İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı · İQTİSADİ VƏ SİYASİ ELMLƏR JURNALI Jurnalın təsisçiləri və həmredaktorları: Laçın Vəzir oğlu Abışlı İkram İsmayıl oğlu

İqtisadi�və�Siyasi�ElmlərJurnalı

№ 1 (10) 2018

Bakı-2018

İQTİSADİ�VƏ�SİYASİ�ELMLƏR�JURNALI

Jurnalın�təsisçiləri�və�həmredaktorları:Laçın Vəzir oğlu Abışlı

İkram İsmayıl oğlu Cəbrayılov

Jurnal Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində mətbu nəşr kimi № 4022qeydiyyat nömrəsi ilə 01.12.2015-ci il tarixində qeydiyyata alınmışdır.

Jurnal�ISSN�2518-7082 (Print), ISSN�2519-4925 (Online) nömrələri iləBeynəlxalq Standart Seriya Nömrəsi mərkəzində qeydiyyata alınmışdır.

Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya KomissiyasıRəyasət Heyətinin 31 mart 2017-ci il tarixli (Protokol № 06-R) qərarı ilə

“Azərbaycan Respublikasında dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunmasıtövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısına” iqtisad elmləri və siyasi elmlər

üzrə daxil edilmişdir.

Tel:�� (+994 12) 539-60-57, (+994 12) 510-48-53 Web:� www.maarif.azE-mail:�[email protected]; [email protected]; [email protected]

Jurnal rüblük dövriliklə nəşr olunur. Elmi məqalələr azərbaycan, rus, ingilis, o cümlədən Redaksiya şurasının tövsiyə etdiyi digər dillərdə çap edilir.

Elmi məqalələr yanlız nüfuzlu təşkilat və alimlərin rəyləri nəzərə alınmaqla,Redaksiya şurasının qərarı ilə çap edilir.

İşçi�qrup:�Qalib Qafarlı, Fərhad Aydınlı, Vəfa Cəlilqızı, Aytəkin Orucova

İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 1 (10) 2018 3

REDAKSİYA�ŞURASI

prof. Məhərrəmov Amil (Sədr) Bakı Dövlət Universitetiakademik, i.e.d. Nuriyev Əli AMEA

prof. t.e.d. Abbasbəyli Ağalar Bakı Dövlət Universitetiprof. i.e.d. Bekçi İsmail Nevşehir Universiteti, Türkiyəprof. i.e.d. Çekmaryov Vasiliy Kostroma Dövlət Universitetiprof. f.e.f.d. Əhmədov Əli Bakı Dövlət Universitetiprof. i.e.d. Əhmədov Nazim Naxçıvan Dövlət Universitetiprof. i.e.d. Əliyev Tərbiz AMEAprof. t.e.d. Həsənalıyev Zeynal Bakı Dövlət Universitetiprof. s.e.d. Hüseynova Hicran Bakı Dövlət Universitetiprof. s.e.d. Məmmədov Hikmət Bakı Dövlət Universitetiprof. f.r.e.d. Orucov Elşar Bakı Dövlət Universitetiprof. i.e.d. Rüstəmbəyov Hacıağa Bakı Dövlət Universitetiprof. i.e.d. Rüstəmov Ağarza Naxçıvan Dövlət Universitetiprof. i.e.d. Sadıxov Rahim Bakı Biznes Universitetiprof. s.e.n. Ştol Vladimir MDB ölkələri İnstitutu

dos. i.f.d. Abışlı Laçın Bakı Dövlət Universitetidos. h.e.f.d. Babazadə Mehriban Bakı Dövlət Universitetidos. i.f.d. Cəbrayılov İkram Bakı Dövlət Universitetidos. i.f.d. Eyyubov Kamran Bakı Dövlət Universitetidos. i.f.d. Əhmədova Sədaqət Bakı Dövlət Universitetidos. i.f.d. Əliyev Vüqar Bakı Dövlət Universitetidos. s.e.f.d. Güləliyeva Afət Bakı Dövlət Universitetidos. f.e.f.d. İbadov Nazim Bakı Dövlət Universitetidos. i.f.d. İbadov Sabir Bakı Dövlət Universitetidos. s.e.f.d. Məmmədov Kərəm Bakı Dövlət Universitetidos. s.e.f.d. Qaraşova Səbinə Bakı Dövlət Universitetidos. i.f.d. Qarayev Fərhad Bakı Dövlət Universitetidos. f.e.f.d. Əfəndiyev Məcid Bakı Dövlət Universitetidos. i.f.d. Sarıyev Kutais Bakı Dövlət Universitetidos. i.f.d. Şamilova Hürü Bakı Dövlət Universitetidos. f.e.f.d. Şirinov Azər Bakı Dövlət Universitetidos. s.e.f.d. Talıbov Rza Bakı Dövlət Universiteti

i.f.d. Xasiyeva Leyla Bakı Dövlət Universitetis.e.f.d. İbrahimov Əlimusa Bakı Dövlət Universitetis.e.f.d. Hüseynov Fərhad Bakı Dövlət Universitetis.e.f.d. İsmayılzadə Xəyyam Bakı Dövlət Universitetis.e.f.d. Rzayev Oqtay Bakı Dövlət Universiteti

4 İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 1 (10) 2018

EDITORIAL�BOARD

prof. Maharramov Amil (Chief) Baku State Universityacad. Nuriyev Ali National Academy of Sciences of Azerbaijan

prof. Abbasbeyli Aghalar Baku State Universityprof. Bekchi Ismail Nevshehir University, Turkeyprof. Chekmarev Vasiliy Kostroma State Universityprof. Ahmadov Ali Baku State Universityprof. Ahmadov Nazim Nakhchivan State Universityprof. Aliyev Tarbiz National Academy of Sciences of Azerbaijanprof. Hasanaliyev Zeinal Baku State Universityprof. Huseynova Hijran Baku State Universityprof. Mammadov Hikmat Baku State Universityprof. Orudzhev Elshar Baku State Universityprof. Rustambeyov Hajiaga Baku State Universityprof. Rustamov Agarza Nakhchivan State Universityprof. Sadykhov Rahim Baku Business Universityprof. Stoll Vladimir Institute of the CIS Countries

assistant prof. Abishli Lachin Baku State Universityassistant prof. Babazade Mehriban Baku State Universityassistant prof. Jabrailov İkram Baku State Universityassistant prof. Eyyubov Kamran Baku State Universityassistant prof. Akhmedova Sedaget Baku State Universityassistant prof. Aliyev Vugar Baku State Universityassistant prof. Gulaliyeva Afet Baku State Universityassistant prof. Ibadov Nazim Baku State Universityassistant prof. Ibadov Sabir Baku State Universityassistant prof. Mammadov Karam Baku State Universityassistant prof. Garashova Sabina Baku State Universityassistant prof. Karaev Farhad Baku State Universityassistant prof. Afendiyev Majid Baku State Universityassistant prof. Sariev Kutaisi Baku State Universityassistant prof. Shamilova Huru Baku State Universityassistant prof. Shirinov Azer Baku State Universityassistant prof. Talibov Reza Baku State University

PhD Khasiyeva Leila Baku State UniversityPhD Ibrahimov Alimusa Baku State UniversityPhD Huseynov Farhad Baku State UniversityPhD Ismailzade Khayyam Baku State UniversityPhD Rzayev Oktay Baku State University


РЕДАКЦИОННЫЙ�СОВЕТ

проф. д.э.н. Магеррамов Амиль (Пред.) Бакинский Государственный Университетакад. НАНАР д.э.н. Нуриев Али НАН АР

проф. д.и.н. Аббасбейли Агалар Бакинский Государственный Университетпроф. д.э.н. Бекчи Исмаил Университет Невшехир, Турцияпроф. д.э.н. Чекмарев Василий Костромской Государственный Университетпроф. д.ф.ф.н. Ахмедов Али Бакинский Государственный Университетпроф. д.э.н. Ахмедов Назим Нахичеванский Государственный Университетпроф. д.э.н. Алиев Тарбиз НАН АРпроф. д.и.н. Гасаналиев Зейнал Бакинский Государственный Университетпроф. д.п.н. Гусейнова Хиджран Бакинский Государственный Университетпроф. д.п.н. Мамедов Хикмет Бакинский Государственный Университетпроф. д.ф.м.н. Эльшар Оруджев Бакинский Государственный Университетпроф. д.э.н. Рустамбеков Гаджиага Бакинский Государственный Университетпроф. д.э.н. Рустамов Агарза Нахичеванский Государственный Университетпроф. д.э.н. Садыгов Рахим Бакинский Университет Бизнесапроф. д.п.н. Штоль Владимир Институт Стран СНГ

доц. д.ф.э. Абишли Лачин Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.ю.н. Бабазаде Мехрибан Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.э. Джабраилов Икрам Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.э. Эюбов Камран Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.э. Ахмедова Седагет Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.э. Алиев Вугар Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.п.н. Гюльалиева Афет Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.ф.н. Ибадов Назим Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.э. Ибадов Сабир Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.п.н. Мамедов Карам Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.п.н. Гарашова Сабина Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.э. Караев Фархад Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.ф.н. Ефендиев Меджид Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.э. Сариев Кутаис Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.э. Шамилова Хуру Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.ф.н. Ширинов Азер Бакинский Государственный Университетдоц. д.ф.п.н. Талыбов Реза Бакинский Государственный Университет

д.ф.э. Хасиева Лейла Бакинский Государственный Университетд.ф.п.н. Ибрагимов Алимуса Бакинский Государственный Университетд.ф.п.н. Гусейнов Фархад Бакинский Государственный Университетд.ф.п.н. Исмаилзаде Хайям Бакинский Государственный Университетд.ф.п.н. Рзаев Октай Бакинский Государственный Университет


MÜNDƏRİCAT

İQTİSADİYYAT�BÖLMƏSİ

DAVAMLI İNKİŞAF VƏ MALİYYƏ AMİLİNİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİTuncay Rəcəbov .............................................................................................................8

DÖVLƏTİN İQTİSADİ SİYASƏTİ İQTİSADİ İNKİŞAFIN ƏSASIDIRÜmmhəbibə Qələndərova ............................................................................................18

ÖLKƏNİN MAKROİQTİSADİ HƏDƏFLƏRİ VƏ PRİORİTETLƏRİ PRİZMASINDA NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFISədaqət Əhmədova, Cavadxan Qasımov, Əkbər Hüseynov ..........................................27

SİYASƏT�BÖLMƏSİ

РЕГИОНАЛЬНАЯ СИСТЕМА БЕЗОПАСНОСТИ НА ПОСТСОВЕТСКОМ ПРОСТРАНСТВЕ: СТАНОВЛЕНИЕ И ТЕКУЩАЯ ПОЛИТИЧЕСКАЯ СТРУКТУРАДжаннатхан Эйвазов..................................................................................................37

ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬНОЙ И ИСПОЛНИТЕЛЬНОЙ ВЛАСТЬЮ АЗЕРБАЙДЖАНА, КАК ЗАЛОГ УСПЕХА ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКИЭмин Гаджинский ......................................................................................................59

KİBER TERRORİZM VƏ MÜTƏŞƏKKİL CİNAYƏTKARLIQLA MÜBARİZƏ PROBLEMİ BEYNƏLXALQ VƏ MİLLİ MÜSTƏVİDƏAkif Marifli ....................................................................................................................70

ВЛИЯНИЕ КОНФЛИКТОВ В ГРУЗИИ НА ГЕОПОЛИТИЧЕСКУЮ СИТУАЦИЮ РЕГИОНАСамира Билалова ........................................................................................................83

К ВОПРОСУ О КОЛЛЕКТИВНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ НА ПОСТСОВЕТСКОМ ПРОСТРАНСТВЕ. ОРГАНИЗАЦИЯ ДОГОВОРА О КОЛЛЕКТИВНОЙ БЕЗОПАСНОСТИФархад Гусейнов ..........................................................................................................94


CONTENTSENGLISH�VERSION

SECTION�OF�ECONOMICS

MUTUAL RELTION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT AND FINANCIAL FACTORTuncay Rajabov ..........................................................................................................106

ECONOMIC POLICY OF THE GOVERNMENT IS THE BASIS OF ECONOMIC DEVELOPMENTUmmhabiba Galandarova ...........................................................................................115

MACROECONOMIC TARGETS OF THE COUNTRY AND ITS PRIORITIES PRISM SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT OF NAKHCHIVAN AUTONOMOUS REPUBLICSadagat Ahmadova, Javadkhan Gasimov, Akbar Huseynov .......................................123

SECTION�OF�POLITICS

THE REGIONAL SECURITY SYSTEM IN THE POST-SOVIET SPACE: FORMATION AND PRESENT POLITICAL STRUCTUREJannatkhan Eyvazov ....................................................................................................131

THE INTERACTION OF THE LEGISLATIVE AND EXECUTIVE POWERS OF AZERBAIJAN AS A GUARANTEE OF SUCCESS IN FOREIGN POLICYEmin Hajinski ..............................................................................................................148

CHALLENGES IN COMBATING CYBERTERRORISM AND CYBERCRIMES AT THE NATIONAL AND INTERNATIONAL LEVELSAkif Marifli ..................................................................................................................156

THE IMPACT OF THE CONFLICTS IN GEORGIA ON GEOPOLITICAL SITUATION OF THE REGIONSamira Bilalova ..........................................................................................................168

ON COLLECTIVE SECURITY IN THE POST-SOVIET SPACE COLLECTIVE SECURITY TREATY ORGANISATIONFarhad Huseynov ........................................................................................................177


TUNCAY RƏCƏBOV İQTİSADİYYAT

TUNCAY RƏCƏBOV�Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin “Maliyyə” kafedrasının əyani doktorantı

DAVAMLI�İNKİŞAF�VƏ�MALİYYƏ�AMİLİNİN�QARŞILIQLI�ƏLAQƏSİ

XÜLASƏ�

Məqalədə davamlı inkişaf və maliyyə amilinin qarşılıqlı əlaqələriaraşdırılır. Qeyd edilir ki, davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsindəümumrespublika miqyaslı tədbirlərlə yanaşı regional inkişafı əhatə edənproqramların da xüsusi bir əhəmiyyəti olmuşdur. Məqalədə vurğulanır ki,davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsində maliyyə resurslarının for-malaşması mənbələri də xüsusi önəmə malikdir. Burada xüsusi ilə diqqətverilməli olan məsələlər təbii ki, metodika məsələləridir. Sonda isə bildirilirki, davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi maliyyə amilinin gü-cləndirilməsi, maliyyə resurlarının artırılması, iqtisadiyyatın diversi-fikasiyası, eləcə də regionlar üzrə inkişafın proporsional bö lüş dü rül- məsindən asılıdır.

Açar sözlər: maliyyə amili, davamlı inkişaf, resurlar, rifah

İqtisadi inkişafın davamlı xaraketer alması istənilən bir ölkə üçün xü-susi əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Belə ki, davamlı iqtisadi inkişaf hər birvətəndaşın sosial rifah səviyyəsinə, eləcə də ölkə iqtisadiyyatına in-vestisiyaların cəlb edilməsinə birbaşa təsir göstərir. Azərbaycan iqtisadiyy-atının davamlı inkişafının əsasları Ümummilli Lider Heydər Əliyeviniqtisadi konsepsiyası üzərində bərqərar edilmişdir. 2003-cü ildən ölkəyəinamla rəhbərlik edən dövlət başçısı İlham Əliyevin elmi təmələ əsaslananiqtisadi siyasəti respublikanın inkişafı prosesində dinamizmi vəməqsədyönlülüyü təmin etmiş, qarşıda duran vəzifələrin həllinə real imkan-lar açmış, cəmiyyətin ümumi potensialının milli məqsədlər naminə səfərbərolunmasına etibarlı zəmin formalaşdırmışdır (4, s.136). Bütün bunlar milliiqtisadi siyasətin davamlı iqtisadi inkişaf fikirləri ətrafında formalaşmasınagətirin çıxarmışdır. Davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi məqsədi ilə

İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 1 (10) 2018

DAVAMLI İNKİŞAF VƏ MALİYYƏ AMİLİNİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ İQTİSADİYYAT

9

istər ölkə miqyaslı, istərsə də ayrı-ayrı regionları əhatə edən tədbirlərgörülmüş, müvafiq hüquqi-normativ baza hazırlanmışdır.

Burada onu da vurğulamaq lazımdır ki, davamlı iqtisadi inkişafın təminedilməsi və yoxsulluğun aradan qaldırılması kimi məsələlər qlobalmiqyasda dövlətlərin siyasi rəhbərliklərini və eləcə də beynəlxalq təşkilat-ların idarə heyətlərini düşündürmüşdür. Azərbaycan da öz növbəsində qeydedilən istiqamətdə beynəlxalq fəaliyyətlərdə fəallıq göstərmişdir. 2000-ciilin sentyabrında Nyu-Yorkda BMT-nin təşkilatçılığı ilə 147 ölkənin başçısıMinilliyin sammitinə toplaşaraq, Minilliyin İnkişaf Məqsədlərini (MİM)əks etdirən birgə Bəyannamə imzalamış və bununla da yoxsulluğun azaldıl-ması məsələlərini özlərinin 2015-ci ilə qədər öhdəlikləri kimi müəyyən-ləşdirmişlər. Bəyannamədə göstərilən vəzifələri həyata keçirmək üçün 18hədəfi və 48 göstəricini özündə əks etdirən 8 qlobal məqsəd müəyyən-ləşdirilmişdir. Həmin qlobal məqsədlərdən birincisi məhz ifrat yoxsulluqvə aclıq içində yaşayan dünya əhalisinin sayının yarıyadək azaldılmasınınəzərdə tutur. Minilliyin Bəyannaməsini Azərbaycan Respublikası adındanxalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev imzalamışdır. MinilliyinBəyannaməsinə qoşulan bir ölkə kimi, Azərbaycan Respublikasında da buöhdəliyin ölkə şəraitinə uyğun şəkildə həyata keçirilməsini təmin etməkməqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2003-cü il 20 fevral tar-ixli 854 nömrəli Fərmanı ilə “2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respub-likasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı”təsdiq edilmişdir. Həmin Dövlət Proqramının həyata keçirilməsinəticəsində 2003-2005-ci illərdə Respublikada ümumi makroiqtisadi sabit-lik qorunub saxlanılmış, dinamik iqtisadi artımın davamlılığı təmin edilmiş,inflyasiya və milli valyutanın məzənnəsi məqbul səviyyədə saxlanılmışdır.Bu isə ölkədə mövcud olan sosial problemlərin, o cümlədən yoxsulluqprobleminin həlli istiqamətində təsirli tədbirlərin həyata keçirilməsinəimkan yaratmışdır. Belə ki, 2005-ci ildə yoxsulluq səviyyəsi 2002-ci ildəki46,7%-dən 29,3%-ə enmişdir. Əhalinin rifah halının yaxşılaşdırılması is-tiqamətində əldə olunan müsbət meylləri davam etdirmək məqsədilə“2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldıl-ması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı” (YADİDP) hazırlanmışdır.

Ölkəmizin iqtisadi və sosial həyatındakı müsbət meyиllərin, əhalininrifah halının yaxşılaşdırılması və yoxsulluğun səviyyəsinin azaldılması sa-həsində tədbirlərin davam etdirilməsi məqsədilə Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 2008-ci il 15 sentyabr tarixli Sərəncamı ilə “2008-2015-ci



illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlıinkişaf Dövlət Proqramı” təsdiq olunmuşdur. Dövlət Proqramı özündə əsas9 strateji məqsədi əks etdirir. Makroiqtisadi sabitliyi saxlamaq və qeyri-neft sektorunu tarazlı inkişaf etdirməklə davamlı iqtisadi artımın təminedilməsi, əhalinin gəlir əldə etmək imkanlarının genişləndirilməsi, yaşlıəhalinin, aztəminatlı ailələrin və sosial cəhətdən xüsusilə həssas qruplarınsosial riskinin azaldılması, qaçqınların və məcburi köçkünlərin həyat şərai-tinin yaxşılaşdırılması tədbirlərinin davam etdirilməsi, təhsil və səhiyyəsahəsində xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, sosial infrastrukturuninkişaf etdirilməsi Dövlət Proqramının əsas strateji istiqamətlərindəndir (6,s.212).

Davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsində ümumrespublikamiqyaslı tədbirlərlə yanaşı regional inkişafı əhatə edən proqramların daxüsusi bir əhəmiyyəti olmuşdur. Ilk proqram 2004-2008-ci illəri əhatə et-mişdir. Azərbaycan Respublikasında makroiqtisadi sabitliyin və davamlıinkişafın təmin edilməsi tədbirləri birinci proqramda öz əksini tapmışdır.Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Pro-qramı" (2004-2008-ci illər) davamlı iqtisadi inkişafın proporsional bölün-məsinə istiqamətlənmiş ilk addımlardan sayılır.

“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı IIDövlət Proqramı" (2009-2013-ci illər) davamlı iqtisadi inkişafın təminedilməsində tədbirlərin ardıcllığının davam etdirilməsinə səbəb olmuşdur.Hər iki proqramda nəzərdə tutulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsinəticəsində ölkədə qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafı, yeni muəs-sisələrin və iş yerlərinin yaradılması, regionlarda, eləcə də цlkə paytaxtındakommunal xidmət və sosial infrastruktur təminatının həcminin və keyfiyyə-tinin yuksəldilməsi, sahibkarlıq mьhitinin daha da yaxşılaşdırılması,əhalinin məşğulluq səviyyəsinin artırılması, yoxsulluğun azaldılmasısahəsində əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı II DövlətProqramı" 2014-2018-ci illəri əhatə etməkdədir. Burada xüsusi ilə vurğu-lanır ki, iqtisadiyyatda maliyyə vasitəçisi rolunun dəstəklənməsi məqsədiləbank sisteminin likvidliyinin adekvat səviyyədə saxlanması siyasəti davametdiriləcək və qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafı hesabına iqtisadiyy-atın diversifikasiyasının təmin edilməsində, regional inkişafınsürətləndirilməsində, sahibkarlıq təşəbbüsünün genişləndirilməsində və buəsasda yoxsulluğun səviyyəsinin azaldılmasında bank sisteminin rolu



11

əhəmiyyətli dərəcədə artırılacaqdır.Davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi öz aktuallığını Azərbaycan

2020 inkişaf strategiyasının hazırlanması zamanı da saxlamışdır. Konsep-siyanın başlıca strateji məqsədi mövcud imkan və resursları nəzərə almaqla,Azərbaycanda davamlı iqtisadi artım və yüksək sosial rifah, səmərəli dövlətidarəetməsi və qanunun aliliyi, insanların bütün hüquq və azadlıqlarınıntam təmin olunması və vətəndaş cəmiyyətinin ölkənin ictimai həyatındafəal statusu ilə səciyyələnən inkişaf mərhələsinə nail olmaqdır. 2020-ci ildəAzərbaycan iqtisadi və siyasi cəhətdən inkişaf etmiş, rəqabətqabiliyyətliölkə olacaqdır. Azərbaycanın ən ucqar kəndlərində belə, vətəndaşların rahatgündəlik həyatı üçün lazım olan bütün kommunikasiyalar (rabitə, internet,bank xidmətləri, kommunal xidmətlər, yollar və sair), səhiyyə və təhsil xid-mətləri təmin ediləcəkdir. Azərbaycan əhalinin gəlirlərinin yüksək, işsizliksəviyyəsinin minimum həddə olduğu, inkişaf etmiş insan kapitalına,mühafizə edilən, sağlam ətraf mühitə və hər bir vətəndaşı üçün genişimkanlara malik məkan olacaqdır. Konsepsiyada nəzərdə tutulmuş tədbir-lərin icrası nəticəsində dövrün sonuna ölkədə adambaşına düşən ÜDM-inhəcmi iki dəfə artaraq 13000 ABŞ dollarına çataqdır. 2020-ci ilədək Azər-baycanın Dünya Bankının adambaşına düşən Ümumi Milli Gəlir təsnifatınagörə “yuxarı orta gəlirli ölkələr” arasında tamhüquqlu ölkə olması vəhazırda bu qrup ölkələr sırasında yer almanın əsas səbəbi olan karbohidro-gen ixracından asılılığın aradan qaldırılması, habelə BMT-nin İnkişaf Pro-qramının İnsan İnkişafı ilə bağlı təsnifatına əsasən “yüksək insan inkişafı”ölkələri qrupunda yuxarı sıralara yüksəlməsi hədəflənir. Azərbaycan Re-spublikasının iqtisadi inkişaf baxımından regionun lider dövlətindənbeynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində yüksək rəqabətqabiliyyətli işti-rakçı statusuna yüksəlməsi reallaşdırılacaqdır. Bu məqsədlə ölkənin əlver-işli coğrafi mövqeyi, geniş potensialı nəzərə alınaraq, ölkənin regionunticarət mərkəzinə çevrilməsi, qeyri neft sektoru üzrə adambaşına düşənixrac həcminin 1000 ABŞ dollarına çatdırılması planlaşdırılır. Göstərilənməqsədə çatmaq üçün bazar iqtisadiyyatı şəraitində sağlam rəqabəti təminedən səmərəli dövlət tənzimləməsi, enerjidən səmərəli istifadə edən və yük-sək əlavə dəyər yaradan ixrac yönümlü iqtisadiyyata transformasiya vəsosialiqtisadi sahələrin inkişafına kompleks yanaşma prinsipləri əsas tutu-lacaqdır. Konsepsiya çərçivəsində istehsal amillərinin ümumi məhsuldar-lığının artımı nəticəsində ölkə iqtisadiyyatının səmərəliliyə əsaslananiqtisadiyyata çevrilməsi və innovasiyaların üstünlüyü ilə səciyyələndirilən



mərhələyə keçidin təmin olunması hədəflənir (6). Bütün bunlarınnəticəsində müasir Azərbaycanın intensiv tərəqqisi fonunda regionlarınsosial-iqtisadi inkişafı davamlı xarakter daşıyır (4, s.8).

Ümumi müddəalarla yanaşı unutmaq lazım deyildir ki, davamlı iqtisadiinkişafın təmin edilməsində maliyyə resurslarının formalaşması mənbələridə xüsusi önəm ərz edir. Burada xüsusi ilə diqqət verilməli olan məsələlərtəbii ki, metodika məsələləridir. Azərbaycan iqtisadiyyatının maliyyəpotensialının qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması üçün metodikanınişlənməsi və onun əsasında bütövlükdə ölkənin və onun regionlarınınmaliyyə potensialının qiymətləndirilməsi, maliyyə potensialının regionlarüzrə müəyyən olunması və bu potensialın aqrar sahənin inkişafınayönəldilməsi imkanlarının müəyyənləşdirilməsi məsələləri həll olun-malıdır.

İqtisadi cəhətdən dayanıqlı maliyyə potensialının formalaşması, öncülistiqamətlər üzrə onların səmərəli bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə müəyyənolunur. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, maliyyə potensialınıntəşəkkülü məsələsi zəngin məzmuna malik olan mürəkkəb, sistemli birproblemdir. Bu problemin tərkib hissələri kimi hər şeydən əvvəl maliyyəresurslarının əmələgəlmə və reallaşma mexanizmlərinin aşkarlanması,maliyyə resurslarının strukturunun optimallaşdırılması vəzifələrininmüəyyən edilməsi və onların həlli istiqamətlərinin üzə çıxarılması çıxışedir. Maliyyə resurslarının formalaşması və ondan səmərəli istifadə olun-ması inkişafın (likvidlik və dayanıqlıq göstəricilərinin yüksək olması) vəsəmərəli inteqrasiyasının təmin olunmasının, ölkənin sosial-iqtisadi prob-lemlərinin vaxtında həllinin əsas amilidir. Bu baxımdan qeyd olunan prob-lemin bütövlükdə, həm də onun ayrı-ayrı tərkib hissələri üzrə həlli məsələsidaim diqqət mərkəzində durur.

2016-cı ildə maliyyə reurlarının qorunması və məqsədəuyğun bir şək-ildə istifadə edilməsi üçün Mərkəzi Bank tərəfindən müvafiq tədbirlərgörüldü. İlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, 2016-cı il üçün dünyanınmaliyyə və əmtəə bazarlarında volatilliyin yüksək səviyyədə müşahidəedildiyi dövr olaraq xarakterizə edilir. Buna qlobal iqtisadi artım gözlən-tilərinin doğrulmaması, Avropa Birliyinin genişlənməsi və gələcəkmövcudluğu baxımında ciddi narahatlıqlara səbəb olan “BREXİT” və para-lel olaraq avro və funt sterlinqin risklər fonunda dəyər itirməsi, FederalEhtiyat Sistemi (FES) tərəfindən bahalı pul siyasəti mesajına baxmayaraqABŞ dollarının xüsusi ilə də ilin ilk yarısında gözlənildiyi qədər möhkəm-



13

lənməməsi, neft istehsalçıları arasında fikir ayrılıqlarının tərəddüdlü enerjiproqnozları ilə paralel şəkildə əmtəə bazarlarında dalğalanma səviyyəsiniyüksəltməsi, dünya valyutalarından biri olan Yapon yeninin ilin ilk üçrübündə kəskin dəyər qazanması, ilin sonunda ABŞ seçkilərinin gö-zlənilməz nəticələri və yeni prezidentin iqtisadi baxışlarına biznesin şübhəlibaxışları, noyabr ayında OPEC və qeyri-OPEC ölkələrinin hasilatın azaldıl-ması razılığı, FES-in yenidən uçot dərəcəsini artırması kimi faktorlar səbəboldu. Qeyd edək ki, 2016-cı il ərzində Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd,Rusiya-Türkiyə münasibətlərinin pisləşməsi və sonradan siyasi və iqtisadibarışığın əldə edilməsi, İranda uzun sürən embarqoların təsirlərinin aradanqaldırılması və iqtisadi böyümənin sürətlənməsi kimi hadisələr də bölgəniniqtisadi indikatorlarında təsirsiz olmayıb. Azərbaycan iqtisadiyyatı və“manat”ın məzənnəsinə təsiri baxımında yuxarıda sadalanan digər faktor-larla müqayisədə daha mühüm əhəmiyyətə malikdir. Beləki, ölkənin əsasvalyuta gəlirləri neft ixracatından formalaşdığı üçün qiymətlərin azalmasıvalyuta daxilolmalarını azaldan faktor olaraq tədiyyə balansında vəziyyəti“manat”ın zərərinə dəyişir. 7 Qeyd edək ki, 2016-cı ilin yanvar ayındaneftin bir barelinin qiyməti son on ilin minimum həddinə, 26 ABŞ dollarısəviyyəsinədək ucuzlaşdı. Baxmayaraq ki, 2015-ci ilin sonu ilə müqayisədəpul bazası 13.9% artıb, ancaq 2014-cü ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə31.8% və yaxud 3.68 milyard manat azdır. Məhdud manat kütləsi valyutabazarlarında təzyiqi azaldan faktorlardan hesab edilsə də sonda iqtisadi ak-tivliyə də mənfi təsir edir. 2016-cı ilin noyabrında ölkə üzrə iqtisadiyyatakredit qoyuluşları 2015-ci ilin sonu ilə müqayisədə 5.5 milyard manat vəyaxud 25.1% azalaraq 16.27 milyard manat7 olub. 2016-cı ilin fevralayında uçot dərəcəsinin artırılması haqqında qərar qəbul edilib. Mərkəzibank artım qərarını “Milli valyutaya olan etimadı gücləndirmək, manat de-pozitlərinin artmasını təşviq etmək, eləcə də pul bazarında formalaşmışkonyunktura uyğun olaraq pul siyasəti alətlərinin təkmilləşdirilməsinəşərait yaratmaq üçün Mərkəzi Bankın İdarə Heyəti 15 fevral 2016-cı il tar-ixindən uçot dərəcəsini 5%, likvidlik əməliyyatları üzrə faiz dəhlizininaşağı həddini 2%, yuxarı həddini isə 10% səviyyəsində müəyyən etməkbarədə qərar qəbul etmişdir” 8 fikirləri ilə izah edib. Mart ayının əvvəlindəedilən növbəti artımla uçot dərəcəsi 7% olub ki, sonradan “manat”ın mart-may möhkəmlənməsində bu addımın az da olsa təsiri qeyd edilməlidir.Uçot dərəcəsinin artırılmasında məqsədlərdən biri isə “manat”la əmanətvə depozitlərə, istiqrazlara tətbiq edilən faiz dərəcələrini artırmaq və man-



ata güvəni təşviq etmək idi. Paralel olaraq valyutada əmanət, depozit vəistiqrazlarda təklif edilən şərtlər zəiflədildi. Qeyd etmək lazımdır ki, ilkdəfə 13 iyun 2016-cı ildə Mərkəzi Bank depozit hərraclarının keçirilməsinəqərar verdi .

Bazar iqtisadiyyatının normal fəaliyyətinin təmin olunmasında mühümamillərdən biri də maliyyə resurslarının mövcudluğudur. Bu bölmə ilə bağlınəticələrimizi aşağıdakı kimi müddəalaşdıra bilərik.

Maliyyə sistemi tərəfindən həyata keçirilən maliyyə resurslarının akku-mulyasiyası və yerləşdirilməsi prosesi, maliyyə bazarlarının funksional ol-ması, fəaliyyət göstərməsi və maliyyə institutlarının fəaliyyəti ilə bilavasitəbağlıdır. Maliyyə institutlarının vəzifəsi, vəsaitlərin vəsait sahiblərindənborc alanlara keçməsini daha effektiv təşkil etməsi olduğu halda, maliyyəbazarının vəzifəsi maliyyə resurslarının alıcıları və satıcıları arasındamaliyyə aktivlərinin alqı-sarqısını və öhdəlikərinin təşkil olunmasldır.Maliyə-krеdit institutları istеhsal müəssisələri arasındı vasitəçi оlmaqlayanaşı maliyyə-krеdit rеsurslarının dövriyyəsinin həyata kеçirilməsindəaparıcı rоl оynayaraq, bütün kоmmеrsiya fəaliyyətinin katalizatоru kimiçıхış еdirlər. Sığоrta kоmpaniyaları, invеstisiya fоndları, kоmmеrsiya ban-kları və bu rеsursların daha çох səmərə vеrən və krеditi ödəmə qabiliyyətiyüksək оlan iqtisadiyyat sahələrinə istiqamətlənməsinə imkan yaradır.

Maliyyə münasibətləri ilə bazar münasibətləri arasında qarşılıqlı əlaqəalqı-satqı prosesi və ekvivalent mübadilə zamanı maliyyə münasibətlərininmeydana gəlməsi fikri ilə əlaqədardır. Maliyyə münasibətləri isə birincinövbədə maliyyə əməliyyatları ilə bağlı olan və əslində onların əsasınıtəşkil edən ictimai-iqtisadi münasibətlərlə üzvi surətdə əlaqədardır. Həminmünasibətləri obyektiv surətdə yaradanlar ictimai həyatın müxtəlifdairələrində çalışan iştirakçılar – əməli fəaliyyət göstərənlər – onlar gündə-lik, ardıcıl və qarşılıqlı əlaqələridir. Bazar iqtisadiyyatın sistemində maliyyəmünasibətlərinin hədləri ictimai istehsalın çərçivəsindən kənara çıxır vəictimai həyatın digər sahələrini də əhatə edir. İctimai həyatın müəyyəntərəfinə müdaxilə edən və o dairədə özünəməxsus xüsusiyyətləri əks et-dirən maliyyə münasibətləri, əksər hallarda özünü pul formasında təzahüretdirir.

Maliyyə münasibətlərinin mühüm əlamətlərindən biri kimi onu xatır-latmaq yerinə düşər ki, maliyyə münasibətləri əksər hallarda maliyyəresursları adlanan bir formanı qəbul edən – pul gəlirləri və yığımlarınınformalaşması, yaranması ilə əlaqədardır. Onu da etiraf etməliyik ki, əməli



15

həyatımızda maliyyə sisteminin maliyyə resursları formasını qəbul edənpul vəsaitlərinin mütləq hərəkəti ilə müşayiət olunur və yerinə yetirilir.Deməli, maliyyə resursları maliyyə münasibətlərinin maddi daşıyıcısı rol-unu oynayır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində aparılan iqtisadi islahatlarınəsasən əlbəttə ki, iqtisadi stimullaşdırma sistemi təşkil edir. Bu islahatlarmüəssisələrə iqtisadi azadlıq və maliyyə müstəqilliyi verməlidir və eynizamanda onların məsuliyyəti də artmalıdır. Bazar mexanizminin real olaraqişə düşməsinin əsas vasitələrindən biri də ayrı-ayrı təsərrüfatların subyek-tlərin həqiqi bazara xas olan əmtəə-pul münasibətlərinə uyğunlaşdırıl-masıdır. Hazırda respublikamızda bir sıra səhmdar cəmiyyətləri, icarə,kooperativ və s. müəssisələr yaradılmışdır. Əgər bu qurumlar maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətlərini bazara uyğunlaşdıra bilməsələr, onda lazımi müs-bət nəticə əldə edə bilməyəcəklər. Bazar iqtisadiyyatının ən mühümtələblərindən biri də geniş və tam nəzarət oluna bilən maliyyə bazarınınmövcudluğudur. Maddi ehtiyatların alınıb-satıldığı bazarlar iqtisadiədəbiyyatda real aktivlər bazarı, pul vəsaitlərinin iqtisadi münasibətlərininiştirakçıları arasında bölgüsünü təmin edən bazarlar isə maliyyə bazarlarıadlandırılır.

Maliyyə bazarı olduqca geniş anlayışlardır. Ona görə ki, o təkcə milliiqtisadiyyatın maliyyə tərəflərini deyil, həmçinin kredit münasibətlərinimüxtəlif formalarını əhatə edir. Bütün bu müxtəlif formaları diqqətlə təhliletsək ümumi şəkildə maliyyə bazarını iki yerə bölmək olar: birincisi, bankkreditləri bazarı, ikincisi, qiymətli kağızlar bazarı. Bank kreditləri bazarıkredit idarələri tərəfindən verilən ödənişli və qaytarılan ssudalar üzrə mey-dana çıxan münasibətləri əhatə edir. Bu ssudalar xüsusi sənədlərin tərti -bindən asıl olmayaraq sərbəst surətdə satıla, alına və ödənilə bilər. Bankkreditlərinin inkişaf nəticəsində xeyli genişlənmiş və maliyyə bazarındanqoparaq müstəqil fəaliyyət sahəsinə çevrilmişdir. Bu sahə ilə indi müstəqilmaliyyə sahəsi olan bank işi sferası məşğul olur. Bazar iqtisadyiyatının for-malaşması maliyyə bazarı olmadan səmərə verə bilməz. Buna görə dəhazırda ölkədə maliyyə bazarının formalaşması olduqca zəruridir. Bununüçün ilk növbədə lazımi hüquqi baza yaradılmalıdır. Bir tərəfdən daxili qa-nunvericilik sistemi işlənməli, sadə, keçici veksellər, investisiya və maliyyəşirkətləri, investisiya və çek fondları, diler və broker fondları haqqında mü-vafiq qanunvericilik aktların fond birjalarının iş qaydaları qiymətli kağı-zlarla işin lisenziyalaşdırılması qaydaları haqqında sənədlər qəbulolunmalıdır. Beləliklə, yekunda onu söyləmək lazımdır ki, davamlı iqtisadi



inkişafın təmin edilməsi maliyyə amilinin gücləndirilməsi, maliyyəresurlarının artırılması, iqtisadiyyatın diversifikasiyası, eləcə də regionlarüzrə inkişafın proporsional bölüşdürülməsindən asılıdır.

İSTİFADƏ�EDİLMİŞ�ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı, “Uçot faiz dərəcəsi”,baxış tarixi: 17.01.2017http://www.cbar.az/infoblocks/corridor_percent

2. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı, “Faiz dəhlizinin para-metrləri haqda”, 15.02.2015 http://www.cbar.az/re-leases/2016/02/15/on-parameters-of-interest-rate-corridor/

3. Atakişiyev M. Azərbaycan 2020: milli iqtisadi inkişaf və səmərəliyüksəlişin problemləri. // AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI.4/2012. İQTİSADİ SİYASƏT Səh.135-146

4. Abıyev V. 2009-cu ilin makroiqtisadi yekunları.//Banklar vəbiznes, 2009, №5(30), s.6-8

5. Qələndərli N. Müasir Azərbaycanın intensiv tərəqqisi fonunda re-gionların sosial-iqtisadi inkişafı davamlı xarakter daşıyır / N.Qələndərli // Yeni Azərbaycan.- 2015.- 10 iyul.- № 123.- S. 8

6. Şəkərəliyev A.ДЮВЛЯТИН ИГТИСАДИ СИЙАСЯТИ: ДАЙА-НЫГЛЫ ВЯ ДАВАМЛЫ ИНКИШАФЫН ТЯНТЯНЯСИ (МО-НОГРАФИЙА) Бакы: «Игтисад Университети», 2011, 556 s.



17

ТУНДЖАЙ�РАДЖАБОВ�Кафедра «Финансов» Азербайджанского государственного

экономического университета

ВЗАИМОСВЯЗЬ�МЕЖДУ�НЕПРЕРЫВНЫМ�РАЗВИТИЕМ�И�ФИНАНСОВЫМ�ФАКТОРОМ

РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается взаимосвязь между устойчивым раз-витием и финансовым фактором. Было отмечено, что наряду с об-щенациональными мерами по обеспечению устойчивогоэкономического развития также особое значение имеют программы,охватывающие региональное развитие. В статье подчеркивается,что источники формирования финансовых ресурсов имеют особоезначение для обеспечения устойчивого экономического развития. Осо-бый интерес представляют проблемы методологии. Наконец, со-общается, что устойчивое экономическое развитие зависит отукрепления финансового фактора, увеличения финансовых ресурсов,диверсификации экономики и пропорционального развития региональ-ного развития.

Ключевые слова: финансовый фактор, устойчивое развитие, ре-сурсы, благосостояние


ÜMMHƏBİBƏ MƏMMƏDTAĞIİQTİSADİYYAT

ÜMMHƏBİBƏ�MƏMMƏDTAĞI�İ.e.n., dosset Bakı Dövlət Universiteti

DÖVLƏTİN�İQTİSADİ�SİYASƏTİ�İQTİSADİ�İNKİŞAFIN�ƏSASIDIR

XÜLASƏ

Tədqiqatın məqsədi – iqtisadi siyasətin mahiyyətini açmaq, iqtisadiyy-atın inkişafında onun rolunu qiymətləndirmək.

Tədqiqatın metodologiyası – ümumiləşdirmə, təhlil və sintez, emprikyanaşma, tarixi məntiqi.

Tədqiqatın nəticələri – iqtisadi siyasət iqtisadi fəaliyyətin əsas anaxəttidir. İqtisadi siyasət daxili və xarici iqtisadi vəziyyətlə, iqtisadifəaliyyətin səviyyəsi ilə müəyyən edilir.

Məqalədə dövlətin iqtisadi siyasətinin məzmunu açıqlanmışdır. İqtisadisiyasətin həyata keçirilməsi yolları araşdırılmışdır. Regionların sosial-iqti-sadi inkişaf məsələlərinin təhlilinə geniş yer verilmişdir. 2004-2017-ci illərarasında Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafına dair bir çox göstəricilərnümayiş etdirilmişdir.

Açar sözlər: İqtisadi siyasət, regionlar, iqtisadi tədbirlər asistemi, is-lahatlar, inkişaf proqramları.

Dövlətin iqtisadi siyasəti dedikdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafısahəsində həyata keçirilən iqtisadi tədbirlər sisteminin məcmusu nəzərdətutulur. Dövlətin iqtisadi siyasəti ümumi iqtisadi siyasətin tərkib hissəsikimi həm daxili və həm də xarici iqtisadi siyasət şəklində həyata keçirilir.

Dövlətin iqtisadi siyasətində iqtisadi fəaliyyətin əsas istiqamətləri,onun ana xətti müəyyən edilir. Əsas iqtisadi proseslər təhlil edilir, iqtisadiinkişafın məqsəd və vəzifələri, sosial-iqtisadi problemlər dəqiqləşdirilir.Beləliklə, iqtisadi siyasətdə hökumətin inklişaf kursu əks olunur. Buradadövlətin və xalqın mənafeyi, birliyi, mövqeyi, baxışları öz ifadəsini tapır.Aydındır ki, dövlətin iqtisadi siyasəti bir çox hallarda daxili və beynəlxalqşəraitlə bağlı olur. Bazarın vəziyyəti iqtisadi vəziyyətlə, iqtisadi fəallıqla,artım və tənəzzüllə, əmtəə və xidmətlərə olan tələblə uyğunlaşdırılır. Belə-


DÖVLƏTİN İQTİSADİ SİYASƏTİ İQTİSADİ İNKİŞAFIN ƏSASIDIR İQTİSADİYYAT

19

liklə bir çox hallarda iqtisadi siyasət sabitləşdirici siyasət kimi çıxış edir.Məlumdur ki, iqtisadiyyatın inkişafı əsasən iqtisadi qanunauyğun-

luqlarla səciyyələnir. Bir çox iqtisadi hadisə və proseslər insanlarınistəyindən, iradəsindən asılı olmayaraq baş verir. Bu mənada insanlar iqti-sadi proseslərə müdaxilə etməməlidir. Lakin bunlarla yanaşı əsas təsərrü-fatçılıq subyektləri olan dövlət qurumları ayrı-ayrı sahələrinəlaqələndirilməsində, sosial problemlərin həll edilməsində, iqtisadiinkişafın əsas məqsədinin müəyyənləşməsində, ölkənin, xalqın mə-nafelərinin gözlənilməsində əsas həlledici subyekt kimi çıxış edir.

Dövlət öz iqtisadi siyasətində daxili və xarici vəziyyəti əlaqələndirir,iqtisadi siyasətin sosial cəhətlərində, büdcə sisteminin formalaşdırıl-masında əhalinin bütün təbəqələrinin tələbatlarının təmin edilməsi yollarınımüəyyənləşdirir. Dövlət proqramlarının reallaşdırılmasında büdcə vəsai-tinin və sərmayə qoyuluşlarının, kreditləşmələrin rolu problemləri də iqti-sadi siyasətdə öz əksini tapmış olur. Bütün bunlar həm qısa müddəti vəhəm də uzun müddəti nəzərdə tutur. Aydındır ki, dövlətin iqtisadi siyasətiqanunlarla, Prezident sərəncamları, hökumət qərarları və digər normativaktlarla təmin edilir. Buradan da iqtisadiyyatın idarə edilməsində dövlətinrolu problemi zərurətə çevrilmiş olur.

Beləliklə, qəti qənaətə gəlmək olur ki, hər bir ölkədə makroiqtisadisabitliyin dinamik saxlanması işində islahatların ardıcıl aparılması və iqti-sadiyyatın şaxələndirilməsi idarəçiliyin ana xəttini təşkil edir.

İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən idarə edilməsi ümumi idarəçiliyintərkib hissəsi olmaqla sosial-iqtisadi inkişafa hərtərəfli zəmin yaratmış olur.

Aydındır ki, hər bir iqtisadi siyasət iqtisadi inkişafın bütün amillərinintəhlilini nəzərdə tutur. Bu baxımdan, iqtisadi siyasətin maliyyə təminatınınaraşdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada zəruri daxili və xaricimənbələrin hansı birinin daha səmərəli olması dəqiqləşdirilir. Hətta iqtisadisiyasətin siyasi tərəfləri də nəzərə alınır.

İqtisadi inkişafın maliyyə təminatı məsələsində düzgün büdcə siyasə-tinin, büdcə sisteminin böyük rolu vardır. Dövlət büdcəsi maliyyə sistem-inin tərkib hissəsi kimi ölkənin pul gəlirlərinin mərkəzləşdirilməsi,bölüşdürülməsi və istifadəsinin balansı hesab edilir. Odur ki, dövlət büd-cəsinin hər bir elementinin tədqiqi, dəyişilməsi istiqamətinin müqayisəlişəkildə verilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi inkişaf və sosialtərəqqinin qarşılıqlı vəhdəd halında götürülməsi ilə dövlət büdcəsininardıcıl olaraq artırılması da müşahidə edilir. Bu mənada 2018-ci il üçün



planlaşdırılmış dövlət büdcəsinin gəlirləri 2016-cı ildəkindən 15 faiz,2017-ci ildəkindən isə 16,5 faiz artıqdır. 2018-ci cari təsərrüfat ili üçünölkəmizin dövlət büdcəsinin gəlirləri 20127 milyon manat, xərcləri isə20906 milyon manat nəzərdə tutulmuşdur. Büdcə kəsiri 779 milyon manattəşkil edir. Büdcə kəsiri büdcə gəlirlərinin 3,8 faizinə, ÜDM-in isə cəmi1,1 faizinə bərabərdir. Qeyd etməliyik ki, hətta inkişaf etmiş sənayeölkələrinin bir çoxunda büdcə kəsiri daha artıqdır.

2017-ci ildə Azərbaycanın ÜDM-i 69 milyard manata bərabər olmuş-dur. 2018-ci il üçün nəzərdə tutulmuş büdcə gəlirləri ÜDM-in 29,2 faizinitəşkil edir.

Keçən illərdə olduğu kimi 2018-ci ilin dövlət büdcəsi də sosial və in-vestisiya yönümlü olması ilə səciyyələnir. Beləki, 2018-ci ilin dövlət büd-cəsində sosial yönümlü xərclərin həcmi 7 milyard manat nəzərdətutulmuşdur. Burada sosial təminat və təhsil xərcləri kifayət qədərartırılmışdır. 2018-ci ildə təhsil, səhiyyə, əhalinin sosial müdafiəsi, sosialtəminat kimi sahələrdə infrastruktur layihələrinin yerinə yetirilməsinə 4,9milyard manat vəsait ayrılması nəzərdə tutulmuşdur (6).

Büdcə xərclərinin bölüşdürülməsində qanunauyğun olaraq sənaye tik-intisinə, faydalı qazıntıların artırılmasına daha çox üstünlük verilmişdir.Son illərdə iqtisadiyyatda həyata keçirilən islahatlar və yeni sənayesahələrinin yaradılması barədəki problemlər onu göstərir ki, ölkəmizin sə-nayeləşməsi və xüsusilə yüngül sənaye sahələrinin artırılması ən prioritetcəhətlərdən biridir.

Etiraf etməliyik ki, bizim respublikamızda gündəlik tələbat malları is-tehsal edən yüngül sənaye sahələri – ayaqqabı istehsalı, toxuculuq, parça,paltar, çit və yun parçalar, dəri emalı, pambıq corablar və onlarla bu kimisahələrin məhsulları bu günkü tələblər səviyyəsində deyildir. Bütün bu kimisahələrin yaradılması və yaxud yenidən qurulması üçün yeni texnolojiproseslərin tətbiqi tələb olunur. Belə yeni texnologiyaların mənimsənilməsibu günkü insan üçün heç bir çətinlik törədə bilməz.

Odur ki, bu sahədə balanslaşdırılmış iqtisadi tədbirlər sistemininsürətlənməsinə ciddi ehtiyac vardır. Məhz elə bu sahələrin geridə qalmasınınəzərdə tutan ölkə prezidenti İlham Əliyev göstərirdi ki, dərman va-sitələrinin alınmasına ildə 211 milyon dollar, siqaret alınmasına - 160 mi-lyon dollar, trikotaj malların alınmasına 100 milyon dollar, sabun – yuyucuvasitələrin alınmasına 100 milyon dollar vəsait ödənibdir. “Ona görə də buməsələyə mütləq baxmaq lazımdır” (9).



21

Bu mənada son dövrlərdə ölkəmizdə regionların sosial-iqtisadiinkişafına dair dövlət proqramlarının hazırlanması və icrası böyük maraqdoğurur. Beləki, respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafının ümumimənzərəsində infrastruktura sahələrinin yaradılması, inkişaf etdirilməsi,yenidən qurulması barədə dinamik iqtisadi siyasət yeridilir. Müasir istehsalinfrastrukturuna malik sənaye parkları və sənaye məhəllələri yaradılmasıön plana çəkilir. Ayrı-ayrı regionlarda məhəlli süd-yağ emalı zavodlarının,meyvə şirəsi hazırlanması mərkəzlərinin, meyvə -tərəvəzlərin, bostan məh-sullarının saxlanılması, ambarlarının yaradılması problemləri günün ənvacib tələbatına çevrilmişdir. Bu məqsədlə dövlətin vahid iqtisadi siyasətiçərçivəsində ayrı-ayrı regionların inkişafı proqramları hazırlanır. Bu pro-qramlar iqtisadiyyatın planlaşdırılması barədə olan təcrübə və tarixiənənələrin ən mütərəqqi cəhətlərini özündə əks etdirir. Bu mənada 2004-cü ildən 2018-ci ilədək qəbul edilmiş proqramların müvəffəqiyyətlə həyatakeçirilməsini qeyd etmək olar.

Bu proqramlar:2004 -2008;2009-2013;2014-2018-ci illəri əhatə edir. Bu proqramlar regionların bütün sosial-

iqtisadi tərəflərini özündə əks etdirir. Sənaye məhəllələri yaradılması eynizamanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının sənaye üsulu ilə tamam-lanması deməkdir. Aqrar kənd təsərrüfatı işçilərinin sənayeləşməsəviyyəsinin artması deməkdir. Təsərrüfatçılıq mədəniyyətinin artmasıdeməkdir.

Bu mənada Mincəçevir yüngül sənaye parkının, Neftçala Sənayeməhəlləsinin fəaliyyətlərini, Masallı, Hacıqabul, Sabirabad sənaye məhəl-lələrinin tezliklə fəaliyyətə başlamalarını qeyd etmək olar. Bu kimi 28rayonda 43 aqroparkın yaradılması nəzərdə tutulmuşdur (9).

Onu da qeyd etməliyik ki, bu proqramlar rəsmi sənədlərlə təsbit edilir.Beləki, 2013-cü ildə “Sənaye parkları haqqında nümunəvi əsasnamə” kimirəsmi dövlət sənədi qəbul edilmişdir. Bu əsasnamə Prezidentin 2013-cü il24 aprel tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Eləcə də, “Azərbaycan Re-spublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün dövlət pro-qramı” yaradılması dövlətin iqtisadi siyasətinin dəqiq-ardıcıl həyatakeçirilməsini göstərir.

Bu kimi dövlət proqramlarının icrasına 50 milyard manatdan artıq və-sait xərclənmişdir. 2004-2008-ci illəri əhatə edən birinci proqramın real-



laşmasına 16,0 milyard manat, 2009-2013-cü illər üçün nəzərdə tutulmuşikinci inkişaf proqramının icrasına isə 34,7 milyard manat vəsait xərclən-mişdir. Təkcə 2017-ci ildə xərclənən vəsaitin həcmi 4,5 milyard manattəşkil etmişdir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu vəsaitlərin böyük bir qismiinfrastruktur sahələrinin yaradılmasına sərf edilmişdir. Odur ki, bu və-saitlərin dəyər şəklində qaytarılması nəzərdə tutulmur. Lakin həmin xər-clərin gəlirlilik səviyyəsini şərti olaraq ən azı 50-60 faiz hesab etsək, beləhalda nə qədər yeni dəyər yaradılması məlum olar. Son 14 ildə bütünlükdəölkə iqtisadiyyatına 231 milyard dollar sərmayə yatırılmışdır. Həmin və-saitin 50 faizə qədəri xarici sərmayələrdən ibarətdir. Təkcə 2017-ci ildə re-spublikamızın iqtisadiyyatına 14.6 milyard dollar sərmayə qoyulmuşdur.Yenicə başlamış 2018-ci ildə də milli iqtisadiyyatın inkişafına qoyulan və-saitin həcmi 15 milyard dollar təşkil edəcəkdir (8).

Son illərin ən böyük fərəh verici cəhətlərindən biri də ondan ibarətdirki, xarici ölkələrin bir çoxu bizim ölkəmizə sərmayə qoymaqdan çəkin-mirlər. Bu isə ölkəmizdə olan siyasi sabitliyin və inamın yüksək olması iləsəciyyələnir. 2017-ci ildə Azərbaycana daha çox sərmayə qoyan ölkələrdənBirləşmiş Krallıq, Türkiyə, Malaziya, İsveçrə, Rusiya, İran, Yaponiya, ABŞvə Çexiya daha çox fərqlənirlər. Bu kimi vəsaitlərdən səmərəli istifadəedilməsi nəticəsində 2017-ci ildə çox yüksək nailiyyətlər əldə edilmişdir.Ona görə də ölkə prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə göstərmişdir ki, “2017-ci il dərin iqtisadi islahatlar ilidir” (8). ”Bunu mötəbər təşkilatlar da təs-diqləyir” (8). Son 15 ildə iqtisadi inkişaf 3.2 dəfə yüksəlmiş, ilbəil dinamikartım təmin edilmişdir. 2017-ci ildə də ÜDM-in həcmi artmış, qeyri-neftbölməsində 2,5 faiz, sənaye sahəsinin qeyri-neft sektorunda 3,6 faiz, kəndtəsərrüfatında 4.1 faiz artım olmuşdur (8). 2017-ci ildə ölkənin ixracı 19faiz, qeyri-neft sahələri üzrə olan ixracı isə 24 faiz artmışdır. Ticarət bal-ansında müsbət saldo 6,2 milyard dollardır. Bu isə o deməkdir ki, Azər-baycan öz tələbatını əsasən daxili istehsal hesabına təmin edir.

Yüksək həcmdə vəsait tələb edən bir çox infrastruktur və sosial layi-hələr icra edilmişdir. Kənd yerlərində elektrik təchizatının yaxşılaşdırıl-ması, ölkəmizdə “qazlaşdırma” işinin yüksəldilməsi, “avtomobil yollarınınyeniləşdirilməsi”, “şərti olaraq 40 kənd yolu layihəsinin” icrasına başlanıl-ması, “içməli su layihələri”nin icrası, “yeni məktəblər və xəstəxanalar”tikilməsi kimi yüzlərlə yüksək vəsait tələb edən layihələrin icrasını,”Xalçaçılığın inkişafını”, “Baramaçılığın sürətlə artırılmasını” sadalamaqolar.



23

Keçən 14 ildə 3100-dən artıq məktəb, 642 tibb müəssisəsi tikilmiş vəyaxud təmir edilmişdir, 43 idman olimpiya kompleksi yaradılmışdır. Bütünbu layihələr çox böyük miqdarda vəsait hesabına başa gəlmişdir. Digər in-frastruktura sahələri kimi bu sahələrdə də çəkilən xərclər dəyər şəklindəgeri qayıtmır, dəyər şəklində görünmür. Lakin bütövlükdə cəmiyyətinsosial-iqtisadi, mədəni tələbatının ödənilməsi üçün, ümimi rifah halınınyüksəldilməsi üçün maddi istehsal sahələri kimi həmin sahələrin də böyükrolu vardır.

Regionlarda sosial-iqtisadi inkişaf proqramlarının icrasında dövlətinrolu da prezident tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. İlham Əliyevgöstərirdi ki, “Dövlət öz rolunu oynayıb və oynayacaq. Dövlət investisiyasiyasəti nəticəsində bölgələrimizdə, demək olar ki, bütün infrastruktur lay-ihələri icra edilib və icra edilir” (6). Prezidentin bu kimi fikirləri bir çoxklassik iqtisadçıların iqtisadiyyatda dövlətin rolu barədəki müddəaları iləüst-üstə düşür. Deməli iqtisadiyyatın inkişafı obyektiv iqtisadi qanunlaraəsaslansa da, zəruri hallarda dövlət iqtisadiyyata qarışmalıdır. Nisbətəngeridə qalmış, lakin cəmiyyət üçün faydalı olan sahələrin inkişafına yardımetməlidir.

Dövlətimizin investisiya sahəsindəki iqtisadi siyasətində dövlət ilə özəlbölmə arasındakı əməkdaşlığın inkişafına da böyük əhəmiyyət verilmişdir.Beləki, 2016-cı il 20 aprel tarixdə Dövlət başçısının imzaladığı fərmanaəsasən investisiyaların cəlb edildiyi fəaliyyət sahələri, layihələrin həcmibarədə minimum məbləğ, inzibati ərazi vahidləri kimi cəhətlərindəqiqləşdirilməsi göstərilmişdir.

Düzgün iqtisadi siyasət yeridilməsilə islahatların aparılması, genişlən-məsi ölkə iqtisadiyyatına sərmayələr qoyulmasına böyük maraq yaratmışdı.İnvestisiya qoyuluşunun təşviqi məqsədilə 208 sahibkarlıq subyektinə 230investisiya təşviqi sənədi verilibdir.

Ölkəmizdə özəl sahibkarlıq subyektlərinə dövlət hər cür dəstək verir.Bu isə onların fəaliyyətinə yeni vüsət vermiş olur. Ancaq 2017-ci ildə 1953sahibkar tərəfindən təqdim edilmiş layihəyə dövlət 146 milyon manatgüzəştli kredit vermişdir. Bundan əlavə, “pambıqçılığa 10 milyon manat,tütünçülüyə 1.6 milyon manat, zeytun və badam bağlarının salınmasına vəzeytun yağı istehsalı zavodunun tikintisinə 10 milyon manat güzəştli kreditverilibdir” (9). Sahibkarların iqtisadi fəaliyyətini gücləndirmək məqsədilə2018-ci ildə onlara 170 milyon manat güzəştli kredit verilməsi qərar-laşdırılıbdır (9).



Bütün bu kimi nailiyyətləri təhlil etdikdə belə bir inam hasil olur ki,respublikamızın siması kifayət qədər dəyişilmişdir.

Belə bir dəyişiklik artıq beynəlxalq miqyasda, beynəlxalq aləmdə dəqəbul edilir, etiraf edilir.

Bu mənada ölkələrdə biznes mühiti vəziyyətinin “Doing Biznes -2017”hesabatında Azərbaycan Respublikası 190 ölkə arasında 8 pillə irəliləyərək57-ci yerdə qərarlaşmışdır. Bununla yanaşı “Biznesin mürəkkəbliyi” ad-lanan indeksə görə də Respublikamız bir ildə 20 pillə irəliləmişdir. Buradaəsasən dövlətin biznesə müdaxiləsi və biznesin inkişafı üçün yaradılanşərait nəzərdə tutulur.

Azərbaycan 2017-ci ildə 3 və daha artıq islahat aparan 29 ölkə sırasınadaxildir. Fərəhlə qeyd etmək olar ki, hər il keçirilən Davos Ümumdünyaiqtisadi forumunda “Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik Reytinq”i göstrəri-cilərinə görə də Azərbaycan 2017-ci ildə yüksək irəliləyişlərə nail olmuş-dur.

Beləki, müasir tələblərlə səslənən “İnfrastruktur”,�”Əmək�bazarıeffektivliyi”,�“Texnoloji�səviyyə”,�“İnnovasiya�potensialı”�kimi me-yarlara görə MDB-nin bir çox dövlətlərini qabaqlamışdır. Azərbaycan�Re-spublikası�“İnfrastruktur�indeksi”nə�görə�-�137�dövlət�arasında�51-ci,� “Əmək� bazarı� effektivliyi”nə� � görə� -� 17-ci,� “Texnoloji� səviyyə”baxımından-56-cı,�“İnnovasiya�potensialı”na�görə�-�33-cü,�“Şirkətlərinrəqabətqabiliyyətliyi”nə�görə�40-cı,�“İctimai�institutlar”�baxımından-�33-cü,�“Əmtəə�və�xidmətlər�bazarının�effektivliyi”nə�görə�-�31-ci�yeritutmuşdur.

Beləliklə, respublikamız həmin reytinqə görə 2016-cı ilə nisbətən 2pillə irəliləyərək 35-ci yerdə qərarlaşmışdı.

“İntelektual mülkiyyətin qorunması” (innovasiya baxımından) göstəri-cisinə görə ölkəmiz 4,8 bal qazanaraq 2016-cı ildəki 71-ci yerdən 37-ciyerə qalxmışdır. Azərbaycan 2018-ci il üzrə “İnklüziv inkişaf indeksi”nəgörə dünyada 3-cü yerdədir.

Bütün bunlarla yanaşı bir çox digər göstəricilər üzrə də müqayisələraparılmışdır. Belə ki, “Siyasətçilərə�ictimai�etimad”�indeksinə görə Azər-baycan dünyada – 20-ci , “Dövlət�tənzimlənməsi�yükü”�indeksinə görə15-ci yeri tutur.



25

NƏTİCƏ

Azərbaycan Respublikasının son illərdəki nailiyyətlərinin təhliligöstərir ki, dövlətin iqtisadi siyasəti ardıcıl və dinamik həyata keçirilir.Əldə edilən irəliləyişlər düzgün iqtisadi siyasətin təntənəsidir.

İqtisadiyyatın inkişafında nəzəri müddəaların dərk edilməsi, praktikibaxımdan bu müddəaların tətbiqi daha inandırıcı görünür. İqtisadi tədbirlərsistemində islahatlara üstünlük verilməsi, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsidaha qabarıqlığı ilə qoyulmuşdur. Regionların sossial-iqtisadi inkişafı,məhəlli sənaye parklarının yaradılması proqramları kənd əhalisinin sə-nayeləşmə səviyyəsini aqrtıracaqdır.

Bütün bunlar beynəlxalq miqyasda ölkəmizin mövqeyinin, simasınındəyişməsinə zəmin yaradacaqdır. Ölkəmizdə sabitliyin və təhlükəsizliyintəmin edilməsini artıracaqdır.



УММГАБИБА�МАМЕДТАГИ�Доццент Бакинский Государственный Университет

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ�ПОЛИТИКА�ГОСУДАРСТВО�ОСНОВА�РАЗВИТИЯ�ЭКОНОМИКИ

РЕЗЮМЕ

В статье опубликован суть экономической политики госу-дарства, также исследованы пути проведение экономической поли-тики. Дано особое значение социально-экономического развитиярегионов. И указаны показатели социально-экономического развитияАзербайджана в 2004-2017 годах.

Ключевые слова: Экономическая политика, регионы, системаэкономических мер, реформы, программа развития


ÖLKƏNİN MAKROİQTİSADİ HƏDƏFLƏRİ VƏ PRİORİTETLƏRİ PRİZMASINDA NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFI

İQTİSADİYYAT

27

SƏDAQƏT�ƏHMƏDOVABakı Dövlət Universiteti

[email protected] CAVADXAN�QASIMOV

AMEA Naxçıvan Bölmə[email protected]

ƏKBƏR�HÜSEYNOVAMEA iqtisadiyyat institutu

[email protected]

ÖLKƏNİN�MAKROİQTİSADİ�HƏDƏFLƏRİ�VƏ�PRİORİTETLƏRİ�PRİZMASINDA�NAXÇIVAN�MUXTAR�

RESPUBLİKASININ�SOSİAL-İQTİSADİ�İNKİŞAFI

XÜLASƏ

Məqalədə Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat üzrə perspek-tivlərinə uyğun olaraq həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlədən bəhsedilmişdir. Göstərilmişdir ki, makroiqtisadi səmərəliliyin təmin edilməsi öznövbəsində regional siyasətin də məhsuldarlığına öz töhfəsini verməkdədir.Bu sahədə reallaşdırılan layihələrdən, xüsusən də regionların sosial-iqti-sadi inkişafına dair Dövlət Proqramlarından və effektiv sənayeləşməsiyasətindən söz açılmışdır. Görülən işlərin nəticəsi olaraq milli iqtisadiinkişafda özünəməxsus yeri olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafı məsələlərinə yer verilmişdir. Müəyyən edilmiş prioritetlərəuyğun olaraq muxtar respublikanın xarici iqtisadi əlaqələrinə davamlıinkişafın hərəkətverici qüvvəsi olaraq yanaşılmışdır.

Açar sözlər: regional siyasət, Sənaye Parkları, Dövlət Proqramları,Yol Xəritələri, iqtisadi islahatlar, sosial-iqtisadi inkişaf, ixracın stimul-laşdırılması, idxalın məhdudlaşdırılması, təbii potensial, xarici iqtisadisiyasət, xarici ticarət, müsbət saldo və s.

2003-cü ildə ölkə başçısı tərəfindən təsdiq edilən Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramları icrasının artıq üçüncümərhələsindədir. Əsasən istehsal (iqtisadi) münasibətlərinin inkişafında re-gionların xüsusi çəkisinin artmasını hədəfləyən bu siyasət milli iqtisadiyyat


SƏDAQƏT ƏHMƏDOVA, CAVADXAN QASIMOV, ƏKBƏR HÜSEYNOVİQTİSADİYYAT

quruculuğunda yeni səhifələrin açımasına şərait yaradacaq. Bu, hər şeydənəvvəl ərazilərin ixtisaslaşması və əmək ehtiyatlarından səmərəli isitifadəetməklə yüksək istehsal potensialının təminatını nəzərdə tutur. Şübhəsizki, burada eyni zamanda yerli istehsalın inkişafı, təlabata uyğun məhsullaristehsalının stimullaşdırılması, ixracyönlü məhsul istehsalının dəstəklən-məsi əsasında idxalın minimuma endirilməsi və bu istiqamətdə qanunveri-ciliyə uyğun olmaqla, irəli sürüləcək təşəbbüslərdən ibarət strateji tədbirləraktuallıq kəsb etməkdədir.

Təsadüfi deyildir ki, bir sıra iqtisadi və digər sosial istiqamətlərlə bağlıtədqiqat sahələrində region anlayışına diqqət edərkən görürük ki, bu:

- ərazinin coğrafi şəraitini (harda yerləşməsi, əhalisinin sayı və s.); - istehsal-funksional xüsusiyyətlərini (üstünlük təşkil edən fəaliyyət

növləri); - şəhərsalma problemlərini (istehsal, yaşayış və xidmət obyektlərinin

inşa olunmasının xarakteri); - sosialoji amilləri (ünsiyyət, davranış və s.) əhatə etməkdədir (2, s.

231). Sadalanan aillər özündə regional inkişaf üçün əlverişli zəmin yarada-

caq potensialı da əks etdirməkdədir. Qeyd etmək lazımdır ki, regionalinkişafın təmin edilməsi makroiqtisadi zəmində ölkənin sosial-iqtisadiinkişafını şərtləndirəcək mexanizmləri ifadə etməkdədir. Bu isə mühüməhəmiyyət kəsb edən iqtisadiyyatın sahə strukturunun bir-birilə əlaqəliliyinigöstərir. Sosial-iqtisadi inkşaf əsasən uzunmüddətli dövrlər üçün xarakterikolub, cəmiyyətin sosial və iqtisadi sahədəki məsələlərinin düzgün is-tiqamətləndirilməsini və onların səmərəli həlli yollarını özündə əks et-dirməklə, dövlət tərəfindən tənzimlənmənin xüsusi formasını ifadə edir (3.s. 7). Burdan da göründüyü kimi, sosial-iqtisadi inkişaf özündə regionalamillərin ifadəsini birləşdirir və əsasən cəmiyyətin müvafiq sahə üzrə prob-lemlərinin həlli yollarını öyrənir və aradan qaldırılmasını təmin edir. Re-gional mahiyyət baxımından yanaşdıqda, yuxarıda qeyd edilənlər ölkənindavamlı iqtisadi inkişafını ifadə etməkdədir. Eyni zamanda bu:

- regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramlarınınmərhələlər üzrə effektivliyinin təminatına əlverişli zəmin yaradır;

- milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji YolXəritələrinin icrası istiqamətində müəyyən edilmiş vəzifələrin yerinə ye-tirilməsində səmərəlilyi şərtləndirir;

- qarşıdakı dövlər və uzaq gələcəkdən ibarət illər əsas götürülməklə,



İQTİSADİYYAT

29

kreativ ideyalara, işlək və məhsuldar təşəbbüslərin səmərəliliyinə şəraityaradır və s.

Ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafına diqqət edərkən aydın olur ki, Azər-baycan Respublikası prioritet seçdiyi sahələrin davamlı inkişafına doğruinamla addımlayır. Xüsusən, ölkə başçısının ötən aylarda Zaqatala, Bal-akən, Qax rayonlarına, Gəncə şəhərinə, eləcə də Abşeron, Tərtər, Ağcabədivə Sabirabad rayonlarına etdiyi səfərlər bu sahədə yeni inkişaf səhifələrininaçılacağından xəbər verməkdədir. Bu, sosial-iqtisadi və məntiqi əhəmiyyətiyüksək olan bir səfər idi. Qax rayonunda barama, tütün və fındıq is-tehsalının inkişafı məsələlərinə dair keçirilən müşavirədə ölkə başçısı Azər-baycanın qarşıya qoyduğu hədəflərdən bəhs etdi.

Həqiqətən də bütün bunlar Azərbaycan Respublikasının dünyanınmüasir gərgin sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi, hərbi-mədəni və digərsahələrdəki sınaqlara məruz qaldığı bir şəraitdə əldə edilmişdir. BunlarAzərbaycanın güclü baza üzərində bərqərar etdiyi davamlı inkişafın ifadə-sidir. Ölkəmizdə davam edən sənayeləşmə siyasəti qeyr-neft iqtisadiyy-atının inkişafına birbaşa xidmət etməkdədir. Xüsusən, ölkə başçısıtərəfindən 21 dekabr 2011-ci ildə Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının, 28dekabr 2011-ci ildə Bakı şəhərində Balaxanı Sənaye Parkının, 26 fevral2015-ci ildə Mingəçevir Sənaye Parkının, 13 iyun 2016-cı ildə Masallı Sə-naye Məhəlləsinin, 14 sentyabr 2016-cı ildə Bakı şəhər Pirallahı SənayeParkının yaradılmasını qeyd edə bilərik. Bu tədbirlərin davamı olaraq, 25iyul 2017-ci il tarixli Sərəncamla isə Hacıqabul Sənaye Məhəlləsininyaradılmasının iqtisadi və hüquqi əsasları təmin edildi (2, s. 53). Təbii ki,bunlar Azərbaycanın milli iqtisadiyyatın perspektivlərinə uyğun gələn,uzaq gələcəyə hesablanan və vətəndaşların sosial müdafiəsinin daha da gü-clənməsinə xidmət edən dövlət siyasətinin tərkib hissələrindəndir.

Müasir iqtisadi şəraitin tələbləri əsasında ölkəmiz sosial-iqtisadisiyasətinin səmərəli təşkili və idarə olunması məqsədilə mühüm stratejiəhəmiyyət kəsb edən məsələlərlə bağlı yeniliklərdə maraqlıdır. Bu mənadaqeyri-neft məhsullarının istehsalından ibarət yerli istehsalın stimullaşdırıl-ması sahibkarlıq fəaliyyətinin əhatə dairəsinin genişlənməsi və digərməsələlərlə əlaqədar olaraq ardıcıl tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Eləcari ilin:

- 13 iyul tarixində Azərbaycan Respublikasında pambıqçılığıninkişafına dair 2017–2022-ci illər üçün Dövlət Proqramının;

- 14 iyulunda “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı koop-



erasiyasının inkişafına dair 2017-2022-ci illər üçün Dövlət Proqramının”;- 10 avqust tarixində isə Azərbaycan Respublikasında tütünçülüyün

inkişafına dair 2017–2021-ci illər üçün Dövlət Proqramının AzərbaycanRespublikası Prezidenti tərəfindən təsdiq edilməsini bu sahədəki tədbrilərintərkib hissəsi kimi dəyərləndirmək lazımdır.

Adları çəkilən hər bir hüquqi akt Azərbaycan Respublikasının müasirdövrdə aktual hesab edilən tədbirlərin həyata keçirilməsinə hesablanıb.Eyni zamanda bunlar müvafiq sahələr üzrə ixtisaslaşmanın, emal müəs-sisələrinin fəaliyyətinin tənzimlənməsinin, xammala olan təlabatın yerli is-tehsal hesabına təmin edilməsinin, eləcə də kənd əhalisinin məşğulluğununartırılması sahəsində çox yüksək əhəmiyyətə malik olacaq vasitələrdir.

Bu tədbirlər bir daha onu göstərir ki:- Azərbaycan Respublikası islahatlara davam edir, yenilikçi ideya və

təşəbbüslərə qarşı hörmətlə yanaşır və onun gerçəkləşdirilməsində təcrübə-lidir;

- neft sektorunun gəlirlərindən səmərəli istifadə etməyi və ondan cari,orta, eləcə də uzaq gələcək üzrə səmərəli istifadə mexanimizmini bacarır;

- ölkənin regionları üzrə istehsal potensialının gücləndirilməsisahəsində qətiyyətli tədbirlər həyata keçirmiş və buna davam etməkdədir;

- yerli istehsalın stimullaşdırılmasında maraqlıdır, bununla da idxaldanasılılığın azaldılması üçün məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirir. Bu sahədəsahibkarlıq fəaliyyətinin, xüsusən, onun kiçik və orta formalarda təzahüretməsində stimullaşdırıcı amilləri səfərbər etməkdədir;

- bütün çoxsahəli tədbirlərlə yanaşı, həm də ənənəvi istehsal sahələrininşöhrətinin özünə qaytarılması istiqamətində israrlıdır. Bu mənada milli iqti-sadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorlarının inkişafı məqsədilə 12 əsas is-tiqamət üzrə strateji Yol Xəritələrinin təsdiq edilməsinə də nail olmuşdur.

Qeyd edilən tədbirlərin həyata keçirilməsilə ölkəmizin ciddinailiyyətlər əldə edəcəyinə ümidlə yanaşmaq lazımdır. Çünki, malikolduğumuz təbii ehtiyatlar, iqtisadiyyatın sahə strukturu üzrə əlaqəli vəyüksək mahiyyətli istiqamətlər və onların balanslaşdırılmış inkişafı iqti-sadiyyatın diversifikasiya edilməsinə münbit zəmin yaratmaqdadır.Dünyada baş verən və hər gün durmadan əhatəsini genişləndirən böhranlarfonunda Azərbaycan iqtisadiyyatının yeni inkişaf sahələrinin yaradılmasıbu sahədəki yüksək iradənin sübutudur.

Əldə edilən nailiyyətlər və təmin edilən inkişaf səviyyəsi yenimərhələlərin də əsaslarını yaratmaqdadır. Bununla da Azərbaycan Respub-



İQTİSADİYYAT

31

likası istər MDB məkanının, istərsə də Cənubi Qafqazın, o cümlədən,müasir dünyanın güclü iradə ilə hədəflərinə çatmaqda olan müstəqil dövlət-inə çevrilməkdədir.

Təbii ki, bunlar ölkənin makroiqtisadi maraqlarının ifadə olunduğu,bununla da yüksək təminat qabiliyyətinə malik iqtisadiyyat quruculuğunusürətləndirəcək prioritetləri təşkil etməkdədir. Bu məsələdə regionlarınsosial-iqtisadi çəkisinin artırılması məqsədləri əsas tutulmaqla iqtisadi vəhüquqi təznimləmələr həyata keçirilməkdədir. Qeyd edək ki, nəzərdə tu-tulan fəaliyyət planları milli iqtisadi inkişafda özünməxsus yeri olan Naxçı-van Muxtar Respublikasının timsalında daha da aktuallaşmaqdadır. Keçənəsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadiidarəetmənin təşkilatlanması istiqamətində islahatlara start verən muxtarrespublika Azərbaycan Respublikasının cari dövr və gələcək perspektivlərüçün prioritetə çevrilən qeyri-neft sektoru üçün güclü infrastruktur for-malaşdırmış oldu.

Naxçıvan Muxtar Respublikası yeni iqtisadi şərait zəminində iqti-sadiyyatın sahə strukturunun təşkilatlanmasını təmin etdi. Sənaye, kəndtəsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat, ticarət kimi ənənəvi sahələrin ardıcıl inkişafıözü ilə yeni prioritet olan turizm və İKT kimi sahələrin dayanıqlı perspek-tivlərinə təminat verdi. Bunlarla yanaşı, iqtisadiyyatın həm də mezoiqtisadiəhəmiyyətliliyinin yüksəldilməsinə önəm verilərək emal və istehsal müəs-sisələrinin yaradılması, eləcə də fəaliyyətinin sürətləndirilməsiməsələlərinə diqqət göstərilir. Burada əsas məqsəd yerli istehsalın dəstək-lənməsindən, ixracyönlü məhsul istehsalının stimullaşdırılmasından və idx-alın məhdudlaşdırılmasından ibarətdir. Təbii, iqtisadi və coğrafipotensialına görə ölkəmizin sosial-iqtisadi maraqlarını dolğun ifadə etməyibacaran muxtar respublika hazırda 60-a yaxın ölkə ilə ticarət əlaqələrinəmalikdir.

Qeyd edək ki, muxtar respublikanın bu sahədə qazandığı təcrübə onunölkə iqtisadiyyatının davamlı inkişafına töhfə verməsinə imkanlar açmışdır.Ümummilli lider Heydər Əliyevin buradan başlatdığı müasir iqtisadisiyasət özünün sosiallaşan çəkisi ilə ümumxalq maraq və mənafeyin ifadəedilməsində qətiyyətli yanaşma oldu və bununla da dünyəvi mahiyyətdaşıdı. Təbii ki, bütün bunlar muxtar respublikada xarici ticarətin dəsəmərəliliyi və potensialının artırılması baxımından dövlət siyasətininmühüm tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Qeyd edək ki, xarici ticarət siyasətidövlət tədbirləri sistemi olub, xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsinə



yönəlməklə, maddi istehsalın strukturunda, iqtisadiyyatın idarə edilməsindəbaş verən prosesləri əks etdirir (1, s. 38)

Əlbəttə ki, xarici ticarətin inkişafı ümumilikdə ölkənin etibarlı qonşu-luq və starteji tərəfdaşlıq məqsələrinə böyük tövfədir. Bu mənada qeyd edəbilərik ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası artıq sözügedən sahə üzrə kifayətqədər təşkilatlanmış, güclü təcrübə əsasında makroiqtisadi inkişafa təkanverməkdədir. Bunu aşağıdakı şəkil də ifadə edir:

Şəkil�1.Xarici�ticarət�dövriyyəsi,�o�cümlədən,�idxal�və�ixrac�əməliyyatları

(min�ABŞ�dolları)

Şəkil statistik məlumatlar əsasında müəlliflər tərəfindən işlənmişdir.

Xarici ticarət dövriyyəsinin inkişafı, bu sahədəki əməliyyatların yük-sələn xətt üzrə davamlılığı, ölkələrin makroiqtisadi siyasətinin dəsəmərəliliyini göstərməkdədir. Belə ki, ölkəmizin prioritetlərindən olanidxalın məhdudlaşdırılması, bunun da əsasında ixracın şaxələndirilməsiməsələləri ciddi əhəmiyyət daşımaqdadır. Elə bunların nəticəsidir ki, artıq2009-cu ildən ticarət əməliyyatlarında müsbət saldo yaranmışdır.



İQTİSADİYYAT

33

Şəkil�2.Xarici�ticarət�dövriyyəsində�yaranan�müsbət�saldo-nun�

artım�dinamikası�(min�ABŞ�dolları)

Şəkil statistik məlumatlar əsasında müəlliflər tərəfindən işlənmişdir.

Qeyd edək ki, cari ilin on ayı ərzində də bu göstəricilər dinamik artımvəziyyəti ilə seçilmişdir. Belə ki, 2017-ci ilin yanvar-oktyabr aylarındamuxtar respublikada 360 milyon 203 min 800 ABŞ dolları dəyərində xariciticarət dövriyyəsi qeydə alınmışdır. Milli iqtisadi prioritet kimi qəbul edilənixracın stimullaşdırılması məqsədləri nəticəsini vermiş və ixracın dəyəri329 milyon 709 min 800 ABŞ dolları təşkil etmişdir. İdxaldan asılılığınminimuma endirilməsi istiqamətində həyata keçirilən təbrilərin ifadəsiolaraq, müvafiq göstərici 30 milyon 494 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.Yuxarıdakı şəkildən də göründüyü kimi, 2009-cu ildən xarici ticarətəməliyyatlarında ixracın idxalı üstələməsi nəticəsində müsbət saldo yaran-mış və cari ilin on ayı ərzində bu göstərici 299 milyon 215 min 800 ABŞdolları dəyərində olmuşdur (4).

Naxçıvan Muxtar Respublikasının 2009-cu ildən müsbət saldo əldə et-məsi o deməkdir ki:

- ən əvvəl, xammala olan tələbat burada təmin edilir, yerli istehsal özəhatəsini və təminat qabiliyyətini durmadan artırır;

- makroiqtisadi potensial ölkənin hədəfləri baxımından idxalın məh-dudlaşdırılmasını sürətləndirir və ixrac isə stimullaşdırılmaqla yüksək di-namika alır;



- iqtisadi-ticarət əlaqələri sahəsindəki proseslərin düzgün təşkili vəidarəolunmasında icra edilən vəzifələr səmərəlidir və s.

Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqtisadi-ticarət əlaqələrinin inkişafetdirilməsi artıq milli iqtisadi prioritetlərə aid edilməklə dövlətin sosial-iqtisadi siyasətnin tərkib hissəsinə çevrilmişdir və bu sahədə strateji ad-dımlar atılmaqdadır. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir iqtisadi şəraitdə vəhazırkı inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq, muxtar respublikada bu is-tiqamətdə nəzərdə tutulan tədbirlərin səmərəli həyata keçirilməsi iqtisadi,siyasi, diplomatik və ticarət əlaqələrinin əhəmiyyətliliyi baxımından qardaşTürkiyə Cümhuriyyəti ilə əməkdaşlığın çox böyük önəmi vardır. Bu mə-nada Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi NaxçıvanMuxtar Respublikası ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında yaradılacaq Xüsusiİqtisadi Zonaların strateji zərurətini vurğulamaq lazımdır.

Bu məqsədlərin reallaşdırılması tədbirlərinin tərkib hissəsi olaraq,2017-ci ilin yanvar ayında Türkiyənin İqtisadiyyat Nazirliyinin İxracatİdarəsinin rəisi Naxçıvan Muxtar Respublikasında səfərdə olmuşdur (5).Keçirilən görüşdə ölkəmizdə həyata keçirilən mühüm tədbirlərin, o cüm-lədən, özəl sektora göstərilən dövlət qayğısının muxtar respublikadaçoxsaylı sahibkarlıq subyektlərinin yaradılmasına verdiyi təkanın zəruriliyiqeyd olunub. İkitərəfli səmərəli iqtisadi əməkdaşlığın yüksək potensialamalik olduğunu ifadə edən görüş iştirakçıları nəzərdə tutulan məqsədlərinperspektivlərinə istiqamətlənən səylərdən söz açıblar. Qeyd olunub ki,zəruri və aktual məsələ olaraq yerli istehsal müəssisələrinin sayının artması(təkcə sənaye müəssisələri sayı 450-yə yaxındır) keyfiyyətli məhsul is-tehsalının həcminə öz töhfəsini verəcəkdir. Təbii ki, bu isə öz növbəsindəNaxçıvan Muxtar Respublikasının ixrac potensialını da artıracaqdır.

Göstərilən tədbirlər öz ardıcıllığı ilə davam etmiş və cari ilin iyunayının 8-də Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyində Türkiyənümayəndə heyəti ilə görüş keçirilmişdir. Həmin görüşdə Azərbaycan Re-spublikasından, xüsusilə Naxçıvan Muxtar Respublikasından Türkiyəyəixracın həcminin və strukturunun genişləndirilməsinə, Azərbaycan vəTürkiyə dövlətləri arasında Preferensial Ticarət Sazişinə və ölkələrimizarasında ticarət məsələlərinə dair müzakirələr aparılıb.

Onu qeyd edək ki, bu fəaliyyət iki ölkə arasında əlaqələrin inkişafındayeni səhifə açacaq. 2017-ci ilin 29 oktyabr tarixində Türkiyənin İqdirşəhərində Türkiyə və Azərbaycan biznes-forumunun keçirilməsinin bəhsolunan sahədə böyük əhəmiyyəti vardır. Azərbaycan Respublikasının (eləcə



İQTİSADİYYAT

35

də Naxçıvan Muxtar Respublikasının) və Türkiyə Cümhuriyyətinin İqti-sadiyyat Nazirlərinin iştirakı ilə reallaşan görüşdə qarşılıqlı iqtisadi-ticarətperspektivlərinə dair müzakirələr aparılmışdır. Bu sahədəki proseslərintənzimlənməsi üçün iki ölkənin müvafiq strukturlarının qəbul etdikləritənzimləmə tədbirləri qüvvəyə minmişdir. Fikrimizi əsaslandırmaq üçünTürkiyə Cümhuriyyətinin Nazirlər Kabineti tərəfindən qəbul edilmişqərarla Naxçıvan Muxtar Respublikasında istehsal edilən və ya istehsalpotensialı olan 43 adda məhsulun (13-ü kənd təsərrüfatı, 30-u sənaye)Türkiyənin bütün ərazisinə idxal rüsumu ödənmədən, güzəştli şərtlərlədaxil olmasına razılıq verildiyini qeyd edə bilərik. Həmin qərarın yarada-cağı perspektivlər qarşılıqlı ticarət əlaqələrinin daha da genişlənməsinəxdimət edəcəkdir ki, bu da bölgənin dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafınaəhəmiyyətli təkan verəcək. Qeyd edək ki, sözügedən qərar Naxçıvan Mux-tar Respublikasında istehsal olunan illik təqribən 100 milyon ABŞ dollarıməbləğində məhsulların Türkiyəyə rüsum ödəmədən ixrac edilməsinəimkanlar yaradacaq.

ƏDƏBİYYAT

1. Əliyev A.Ə. Azərbaycanın iqtisadi siyasəti. Azərbaycanın xarici-iqtisadi əlaqələri. Bakı: Qanun, 2003, 323 s.

2. Məmmədli O.Q., İsmayılov F.İ. Bazar iqtisadiyyatının dövlət tənz-imlənməsi. Bakı: MBM, 2006, 432 s.

3. Qasımov C.Y., Ələsgərova F.Q. Naxçıvan Muxtar Respublikasınınsosial iqtisadi inkişafı: tarixilik və müasirlik. Dərs vəsaiti. Naxçıvan,Əcəmi, 2017, s. 186

4. http://www.statistika.nmr.az/ 5. https://az.trend.az/business/2710608.html



САДАГАТ�АХМЕДОВАБакинский государственный университет

[email protected] ДЖАВАДХАН�ГАСИМОВ

Нахчыванский филиал НАНА[email protected]

АКБЕР ГУСЕЙНОВНАН АР Экономический Институт

[email protected]

СОЦИАЛЬНО�ЭКОНОМИЧЕСКОЕ�РАЗВИТИЕ�НАХИЧЕВАНСКОЙ��АВТОНОМНОЙ�РЕСПУБЛИКИ�

В�ПРИЗМАХ�ЦЕЛЕЙ�И�ПРИОРИТЕТОВ�МАКРОЭКОНОМИКИ�СТРАНЫ

В статье говорится о целенаправленных мерах, проведенных всоответствии перспективам национальной экономики Азербайджан-ской Республики. Указывается на то, что обеспечение макроэконо-мической эффективности в свою очередь вносит вклад впродуктивность региональной политики. Обсуждаются проекты,реализуемые в этой области, в особенности Государственные Про-граммы, касающееся социально – э

Documents

İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı · İQTİSADİ VƏ SİYASİ ELMLƏR JURNALI Jurnalın təsisçiləri və həmredaktorları: Laçın Vəzir oğlu Abışlı İkram İsmayıl oğlu