–260.

Loksahatçee Çay Su Keyfiyyəti və Bioloji Monitorinq, Texniki Hesabat, 2008. Maasdam, R., 2000. Su Keyfiyyət Monitorinq Sistemlərində Tədqiqat Məlumat Analizi. Tezis. Salford Universiteti. Mayio, A., 1996. Keyfiyyətə Zəmanət Layihə Planları üçün Nəzarətçi kitabı. ƏMMA 841-B-96-003, BDƏMMA Vaşinqton DC 20460, ABŞ. (CFƏMH) Cənubi Florida Ətraf Mühit üzrə Hesabat, 2008. Başlıq 1B: Cənu Floridada Su Keyfiyyət Monitorinqinin Bərpası üçün Strategiyalar, ABŞ. MDBTY Layihəsi, 2004 „Müştərək Çay İdarəçilik Proqramı – Kür Hövzəsi“. Son Hesabat, Brussel. MDBTY Layihəsi, 2004 „ Müştərək Çay İdarəçilik Proqramı – Kür Hövzəsi “.Son Hesabat – Əlavə hissə, Brussel. BMAİK, 2000. Transsərhəd çayların monitorinqi və qiymətləndirilməsi üzrə Rəhbər sənədlər. Monitorinq və Qiymətləndirmə üzrə Mütəxəssislər Qrupu. Ceneva, İsveçrə. BDYP Su İdarəçiliyinin İnstitusional və Tənzimləyici Gücləndirilməsi üçün Proqram. Dövlət Su Kadastr İnformasiya Sistemi üçün son Status Hesabatı və Məsləhətlər. İrəvan, 2008.

BDƏMMA, 2006. Su Keyfiyyət Monitorinqi və Qiymətləndirməsi. Vaşinqton 20460, ABŞ.

Vard, R. C., Loftis, J. C. və G. B. MakBrayd, 2003. Su Keyfiyyət Sistemlərinin Planı. Con Viley&Sons, Nyu Cersi, ABŞ. Su keyfiyyət monitorinq proqram planı, Qərbi Avstraliya, 2009. Vieler, C., 2007. Ekoloji Monitorinq İnformasiyasının Qəraq Qəbul Edənlərə Çatdırılması. Ekoloji Monitorinq və Qiymətləndirmə Şəbəkəsi üçün, Ətraf Mühit Kanada. Kanada.

33

Şəkillərin Siyahısı Şəkil 1 Monitorinq dövrü (Mənbə: BMAİK, 2000) Şəkil 2 Su keyfiyyət monitorinqinin siyasi həyat dövrü (Mənbə: Arnold, G., 2004) Şəkil 3 Səth su keyfiyyət monitorinq proqramının yenidən bərpasına dair diaqram Şəkil 4 Su keyfiyyət məlumatının dəqiq və düzgün olması Şəkil 5 Kür Çayı hövzəsində müəyyən edilmiş nümunə götürülməsi sahəsi (foto MDBTY AB

Layihəsi, 2009) Şəkil 6 Hipotetik səth suyunun monitorinq şəbəkəsi Şəkil 7 Kunovo nüməunə götürülən sahədə (Dunay Çayı) yay günləri ərzində həll olmamış

oksigen və su temperaturunun gündəlik dəyişməsi (22-23 iyul, 1998-i il). (Mənbə: Slovak Hidrometeoroloji İnstitutu, Bratislaba, Slovakiya)

Şəkil 8 Səth su keyfiyyət məqsədlərinə nail olmaq üçün səth su keyfiyyət monitorinqinin dəyəri və su keyfiyyət analizi arasında əlaqə

Şəkil 9 Su keyfiyyət planı dövründən beş Loksahatçee Çay hissəsində həll olmamış oksigen qatışığı (1998-2002), 2006-2007 və 2007-2008 (Mənbə: Loksahatçee Çay Su Keyfiyyət

və Bioloji Monitorinq, 2008) Şəkil 10 Dunay Çayı – Bratislavada həll olmamış oksigen qayışıqlarının trend analizi (Mənbə: Sloval Hidrometeoroloji Institutu, İllik 2008) Şəkil 11 Kür hövzəsinin müxtəlif nümunə punktlarında orta BOT dəyərlərinin qrafik

görüntülərilə CİS xəritə nümunəsi (Mənbə: Müştərək Çay İdarəçilik Proqramı –Kür Hövzəsi, Son Hesabat, 2004)

Şəkil 12 Dunay Çayı – Bratislavada orta aylıq uzunmüddətli həll olmamış oksigen qatışıqları (1990-2007) (Məlumat mənbəyi: Slovak Hidrometeoroloji İnstitutu, Bratislava) Şəkil 13 Debed Çay Hövzəsində Riskli Su Obyektlərinin Xəritəsi (Mənbə: Kür

Layihəsi, 2009) Şəkil 14 Avropa üçün Su İnformasiya Sisteminə Qeydə Alınma (ASİS)

Cədvəllərin Siyahısı Cədvəl 1 İnformasiyanın növü və onun nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə uyğun gəlməsi Cədvəl 2 Tələb olunan informasiyanın nəzərdə tutulan qərar qəbul edənlərə çatdırılması yolu Cədvəl 3 Müşahidə monitorinqi üçün səth su keyfiyyət parametrləri (Mənbə: Direktiv 2000/60/AK) Cədvəl 4 Səth su keyfiyyət parametrlərinə uyğun informasiya (Mənbə: TMMŞ, İllik Kitab 2006, DÇMBK Vyana) Cədvəl 5 Müşahidə monitorinq dövrü üçün monitorinq tezlikləri (Mənbə: Direktiv 2000/60/AK) Cədvəl 6 Dunay Çay hövzəsində illik su keyfiyyət hesabatı nümunəsi

34

Abbreviaturaların siyahısı AKN Analitik Keyfiyyətə Nəzarət BOT Bioloji Oksigen Tələbi (5 günlük yetişdirilmə) KOT Kimyəvi Oksigen Tələbi AK Avropa Komissiyası ƏMMA Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi AB SÇD Avropa Birliyi Su Çərçivəli Direktiv EKS Ekoloji Keyfiyyət Standartı CİS Coğrafi İnformasiya Sistemi DÇMBK Dunay Çayının Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Komissiya İS İnformasiya Sistemi BST Beynəlxalq Standart Təşkilatı İSEİ İnteqrasiyalı Su Ehtiyatları İdarəçiliyi MMP Kür Çayı üzrə Müştərək Monitorinq Proqramı

İƏİT İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf üzrə Təşkilat KQ/KN Keyfiyyətin Qiymətləndirilməsi/ Keyfiyyətə Nəzarət CFƏMH Cənubi Florida Ətraf Mühiti üzrə Hesabat MDBTY Müstəqil Dövlətlər Birliyinə Tecxniki Yardım TMMŞ Trans Milli Monitorinq Şəbəkəsi (Dunay Çay hövzəsi) BMAİK Birləşmiş Millətlər Avropa üzrə İqtisadi Komissiyası BMƏMP Birləşmiş Millətlər Ətraf Mühit Proqramı BDYP Birləşmiş Dövlətlər Yardım Proqramı BDƏMMA Birləşmiş Dövlətlər Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi DST Dünya Sağlamlıq Təşkilatı SKM Su Keyfiyyət Məqsədləri SKS Su Keyfiyyət Standartı

35

Əlavə 1 Səth su keyfiyyət monitorinq proqramlarının müxtəlif növlərinin hazırlanmasının nümunələri

1.3.1. Müşahidə monitorinqinin planı

Məqsəd

Üzv Dövlətlər aşağıdakılar üçün informasiyanın təmin edilməsi məqsədilə müşahidə monitorinq proqramı yaratmalıdırlar:

- Əlavə II-də göstərilmiş təsirin qiymətləndirilməsi prosedurasının əlavə edilməsi və təsdiqlənməsi,

- gələcək monitorinq proqramlarının effektiv tərtib edilməsi,

- uzunmüddətli dəyişikliklərin təbii şəraitdə qiymətləndirilməsi və

- antropogenik fəaliyyətin nəticəsi olan uzunmüddətli dəyişikliklərin qiymətləndirilməsi.

Belə bir monitorinqin nəticələri cari və sonrakı çay hövzəsi idarəçilik planlarında monitorinq proqramlarının tələblərinin müəyyən edilməsi üçün Əlavə II-də verilmiş təsirin qiymətləndirilməsi prosedurasına uyğun olaraq analiz olunmalı və istifadə edilməlidir.

Monitorinq məntəqələrinin seçilməsi

Müşahidə monitorinqi çay hövzəsi rayonunda hər bir sututar daxilində bütöv səth su su statusunun qiymətləndirilməsi üçün kifayət qədər səth su obyektlərini həyata keçirməlidir. Bu obyektlərin seçilməsində Üzv Dövlətlər uyğun yerdə monitorinqin aşağıda verilmiş məntəqələrdə həyata keçirilməsini təmin etməlidirlər. Monitorinq aşağıdakı məntəqələrdə həyata keçirilə bilər:

- çay axınının sürəti bütöv çay hövzəsi rayonu daxilində əhəmiyyət kəsb edir; sututarın 2500 km2-dən böyükl olduğu iri çaylardakı məntəqələr daxil olmaqla

- suyun həcmi çay hövzəsi rayonu daxilində əhəmiyyət kəsb edir, iri göl və rezervuarlar daxil olmaqla,

- su kəsminin əhəmiyyətli obyektləri və Üzv Dövlər sərhədi,

- İnformasiya Mübadiləsi Qərarı altında müəyyənləşdirilmiş sahələr 77/795/EEC və

bu kimi digər sahələrdə Üzv Dövlət sərhədlərindən axıdılan və dəniz ətraf mühitinə tökülən çirkləndirici yükləri qiymətləndirmək.

Keyfiyyət elementlərinin seçilməsi Hər bir monitorinq sahəsi üçün müşahidə monitorinqi aşağıdakılar üçün tərtib edilmiş çay hövzəsi idarəçilik planının əhatə olunduğu dövr ərzində bir il müddətinə həyata keçirilməlidir: - bütün bioloji keyfiyyət elemenetləri üçün parametr göstəriciləri, - bütün hidromorfoloji elementlər üçün parametr göstəriciləri, - bütün ümumi fiziki-kimyəvi keyfiyyət elementləri üçün parametr göstəriciləri, - çay hövzəsi və ya yarım hövzələrə axıdılan çirkləndiricilərin əsas siyahısı və - çay hövzəsi və ya yarım hövzələrə müəyyən həcmdə axıdılan digər çirkləndiricilərin əgər müşahidə monitorinq tapşırığı nəzərdə tutulan obyektin yaxşı statusa çatdığını göstəribsə, insan fəaliyyətinin təsiri nöqteyi nəzərindən Əlavə II –də obyektə təsirlərin dəyişməsi barədə heç bir sübut yoxdur. Belə hallatda, müşahidə monitorinqi hər üç çay hövzəsi idarəçilik planlarında bir dəfə həyata keçirilməlidir.

36

1.3.2 Operativ monitorinq planı Məqsəd Operativ monitorinq aşağıdakılar üçün həyata keçirilməlidir: - ekoloji məqsədlərinə cavab verə bilməyən obyektlərin statusunu müəyyənləşdirmək və - tədbirlər proqramlarının nəticəsi olan obyektlərin statusundakı hər bir dəyişikliyi

qiymətləndirmək. proqrama Əlavə II tələblərinin bir hissəsi kimi informasiya işığında əldə edilən çay hövzəsi idarəçilik planı dövrü ərzində dəyişikliklər edilə bilər, xüsusilə də, təsirin əhəmiyyətli olmadığı və ya müvafiq təzyiqin çıxarıldığı təkrarlanmada azalmanın təmin edilməsi üçün. Monitorinq sahələrinin seçilməsi Operativ monitorinqi təsirin qiymətləndirilməsini Əlavə II-yə uyğun olaraq həyata keçirən və ya müşahidə monitorinqinin Məqalə 4-ə müvafiq olaraq ekoloji məqsədlərə uyğun gəlmədiyini müəyyənləşdirən suyun bütün obyektləri və əsas siyahıda verilmiş maddələrin axıdıldığı su obyektləri üçün həyata keçirilməlidir. Monitorinq məntəqələri müvafiq ekoloji keyfiyyət standartını tərtib edən qanunvericilikdə verildiyi kimi əsas siyahıdakı maddələr üçün seçilməlidir. Bütün digər hallarda, belə qanunvericilikdə heç bir xüsusi rəhbər sənədin verilmədiyi əsas maddələr siyahısı daxil olmaqla monitorinq məntəqələri aşağıdakı kimi seçilməlidir: - riskli obyektlər üçün əsas mənbənin əhəmiyyətinin və təsirinin qiymətləndirilməsi məqsədilə

hər bir obyekt daxilində kifayət qədər monitorinq məntəqələri. Obyektin bir neçə çirklənmə mənbəyi təzyiqlərinə məruz qaldığı yerdə monitorinq məntəqələri bu təzyiqlərin əhəmiyyəti və təsirinin qiymətləndirilməsi üçün seçilə bilər,

- əhəmiyyətli dərəcədə yayılmış mənbə təzyiqləri riskinə məruz qalmış obyektlər üçün yayılmış mənbə təzyiqlərinin əhəmiyyəti və təsirinin qiymətləndirilməsi məqsədilə obyektlərin seçilməsi daxilində kifayət qədər monitorinq məntəqələri. Obyektlərin seçimi elə olmalıdır ki, onlar yayılmış mənbə təzyiqləri riskini və yaxşı sət su statusunun əldə edilməməsi riskini aşkarlasın.

- əhəmiyyətli hidromorfoloji təzyiq riskinə məruz qalmış obyektlər üçün hidromorfoloji təzyiqlərin əhəmiyyəti və təsirinin qiymətləndirilməsi məqsədilə obyektlərin seçilməsi daxilində kifayət qədər monitorinq məntəqələri. Obyektlərin seçilməsi bütün obyektlərin mərzu qaldığı hidromorfoloji təzyiqinin tam təsirinin göstəricisi olmalıdır.

Keyfiyyət elementlərinin seçilməsi Səth su obyektlərinin məruz qaldığı təzyiqin əhəmiyyətini qiymətləndirmək üçün Üzv Dövlətlər obyekt və ya obyektlərin məruz qaldığı təzyiqlərin göstəricisi olan keyfiyyət elementlərini yoxlamalıdırlar. Bu təzyiqlərin təsirini qiymətləndirmək üçün Üzv Dövlətlər aşağıdakıları yoxlamalıdırlar: - bioloji keyfiyyət elementi və ya elementlərinin parametr göstəriciləri su obyektlərinin məruz

qaldığı təzyiqlərə qarşı daha çox həssasdırlar, - əhəmiyyətli həcmdə axıdılan əsas siyahı maddələri və digər axıdılan çirkləndiricilər, - hidromorfoloji keyfiyyət elementinin parametr göstəriciləri müəyyən edilmiş təzyiqə qarşı daha çox həssasdırlar 1.3.3 Tədqiqat monitorinqi planı Məqsəd Tədqiqat monitorinqi aşağıda verilmiş hallarda həyata keçirilməlidir: - hər hansı artımın səbəbi qeyri-məlum olanda, - müşahidə monitorinqinin su obyekti və ya su obyektlərinin ekoloji məqsədlərə nail olmaması səbəbini tapmaq məqsədilə Məqalə 4-də su obyekti üçün verilən məqsədlərə nail olunmadığını və operativ monitorinqin hələ təyin edilmədiyini göstərdiyi yerdə və ya

37

- təsadüfi çirklənmənin əhəmiyyəti və təsirini aşkar etmək, və ekoloji məqsədlərə nail olmaq üçün tədbirlər proqramının hazırlanması və təsadüfi çirklənmənin təsirinin aradan qaldırılması üçün xüsusi tədbirlər haqqında məlumat verməlidir. (Mənbə: AB SÇD, Əlavə V)

38

Əlavə 2 Keyfiyyətə Zəmanət və Keyfiyyətə Nəzarət haqqında bir neçə qeyd

Nümunə götürülməsi keyfiyyətinə nəzarət Qərar və ya fəaliyyətin düzgünlüyü ən çox etibarlı analitik nəticələrdən asılıdır. Ona görə də, səth su keyfiyyət monitorinq proqramı üçün nümunə götürülməsi və analitik hissəsi KZ//KN sisteminə daxil edilməlidir. Nümunə götürülməsi prosesində KZ/KN sisteminin birləşməsi üçün bəzi tələb olunan addımlar aşağıda verilmiş Cədvəldə göstərilmişdir. Cədvəl Səth su keyfiyyət monitorinq proqrmı üçün nümunə götürülməsində KZ/KN

sistemində bəzi addımlar Addım Keyfiyyətə Nəzarət Keyfiyyətə Zəmanət Avadanlığın hazırlanması Tədbirlərin görülüdüyü yerdə

avdanlıqların kalibrini təmin etmək. Verilmiş metodlara əsasən həm nümunə götürən qab və kolbaları tam şəkildə təmizləmək. Çatlamış, sınmış və ya zədələnmiş hər hansı bir nümunə kolbasını tullamaq. Nümunə kolbalarını təmiz, quru mühitdə saxlamaq.

Bütöv kolba nümunəsi və hazırlığa nəzarət etmək üçün nəzarət cədvəli Nəzarətin tamamlanması və hazırlanması üçün nəzarət cədvəli

Nümunə götürülməsi Nümunə götürülməsi metodları üzrə təlim keçmək. Təmiz ərazilər, nümunə götürülməsi proseduraları, nümunənin saxlanması/ qatılaşması və s. ilə birgə döyüş nizamnaməsini təmin etmək.

Bütöv sahə üzrə sınaq nümunələri Sahə üzrə sınaq nümunə götürülməsi proseduralarının müntəzəm auditi (məs. hər 10 nümunə götürülməsində bir dəfə)

Sahə üztə qeydlər Bütövlük və dəqiqliyin ikitərəfli yoxlanması üçün hər bir nümunə götürülməsi protokoluna nəzarətin tamamlanması maddəsini daxil etmək.

Sahə üzrə nümunə götürülməsi proseduralarının müntəzəm auditi

Saxlanma və daşınma Döyüş nizamnaməsinə nümunənin saxlanması/ qatılaşması metodlarını daxil etmək. Nümunələrin soyuducuda və ya soyuq qutuda saxlanmasını təmin etmək. Nümunələri dərhal və gecikmədən analiz etmək üçün laboratoriyaya daşımaq.

Sahə üzrə nümunə götürülməsi proseduralarının müntəzəm auditi Çöl ölçü işlərinə dair nümunə

Keyfiyyətə Nəzarət (KN) nümunələri

39

Analitik Keyfiyyət Nəzarəti

Şəkil Səth su keyfiyyət monitorinq proqramında bütöv sahə nümunələrinin istifadəsinin təsviri

(MDBTY Layihə, 2004 – Əlavə hissə) Məlumat keyfiyyətinə dair tələbləri nəzərdə tutaraq monitorinq agentliyi üçün səth su keyfiyyət monitorinq proqramına cəlb olunmuş laboratoriyalarda müntəzəm və yaxşı təşkil olunmuş Analitik Keyfiyyət Nəzarəti (AKN) proqramının olması vacibdir (daxili və xarici keyfiyyətə nəzarət). AKN digərləri arasında aşağıdakı məqsədləri həyata keçirəcək:

• analitik imkanları və iştirak edən laboratoriyaların iş bacarığını qiymətləndirmək; • laboratoriyaların iş mühitində ciddi məhdudiyyətləri (təsadüfi və sistematik)

müəyyənləşdirmək; • səth su keyfiyyət monitorinqi üzrə məlumatı təsdiqləmək; • daha yaxşı məhsulun əldə edilməsi məqsədilə yüksək səviyyənin təmin edilməsi üçün

laboratoriyaların analitik bacarığını inkişaf etdirmək; • laboratoriyaların daxili və xarici nəzarətini inkişaf etdirmək.

Nümunə götürülməsi hissəsinə oxşar olaraq, metod sınaq nümunələri nümunənin hazırlanmasının və analiz prosesinin müxtəlif mərhələlərində götürülür və aşağıdakıların yoxlanması üçün monitorinqdən keçirilir:

• birdəfəlik ehtiyatlarda və ya reaktivlərdə hər hansı çirkləndirici maddələrin mövcudluğu; • zəif pipet səbəbindən çarpaz çirklənmə; və ya • təkrar istifadə oluna bilən məhsulun qeyri-dəqiq təmizlənməsi kimi hər hansı bir digər mənbə

səbəbindən çirklənmə. Məsləhət görülür ki, bir metod sınaq nümunəsi hər 20 nümunə üçün analiz edilməlidir. burada bilmək lazımdır ki, metod sınaq nümunəsinə metodun aşkarlanma həddindən yuxarı analiz vaxtı müəyyən edilən maddə daxil olmamalıdır.

40

41

Keyfiyyətə nəzarət nümunələrinin növləri KN nümunəsi İzahı

Sahə üzrə Sahə üzrə götürülən nümunə vasitəsilə bütöv proses ərzində analitik

problemlər aşkar edilir (nümunə götürülməsi, daşınma və laborator analiz). Sahə üzrə nümunənin götürülməsi üçün təmiz nümunə götürülmə konteynerini “təmiz su” ilə (yəni, distilə olunmuş/deionlaşdırılmış su analiz etdiyiniz hər hansı maddədən ibarət deyil) nümunə götürülən sahəyə aparmaq. Digər nümunə götürən konteynerlər sahədəki su ilə doldurulacaqlar. Onlardakı suyun növündən başqa sahə üzrə sınaq və bütün sahə nümunələri eyni yolla işlənməlidir. Məsələn, su nümunəsinin qorunması/qatılaşması tələb olunduqda bu, sahəsı naq nümunəsinə digər nümunələrdəki üsülla əlavə edilməlidir.

Çöl ölçü işləri üzrə Çöl ölçü (və ya daşınma) işləri üzrə nümunələr sahəyə nümunə üçün çıxmamışdan qabaq laboratoriyada distilə olunmuş/deionlaşdırılmış su ilə yaradılmış yalançı nümunədir. Belə nümunə normal sahə üzrə nümunələr kimi eyni üsulla saxlanılır, daşınır və qorunur (yəni, onlar nümunəni sahəyə uyğunlaşdırırlar, amma, sahədə nümunə toplusuna və ya filtrasiya proseduralarından keçmirlər). Bu nümunələrdən nümunələrin götürüldüyü vaxtdan analiz edilənə kimi onların daşınması və saxlanması ərzində çirklənməsinin qiymətləndirilməsində istifadə edilir. Məsləhət görülür ki, belə nümunədən azı biri normal sahə üzrə nümənələrin hər qrup üçün yığılsın.

Rinsate blank Cihaz və ya rinsate blank nümunə toplayan cihazın yoxlanması üçün “təmiz” nümunədir. Nümunənin bu növündən eyni nümunə götürən cihazın yenidən işlənməsi səbəbindən yaranan çirklənmənin qiymətləndirilməsində istifadə edilir. Distilə olunmuş/deionlaşdırılmış su nümunəsi düzgün toplama cihazından istifadə edərək nümunə konteynerində toplanır və nümunə kimi analiz edilir.

Təkrar nümunələr Təkrar (və ya geniş yayılmış) nümunələr eyni metoddan istifadə edərək eyni sahə və vaxtda toplanan iki və daha çox nümunədir. Onlar ətraf mühitdə təbii dəyişiklikləri və sahə üzrə nümunə metodu səbəbindən yaranmış dəyişiklikləri göstərə bilərlər. Onlar eksperimental xətanı və beləliklə də, nümunə götürülməsi dəqiqliyi həddini təmin edir. Ikili təkrarlanma yalnız mövcud dəyişikliyi göstərəck (əgər varsa), üçdəfəli təkrarlanma isə dəqiqlik və yerdəyişmənin bəzi qiymətləndirilməsinə imkan verəcək.

Bölünmüş nümunə Bölünmüş nümunə (və ya sahəyə tam oxşar) bərabər surətdə iki və ya çox nümunə konteynerlərinə bölünmüş və sonra müxtəlif laborant və ya laboratoriyalarda analiz edilən bir nümunədir. Bölünmüş nümənələrdən dəqiqliyin ölçülməsində istifadə edilir. Nümunələr bölünməmişdən əvvəl tam şəkildə qarışdırılmalıdırlar. Analiz vaxtı aşkar edilən maddə iki konteynerə bərabər şəkildə yerləşdirilməzsə, böyük xətalar yarana bilər. Nümunə sahədə bölünə bilər, buna sahə bölünməsi deyilir və ya laboratoriyada, buna da laboratotiya bölünməsi deyilir.

Tullantı nümunəsi

Tullantı nümunələri analiz vaxtı aşkar edilən çirklənmə maddəsinin əlavə edildiyi nümunələrdir. Tullantı nümunələrindən dəqiqliyin ölçülməsində istifadə edilir. Əgər bu sahədə yerinə yetirilibsə, nəticələr qorunmanın, daşınmanın, laborator hazırlığın və analizin effektini əks etdirir. Əgər laboratoriyada yerinə yetirilibsə, onlar, qatışığın nə vaxt əlavə olunması nöqteyi-nəzərindən analizin effektini əks etdirir (məs. görülən tədbirdən əvvəl).