RA DO VAN RA DO NJIĆ

MEĐAŠI I RAZMEĐA

Bi bli o te kаSvjedočanstva

Iz dа vаčSа vez udru že njа bo rа cа NOR-а

i аn ti fа ši stа Cr ne Go re

Zа iz dа vа čaAndrija Nikolić

Ured niciZuvdija Hodžić

Dragan Mitov Đurović

Prof. dr RA DO VAN RA DO NJIĆ

MEĐAŠI I RAZMEĐA

PODGORICA2013.

5

Sedam je decenija od Drugog zasjedanja AV-NOJ-a. Njegove odluke, usvojene 29. novembra 1943. godine, u drugoj Jugoslaviji su smatrane aktom njenog utemeljenja kao nove države i u tom smislu primjereno slavljene. Nobelovac M. E. Asturias bi to, možda, nazvao činom kojim se „zadržava stvarnost da bi se dozvolio slobo-dan tok snova”.1

Ova je priča posvećena tim odlukama.

1 Besede dobitnika Nobelove nagrade za književnost, Beograd, 2002, knj. 2, str. 99.

7

Za odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a bi se danas, na prvi pogled, moglo reći da – i u

principu, i realno – više nijesu toliko zanimlji-ve da bi im trebalo posvećivati posebnu pažnju. Ovo, iz nekoliko razloga, a posebno zbog toga:

što se i na njih odnosi (hegelovsko) pravilo da sve što u svijetu propadne, propadne iz va-ljanih razloga;

što je teško naći, ako ga uopšte ima, bilo koji njihov sadržaj, koji već nije bio, i to ne jednom, predmetom najrazličitijih interesovanja i obja-šnjenja, uključujući i naučna;

što svako recentno neistoriografsko bavlje-nje prošlošću, čak i onda kada se radi o „vječi-to aktuelnim temama”, podrazumijeva izuzet-no veliku snagu, hrabrost i mudrost, budući da: samo (duhovno) veoma snažni mogu da obu-zdaju sujetu, odole iskušenjima relativizacije svega minulog i priznaju da je neko drugi, pri-je i nezavisno od njih, učinio nešto što je vrijed-no pažnje i poštovanja; samo veoma hrabri mo-gu da posegnu za tim da se u aksiološkom pro-

8

mišljanju vlastitog svijeta i života posluže relik-tima minulog; samo mudri mogu da procijene do koje se mjere, i kako, „poruke prošlosti” mo-gu, i smiju, rabiti kao reperi za dato i buduće.

No, „zagrebe li se malo dublje”, vidjeće se da priča o pomenutim odlukama ipak nije dovrše-na, tj. da ima mjesta i razloga za njen nastavak. Ovo, naravno, ne zbog bilo kakve sumnje u to da se pomenuto (hegelovsko) pravilo i na njih odnosi, da su literatura i izvori o njima veoma izdašni i da i u njihovom slučaju važe napome-ne o iskušenjima koja prate svako recentno va-nistoriografsko bavljenje prošlošću. Radi se o postojanju dva jako važna i neizbježna pitanja, na koja prave, istorijski i naučno relevantne od-govore tek treba dati.

Prvo, takvo, tako važno, neizbježno, i posve logično, pitanje je: Da li je, nakon svega što se u drugoj Jugoslaviji (i s drugom Jugoslavijom) de-silo, uopšte održiva ijedna afirmativna (pozitiv-na) ocjena o suštini i smislu, implikacijama i do-metima odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a?

Drugo pitanje, gotovo istog ranga i značaja, je-ste: Da li su – i ako jesu, u kakvoj su – simbo-ličkoj i/ili stvarnoj vezi izvjesna, u potonje vrije-me sve češća, prizivanja Marksa i pojedinih „do-brih običaja” njegovog vremena, koja bez okoli-šenja impliciraju uvjerenje da „socijalistička pro-šlost” nije svuda gdje ju je bilo, nužno predsta-

9

vljala emanat i supstrat svih zala i posrnuća ovo-ga svijeta, sa vremenom u kome se druga Jugosla-vija razvijala saobrazno odlukama Drugog zasje-danja AVNOJ-a? Posebnu važnost ovom pitanju daje to što je društvena situacija na južnosloven-skim prostorima, tokom perioda u kome su te odluke poštovane, bila radikalno drugačija nego prije i poslije toga, iz čega logički slijedi pretpo-stavka da se radilo o nečemu dovoljno velikom i važnom da se, ako ništa drugo, zadrži u sjećanju.

U prvom slučaju, tj. u slučaju krajnje pozitiv-nih ocjena o značaju i dometima odluka Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a, misli se ne samo na njihovo takvo konotiranje s aspekta unutarju-goslovenske aktuelnosti i učinaka, već i na po-kušaje da se eksterno pozicioniraju kao ravne znamenitim dokumentima nastalim u velikim društvenim (političkim i socijalnim) gibanji-ma na vanjugoslovenskim prostorima. Takvi pokušaji su, na primjer, (u)činjeni na naučnom skupu u Sarajevu 16–18. novembra 1983. godi-ne, gdje je rečeno da je u istoriji „malo takvih događaja i takvih odluka koje su tako sadržaj-no i dalekosežno opredijelile budućnost jedne zajednice”, kao što je to slučaj sa Drugim zasje-danjem AVNOJ-a i njegovim odlukama.2 Pri-

2 AVNOJ i savremenost, Zbornik radova, Sarajevo, 1984, str. 13.

10

tom se nije imao u vidu samo tekst Deklaraci-je Drugog zasjedanja AVNOJ-a, pisane po uzo-ru na dokumente „međaše”, nastale u prošlo-sti svijeta (poput, recimo, engleskih „istorijskih povelja” iz 1215. i 1689. godine, dviju američkih deklaracija iz 1776. godine, francuske Deklara-cije prava čovjeka i građanina iz 1789. godine, te Deklaracije prava naroda Rusije iz 1917. godi-ne), niti se težilo samo pukom dikcijskom i dis-pozicijskom upoređivanju avnojevskih odluka sa tim svjetski poznatim dokumentima, s ci-ljem da se vrijednosno „izjednače”. Naprotiv, u fokusu su bile i avnojevske odluke „br. 2” i „br. 3”, koje su prepoznate, s jedne strane, kao „kruna uspjeha narodnooslobodilačog pokreta i njegovog revolucionarnog zrenja”, zahvaljuju-ći kojem će se buduće uređenje zajedničke dr-žave temeljiti „na nacionalnoj ravnopravnosti, bratskoj slozi i socijalnoj pravednosti”,3 i, s dru-ge, kao elemenat epohalnosti po kome jugoslo-venski revolucionarni poduhvat, svojim unive-rezalnim istorijskim implikacijama, stoji uz ra-me sa najvišim dometima britanskog reformi-stičkog uklona, američkog oslobodilačkog dis-kursa, francuskog građanskog uzleta i ruskog „lijevog” obrta. Takva „impresija” učesnika po-menutog skupa, iskazana s pretenzijom da bu-

3 Isto, str. 9.

11

de naučno fundirana ocjena, u jednom od nji-hovih referata ovako glasi: „Nakon 1943. u Ju-goslaviji su bila donesena četiri ustavna akta, ali su se svi inspirirali odlukama Drugog za-sjedanja AVNOJ-a. Stoga te odluke AVNOJ-a iz 1943. treba shvatiti kao historijski akt od naj-veće važnosti u ustavnom razvoju naše zemlje. One su važnije čak i od prvodecembarskog ak-ta 1918, kojim je stvorena Jugoslavija, ili od Vi-dovdanskog uistava iz 1921. One predstavljaju uvjet opstanka jugoslovenske države. Sličnu va-žnost u ustavnom pravu drugih zemalja imaju, na primjer, Magna Charta Libertatum iz 1215. i Bill of Rights iz 1689. u Britaniji; Deklaracija o nezavisnosti iz 1776. u Sjedinjenim Država-ma; Deklaracija o pravima čovjeka i građanina iz 1789, koja danas i formalno predstavlja dio ustava Francuske; ili Dekret o miru i Dekret o zemlji iz 1917. u Sovjetskom Savezu”.4

Pitanje je, međutim, mogu li, u principu, biti objektivni sudovi koje o svom djelu izriču nje-govi tvorci i njihovi partijsko-politički sljed-benici, pa još u vrijeme dok to djelo kako-tako pulsira? I uopšte: Mogu li odluke Drgog zasje-danja AVNOJ-a, supstancijalno i bilo kako dru-go, biti u ravni s pomenutim „međašima” – za

4 Isto, str. 628.

12

koje se, s manjim izuzecima,5 smatra da pred-stavljaju repere povijesnog kretanja čovječan-stva6 – kod fakta da se država na njima nastala, već četvrt vijeka nalazi u ropotarnici istorije?

5 U takve izuzetke, na primjer, spadaju Bentamo-ve ocjene o glavnim dokumentima američke i francu-ske revolucije kao „glupostima na štulama”, koje se te-melje na ideji prava koje postoji prije zakona i pretho-di državi (Gvido Faso, Istorija filozofije prava, Podgori-ca, 2007, str. 437). Za francusku Deklaraciju prava čo-vjeka i građanina Bentam čak kaže da je njena uteme-ljenost na fikciji prirodnog prava i društvenog ugovora čini dokumentom koje ne nadilazi „jedno non plus ul-tra metafizike”, sastavljeno iz tri dijela: onog, koji je ne-razumljiv; onog, koji je pogrešan; onog, koji je podjed-nako nerazumljiv i pogrešan – koji je, kao takav, dobar samo za podsticanje na anarhičnu pobunu protiv da-tog (B. Rasel, Istorija zapadne filozofije, Beograd, 1962, str. 742). Slična je i kritika koju na račun Tomasa Dže-fersona izriče Geri Vils, tvrdeći da jedan od glavnih au-tora znamenitih američkih deklaracija nije ništa drugo do „neka vrsta komunitarnog anarhiste koji je nadah-nut primjerom urođeničkih društava sposobnih da ži-ve u participativnoj demokratiji bez Levijatana” (Fran-soa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Enciklopedij-ski rečnik političke filozofije, Novi Sad – Cetinje, 1993, tom I, str. 235).

6 Neki su, poput Hegela, u ocjeni učinaka tih doga-đaja išli toliko daleko da su, na primjer, u pobjedi prin-cipa francuske revolucije, odnosno u konstituisanju građanskog društva, vidjeli konačno pomirenje umnog i stvarnog (Više o tome, u: Radovan Radonjić, Političke doktrine, Cetinje, 2019, atr. 799).

13

Dilemu u pogledu realnosti pomenutih ocje-na nameću i neki drugi momenti, koji se, i kad bi se htjelo, ne mogu zanemariti.

Čnjenica je, tako, da državno ustrojstvo koje promovišu odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a – uprkos tome što se u datom jugoslovenskom društvenom ambijentu moglo smatrati opti-malnim – nije bio nikakav svjetsko-istorijski novum. Federacija, kao oblik uređenja etnički ili po drugim osnovama složene društvene za-jednice, jeste bila jedan od velikih izuma novog doba, ali američki izum.7 Prije nego je promo-visana u Jajcu, ona u raznim varijantama po-stoji u više zemalja, a u SAD – u do sada naj-razvijenijoj formi – više od sto pedeset godina. AVNOJ, na svom zasijedanju u Jajcu, dakle, ne operacionalizuje autohtonu (vlastitu), već „po-zajmljenu” ideju. Otuda je i u avnojevskim vi-zijama budućnosti više ideoloških i inih raci-onalizacija preuzetih iz američkih federalistič-kih rasprava, kominternovske retorike o bal-kanskim sovjetskim republikama i federacija-ma, ili iz sovjetske Deklaracije prava radnog i eksploatisanog naroda, iz januara 1918. godi-

7 Pavle Jovanović, Nenad Dimitrijević, Milan Po-pović, Savremeni politički sistemi, Podgorica, 1998, str. 242.

14

ne,8 nego emanata vlastitih, izvornih, misaonih tvorevina.

Činjenica je, zatim, da su odluke AVNOJ-a, u odnosu na opšte stanje duha i uma u zemlji – koje je na njihovoj podlozi trebalo motivacio-no, psihološki, etički, politički i svakako drugo nadgraditi novim kvalitetima i vrijednostima – generalno uzevši, odista predstavljale neku vr-stu epohalnog obrta, ali u njima, ipak, nije bilo ničega što, u sferi ideološkog i teorijskog, gra-đanske i socijalističke revolucije u drugim ze-mljama već nijesu bile postavile na dnevni red istorije. Stoga bi se teško moglo reći da su vi-jećnici AVNOJ-a u Jajcu 1943. godine, odluka-ma nadahnutim idejema pravde, slobode i jed-nakosti u svom vremenu više i bolje anticipira-li budućnost svijeta i života nego su to, na pri-mjer, (u)činili:

engleski plemići 1215. godine, kada su svoj oružani otpor kraljevskom apsolutizmu okon-čali usvajanjem Magne sharte libertatum, ko-jom se zakon uzdiže iznad svačije pojedinačne volje, uklanjaju sve rampe u Engleskoj „osim na

8 U drugom stavu prvog „paragrafa” tog dokumen-ta, na primjer, stajalo je: „Sovjetska republika Rusi-ja konstituiše se na temelju slobodnog saveza slobod-nih nacija kao federacija sovjetskih nacionalnih repu-blika” (V. I. Lenjin, Izabrana dela, Beograd, 1960, tom 12, str. 44).

15

morskim obalama”, gradovima daje da uživaju „sve slobode i slobodne običaje” kako na kop-nu, tako i na moru, trgovcima daje pravo „da slobodno i bezbjedno odlaze iz Engleske i dola-ze u Englesku”, a kralj obavezuje na poštovanje odluka Velikog savjeta kraljevstva;9

ili akteri engleske slavne revolucije 1689. go-dine, među kojima su i kralj Viljem i kraljica Meri, kad usvajanjem Povelje o pravima demon-striraju, kako bi Edmund Berk rekao, „sklonost zapanjujućoj mudrosti”,10 budući da njome mi-re tradiciju nasljeđivanja prava na krunu sa pri-stankom kralja na poštovanje „kreativne ulo-ge” parlamenta, koji „radi rješavanja i mijenja-nja, jačanja i očuvanja zakona… treba da se če-sto sastaje”;11

ili predstavnici trinaest američkih kolonija, kad Deklaracijom prava, od 12. juna 1776, od-bacuju nasljeđe i staleške privilegije kao izvo-re posebnih političkih prava, prenose preroga-tive korporacije direktno na ličnost, prihvata-ju ideju o podjeli vlasti i iafirmišu stanovište da

9 Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobo-dama, Priredio Milan Vešović, Beograd, 1998, str. 315–322.

10 Edmund Berk, Razmišljanja o francuskoj revolu-ciji, Podgorica, 2001, str. 120.

11 Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i sloboda-ma, str. 331.

16

svi koji imaju čvrstu vezu sa društvom treba da raspolažu pravom glasa – sve to na pretpostav-ci „da su ljudi po prirodi podjednako slobod-ni i nezavisni i imaju izvjesna urođena prava”,12 a Deklaracijom o nezavisnosti od 4. jula 1776. trasiraju put izbavljenja iz ralja britanskog ko-lonijalnog ropstva13 – što zajedno s ustavom iz 1787. godine, pored ostalog, čini platformu na kojoj su, kako Kondorse kaže, „upoznali cije-lu Evropu, od Neve do Gvaldakivira, sa pravi-ma čovjeka”;14

ili poslanici Narodne skupštine Francuske, kada 26. avgusta 1789. godine, svojom Dekla-racijom prava čovjeka i građanina proglašavaju principe „nezastarivih prava” čovjeka na slobo-du, svojinu, bezbjednost i otpor prema ugnje-

12 Isto, str. 302–303.13 Ključnu odrednicu ove druge deklaracije čini sta-

novište: „Mi smatramo za očigledne istine da su svi lju-di stvoreni jednaki; da ih je njihov Tvorac obdario iz-vjesnim neotuđivim pravima među koje spadaju ži-vot, sloboda i traženje sreće. Radi osiguranja tih pra-va, ustanovljene su među ljudima vlade, koje imaju od-govarajuća ovlašćenja izvedena iz volje onih kojima se vlada, a pravo je naroda da izmijeni ili ukine vladu kada mu kakav oblik vladavine postane štetan za ostvariva-nje tih ciljeva, i da ustanovi novu vladu za koju će utvr-diti načela po kojima će vladati i koja će biti najpogod-nija za ostvarivanje bezbjednosti i sreće” (Isto, str. 304).

14 B. Rasel, Op. cit., str. 693.

17

tavanju, koji su bili „čistiji, tačniji i dublji ne-go oni kojima su se rukovodili Amerikanci”;15

ili boljševici kada 1917. godine, u Deklaraci-ji prava naroda Rusije, potpisanoj od strane Le-njina i Staljina, proglašavaju da se sve što je u toj zemlji „živo i sposobno za život oslobađa… mrskih okova”.16

Činjenica je, najzad, da još jedna stvar pro-blematizira (društvene, državne, političke, psi-hološke, etičke) domete i tekovine odluka Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a. Pokazalo se, naime, da je njihovo „prisustvo u svijesti” socijalnih i političkih subjekata kojih su se najviše ticale bi-lo neuporedivo kraće nego je to slučaj sa sljed-benicima bilo kojeg drugog pomenutog „međa-ša”. Magna charta libertatum i Bill of Right su, tako, i dalje bitan dio aktuelne britanske ustav-ne potke. Američki ustav iz 1787. godine, ina-če dobrim dijelom izveden iz filozofije i logi-ke dviju deklaracija iz 1776. godine, i dalje je na snazi, kao što je to slučaj i sa federativnim ure-đenjem te zemlje. Francuska je od 1789. godine više puta mijenjala oblike svog društvenog ure-đenja, ali je Deklaracija prava čovjeka i građa-nina zadržala svoje mjesto u istorijskom pam-

15 Isto.16 Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i sloboda-

ma, str. 404.

18

ćenju Francuza i, kako je već rečeno, predsta-vlja sastavni dio ustava Pete republike. Ruska (sovjetska) promenada između dva oktobra,17 uprkos tome što je u gotovo svim svojim do-metima – od onih kojima se uobičajeno mjeri materijalno-tehnički razvoj, do onih koji pon-derišu univerzalne duhovne vrijednosti – osta-la ispod „kapitalističkih” obzorja i odnosa na čijoj kritici i prevladavanju je trebalo da gradi novi svijet, nije dovela, barem u ravni principi-jelnog, vrijednost najvećeg dijela sadržaja bilo kojeg od glavnih „crvenih” dokumenata usvo-jenih u Petrogradu 1917. godine. Svemu tome nasuprot, nepunih deset godina nakon pome-nutog naučnog skupa u Sarajevu, od svega ju-goslovenskog – društvenog i državnog – što se smtralo emanatom i postulatom odluka Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a, nije bilo ni kamena na kamenu. Štoviše, glavni arhitekte raspada tog društva i države, svoju misiju su najvećim dijelom obrazlagali, i još obrazlažu, nasušnom potrebom da se „bez ostatka” uništi „nakazna” avnojevska tvorevina sa njenim „fantazmago-ričnim” bratstvom i jedinstvom kao „kvazifor-

17 Simbolički je ruski (sovjetski) „lijevi pohod” po-čeo jurišom na Zimski dvorac, u Petrogradu (oktobra 1917), a završio jurišom na Bijeli dom, u Moskvi (ok-tobra 1991).

19

mulom” prevladavanja razdora među „nepo-mirljivim” južnoslovenskim narodima, religi-jama i kulturama.

Što se, pak, tiče prizivanja Marksa i nekih „dobrih običaja” njegovog vremena, koja navo-de na pomisao da „socijalistička prošlost” ne-kih zemalja nije bila savim crna, riječ je o vr-lo interesantnom, na svoj način „provokativ-nom” i, dakako, nimalo slučajnom i usamlje-nom iskazu: „Vrijeme prolazi a konfuzija se po-većava. Analizirajući u XIX vijeku rani kapita-lizam, Karl Marks je dobro uočio njegove bla-godeti, industrijalizaciju i dramatične promje-ne u evropskim, tada feudalnim društvima ko-je je donosio, ali je ukazao i na njegovu ružnu stranu: pohlepu, eksploataciju i konačni rezul-tat: vulgarno bogatstvo malobrojnih i ekstrem-nu bijedu masa. Iz toga je proistekao Komuni-stički manifest: program satkan na uvjerenju i nadi da sve može biti drugačije i pravednije. Ne ponavlja li se nešto slično i danas, s jedinom ra-zlikom da sama bijeda nije više tako ekstrem-na, dok bogatstvo pojedinaca jeste. Ali đe su Marks i Manifest XXI vijeka? Današnji intelek-tualci se očigledno zadovoljavaju time da svijet samo opisuju, ne želeći da ga mijenjaju”.18

18 „Prizivanje Marksa”, Podgorica, Dan, 5. februara 2012, str. 11.

20

Uzmu li se, dakle, u obzir navedana dva kru-cijalna pitanja, potreba za novim naučno-teo-rijskim ili na drugi način relevantnim osvrtima na smisao i značaj, implikacije i domete odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, ne samo da nije suvišna već je i nužna. Naravno, jednako je ne-upitno i to da takav poduhvat, da bi imao smi-sla, podrazumijeva odgovarajuću, makar i sa-žetu, analizu onih njihovih aspekata koji pru-žaju odgovore na pitanja:

(I) što su one, u vrijeme donošenja, u unu-trašnjim i međunarodnim okolnostima kakve su tada bile, objektivno značile kako za domi-cilni društveni prostor, tako i za njegovo, ne sa-mo bliže, okruženje;

(II) što impliciraju u jugoslovenskom razvo-ju tokom vremena u kome ovaj bitno korespon-dira s njihovom suštinom i sadržajem;

(III) u kakvom su realnom odnosu s krahom druge Jugoslavije, te da li je njihov smisao potrt nestankom zemlje, na njima (u)temeljene;

(IV) gdje se one, formalno i faktički, u teorij-skoj i istorijskoj ravni, nalaze u odnosu na upo-redne „međaše”?

I Pogleda li se kada su, kako i zašto, tj. u ka-

kvim su konkretno-istorijskim uslovima i ko-jim povodima uslijedile velike društvene pro-

21

mjene u zemljama s čijim se „međašima” upo-ređuju učinci i dometi odluka Drugog zasjeda-nja AVNOJ-a, neće biti teško primijetiti da su okolnosti u kojima je nastao avnojevski diskurs bile kudikamo nepovoljnije i teže.

Engleske istorijske povelje su bile odraz i iz-raz stalno rastuće moći jednog naroda i države. Magna sharta libertatum je, tako, emanat onog relativno visokog nivoa njihove socijalno-eko-nomske razvijenosti, političke konstituisano-sti (konsolidovanosti) i duhovne emancipova-nosti, kad se ograničenja prerogativa apsolut-ne monarhije javlja kao pretpostavka njihovog daljeg napretka. Bill of Rights, takođe, indici-ra nov snažan korak dalje u društvenom razvo-ju Engleske. Stalno idući naprijed, ova zemlja uspijeva da, tokom svoje slavne revolucije, na „autoritetu tradicije” – koja, veli Berk, podjed-nako nije imala razumijevanja ni za fanatizam pobornika arbitrerne monarhističke vlasti, na-viklih da se drže „dogme po kojoj je nasljedno kraljevstvo jedini legitimni oblik vlasti na svi-jetu”, ni za fanatizam pobornika arbitrerne na-rodne vlasti, uvjerenih „da je izbor od strane naroda jedini legitimni izvor političkog autori-teta”19 – proširi kontrolu parlamenta nad kru-nom (koje se ne odriče), faktički ustoliči poli-

19 Edmund Berk, Op. cit., str. 111.

22

tički pluralizam (predstavljen u „vigovcima” i „torijevcima”) i primijetno razmakne granice osnovnih građanskih prava i sloboda. Efekti ta-kvih solucija bili su dvostruki. Ostrvska kralje-vina je Evropi, već posrnuloj pod teretom „so-fista, ekonomista i majstora računanja”, na dje-lu dokazala „da je ljudski materijal hiljadu puta značajniji od svih formalnosti čitavog svijeta”,20 a sebi je u jedra povijesnog broda okrenula još jedan snažan vjetar.

Slično je bilo i u britanskim zapadnim kolo-nijama. Sjevernoamerička pobuna protiv diri-žizma britanske krune temeljila se na ekonom-skoj, političkoj i vojnoj snazi tamošnje „iselje-ničke populacije”, koja uz to ima i sreću da, ka-ko smatraju njeni politički predvodnici, i pored skrupuloznog odnosa prema mnjenju ranijih vremena, nikad nije dozvolila da bude zaslije-pljena kultom prošlosti, tradicije i velikih ime-na da bi zaboravila sopstveni položaj i pouke koje je stekla vlastitim iskustvom. Njenu filo-zofiju slobode – utemeljenu na ideji „sposobno-sti čovječanstva da vlada sobom”, odnosno na ideji poretka koji „jamči sigurnost spolja, mir iznutra i pravednost među članovima društva” – konstituišu kako najviši onovremeni evrop-ski misaoni uzleti, tako i uvjerenja poput Dže-

20 Isto, str. 127.

23

fersonovog da „zemlja pripada živima”.21 Gvido Faso sposobnost za tako mudra i progresivna oprdjeljenja objašnjava time da se američki Bill of Right, kako on naziva Virdžinijsku deklaraci-ju prava, zasniva na Lokovim i Monteskjeovim idejema i načelima ustavne engleske tradicije reafirmisanim „moralnom energijom mladog naroda, vaspitanog u puritanskoj nepopustlji-vosti, ali koji se oslobodio apsolutističkih im-plikacija puritanizma”.22 Prema takvoj soluciji Vilijam Evart Gledston pokazuje čak i neku vr-stu divljenja. Za njen simbol, i svakako najva-žniji konstitucionalni akt, on kaže: „Ako je bri-tanski ustav najsuptilnije djelo koje je nastalo u toku progresivne istorije, američki ustav je naj-čudesnije djelo koje su ikada u jednom trenut-ku stvorili mozak i naum ljudi”.23

Francuska revolucija je takođe produkt su-koba u kome, kako bi marksisti rekli, narasle proizvodne snage razbijaju neodgovarajući im oblik društvenih odnosa i, bez obzira na proti-vurječna i nimalo nježna spoljna (površinska) manifestovanja te konfliktnosti, zakonito kr-če novi, širi i uspješniji put svog daljeg razvoja.

21 Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit., str. 236.

22 Gvido Faso, Op. cit., str. 360.23 Pavle Jovanović, Nenad Dimitrijević, Milan Po-

pović, Op. cit., str. 242.

24

Usljed toga, njen glavni dokument (Deklaraci-ja prava čovjeka i građanina), uprkos tome što ni u zemlji ni u inostranstvu nije doživio pro-mociju kakvu su željeli njegovi autori,24 ne sa-mo da ne indicira neko stanje krize i pometnje unutar francuskog društva već, naprotiv, nosi u sebi njegovu težnju za iskorakom dalje u od-nosu na ono što je već stvorilo i ima. Jedan od njenih vođa, Maksimilijan Robespjer, taj trend pregnantno izražava konstatacijom da se svijet promijenio, „ali ga još treba mijenjati”, i to ta-ko da revolucija bude „samo prelaz iz vladavine zločina u vladavinu pravde”.25

24 Posebno velika očekivanja te vrste ima Maksimi-lijan Robespjer, koji se 10. maja 1793. godine ushiće-no obraća poslanicima Narodne skupštine, riječima: „Deklaracija prava je ustav svih naroda; ostali zakoni su promjenljivi po svojoj prirodi i podređeni Deklara-ciji. Neka ona bez prestanka bude svim ljudima pred očima; neka sija na čelu vašeg narodnog kodeksa; ne-ka prvi član tog zakona bude formalna garancija svih ljudskih prava; neka drugi član govori da je svaki za-kon koji ih vrijeđa tiranski i ništavan; neka ona bude sa pompom nošena u vašim narodnim ceremonijama; neka zasjeni poglede naroda na svim skupštinama, na svim mjestima gdje se nalaze njegovi zastupnici; neka bude ispisana na zidovima naših kuća; neka bude prva lekcija koju će očevi dati svojoj djeci” (Država i politi-ka, Beograd, 1968, knj. I, str. 208).

25 Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit., str. 859–860.

25

Prva socijalistička revolucija, kao izraz stre-mljenja mnogih ka boljim oblicima i višim sa-držajima života, izbila je u zemlji koja je samo tri godine prije tog čina (1914), bila „četvrta in-dustrijska sila svijeta sa mnogo krupne indu-strije (polovina radnika je radila u fabrikama sa više od pet stotina zaposlenih)”.26 Osim to-ga, njena socijalna struktura i politička kultura bile su na nivou podobnom za velike društve-ne preokrete. U razdoblju 1903–1917. godine, Rusija je, kako Lenjin piše, kao nijedna druga evropska zemlja, raspolagala bogatstvom „obli-ka, nijansa, metoda borbe svih klasa moder-nog društva, i to borbe koja je, zbog zaostalo-sti zemlje i težine pritiska carizma, naročito br-zo sazrijevala, naročito žudno i uspješno usva-jala odgovarajuću ‘posljednju riječ’ američkog i evropskog političkog iskustva”.27

I ne samo to. Prostor Velike Britanije, nakon povlačenja iz

njega rimskih legija (410), samo je još jednom (u toku Drugog svjetskog rata) bio ugrožen od neke strane sile. Dolazak u njega, tokom V vi-jeka, germanskih plemena (Angla i Sasa), nije imao gotovo nikakve negativne posljedice, bu-

26 Đovani Sartori, Demokratija šta je to, Podgorica, 2001, str. 283.

27 V. I. Lenjin, Op. cit., tom 13, str. 412.

26

dući da su se njihovi teritorijalni i politički enti-teti vremenom uklopili u starinski državni or-ganizam. Građanska revolucija na tom prosto-ru (započeta donošenjem Povelje o slobodama, a okončana usvajanjem Povelje o pravima) se, dobrim dijelom i zbog toga, odvijala na tipično „reformistički” način: relativno dugo i mirno, u znaku stanovitog društvenog napretka – eko-nomski i na druge načine snažno pomognutog kolonijalnim osvajanjima.

Obje američke deklaracije, sa svim što im je neposredno prethodilo, ili je njima proizvede-no, emanat su relativno mirnog i stabilnog vre-mena na domicilnom kontinentu. Rat sa Engle-skom, kojim će SAD konačno obezbijediti svoju nezavisnost, uslijediće tek tri i po decenije na-kon njihovog usvajanja (1812–1814). Do suko-ba između Sjevera i Juga, sa karakteristikama građanskog rata, doći će čak čitavih pola vijeka nakon sticanja nezavisnosti (1861–1865). Osim toga, veli Tomas Džeferson, SAD su imale sre-ću da budu „odvojene prirodom i širokim oke-anom od istrebljivačkog haosa jedne četvrtine Zemlje”.28

Francuska je već krajem srednjeg vijeka ima-la izgrađenu državu sa moćnom centralnom vlašću. Njen glavni grad je početkom XVIII vi-

28 Besede, Beograd, 1966, str. 227.

27

jeka bio kulturni centar svijeta. Snažan razvoj poljoprivrede, dobre finansijske veze sa drugim zemljama i kolonijalna osvajanja, kojima je svo-je „prekomorske posjede” proširila na prostor 20 puta veći od vlastite državne teritorije, uči-nili su da ta zemlja u vrijeme donošenja Dekla-racije prava čovjeka i građanina, uz sva unutra-šnja revolucionarna previranja (koja nijesu pro-tekla bez nasilja i krvi), zajedno s Engleskom, bude jedna od dvije najmoćnije sile svijeta.

Tzv. buržoasko-demokratska revolucija u Rusiji izvedena je u februaru 1917. godine, ta-ko da u noći „crvene odluke” u Petrogradu iz-među 24. i 25. oktobra, koja je simbolički zapo-čela pucnjima sa topovnjače „Aurora” na Zim-ski dvorac, a završena proglašavanjem boljše-vičkih dekreta u dvorcu Smoljni sa porukama „mir narodima”, „zemlja seljacima”, „sva vlast sovjetima” – nije bilo krvi. Dvojica „kadeta” stradalih tom prilikom, po svemu sudeći, bili su žrtve slučajne međusobne „razmjene vatre”. Pandorina kutija u toj zemlji otvorena je tek na-kon proglašenja sovjetske vlasti, kada su doma-ćim „bijelim” pritekle u pomoć vojne snage sa 14 „zagraničnih” državnih prostora.

Vrijeme i uslovi u kojima su odlučivali vijeć-nici AVNOJ-a u Jajcu, međutim, ni izdaleka ni-jesu bili takvi. Naprotiv, karakterisalo ih je naj-manje šest momenata za koje se može reći da je

28

svaki, na svoj način, bio ekstremno nepovoljan, odnosno nepodoban za bilo kakvu elementar-no valjanu, a kamoli veliku odluku.

Prvo. Društveni prostor Jugoslavije nosio je u sebi, i na sebi, jasne i žive fatalne ožiljke ne-dovršene prošlosti u svakom, pa i psihološko-etičkom pogledu. Ili, kako se u jednom od re-ferata na pomenutom sarajevskom skupu ka-že, evropsko klasno društvo je balkanski pro-stor od Karantanije do Soluna bilo gurnulo na najniži nivo klasne piramide, izložen najoštri-jem ukrštanju fanatičnih interesa i stremljenja velikih svjetskih tvorevina, usljed čega su nje-gove kvazi više i srednje društvene grupe bi-le pretvorene „u smjesu” mekih kičmi, slugan-stva, dvoličnosti i cinične neosjetljivosti za vla-stite i ine nacionalne i državne interese. Jedi-no što je na toj podlozi moglo klijati bili su „go-li izdajnici i dotad najbjedniji imperijalistički privjesci”.29

Drugo. Socijalno-ekonomska situacija u ze-mlji (sa svim što zakonito proizvodi u duhov-noj sferi), u godinama neposredno pred dono-šenje avnojevskih odluka, bila je jedna od naj-gorih, ako ne i najgora u Evropi. Učešće poljo-privrednog stanovništva u ukupnom stanovni-štvu je 1937. godine u njoj iznosilo 76,3%, pre-

29 AVNOJ i savremenoist, str. 503–504.

29

ma 33% u Čehoslovačkoj, 30% u Danskoj, 21% u SAD, 20% u Holandiji.30 Njen nacionalni do-hodak po glavi stanovnika 1938. godine izno-sio je 60 US dolara, prema 521 u SAD, odno-sno 337 u Njemačkoj i 236 u Franscuskoj.31 Go-dine 1940, kada je životni minimum za sam-ce iznosio 45 dinara dnevno, više od 68.000 ju-goslovenskih radnika imalo je nadnicu ispod 8 dinara, 227.000 imalo je nadnicu do 24 dina-ra, a 161.000 radnika primalo je oko 34 dinara dnevno, što znači da je više od 65% od njih oko 700.000, ostvarivalo tek 50% minimalnih sred-stva za život.32 Dvije i po godine ratnih razara-nja do Drugog zasjedanja AVNOJ-a, pogoršale su i takvo stanje.

Treće. Jugoslavija je 1941. godine bila ne sa-mo vojnički poražena, već i politički razbijena i podijeljena među okupacionim silama, pod čijim su okriljem marionetske nacionalističke vlade, zajedno sa mnogobrojnim kvislinškim formacijama, započele stravično namirivanje

30 Jugoslavija 1945- 1964, Statistički pregled, Beo-grad, 1965, str. 362.

31 Dušan Bilandžić, Borba sa samoupravni socijali-zam u Jugoslaviji 1945–1969, Zagreb, 1969, str. 23.

32 Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Beo-grad, 1963, str. 282, 445.

30

„dugova prošlosti”.33 Bratoubilački rat, pod-staknut gotovo svim najekstremnijim idejama nacoinalšovinizma, klerikalizma i rasizma ra-zarao je do temelja samu esenciju zajedništva naroda koji su u njoj živjeli, prijeteći da ugrozi čak i njihovu biološku supstancu.

Četvrto. Unutrašnji raskoli i pokolji nijesu mogli biti zaustavljeni bez oslobođenja zemlje od okupatora, koji je strategijom munjevitog

33 U relevantnim istoriografskim dokumentima je o tome ostalo zapisano: „Razornu djelatnost razvile su raznovrsne petokolonaške snage – od pojedinih mini-stara, generala i viših državnih činovnika do ustaša i folksdojčera. U Sloveniji je ban Natlačen, već prvog da-na rata, stvorio tzv. Narodni svet, odbijajući učešće ko-munista u njemu. Poslije faktičkog raspada jugosloven-ske države pokušao je da strvori ‘samostalnu Sloveniju’ pod protektoratom Trećeg Rajha. Potpredsjednik (ju-goslovenske) vlade Maček je odmah poslije napada na zemlju napustio vladu i prešao u Zagreb, izjasnivši se protiv otpora (agresoru), a 10. aprila, kada su njemačke trupe ušle u Zagreb i proglašeno stvaranje ustaške ma-rionetske ‘Nezavisne Države Hrvatske’ (NDH), uputio je poziv hrvatskom narodu da bude lojalan i ‘iskreno sarađuje sa novom vlasti’. Crnogorski separatisti i pro-bugarski fašistički agenti u Makedoniji, folksdojčeri i iredentistički raspoloženi Mađari, albanski iredentisti na Kosovu i Metohiji i u zapadnoj Makedoniji razvili su petokolonašku aktivnost, dočekujući trupe agreso-ra kao ‘oslobodioce’” (Istorija Saveza komunista Jugo-slavije, Beograd, 1985, str. 174).

31

rata već u prvom naletu pregazio pola Evrope i stekao neslućene prednosti nad snagama an-tifašističke koalicije, a to se nije moglo postići bez pomoći sa strane. Pomoć sa strane se, me-đutim, mogla dobiti samo po cijenu koja se ni-je smjela platiti. Vodeće sile antifašističke koali-cije, uprkos Atlantskoj povelji,34 nijesu krile na-mjeru da pobjedom u Drugom svjetskom ratu stvore sebi poziciju s koje će projektovani „no-vi svjetski poredak” sila osovine zamijeniti fak-tičkim vlastitim gospodarenjem svijetom. Sta-

34 „Atlantskom poveljom”, koju su potpisali šefovi SAD i Velike Britanije 14. avgusta 1941. godine, utvr-đena su načela njihove spoljne politike nakon Dru-gog svjetskog rata, u kojima se ističe: da dvije zemlje ne prihvataju bilo kakve teritorijalne promjene izvrše-ne suprotno izraženoj volji zainteresovanih naroda; da svi narodi imaju pravo da sami izaberu oblik vladavi-ne u kome žele da žive i da suverena prava naroda, ko-ja su im silom oduzeta, moraju biti ponovo uspostavlje-na; da svi narodi moraju imati slobodan pristup trgovi-ni i svjetskim izvorima sirovina, kao i pravo slobodne plovidbe; da poslije pobjede nad nacističkom tiranijom treba uspostaviti mir koji će biti zasnovan na odustaja-nju od prijetnji silom ili upotrebe sile od strane svih dr-žava i osiguran širokim i čvrstim sistemom kolektiv-ne bezbjednosti, u okviru koga moraju biti razoružane sve agresorske snage, a miroljubivim narodima olak-šan teret koji predstavljaju troškovi naoružanja (Bal-kanski ugovorni odnosi 1876–1996, Beograd, 1998, knj. II, str. 508–509).

32

ljin, stoga, još u toku najžešćih ratnih okršaja, bez okolišenja traži od zapadnih saveznika iz antifašističke koalicije razumijevanje za njego-vu posebnu zainteresovanost za sudbinu Polj-ske, jer se, kako kaže, Poljska „graniči sa So-vjetskim Savezom, pa je problem Poljske neo-djeljiv od problema sigurnosti Sovjetskog Save-za”.35 Zapadni saveznici, u isto vrijerme, tako-đe sasvim otvoreno, iražavaju zabrinitost zbog toga što se zemlje kojima „gospodari” Sovjet-ski Savez, „plus komunističke partije u mno-gin državama”, već tokom rata svrstavaju „na jednu stranu”.36 U takvoj strateškoj igri velikih ratnih saveznika, koja je neumitno vodila pla-niranoj poslijeratnoj velikosilskoj konfrontaci-ji, i ulozi su bili veliki.37 Male zemlje i njiho-

35 Tajna prepiska Ruzvelt – Staljin, Zagreb, 1965, str. 297.

36 Tajna prepiska Čerčil – Staljin 1941–1945, Zagreb, 1965, str. 378.

37 Jedan od njih je, na primjer, bila i sama Komin-terna. Raspuštanje ove organizacije bilo je, dobrim di-jelom, posljedica iskazivanja Staljinove „dobre volje” prema zapadnim saveznicima u trenutku kada je njiho-vo podozrijevanje prema smislu njenog postojanja mo-glo da utiče na obim i karakter vojne saradnje u anti-fašističkoj koaliciji, iako u zvaničnom saopštenju po-vodom tog čina piše da je Kominterna „sve više odži-vljavala ukoliko je pokret rastao i njegovi zadaci u po-jedinim zemljama postali sve složeniji, i čak je postala

33

vi interesi trebalo je da posluže velikima, kako je tada i javno govoreno, samo kao moneta za potkusurivanje.

Peto. Uspostavljanje kontrole nad situaci-jom u zemlji isključivalo je svaku eventualnu obnovu starog poretka, budući da bi to znači-lo vraćanje na klasne, političke, međunacional-ne i međuvjerske odnose koji su i doveli do nje-nog brutalnog raspada. Neku drugačiju, novu, soluciju, međutim, nijesu preferirali ni istočni, ni zapadni saveznici. „Preventivno” djelujući u tom smislu, Moskva, na primjer, već uoči Prvog zasjedanja AVNOJ-a poručuje da će se pitanje režima u Jugoslaviji rješavati „poslije razbijanja italijansko-njemačke koalicije i poslije oslobo-đenja zemlje”.38 Odluke Drugog zasjedanja AV-NOJ-a, koje su značile nastavak započetog dru-štvenog preobražaja zemlje, Sovjeti su nazvali udarcem u njihova leđa.39 Na Zapadu su reak-

smetnjom za dalje učvršćivanje nacionalnih radničkih partija” (Rriručnik za istoriju međunarodnog radničkog pokreta, Beograd, 1964, str. 582).

38 Moša Pijade, Izabrani spisi, Beograd, 1966, tom I, knj. V, str. 792.

39 Đuro Salaj, jedan od urednika Radio-stanice Slo-bodna Jugoslavija, koja je svoj program emitovala iz Moskve, o tome kaže: „Prva reakcija u Moskvi bila je žestoka. Radio-stanica Slobodna Jugoslavija dobila je naređenje da ne objavi rezoluciju o zabrani povratka kralja Petra u Jugoslaviju, štoviše, jugoslovenski pred-

34

cije bile donekle drugačije, ali u prvi mah ne i mnogo povoljnije. Podrške, poput one koja sti-že sa stranica njujorškog lista PM (Post Meridi-em), bile su rijetke.40 Češća su bila rezonovanja, poput britanskih, da je AVNOJ svojim odluka-ma doveo Zapad pred svršen čin, da je britan-ski uticaj na Jugoslaviju i Balkan nepovratno izgubljen i da je opasnost da „proruski Titovi partizani” dovedu u svoju zemlju „sovjete” sa-svim realna.41 Englezi, doduše, formalno nije-su osporavali odluke Drugoga zasjedanja AV-NOJ-a, ali su usljed bojazni od „komunističke budućnosti” Jugoslavije, konstantno vršili pri-tisak na rukovodstvo NOP-a s ciljem da se u or-gane nove vlasti uključe predstavnici građan-skih partija koji bi faktički obezbijedili politič-

stavnik u Moskvi Veljko Vlahović bio je opomenut, pa su sve njegove emisije za Slobodnu Jugoslaviju, bile sta-vljene pod cenzuru. Manuilski mu je prenio poruku Staljina: ‘Hazjajin’ (domaćin, gazda) je neobično ljut. On smatra da je to udarac u leđa SSSR-u i odlukama u Teheranu” (Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, Beo-grad, 1979, knj. I, str. 15).

40 Riječ je o ocjenama: „PM je za svakog ko želi i ko se bori za savezničku pobjedu. PM je za svakog ko je spreman da pomogne uspostavljanje demokratskog mira. Tito i privremena vlada, koju su uspostavili par-tizani u Jugoslaviji, bore se za oba cilja” (PM, New York, 12. decembar 1943, str. 1).

41 Avnoj i savremenost, str. 253.

35

ki status quo.42 Stvari su počele da se mijenjaju tek krajem februara 1944. godine, nakon govo-ra Vinstona Čerčila u britanskom Donjem do-mu, kada je, „na zaprepašćenje dijela torijev-skih poslanika”, rekao da komunistima u Jugo-slaviji „pripada čast što su (oslobodilačom po-kretu) udarili temelje”, što je taj pokret „jačao i brojno rastao, uprkos njemačkih operacija širo-kih razmjera”, i što se „nastavljao proces preo-bražavanja i ujedinjavanja u kojem su nadvla-dale opšte nacionalne koncepcije”, a da su ju-goslovenski partizani u maršalu Titu „našli iz-vanrednog vođu, ovjenčanog slavom borbe za slobodu”.43

Šesto. Jugoslovenska izbjeglička vlada, koja je uporno slijedila svoju kvislinšku politiku, ta-kođe je bila protiv bilo kakvih promjena u ze-mlji koje bi dovele u pitanje monarhiju i ugrozi-

42 Jedna od posljedica tih pritisaka bilo je sklapanje sporazuma Tito – Šubašić i ulazak predstavnika nekih građanskih stranaka u Privremenu vladu DFJ. U obja-šnjenju NKOJ-a o razlozima zbog kojih je zaključen ta-kav sporazum navodi se da je to učinjeno „u prvom re-du po inicijativi i na pritisak premijera ministra Velike Britanije Vinstona Čerčila”, te da je NKOJ morao po-pustiti pred tim pritiscima jer je to bio uslov da se do-bije oružje i ratna oprema za NOVJ (Slobodan Nešović, Temelji nove Jugoslavije, Beograd, 1973, str. 254–255).

43 Isto, str. 258.

36

le poziciju starih vladajućih snaga.44 U saopšte-nju izdatom tim povodom u Kairu, odluke AV-NOJ-a nazvala je djelom nasilnog, terorističkog pokreta koji „ne odgovara ni u čemu demokrat-skim i socijalnim shvatanjima našeg naroda i njegovom narodnom duhu”,45 oštro zamjeraju-ći savezničkim silama zbog toga što je „na Kon-ferenciji u Teheranu odato priznanje Narodno-oslobodilačkoj vojsci Jugoslavije i odlučeno da joj se pruži pomoć”.46 Slično su regovali i čet-nici u zemlji. Na njihovu inicijativu, u januaru 1944. osnovana je „Jugoslovenska narodna de-mokratska zajednica”, u kojoj su se, pored ne-kih prvaka građanskih stranaka iz Srbije, Cr-ne Gore i Slovenije, i „jugoslovenski orijentisa-nih Hrvata”, našli i socijalisti sa Živkom Topa-lovićem na čelu. Na svom kongresu u selu Ba (Srbija) ta skupina je „osudila odluke AVNOJ--a, izrazila žaljenje što savezničke sile pomažu Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije i iz-

44 U Istoriji Saveza komunista Jugoslavije o tome pi-še: „Iako formirana na zahtjev britanske vlade s ciljem da se olakša rješavanje ‘jugoslovenskog problema’, vla-da B. Purića ostala je i dalje zastupnik najekstremnijih velikosrpskih krugova koji su nastavljali da podržavaju četnike” (Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 279.

45 Avnoj i savremenost, str. 252.46 Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 279.

37

jasnila se za obnovu monarhističke Jugoslavi-je na trijalističkom ‘federativnom principu’”.47

Svemu tome uprkos, vijećnici AVNOJ-a su 29. novembra 1943. godine, obuzeti nekom vr-stom sensimonovskog optimizma,48 smogli snage da usvoje Deklaraciju čiji prve riječi, ma-da iskazane nešto drugačijom dikcijom nego, na primjer, one u znamenitoj američkoj Dekla-raciji nezavisnosti, ne predstavljaju manje od njih pregnantan „raport istoriji”.49 I, što je još

47 Isto.48 Riječ je o vjerovanju znamenitog socijalutopiste

Kloda Anrija Ssn Simona, da „zlatno doba ljudskog ro-da nije iza nas, već pred nama; ono počiva na usavrša-vanju društvenog poretka” (Fransoa Šatle – Olivije Di-jamel – Evlin Pizije, Op. cit, knj. II, str. 899–900).

49 Te riječi glase: „U toku dvije i po godine nepre-kidne narodno-oslobodilačke borbe protivu okupato-ra i njegovih pomagača, narodi Jugoslavije postigli su krupne i odlučujuće uspjehe, kako u unutrašnje-po-litičkom, tako i u spoljno-političkom pogledu. Poslije svakog neprijateljskog pokušaja da razbije našu narod-no-oslobodilačku vojsku, naša se oružana sila poveća-vala, unutra učvršćivala i vojno- stručno podizala. Što se neprijatelj više trudio da uguši oslobodilački pokret naših naroda, to su se više narodne mase zbijale u tom pokretu oko Vrhovnog štaba i proslavljenog narod-nog vođe druga Tita, oko Antifašističkog vijeća narod-nog oslobođenja Jugoslavije i oko nacionalnih politič-kih predstavnika pojedinih naroda Jugoslavije. Stalno se povećavala naša oslobođena teritorija, rasle su naše

38

važnije, uspjeli su da donesu dvije krucijalno važne odluke o hit et nunc državno-pravnom ozbiljenju započetog procesa korjenitih dru-štvenih promjena. Prva odluka bila je: „1. Ta-kozvanoj Jugoslovenskoj vladi u inostranstvu oduzimaju se sva prava zakonite vlade Jugosla-vije, a napose pravo da pred stranim državama zastupa narode Jugoslavije. To važi i za svaku drugu ‘vladu’ koja bi u buduće bila stvorena u zemlji ili izvan zemlje, a mimo volje naroda Ju-goslavije, koja se danas izražava jedino u An-tifašističkom vijeću narodnog oslobođenja Ju-goslavije. 2. Kralju Petru II Karađorđeviću za-branjuje se povratak u zemlju, s tim da će pi-tanje kralja i monarhije riješiti sam narod svo-jom sopstvenom voljom poslije oslobođenja či-tave zemlje. 3. Nalaže se predsjedništvu Anti-fašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugo-slavije da, u svrhu poništenja i ponovnog skla-panja, odnosno odobrenja, pregleda međuna-rodne ugovore i obaveze koje je u inostranstvu u ime Jugoslavije sklopila izbjeglička ‘jugoslo-venska vlada’. 4. Međunarodni ugovori i oba-veze, koje bi u buduće u inostranstvu sklopi-

materijalne rezerve i povećavali izvori za snabdijeva-nje za našu Narodno-oslobodilačku vojsku i stanovni-štvo. Uporedo s tim razvijali su se organi narodne vla-sti i upravni organi te vlasti” (Službeni list DFJ, br. 1, Beograd, 1945).

39

la u ime Jugoslavije i njenih naroda izbjeglič-ka takozvana Jugoslovenska vlada, neće se pri-znati”.50 Druga odluka je glasila: „1. Narodi Ju-goslavije nikad nijesu priznali i ne priznaju ras-komadanje Jugoslavije sa strane fašističkih im-perijalista i dokazali su u zajedničkoj oružanoj borbi svoju čvrstu volju da ostanu i dalje ujedi-njeni u Jugoslaviji. 2. Da bi se ostvario princip suverenosti naroda Jugoslavije, da bi Jugoslavi-ja predstavljala istinsku domovinu svih svojih naroda i da više nikada ne bi postala domenom bilo koje hegemonističke klike, Jugoslavija se izgrađuje i izgradiće se na federativnom princi-pu koji će obezbijediti punu ravnopravnost Sr-ba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogo-raca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slove-nije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Herce-govine. 3. U skladu s takvom federativnom iz-gradnjom Jugoslavije, koja se temelji na najpu-nijim demokratskim pravima, jeste činjenica da već sada u vrijeme narodno-oslobodilačkog rata, osnovne organe narodne vlasti kod poje-dinih naroda Jugoslavije, predstavljaju narod-no-oslobodilački odbori i zemaljska antifaši-stička vijeća narodnog oslobođenja (Glavni na-rodno-oslobodilački odbor Srbije, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hr-

50 Službeni list DFJ, br. 1, Beograd, 1945.

40

vatske, Slovenački narodno-oslobodilački od-bor, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Cr-ne Gore i Boke, Zemaljsko antifašističko vije-će narodnog oslobođenja Sandžaka, inicijativ-ni organi za Zemaljsko antifašističko vijeće na-rodnog oslobođenja Makedonije) i da je Antifa-šističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavi-je vrhovno zakonodavno i izvršno predstavnič-ko tijelo naroda Jugoslavije i vrhovni predstav-nik suvereniteta naroda i države Jugoslavije. 4. Nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbi-jediće se sva nacionalna prava”.51

Četiri su uvjerljiva pokazatelja odlučno-sti i snage tog pregnuća, koji – kad su u pita-nju njihovi neposredni učinci – u pozitivnom smislu prepoznatljivo izdvajaju odluke Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a iz korpusa uporednih „međaša”.

U prvom redu, to je dinamika oživotvorenja ovih odluka u ratnim uslovima.

Proces sprovođenja odluka Drugog zasje-danja AVNOJ-a, u smislu dovršenja izgradnje federalne strukture zemlje putem ustanovlje-nja državnog bića njenih članica, okončan je za

51 Isto.

41

manje od godinu dana.52 U momentu oslobo-đenja zemlje, u maju 1945. godine, sve su fe-deralne jedinice imale svoje vlade, u kojima za razliku od savezne vlade nije bilo predstavnika građanskih stranaka. Nakon održanih izbora, Ustavotvorna skupština je, 29. novembra 1945. godine, usvojila Deklaraciju o proglašenju Fe-derativne Narodne Republike Jugoslavije, ko-ja glasi:

„I. Demokratska federativna Jugoslavija pro-glašuje se narodnom republikom pod imenom Federativna Narodna Republika Jugoslavija.

Federativna Narodna Republika Jugoslavi-ja je savezna država Republikanskog oblika, za-jednica ravnopravnih naroda, koji su slobod-no izrazili svoju volju da ostanu ujedinjeni u Jugoslaviji.

II. S ovom Odlukom se u ime svih naro-da Jugoslavije ukida monarhija u Jugoslaviji, a kralj Petar II Karađorđević sa cijelom dina-stijom Karađorđevića lišava svih prava koja su njemu i dinastiji Karađorđevića pripadala”.53

Zatim, to je riješenost vođstva NOP-a, sna-žno ispoljena uoči i neposredno nakon Drugog

52 Tokom 1944. godine demokratskim republikama proglašene su: Slovenija – 19. februara; Hrvatska – 8. maja; Bosna i Hercegovina – 1. jula; Crna Gora – 14. ju-la; Makedonija – 2. avgusta; Srbija – 11. novembra.

53 AVNOJ i savremenost, str. 627.

42

zasjedanja AVNOJ-a, da istraje u ostvarivanju njegovih odluka.

Nagovještavajući takav kurs, Tito, na pri-mjer, oktobra 1943. godine jasno stavlja do znanja učesnicima Moskovske konferencije da vođstvo NOP-a neće, ni po koju cijenu, prihva-titi planove Londona da angažuje dio svojih vojnih potencijala u oslobađanju jugosloven-ske teritorije.54 Na istoj liniji je i Đilasova po-ruka saveznicima od 7. novembra 1943. godine: „Mi ratujemo za svoje vlastito oslobođenje, sve što smo stekli stekli smo sopstvenim rukama, ali ratujemo zajedno i sa saveznicima i smatra-mo da je dužnost saveznika da nas pomažu, jer pomažu i svoju vlastitu stvar, a da je stvar nas samih – i jedino nas samih – kako ćemo ure-diti naše unutrašnje stvari. Tako mi tumačimo Atlantsku povelju”.55 Bila je to jasna poruka ur-bi et orbi da se borba jugoslovenskih partizana ni po jednom relevantnom kriterijumu ne mo-že upoređivati s raznim ustancima u drugim evropskim zemljama,56 te da će se nove vlasti u

54 Josip Broz Tito, Sabrana djela, Beograd, 1984, tom 17, str. 54.

55 Milovan Đilas, Članci, Beograd, 1947, str. 99.56 Objektivno se ti ustanci, čak i u zemljama koje su

imale pokrete otpora, ni po broju učesnika, ni intenzi-tetu borbenih djejstava, ni po faktičkim vojnim i poli-tičkim učincima, ne mogu upoređivati sa jugosloven-

43

Jugoslaviji prema rezultatima te borbe odnositi isključivo kao prema svojoj tekovini. Tito će na to podsjetiti i u svom govoru na Visu 12. sep-tembra 1944. godine, kada će kazati: „Ako smo mi u sklopu naših velikih saveznika jedna mala zemlja po teritoriji, svojim djelima smo doka-zali da je naš narod velik duhom. Bilo bi nam mnogo krivo i ne bismo se s tim mogli pomiri-ti, kad bi se u ovim danima, u kojima se rješa-va sudbina pojedinih zemalja, naša zemlja sma-trala nečim trećestepenim, kada bi nas držali po strani i kada bi nam drugi krojili košulju. Mi hoćemo da budemo zajedno sa našim save-znicima za stolom gdje će se rješavati sudbina Evrope, pa i naše zemlje. To je naše pravo i mi ćemo pri njemu i ostati”.57 Ponovio je to i u go-voru u Ljubljani 27. maja 1945. godine, ističu-ći da jugoslovenski narodi teže „da budu u sva-kom pogledu nezavisni”.58

skom narodooslobodilačkom borbom. Većina njih se, uostalom, javlja tek nakon otvaranja tzv. drugog fronta i iskrcavanja Amerikanaca u Normandiji, kad je ishod Drugog svjetskog rata bio sasvim izvjestan. Čak je i ču-veni Varšavski ustanak, pod vođstvom B. Komrakov-skog, počeo tek 1. avgusta 1944. godine, kada su jedini-ce Crvene armije već bile na obalama Vltave.

57 Josip Broz Tito, Jugoslavija u borbi za nezavisnost i nesvrstanost, Beograd, 1978, knj. 5, str. 12.

58 Tito, Govori i članci, knj I, str. 302.

44

Dalje, to je činjenica da u vođstvu NOP-a i jugoslovenskom rukovodstvu koje je promo-visano odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ--a zaista misle ono što govore, a to znači i da se, kad se o njihovoj zemlji radi, neće ostvariti saveznički projekti o podjeli sfera uticaja. Do-zvola Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugo-slavije od 14. januara 1944. godine engleskim vojnicima da mogu s partizanima učestvovati u odbrani Visa i napadu na Lastovo data je stro-go uslovno i glasila je: „Dozvoljavamo iskrca-vanje 150 engleskih vojnika za odbranu Visa i napada na luke. Odobravamo zajednički napad na Lastovo i zajedničku posadu. Civilna poza-dinska vlast mora biti vršena samo od naših or-gana”.59 Englezi su pred kraj rata morali da se obrate NKOJ-u s molbom da im dozvoli prolaz kroz Ljubljanska vrata u Austriju, kako bi ta-mo nastavili borbu. NKOJ se odlučno suprot-stavio i planu izbjegličke vlade iz Londona za stvaranje neke vrste njenog strateškog oslonca u četničkim formacijama i ostacima monarhi-stičke strukture u Srbiji, što bi moglo olakša-ti infiltraciju zapadnih krugova u proces oslo-bođenja sjeverozapadnih djelova zemlje, a time i usloviti da se vlast u tom regionu konstituiše na drugačijim osnovama od onih na kojima se

59 Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, knj. I, str. 42.

45

formirala u toku narodnooslobodilačke borbe. U tome smislu tražio je angažovanje sovjetskih trupa u oslobađanju sjeverne Srbije i Beograda. No, i ove savezničke trupe mogle su da stupe na jugoslovensko tlo samo pod uslovom da ga na-puste čim prestanu borbena djejstva.60 Učešće jedinica Crvene armije u borbama za Beograd i na područjima prema Mađarskoj i Austriji nije dovelo u pitanje činjenicu da je odlučujuću ulo-

60 Povodom sporazuma koji su tom prilikom sklopi-li vlada SSSR i Vrhovna komanda Crvene armije sa Na-cionalnim komitetom i Vrhovnim štabom Narodnoo-slobodilačke vojske Jugoslavije, TASS je 28. septembra 1944. godine prenio saopštenje sovjetskog vrha: „Prije nekoliko dana sovjetska komanda – imajući u vidu in-terese razvijanja borbenih operacija protiv njemačkih i mađarskih trupa u Mađarskoj obratila se Nacional-nom komitetu oslobođenja Jugoslavije i Vrhovnom šta-bu NOV i POJ Jugoslavije s molbom da daju pristanak na privremeni ulazak sovjetskih trupa na jugosloven-sku teritoriju koja graniči s Mađarskom. Sovjetska ko-manda saopštila je tom prilikom da će sovjetske tru-pe, pošto izvrše svoje operativne zadatke, biti povuče-ne iz Jugoslavije. Nacionalni komitet i Vrhovni štab Ju-goslavije pristali su da zadovolje molbu sovjetske ko-mande. Sovjetska komanda je primila uslov, koji je po-stavljen s jugoslovenske strane, da će na teritoriji Jugo-slavije, u oblasti gdje će se nalaziti jedinice Crvene ar-mije, djelovati civilna administracija Nacionalnog ko-miteta oslobođenja Jugoslavije” (Josip Broz Tito, Sabra-na djela, tom 23, str. 204).

46

gu u oslobađanju Jugoslavije odigrala njena na-rodnooslobodilačka vojska. Pod istrim uslovi-ma, Tito je 5. oktobra 1944. godine u Krajovi primio jednu delegaciju iz Bugarske koja je mo-lila da se njihovoj vojsci dozvoli da zajedno s je-dinicama NOV i POJ učestvuje u posljednjim operacijama protiv Hitlerovih armija i tako se barem donekle iskupi za svoj raniji kolaboraci-onizam sa njima.61 Bila je to, ujedno, i potvrda više da je Džordž Blin, časnik 46. obalske arti-ljerije Armije SAD, bio u pravu kada je Tita na-zvao tvorcem moćne armije „od blizu 300.000 ljudi” i, poslije „četvorice velikih” (Ruzvelta, Staljina, Čerčila i De Gola), „vjerovatno najutu-cajnijim vođom na svijetu”.62

Najzad, to je činjenica da neposredne razul-tate u političkom, vojnom, državno-pravnom i svakom drugom relevantnom pogledu kakve su proizvele odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a, s obzirom na navedene okolnosti, nije imao ni-jedan drugi „međaš” u novijoj istoriji čovječan-stva. Zakrvljeni, politički, vjerski, nacionalno i svakako drugo duboko podijeljeni i unazađeni jugoslovenski društveni prostor je, zahvaljujući prestrojavanju u skladu sa avnojevskim odlu-kama, za par godina preobraćen u državnu za-

61 Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, knj I, str. 31.62 AVNOJ i savremenost, str. 252.

47

jednicu sa primjernim demokrtaskim ustroj-strvom unutar i između njenih članica, te za-vidnim međunardnim ugledom i spoljnopo-litčkom orijentacijiom u skladu s najprogresiv-nijim onovremenim reperima. Na stazi njenog povijesnog kretanja bili su podjednako sopstve-ni mir, sloboda i nezavisnost i stvaranje uslova za bolji i pravedniji svijet uopšte.

IIPoluvjekovno testiranje odluka Drugog za-

sjedanja AVNOJ-a, u okolnostima kakve su bi-le jugoslovenske, ne samo da nije moralo, nego, kako se pokazalo, nije ni moglo da bude lako i bezobolno, nužno uspješno i sa zakonito sreć-nim krajnjim ishodom.

Očekivane i nepredviđene probleme i isku-šenja tog procesa, pritom, nijesu nametali samo zahtjevi da se prevladaju ekonomske, socijalne, kulturološke, psihološke i druge često ekstrem-no izražene razlike između pojedinih djelova zemlje. Stalan i velik izvor teškoća predstavlja-lo je i to što se, s jedne strane, u svjetskim raz-mjerama relativno mala i u mnogom pogledu zaostala zemlja, mogla izbaviti iz posvemašnje zaostalosti i uopšte enormno zaoštrenih unu-trašnjih problema jedino poduhvatima poput odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a i što su, s druge, te odluke bile sazdane na, objektivno i

48

subjektivno, izuzetno složenim i teško ostvar-ljivim zahtjevima. Naime, iako ti zahtjevi for-malno nijesu bili novi ni nepoznati, suštinski su ipak predstavljali nešto s čim svijet do tada nije imao gotovo nikakvog iskustva, niti je nu-dio bilo kakvu njegovu ohrabrujuću (izglednu) operacionalizaciju. Na to, uostalom, ukazuje njihovo poređenje sa onim što su imali da rje-šavaju socijalni i politički subjekti u zemljama uporednih „međaša”.

Američka federacija, na primjer, izrasla je iz entiteta u kojima je u još u toku njihovog ko-lonijalnog statusa postojala razvijena građan-ska svijest, čija politička kultura obiluje sna-žno izraženim elementima participativnog i koji već imaju odgovarajuće društvene i držav-ne ustanove. Kondorse je, stoga, mogao da ka-že da je „obični zdravi razum naučio… stanov-nike britanskih kolonija da i Englezi koji su ro-đeni na drugoj strani Atlantskog okeana ima-ju ista onakva prava kao i oni koji su rođeni na Griničkom meridijanu”.63 „Očeve osnivače”, dakle, nije mučio problem „materijala” iz ko-jeg će graditi američko državno zajedništvo, već su se bavili izborom njegove najbolje forme, pri čemu su izvjesna (organizaciona) uputstva u tom pogledu mogli da nađu u, svakako po-

63 B. Rasel, Op, cit., str. 693.

49

znatom im, Sen-Pjerovom Projektu vječnog mi-ra, iz 1713. godine.64 U Jugoslaviji je, međutim, federalizam predstavljao neku vrstu prvog ko-raka, i osnovnog sredstva, kojim je domicilnim narodima – sa pretežnim brojem onih čija poli-tička kultura još nije bila izašla iz okvira domi-nantnih podaničkih obzorja – trebalo omogu-ćiti da stvore svoje države.

Jugoslovenski federalizam kao uzor kori-sti „sovjetsko iskustvo” u regulisanju odnosa u složenoj društvenoj i državnoj zajednici. To po-sebno važi za formulisanje građanskih prava i sloboda, te odnosa na relaciji centralna vlast – federalne jedinice – lokalna samouprava, gdje se prvi jugoslovenski ustav prepoznatljivo osla-nja na pravnu logiku i političku retoriku so-vjetske konstitucije iz 1936. godine.65 Uz to, i

64 Radi se o projektu stvaranja zajednice država či-ji je krajnji cilj bio uspostavljanje trajnog mira, a koja bi opstojala na principu političkog stausa quo, u smislu da svaka država-članica ostane u biti nezavisna, s tim što bi dio njihovih zajedničkih poslova bio prenesen na centralne organe nad čijim bi radom imale punu kon-trolu (Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit., tom II, str. 896–897).

65 Takođe su veoma korišćena i sovjetska uputstva u pogledu međunacionalnih odnosa, kako ih projektuje Deklaracija prava naroda Rusije, u smislu da se u novoj zajednici garantuje: „ravnopravnost i suverenost naro-da”; pravo naroda „na slobodno samoopredjeljenje, sve

50

u Beogradu se, jednako kao i u Moskvi, idea-lom smatra uspostavljanje društvenih odnosa u kojima će, kako je Marks znao da kaže, zako-ni pravde i morala, kojima ljudi treba da se ru-kovode u međusobnim odnosima, postati „vr-hovni zakoni u odnosima među narodima”.66 Sve to, ipak, ne znači da se jugoslovensko po-imanje slobode, kao cilja koji može biti ostva-ren tek sa svjetsko-istorijskom pobjedom pro-letarijata nad buržoazijom, sasvim podudara s onim u Sovjetskom Savezu. Naprotiv, znatno je bliže uvjerenju Džona Stjuarta Mila, da „jedina sloboda koja zaslužuje to ime, jeste sloboda da sopstveno dobro tražimo na svoj način”,67 ne-go Staljinovom stanovištu, da je „oslobođenje mase uslov za oslobođenje ličnosti”, usljed čega i glavna parola marksizma mora da bude „sve za masu”.68 Na toj razlici, koja nije bila samo te-

do otcjepljenja i stvaranja samostalne države”; „ukida-nje svih i svakojakih nacionalnih i nacionalno-religij-skih privilegija i ograničenja”; slobodan razvoj nacio-nalnih manjina i etničkih grupa” (Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 405).

66 K. Marks – F. Engels, Izabrana djela, Beograd, 1949, tom I, str. 339.

67 J. S. Mill, Three Essays (On Liberty, Representative Goverment, The Subjection of Women), London, 1975, str. 83.

68 J. V. Staljin, Anarhizam ili socijalizam, Beograd, 1949, str. 7.

51

orijska, nastajala su mnoga jugoslovensko-so-vjetska nesaglasja tokom čitavog Drugog svjet-skog rata, a ona će se naći i u osnovi sukoba KPJ sa Kominformom 1948. godine. 69 Drugo je pitanje to što ni u Jugoslaviji, kao ni drugdje, u razumijevanju suštine i sadržine pojmova „sopstveno dobro” i „na svoj način” nije uvijek bilo lako doći do, kako bi filozofi kazali, kon-templacije čiste istine.70

Osim toga, ostvarivanje odluka Drugog za-sjedanja AVNOJ-a bilo je moguće samo na te-melju zajedništva jugoslovenskih nacionalnih i državnih entiteta kojim će et verbis et re biti po-štovano sveto trojstvo:

a) da se njime ništa ne konstruiše i ne oktro-iše, ne nameće i ne podmeće, već se razumno i u granicama realnog, međusobno približava i funkcionalno usklađuje ono što, kao istorijski

69 Više o tome, u: Radovan Radonjić, Sukob KPJ sa Kominformom i društveni razvoj Jugoslavije, Zagreb, 1979, III izdanje, str. 35–54.

70 Naprotiv, veli Robert Dal: „U pluralističkoj zemlji sa umjereno složenim društvom, to jest u bilo kojoj sa-vremenoj demokratskoj zemlji, teško je… tačno odre-diti pojam ‘zajedničkog dobra’ da to može poslužiti kao smjernica za donošenje kolektivnih odluka. U najma-nju ruku, može se reći da su sva tri termina – ‘konkret-no dobro’, ‘zajedničko’ i ‘dobro’ – problematična” (Ro-bert Dal, Demokratija i njeni kritičari, Podgorica, 1999, str. 400).

52

već formirano i potvrđeno, egzistira kroz razli-čite državne i društvene entitete;

b) da je ono formalno i faktički moguće i po-željno samo tada i dotle, kada i dokle ne dovodi u pitanje njihove specifične regionalne i druge osobenosti i dinamizme, ne sputava ih u razvo-ju i ne ograničava im pravo i slobodu da samo-stalno odlučuju o svemu gdje je takva odluka za njih smatrana boljom od zajedničke;

c) da se njime nijedan od tih entiteta ne liša-va izvornog suvereniteta, odnosno prava da ga napusti kad ocijeni da njime, iz bilo kog razlo-ga, ne ostvaruje svoje temeljne interese i ciljeve.

Tome na putu, međutim, stajao je moćan oponent: antinomija centralizam – decentrali-zacija, potpomognuta još i veoma svježim tra-umama prethodnog zajedništva, karakteristič-nog po tome što su više-manje svi njegovi (volj-ni i nevoljni) konstituenti nastojali da ga isko-riste za ostvarivanje svojih ciljeva i interesa na račun „onih drugih”. Odgovor na probleme i iskušenja koji su otuda konstantno vrebali, a na koje slovenački politički prvaci ukazuju već u prvoj fazi stvaranja novog zajedništva,71 nije se

71 Slovenački delegati već na Drugom zasjedanju AVNOJ-a postavljaju pitanje „jezika u našoj vojsci”, uz obrazloženje da je „u prošlosti baš to pitanje unosilo u vojsku veliko nezadovoljstvo”. Godinu dana kasnije iz Slovenije stižu i upozorenja da bi valjalo poštovati „pro-

53

nalazio u uvjerenju koje u početku snažno pro-žima cjelokupan jugoslovenski politički vrh, da upravljanje svim važnim poslovima u zemlji sa jednog mjesta – nema alternativu.72

gram što veće liberalnosti prema pojedinim zemljama”, da se „ne treba bojati nacionalnih formalnih atributa”, te da „isprva može biti jedinstvo samo u osnovnim na-čelima” (Radovan Radonjić, Crnogorska enigma, Pod-gorica, 2002, str. 31).

72 Paradigmatično u tom pogledu bilo je Titovo razmišljanje na Drugom kongresu Narodnog fronta Jugoslavije, 27. septembra 1947: „Novo društveno ure-đenje u našoj zemlji zahtijeva i novi oblik političkog života. Mnogobrojne i heterogene po svojim shvatanji-ma, političke partije predstavljale bi najveću smetnju za brz i trajan razvitak naše zemlje. Ne samo politič-ka nego i ekonomska struktura naše zemlje isključuje mogućnost postojanja mnogih partija, sa starim pro-gramima i starim shvatanjima. Jedinstven ekonom-ski program zahtijeva i političko jedinstvo. Zamisli-mo sebi ovakvu sliku: svršili smo rat, treba preći na iz-gradnju zemlje, treba sav narod mobilisati za izvrše-nje mnogobrojnih i važnih zadataka, a imamo razne partije na čelu s raznim Grolima, Mačekima, Šubaši-ćima, Lazicama, Gavrilovićima itd. Jedan kaže: ne tre-ba graditi najprije ovaj most, već onaj drugi. Drugi će kazati: zašto se daje više pomoći, recimo Bosni, Lici, Crnoj Gori, nego nekoj drugoj repiblici?… Kazali bi: što će nama Petogodišnji plan, što će nama industrija-lizacija, elektrifikacija, … što će nama planska poljo-privreda, neka svaki seljak radi kako zna i može… To bi naše snage paraliziralo” (J. B. Tito, Govori i članci, knj. III, str. 133).

54

Enormne teškoće u rješavanju svih tih pro-blema pratila su i ne manje složena iskušenja izazvana kolektivizacijom poljoprivrednih ga-zdinstava, opadanjem (masovnog) graditelj-skog elena već u periodu obnove i izgradnje, iz-nenadnom ekonomskom blokadom sa Istoka i nesnalaženjem kod prvih koraka samoupravne transformacije.73 Iipak, sve to nije odmah zau-stavilo tokom rata i revolucije pokrenuti talas društvenih promjena. Naprotiv, taj zamah je bio toliko snažan da je zemlja tokom prve dvije decenije „novog života”, u svojem povijesnom

73 Dramatičnost situacije u kojoj se zemlja našla sa-mo zbog ekonomske blokade s Istoka, na primjer, ilu-struju podaci: da je iz kredita ugovorenih sa Sovjet-skim Savezom, Poljskom i Čehoslovačkom, koji su na-mah otkazani usljed sukoba sa Kominformom, treba-lo izgraditi sve objekte u zemlji predviđene prvim Pe-togodišnjim planom (Josip Broz Tito, Borba Saveza ko-munista Jugoslavije za socijalističku demokratiju, Beo-grad, 1952, str. 54–57); da su nakon prekida trgovin-skih odnosa sa istočnoevropskim zemljama rezerve ze-mlje u pogonskim gorivima bile svedene na svega 2–3 dana (Svetozar Vukmanović Tempo, Revolucija koja te-če, Beograd, 1971, knj. II, str. 99); da su krediti sa Zapa-da kojima je trebalo ublažiti posljedice ekonomske blo-kade sa Istoka dobijani pod neobično teškim uslovima (na najviše 4–5 godina, uz godišnju kamatu od 11%), i tek poslije isplate odštete za nacionalizovanu zemlju i priznanja dugova stare Jugoslavije (Isto, str. 102).

55

bilansu imala nekoliko odista podjednako ek-skluzivnih i fascinantnih uspjeha.

Uspješnim okončanjem sukoba sa Sovjet-skim Savezom i istočnoevropskim socijalistič-kim zemljama, Jugoslavija se dobrim dijelom – i subjektivno i objektivno -našla se izvan orbite staljinizma, a time i u prilici da (na)pravi prve korake ka uslovima i vremenu u kojima će ideje pravde, slobode i jednakosti legalno i legitim-no praktikovati na načine koji joj najviše odgo-varaju – bez bilo čijeg mentorstva spolja i bez bilo kakve unutrašnje hipoteke apriorne ideo-loške opredijeljenosti ili revolucionarnosti po svaku cijenu. U njoj se na elemente političkog pluralizma, pa čak i disperzije vlasništva, poče-lo gledati drugačije nego u zemljama „lagera”. Nezadovoljstvo njenih građana datim više ni-je bilo lišeno saznanja o mogućim alternativa-ma. Znalo se kakav bi trebalo da bude poredak u kome se želi (i može) bolje živjeti. Viši je bio standard života njenih građana, izraženiji nji-hov tzv. potrošački mentalitet i jasniji zahtjev u pogledu zaštite ljudskih prava i sloboda. U njoj je sve manje bilo mjesta za fikciju da se masov-nim unesrećenjem može stići do srećnog „no-vog” čovjeka, a razorenim društvom do fanta-zmagoričnog carstva nebeskog na zemlji. Dru-štvena stvarnost kojoj je većina njenih građana težila bila je antipod boljševičkoj inverziji, ka-

56

rakterističnoj po nadređenosti sistema čovjeku, države društvu, partije državi, politike ekono-miji, ideologije nauci, svrsishodnosti procedu-ralnoj racionalnosti, nužnosti slobodi, moni-zma pluralizmu.

Zemlja bilježi brz privredni razvitak. U re-kordno kratkom roku se industrijalizuje i po tom osnovu oslobađa mnogih zavisnosti spolja, uključujući i dio onih strateškog značaja. U de-ceniji 1952–1962. ima drugu po veličini stopu rasta društvenog proizvoda u svijetu, i vidno se približava srednje razvijenim zemljama (sa svim što to znači u njenom ekonomskom, soci-jalnom i kulturnom statusu i habitusu uopšte). U toj deceniji godišnji rast njenog društvenoga proizvoda iznosi 9,6%; zapošljenosti 5,9%; pro-duktivnosti rada u društvenome sektoru 5,9%, osnovnih sredstava privrede 8,5%; robnog iz-voza 12,6% i robnog uvoza 8,7%.74

Ekvidistanca prema velikim silama – koja je čini podjednako okrenutom svima i otvore-nom za sve spoljne uticaje, uključujući i one sa Zapada – još više je osnažila njenu ionako sa-svim solidnu međunarodnu poziciju, koju ima kao ugledna članica antifašističke koalicije i ze-mlja-suosnivač Organizacije ujedinjenih naci-

74 Branislav Marović, Ekonomska istorija Crne Gore, Podgorica, 2008, tom II, str. 233.

57

ja. Jugoslavija i njene političke organizacije mo-ćan su generator disolucije istočnoga bloka, od-nosno njegovih pogleda na svijet i koncepcija međunarodnih odnosa. Posebno važnu potvr-du da je tako dala su dva poznata jugosloven-sko-sovjetska dokumenta – Beogradska dekla-racija, 1955. godine,75 i Moskovska deklaraci-ja, 1956. godine.76 Na tom fonu je i Prva kon-

75 U beogradskom dokumentu konstatuje se da će dvije zemlje međusobne odnose razvijati na principi-ma: „nedjeljivosti mira na kome jedino može da poči-va kolektivna bezbjednost; poštovanja suverenosti, ne-zavisnosti, integriteta i ravnopravnosti među država-ma u uzajamnim odnosima i odnosima sa drugim dr-žavama; priznavanja i razvijanja miroljubive koegzi-stencije među narodima, bez obzira na ideološke razli-ke i razlike u društvenom uređenju, što podrazumijeva saradnju svih država na području međunarodnih od-nosa uopšte, a posebno ekonomskih i kulturnih odno-sa; pridržavanja načela uzajamnog poštovanja i nemi-ješanja u unutrašnje stvari ma iz kakvih razloga – eko-nomske, političke i ideološke prirode – pošto su pita-nja unutrašnjeg uređenja, različitih društvenih siste-ma i različitih formi razvitka socijalizma stvar isklju-čivo naroda pojedinih zemalja” (Savez komunista Jugo-slavije u međunarodnom radničkom pokretu, Beograd, 1968, str. 15–16).

76 U moskovskom dokumentu, koji su potpisali predstavnici SKJ i KPSS, stajalo je: „Obje strane, pridr-žavajući se gledišta da su putevi socijalističkog razvit-ka u raznim zemljama i uslovima različiti, da bogatstvo formi razvitka socijalizma doprinosi njegovom jačanju

58

ferencija nesvrstanih zemalja, održana u Beo-gradu 1961. godine, na kojoj se, shodno zalaga-njima Jugoslavije za principe „na kojima treba da počiva organizacija savremenog svijeta”,77 utvrđuje platforma za djelovanje zemalja nje-govih članica.78 Djelujući saobrazno tim prin-cipima, Jugoslavija daje zapažen doprinos su-zbijanju podjela i protekcionizama, te uklanja-nju carinskih barijera, nacionalnih, ideoloških

i polazeći od činjenice da je jednoj i drugoj strani tuđa svaka tendencija za nametanje svog mišljenja u određi-vanju puteva i formi socijalističkog razvitka – složile su se u tome da gore pomenuta saradnja (odnosi se na sa-radnju SKJ i KPSS – R. R.) treba da se temelji na punoj dobrovoljnosti i ravnopravnosti, na prijateljskoj kritici i na drugarskom karakteru razmjene mišljenja o spor-nim pitanjima između naših partija” (Isto).

77 Tito, Govori i članci, knj. XIV, str. 41.78 Radilo se o „utvrđenoj obavezi” tih zemalja: (1)

da vode nezavisnu politiku zasnovanu na koegzisten-ciji država različitih sistema i nesvrstanosti ili da poka-zuju želju za vođenjem takve politike; (2) da trajno po-državaju pokrete za nacionalnu nezavisnost; (3) da ni-jesu članice multilateralnog saveza formiranog u kon-tekstu sukoba velikih sila; (4) da, ako se nalaze u bila-teralnom vojnom savezu s nekom od velikih sila ili su članice regionalnog odbrambenog saveza, taj savez ne smije biti zaključen u kontekstu sukoba velikih sila; (5) da, ako su nekoj stranoj sili ustupile vojne baze, ta kon-cesija ne smije biti data u kontekstu sukoba velikih sila (Titograd, Praksa, br. 4/1978, str. 40).

59

i vjerskih zapreka političkoj, ekonomskoj, na-učno-tehničkoj, kulturnoj i drugoj saradnji ka-ko u vlastitim odnosima sa drugim državama, tako i uopšte u odnosima među narodima i ze-mljama u svijetu.79

Njeni vodeći socijalni i politički subjek-ti uvjereni su da imaju odgovore na sva pita-nja i izazove sa kojima se suočavaju, te da znaju puteve i sredstva kojima mogu realizovati svoj projekat društvenog razvoja. Saobrazno tome, Program SKJ, usvojen 1958. godine, označava-ju kao „dokument koji, više nego bilo koji dru-gi u novijoj istoriji radničkog i posebno komu-nističkog pokreta, s marksističkog naučno-teo-rijskog stanovišta objašnjava savremeni svijet, njegove probleme i protivurječnosti, mogućno-

79 Konkretno to znači da ona: intenzivira redovnu robnu razmjenu i drugu saradnju sa skandinavskim ze-mljama i zemljama Beneluksa; obnavlja veze sa Kana-dom, Hondurasom, Paragvajem, Venecuelom, Bolivi-jom, Panamom, Kostarikom, Kubom, Čileom, Brazi-lom; uspostavlja diplomatske odnose s Egiptom, Eti-opijom, Izraelom, Jordanom, Libanom, Sirijom, Indi-jom, Burmom, Iranom, Pakistanom, Japanom i Indo-nezijom. Jugoslavija već krajem 1953. godine ima diplo-matske odnose sa 49 zemalja (među kojima su bile sve evropske države osim Španije i Portugalije). Ima i 16 novih ekonomskih sporazuma sa zemljama sa kojima do tada nije sarađivala.

60

sti revolucionarnih socijalističkih promjena”.80 Temelj jugoslovenskog preobražajnog procesa, prema tom dokumentu, čine:

proizvođač, koji radom na društvenim sred-stvima za proizvodnju stvara dobra za podmi-rivanje vlastitih i opštih potreba;

radni kolektiv, koji je kao nosilac privređi-vanja zainteresovan za usklađivanje individu-alnih i kolektivnih interesa;

komuna, kao osnovna teritorijalno-politič-ka i društveno-ekonomska zajednica u kojoj se povezuju i najvećim dijelom ostvaruju ciljevi i interesi radnih ljudi i svih građana;

socijalističke društvene organizacije (poli-tičke, socijalno-ekonomske, kulturne i druge), koje djeluju kao „instrument društvene zajed-nice”, povezujući i usmjeravajući akciju svih su-bjektivnih snaga i „vršeći ulogu nosioca socija-lističke misli i njenog stalnog razvitka”.81

Idila, međutim, nije bila potpuna. Navedene i druge rezultate i uspjehe uporno prati hipote-ka nedokučenog odgovora na pitanja: kako sa-moupravni sistem učiniti superiornijim ne sa-mo od tzv. „realnog socijalizma”, čije su ozbilj-ne nedostatnosti razotkrivene tokom sukoba sa Kominformom, već i od bilo koje klasne para-

80 Isto, str. 410.81 Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 408.

61

digme uopšte; i kako društvo slobodnih i rav-nopravnih, koji žive u bratstvu i jedinstvu, us-postaviti u zemlji sa ekstremnim razlikama u nivou ekonomske razvijenosti „sjevera” i „ju-ga”, odnosno kulturološke i ideološke polarizo-vanosti „istoka” i „zapada”? Problem je utoliko veći što nijedna od mjera državne politike (od Osnovnog zakona o upravljanju privrednim preduzećima 1950, preko ustavnih promje-na započetih 1951. i nastavljenih donošenjem Ustavnog zakona 1953, do privredne reforme iz 1964), koje su preduzete s ciljem da se pre-mosti jaz između centralističko-administrativ-nog dirižizma i neutažive birokratske uzurpa-cije, na jednoj strani, i proklamovanih demo-kratskih prava i sloboda, na drugoj – nije dao željene rezultate.

U tim i sličnim momentima nalazi se naj-veći dio objašnjenja zašto jugoslovenski ko-munisti na svom Devetom kongresu (1969) – u kontekstu i dalje snažnoga nastojanja da do-kažu da ideja socijalizma, kao konkretnoisto-rijskog procesa društvenog oslobađanja rada i izbavljanja čovjeka iz okova klasne eksploataci-je i dominacije, nije fikcija već nešto što se ui-stinu može ostvariti – izražavaju spremnost da se odreknu nekih „agregata” na kojima su do tada temeljili vlastitu viziju (i izgradnju) „dru-štva prelaznog perioda”, te da potraže nove for-

62

mule za odnose između konstitutivnih djelova jugoslovenske državne zajednice. Suštinu to-ga zaokreta, u teorijskom smislu, odražavala su stanovišta:

da se etatizam „pokazao nesposobnim da rješava društvene protivurječnosti i probleme efikasnog razvitka”;82

da državnovlasnički monopol „vodi eko-nomskoj neracionalnosti i autarkičnom pri-vrednom razvoju”;83

da „odsutnost demokratije zatvara žive izvo-re stvaralaštva i progresa”.84

Političku platformu, na kojoj je promjene trebalo izvesti konstituisale su, više od ostalih, ocjene:

da su odnosi među republikama bili optere-ćeni objektivno veoma protivurječnim intere-sima, tako da „na jedinstvenom tržištu, na pri-mjer, nije isti položaj jedne razvijene i jedne ne-razvijene republike”;85

da se usljed različite strukture proizvod-nih snaga u republikama „vrlo lako” događa da odluke jedinstvene politike federacije „u stvari

82 Deveti kongres Saveza komunista Jugoslavije, Beo-grad, 1969, str. 58.

83 Dušan Bilandžić, Historija Socijalističke Federa-tivne Republike Jugoslavije, Zagreb, 1978, str. 347.

84 Isto.85 Ustavne promjene, Beograd, 1971, str. 20.

63

nejednako pogađaju” pojedine od njih i stvara-ju konflikte među njima;86

da se takvi problemi „ne mogu savladati ide-ološkim formulama, a još manje državnom pri-nudom preko federacije”;87

da su jugoslovenske nacije, „bez obzira na međusobne razlike u razvijenosti… posta-le kompletne moderne nacije koje ne mogu a da ne traže sve neophodne uslove za svoju pu-nu i svestranu ekonomsku, političku i kulturnu afirmaciju među drugim narodima svijeta”.88

Na urgentnost „ozbiljnih popravki sistema” koje su predstojale, i u prvom redu podrazu-mijevale reformu federacije čiji bi akcenat bio na decentralizaciji sistema upravljanja, utica-la je i pojava nimalo bezazlenih političkih tala-sanja u gotovo svim jugoslovenskim republika-ma, a ponajviše u tri najrazvijenije i objektivno najuticajnije.

Slovenija, tako, svoju osjetljivost na unita-rizam, centralizam i etatizam iskazuje u tzv. cestnoj aferi (1969), tokom koje će javno i jasno istaći potrebu za uvođenjem čistih računa iz-među republika i radikalno smanjenje bavljenja federalnih organa poslovima koje mogu i treba

86 Isto.87 Isto.88 Dušan Bilandžić, Op. cit., str. 375.

64

da budu u ingerencijama republika. To obrazla-že time da se „u Sloveniji stvaraju ekonomske, a u drugim republikama političke investicije”.89

Hrvatska je takođe uvjerena da je postoje-ći sistem odnosa u federaciji ekonomski ugro-žava i sve više osiromašuje (jer se njena sred-stva enormno prelivaju drugima). Izlaz iz toga ona vidi: prvo, u „likvidaciji saveznog držav-nog kapitala”; potom, u deviznom sistemu „koji će obezbjeđivati da devize pripadaju onima koji ih zarade”; najzad, u „novom načinu raspodje-le novca iz emisije Narodne banke”. Savez ko-munista Hrvatske će (1971) na toj liniji defini-sati političku platformu o učešću ove Republike u „daljem učvršćivanju federativne zajednice”, ali ne posredstvom integrativne funkcije save-zne države već direktno „preko raznih oblika saradnje i povezivanja… sa drugim narodima i republikama u svim oblastima društvenog, pri-vrednog i kulturnog života”.90

Oficijelna Srbija, pak, emituje poruku da sve što odgovara drugima, odgovara i njoj. Položaj i veličina Srbije i njeni potencijali (materijalni i ljudski) takvi su da, kako kažu srpski „komuni-stički liberali” (1972), ona „može da igra svaku igru” i da u svakoj varijanti nađe sebe i svoj in-

89 Isto, str. 361.90 Isto, str. 421.

65

teres. Naravno, sve to pod dva uslova: da se ze-mlja oslobodi tutorstva saveznoga vrha, odno-sno prakse da se u Jugoslaviji iz jednoga cen-tra, i na isti način, reguliše sve; i da se izbjeg-ne svaki manevar kojim bi se decentralizacija države „kompenzirala” centralizacijom partij-skog odlučivanja. Ističući da bi tako nešto zna-čilo uspostavljanje prinudne uprave nad nacija-ma i da velikodržavni centralizam ne odgovara nikome, oni preferiraju reformu koja će obez-bijediti potpuni suverenitet svake republike, uz „minimalnu zajedničku orijentaciju”. Saobra-zno tome, poručuju da ne čeznu za vraćanjem na stanje „kada se smatralo da po definiciji Sr-bija i Jugoslavija imaju isti stav”.91

U vrijeme kada je krenula u naznačene pro-mjene Jugoslavija je bila liberalnija, demokrat-skija i humanija od ostalih socijalističkih ze-malja. Ipak, pokazalo se, ne i toliko drugačija od njih da bi priželjkivani demokratski prepo-rod bio ostvaren. Ustavna reforma iz 1974, sa svojim idejom da se centralističko upravljanje supstituiše sporazumijevanjem i dogovaranjem republika, nije dosegla do proklamovanog ci-lja. Ona, ne samo da nije doprinijela realizaciji zahtjeva da se svakom narodu omogući da ras-polaže ostvarenim viškom rada, odnosno da

91 Isto, str. 371, 417.

66

odlučuje o uslovima svog ekonomskog, kultur-nog i uopšte društvenog života, već se pretvo-rila u manevar koji je donekle disperziranom, ali i dalje neprikosnovenom, partijsko-držav-nom monopolu omogućio da iza njene fasade izgradi još šira i čvršća uporišta svoje domina-cije. Umjesto anticipiranog bitno relaksirajućeg konfederalizma, dobila se nova, još violentni-ja spirala sve dramatičnijih konfliktnosti. Pri-vredni razvoj zemlje se još više usporava, ra-zlike u nivou razvijenosti pojedinih njenih dje-lova se povećavaju, a zaostajanje za evropskom civilizacijom u ekonomskoj efikasnosti, poli-tičkoj demokratiji i kvalitetu života postaje još očiglednije. U skupini ekonomskih indikatora tog trenda, dva su upečatljivija od ostalih. Je-dan pokazuje da Jugoslavija, nakon privrednog uzleta šezdesetih i prve polovine sedamdesetih godina, počinje da zaostaje za tempom razvo-ja susjednih zemalja, što potvrđuju podaci da je njen društveni proizvod u periodu 1965–1985. godine povećan četiri puta, dok je u Italiji u is-to vrijeme povećan 5,7 puta, Grčkoj 5,8 puta, a u Austriji čak 7 puta.92 Drugi se odnosi na kre-tanje inflacije i pokazuje da je ova 1986. godi-

92 World Development Statistics, Oxford Univ. Press, 1987, str. 207.

67

ne već bila dostigla 190%, 1987 – 419%, a 1988 – 1.232%.93

Republički partijski kongresi, održani to-kom 1986. godine, na kojima je urađen posljed-nji oficijelni bilans postignutog u socijalistič-kom samoupravnom razvoju zemlje, pokazali su svu nemoć „vodećih snaga” u odnosu na iza-zove krize koja se neumoljivo produbljuje i zao-štrava. Na kongesu crnogorskih komunista, na primjer, konstatovano je:

da postoji „veliki raskorak između opredje-ljenja, utvrđene politike i stvarnosti”;94

da su „sve izraženije birokratsko-tehnokrat-ske sprege i naglašenija uloga centara politič-ke moći na raznim nivoima doveli do potiski-vanja samoupravljanja i delegatskog sistema, do blokade u odlučivanju, do svojevrsne suspenzi-je sistema i plana”;95

da su odveć česte blokade sistema samou-pravnog sporazumijevanja i društvenog do-govaranja, iza kojih su stajali „partikularistič-ki interesi i zatvaranja na svim nivoima”, do-vele „do neefikasnosti delegatskog sistema i

93 Živko Andrijašević – Šerbo Rastoder, Istorija Cr-ne Gore od najstarijih vremena do 2003, Podgorica, 2006, str. 482.

94 Deveti kongres Saveza komunista Crne Gore (Do-kumenti), Titograd, 1986, str. 86.

95 Isto, str. 11.

68

do krupnih problema u ostvarivanju ustavnog koncepta federacije”;96

da su „parcijalna, nedovoljno proučena i ne-usklađena rješenja u oblasti ekonomske politi-ke” dovela do teških poremećaja u robno-nov-čanim odnosima, još većeg otuđivanja dohot-ka od radnika i uopšte siromašenja materijalne osnove samoupravljanja, usljed čega je „polo-žaj radnika u društvenoj reprodukciji gotovo… vraćen na stanje s kraja šezdesetih godina”;97

da su, usljed prevage parcijalnih interesa nad zajedničkim, pojačani „dezintegracioni procesi i zatvaranja na nivou osnovnih i radnih organi-zacija, opština, republika i pokrajina”, što je do-velo do produbljavanja razlika u regionalnom razvoju i ojačalo „tendencije međusobnog po-dozrenja i podvajanja”;98

da se među najvažnijim uzrocima takvo-ga trenda nalaze „pojave i produbljivanje ne-jedinstva u SKJ, tendencije njegove federali-zacije, agresivnije ispoljavanje policentričnoga etatizma”;99

da su, uz sve to, u osjetnom porastu i „su-bjektivne slabosti – nerad, nedisciplina, neod-

96 Isto, str. 86.97 Isto, str. 15.98 Isto, str. 11–12.99 Isto.

69

govornost i nedomaćinski odnos prema sred-stvima u društvenoj svojini”.100

Međutim, od svih odgovora na te izazove, a bilo ih je raznih, najčešći i najglasniji na tom skupu bio je onaj: „Moramo biti generacija ko-munista koja se neće prepoznati po stanju kri-ze i njenom opisivanju, već prije svega po spo-sobnosti da osmisli neophodna rješenja za nje-no uspješno savladavanje i za svestrani razmah sistema socijalističkog samoupravljanja, po odlučnosti da se ta rješenja dosljedno sprovo-de u život”.101

Da je takav odgovor suštinski bio isto što i svojevrstan rekvijem socijalističkom samou-pravnom sistemu pokazala su ubrzo zbivanja u kojima istorija kao da je htjela još jednom da potvrdi Marksov nalaz da je „čudno” ponaša-nje Francuza 1848. godine prije bilo zakoni-tost nego iznenađenje.102 Politička platforma s

100 Isto, str. 95.101 Isto, str. 38.102 Odnosi se na njegovu konstataciju: „Ljudi prave

svoju sopstvenu istoriju, ali ne po svojoj volji, ne pod okolnostima koje su sami izabrali, nego pod okolnosti-ma koje su neposredno zatekli, koje su date i naslijeđe-ne. Tradicija svih mrtvih generacija pritiskuje kao mo-ra mozak živih. I upravo kad izgleda da su zauzeti time da sebe i stvari preokrenu, da stvore nešto čega još ni-je bilo, upravo u takvim epohama revolucionarne krize oni bojažljivo prizivaju u svoju službu duhove prošlo-

70

kojom je „dogođeni narod” u Crnoj Gori dvi-je godine kasnije pošao u „antibirokratsku re-voluciju”, da bi okončao svoju „agoniju”, glasila je: „Crnogorsko rukovodstvo je izgubilo parni-cu s narodom. Krahirala je jedna pogrešna po-litika u kojoj su se fabrikovali stavovi, koja se kitila retoričkim cvijećem, a iza toga neizmjer-no malo stajali rezultati, činjenice”.103 Ni drug-dje nije bilo bitno drugačije. Kritika pojava za koje se smatralo da deformišu socijalistički si-stem, ubrzo se – i u propagandnoj kampanji i u faktičkom političkom činjenju – pretvorila u kritiku samog sistema, a zahtjev za ravnoprav-nošću u jugoslovenskoj zajednici u zahtjev za uspostavljanje novog jugoslovenskog poretka. Preinačena je svekolika „vizura” perioda „ko-munističke vladavine”. Pola vijeka mirnog ra-zvoja nakon Drugog svjetskog rata proglašeno je za vrijeme u kome su carevale ludosti, šarla-tanstva, improvizacije i avanturizam. Narodo-nooslobodilačka borba je preimenovana u bra-toubilaštvo, kvislinzi su izjednačeni sa antifa-šistima, socijalizam (zajedno sa samoupravlja-

sti, pozajmljuju od njih imena, bojne parole, kostime, da bi prerušeni u to prečasno ruho i pomoću tog pozaj-mljenog jezika izveli novi svjetsko-istorijski prizor” (K. Marks – F. Engels, Izabrana djela, tom I, str. 181).

103 „Poslije svega krah pogrešne politike”, Titograd, Pobjeda, 11. januar 1989, str. 2.

71

njem i bratstvom i jedinstvom) nazvan je gro-teskom, a druga Jugoslavija tamnicom najvećeg naroda koji u njoj živi. Ličnosti koje su do tada smatrane zaslužnim za prosperitet zemlje i nje-nu međunarodnu afirmaciju, označene su kao „probisvijeti, talog, veoma često ljudi bez bio-grafija, ljudi koji su u nesreći svog naroda i u nekakvoj nasilnoj revoluciji vidjeli priliku da se dograbe vlasti”.104

Takav rasplet krize mogao je da izmije-ni sliku o drugoj Jugoslaviji u svemu osim u sljedećem:

da ta zemlja, sa dometima kojima se svijet divio, nije bila fatamorgana već stvarnost;

da je vrijeme njenog uzleta trajalo koliko i njen razvoj saobrazan principima na kojima je stvorena;

da sličan prodor, uzlet i uspjeh, za tako krat-ko vrijeme, pa još u okolnostima kakve su bi-le njene, nije imala nijedna druga zemlja u no-vijoj istoriji, uključujući i domovine uporednih „međaša”.

I po tome su odluke Drugog zasjedanja AV-NOJ-a, bile (u pozitivnnom smislu) nešto dru-go u odnosu na domete i učinke ostalih (upo-rednih) velikih dokumenta.

104 NIN, Beograd, 19. avgust 2004, str. 4.

72

IIIDramatični obrt u jugoslovenskoj „uspje-

šnoj priči” donio je – osim potvrde Kasirero-ve teze da „u politici uvijek živimo na vulkan-skom tlu”, tako da „moramo biti spremni na iz-nenadne potrese i erupcije”105 – i nezaobilazna pitanja:

Zašto je krahirao jugoslovenski samouprav-ni sistem?

U kakvom su međusobnom odnosu nesta-nak druge Jugoslavije kao države i odluke Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a, u smislu da li je dru-go moglo biti uzrok prvome? Jesu li zajed-no s njihovim čedom – drugom Jugoslavijom – otišle u prošlost i odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a?

Na potpune odgovore na ova i slična pitanja još će se čekati. Oni će uslijediti tek onda:

kada se bude imala vremenska distanca ne-ophodna za objektivnu analizu;

kada se tog posla prihvate oni kod kojih su naučni principi iznad i ispred nacionalnih i vjerskih naloga, a logos pretpostavljen mitosu;

kada se još potpunije i snažnije nametne po-treba da se, u kontekstu aktuelnih odmjerava-nja bivših članica jugoslovenske državne i dru-

105 Ernst Kasirer, Mit o državi, Beograd, 1972, str. 273.

73

štvene zajednice sa partnerima i partnerstvima unutar evroatlantskih i inih integracija kojima teže, te procjenjivanja što im sve ove donose, sagleda vlastito političko nasljeđe i pravo koje im ono u tom pogledu daje.

To, međutim, ne znači da se o pomenutim pitanjma i mogućim odgovorima na njih ne može razgovarati, i da se već ne razgovara, u okviru nekih opštih pretpostavki kao što su, na primjer, ove:

(1) da je krah jugoslovenskog socijalističkog samoupravnog sistema posljedica „kraja socija-lizma” kao takvog;

(2) da se u čitavoj toj stvari radi o posljedi-ci istrošenosti birokratsko-etatističkog sistema, čija su motivaciona struktura i politička kultu-ra bile ne samo limitirajuće za bilo kakav dalji napredak, nego i razarajući po već stvoreno u njegovim okvirima;

(3) da se krajnji uzroci kraha druge jugoslo-venske države nalaze u pokušaju zamjene av-nojevskog principa jednakosti njenih konstitu-enata hegemonijom jednog od njih nad svima ostalima;

(4) da je „vrh” jugoslovenskog političkog si-stema, oličen u Savezu komunista, zatajio u vr-šenju svoje povijesne misije;

(5) da glavna objašnjenja, podjednako za po-javu i za nestanak, „jugoslovenskog čuda” tre-

74

ba tražiti u kvalitetu kormilara, u smislu da je sve došlo s ljudima sa vizijom, a da je sve nesta-lo onda kad takvih više nije bilo, ili su posta-li manjina.

Konkretno, radi se o sljedećem. (1) Za objašnjenje pretpostavke da je „jugo-

slovenski slučaj” zakonit emanat opšte sudbine socijalizma kao takvog, obično se navode dvije reference – neprimjereni društveni odnosi i ne-upitna produkciona inferiornost ekonomskog sistema.

Prvo se „ilustruje” svojevrsnim „Bermud-skim trouglom” socijalizma, kojega čine:

a) neprimjereno stanje u oblasti zadovoljava-nja čovjekovih socijalno-ekonomskih potreba i političkih prava;

b) nespermnost političkih elita na vlasti na bilo kakve promjene kojima bi se ugrozio dati odnos snaga društvene moći;

c) nepostojanje društvene sile koja bi, mimo oficijelne elite (na vlasti), učinila bilo što ozbilj-nije na promjeni datog stanja.

Za „ilustraciju” drugog koriste se, kao „sa-svim dovoljna”, dva podatka:

onaj, da je Sovjetski Savez u „prelomnoj go-dini” (1980) – kada je shodno „programskim smjernicama” svog političkog vođstva trebalo da „prestigne Ameriku” – imao 4.545 US do-lara nacionalnog dohotka po glavi stanovnika,

75

dok je taj iznos u SAD iste godine bio 11.699 US dolara;106

onaj, da je udio socijalističkih zemalja u svjetskom izvozu industrijskih proizvoda (gdje su inače najbolje kotirale) opao sa 13,4%, u 1965. na 8,8%, u 1985. godini.107

Van sumnje je da su oba ova indikatora, u jednoj ravni, uvjerljiva. Socijalistička Jugoslavi-ja je gotovo od samog svog nastanka bila otvo-rena zemlja, a uz to – uprkos razlaza sa istočno-evropskim partijama i državama usljed oštrog sukoba a Kominformom – i dio „socijalističkog svijeta”. Po oba osnova su, dakle, zbivanja u svi-jetu socijalizma ne samo mogla, nego i morala imati nekog uticaja i na nju. Radi realnog uvida u karakter i stepen tog uticaja, mđutim, valjalo bi imati u vidu:

da je „samoupravni” socijalizam bio druga-čiji od „realnog”, makar utoliko što se razvijao na nešto drugačijoj ekonomskoj osnovi, što su mu socijalno-politička i psihološko-etička is-hodišta bila znatno drugačija i što su njego-vi akteri u ideološkoj projekciji budućnosti bi-li mnogo bliži Marksu nego Staljinu, usljed če-

106 HANDBOOK OF INTERNATIONAL TRADE AND DEVELOPMENTS STATISTIC, United Nations, New York, 1983, str. 433.

107 WORLD DEVELOPMENT STASTITICS, Oxford Univ. Press, 1987, str. 207.

76

ga su komunizam kudikamo više poimali kao proces pozitivnog mijenjanja postojećeg svi-jeta, nego kao neko idealno stanje koje treba uspostaviti;108

da je u vrijeme kada druga Jugoslavija ulazi u zavaršnu fazu krize, socijalizam u Evropi i svi-jetu faktički još slovio ne samo kao datost koja se ne može negirati, nego i kao u mnogom po-gledu respektabilan činilac, s obzirom na to da je, na primjer, u DR Njemačkoj još bila na sna-zi Honekerova doktrina o toj zemlji kao veli-kom zidu na zapadnim granicama socijalistič-kih zemalja za odbranu od evropskog naciona-lizma i šovinizma;109 da još nema nagovještaja tzv. plišane revolucije u Čehoslovačkoj;110 da ni-

108 Marks, na primjr, na tu temu, piše: „Komunizam za nas nije stanje koje treba da se uspostavi, niti ideal kome treba da se stvarnost saobrazi. Komunizam nazi-vamo mi stvarno kretanje koje ukida i prevazilazi sada-šnje stanje. Uslovi ovog kretanja rađaju se iz sada nepo-sredno postojeće pretpostavke” (K. Marks – F. Engels, Njemačka ideologija, Beograd, 1964, knj. II, str. 34)

109 Erih Honeker, tvorac te doktrine, podnio je ostavku na funkciju šefa Komunističke partije DDR 18. oktobra 1989. godine, a Berlinski zid je srušen 9. no-vembra 1989. godine.

110 Sometova revoluce, kako Česi zovu proces u ko-me je srušena komunistička vlast u njihovoj zemlji, po-čela je 17. novembra (a završila 29. decembra) 1989. go-dine.

77

je na pomolu ni krvavi rasplet događaja u Ru-muniji;111 da „perestrojka” u Sovjetskom Savezu na početku daje neke znake njegova privrednog oporavka;112 da se socijalistički sistem, što god da je značio, i nakon tog vremena održao goto-vo svuda na vanevropskim prostorima;

da disolucija društveno-ekonomskih siste-ma u zemljama Istočne Evrope krajem XX sto-ljeća, osim toga što je protekla relativno mirno, suštinski gledano, nije značila nikakvo „ukida-nje socijalizma”, kako su govorili domicilni so-cijalni i politički nosioci i eksterni podržavao-ci tog procesa, već se, naprotiv, radilo o skida-nju istorijske hipoteke s jedne velike humane ideje, odnosno o otklanjanju krupnih zabluda u pogledu mogućnosti i smisla, odnosno pute-va i sredstava njene implementacije;

da je u većini zemalja u kojima je takva pro-mjena izvršena (Poljska, Mađarska, Slovenija i druge), proces tzv. tranzicije, a uporedo s njim i proces tzv. evroatlantskih integracija – u kome, uz ostalo, pulsira i „zapadni socijalizam”, kako ga interpretiraju zapadnoevropske socijaldemo-

111 Čaušesku je sa suprugom ubijen 25. decembra 1989. godine, nakon teških političkih previranja u ze-mlji.

112 Gorbačovljev reformski poduhvat završiće 1991. godine, koja će ujedno označiti i kraj „komunističke vladavine” u Sovjetskom Savezu.

78

kratske i socijalističke partije, a veoma uspješno „testiraju” skandinavske i neke druge zemlje – tekao bez dramatičnih političkih procesa, tem-pom koji je dozvoljavala njihova ekonomska sna-ga i demokratska zrelost – sve to uz činjenicu da su u svakoj od njih u to vrijeme bile na vlasti, sa-mostalno ili u koalicijama, stranke različitih, po-nekad čak i antipodnih ideoloških orijentacija.

No, čak i kad bi navedena pretpostavka bi-la sasvim potvrđena, to ne bi značilo da je s krahom jugoslovenskog socijalističkog samou-pravnog projekta, krahirao i avnojevski proje-kat. Činjenica je da AVNOJ u političko-ideolo-škom smislu jeste djelo komunista, ali je činje-nica i to da su njegove odluke suštinski bile iz-raz i odraz emancipacije, društvene i državne, jednog prostora, podjednako bogatog i optere-ćenog raznorodnom ekonomsko-socijalnom, vjersko-nacionalnom i inom strukturom i kul-turom, i da su samo kao takve mogle nastati i imati smisla. Društvenoj stvarnosti nastaloj iz njih socijalistička atribucija je pridodata kasni-je, i u mnogom pogledu je funkcionisala tačno oniliko koliko je s njima konvergirala.

(2) Objašnjenje da je odlazak druge Jugo-slavije u ropotarnicu istorije posljedica istro-šenosti njenog društvenog (birokratsko-etati-stičkog) sistema, čija su motivaciona struktu-ra i politička kultura bile ne samo limitiraju-

79

ći za njen dalji napredak, nego u krajnjoj lini-ji i razarajući po sve ono dobro što je u njoj bi-lo stvoreno – dio je opšteg liberalnog i refor-mističkog poimanja prirode i nužnih ishodišta svakog poduhvata pod egidom državno-partij-skog monopola. U biti, čine ga:

stare teze onog dijela intelektualne elite „slo-bodnog svijeta”, koja smatra da društvenom si-stemu u kome ona živi nema ravnog – a da to posebno ne može biti „uzurpatorski poredak” iza „gvozdene zavjese”, sa svojim nepodnošlji-vim političkim monizmom, ekonomskim vo-luntarizmom i socijalnim egalitarizmom;

nešto noviji teorijski ukloni poput onog Fu-kujaminog, čija je poenta u tome da se, s pozi-vom na Hegela i Marksa, objavi „kraj istorije”, dakako ne u smislu „da će se okončati prirod-ni ciklus rađanja, života i smrti, da se važni do-gađaji neće više dešavati, ili da će novine ko-je o njima izvještavaju prestati da izlaze”, već u smislu „da neće biti daljeg progresa u razvo-ju temeljnih principa i institucija zato što su sva stvarno velika pitanja riješena”;113

razmišljanja reformistički orijentisanih po-jedinaca i grupa koje se potkraj kritičnog peri-oda javljaju i u samom SKJ.

113 Frensis Fukujama, Kraj istorije i posljednji čovjek, Podgorica, 2007, str. 20.

80

Pritom su za Fukujamu i njegove istomišlje-nike karakteristična stanovišta:

da se sve ono što Hegel suštinski govori o kraju istorije, tiče „toga da su principi slobode i jednakosti, koji su bili u osnovi moderne li-beralne države, bili otkriveni i ostvareni u naj-naprednijim zemljama i da nije postojala alter-nativa principima ili oblicima društvene i po-litičke organizacije koja bi bila superiornija od liberalizma”;114

da ni Marksova vizija kraja istorije, u formi komunističkog društva, mada utemeljena na drugačijoj retorici, suštinski, takođe, ne izla-zi iz okvira liberalizma, budući da komunizam nije viši stupanj društvenog razvoja u odnosu na liberalnu demokratiju, već „dio istog stup-nja istorije koji će, eventualno, univerzalizova-ti širenje slobode i jednakosti u svim djelovima svijeta”.115

Jugoslovenski reformisti, pak, kritički na-strojeni prema domaćoj tezi „da su sistemska rješenja dobra, ali da se zatajilo u izvršavanju preuzetih obaveza”, te „da su za mnoge nedaće krivi izvršioci inače mudrih odluka”,116 preferi-raju ideju da dati društveni sistem treba preve-

114 Isto, str. 88.115 Isto, str. 90116 Titograd, Praksa, br. 6/1984, str. 65.

81

sti na put parlamentarne demokratije i tržišne privrede, a umjesto federalinih uspostaviti ne-ku formu konfederalnih odnosa među konsti-tuentima zajedničke države.117 Paradigmatčne u tom smislu su teze sa naučne rasprave u Za-grebu, upriličene uz punu podršku „ideološkog sektora” tamošnje partrijske organizacije, da Savez komunista, ukoliko želi da ostane isto-rijski djelatan, mora radikalno mijenjati svoje ideološko i političko biće, pa – ako treba – i po-stati „reformistička i revizionistička partija”.118

Teško bi bilo ne priznati potrebu kritike bi-rokratizma i etatizma, u smislu koji implicira-ju naznačena stanovišta. Jednako bi teško bilo

117 U radovima crnogorskih univerzitetskih profe-sora, na primjer, mogle su se sresti teze da je u rješava-nju problema privredne strukture „kapitalizam, izgle-da, u velikoj prednosti nad socijalizmom”, jer se u nje-mu „slobodni kapital seli prema trenutno najpropul-zivnijim granama”, a „Marksov zakon prosječne profit-ne stope tako reći svakodnevno djeluje, prilagođavajući privrednu strukturu konjukturi” (Titograd, Praksa, br. 2/1988, str. 76.), te da umjesto autoritarne centralistič-ko-hijerarhijske matrice upravljanja treba uspostaviti „aktivnu i pozitivnu demokratsko-kooperativnu upra-vljačku matricu, koja će u svojoj osnovi imati neku bar minimalnu tablicu vrijednosti i kriterijuma na osnovu kojih će biti moguće racionalno suočavanje i selekcija interesa” (Titograd, Praksa, br. 1/1984, str. 13).

118 Reformizam ili obnova SKJ?, Zagreb, 1989, str. 21.

82

odbaciti i pretpostavku da bi „reformski kurs”, da je kojim slučajem imao kritičnu masu, do-nio drugačija rješenja jugoslovenske krize. Bilo bi neodgovorno tvrditi i da ideja i praksa trži-šta danas ne gospodare svijetom, i to ponajviše u njegovom ekonomski najrazvijenijem dijelu, te da to isto važi – kad je nadgradnja u pitanju – i za ideju parlamentarizma, odnosno političkog pluralizma. Ne bi se pogriješilo ni kad bi se re-klo da su za ponašanje jugoslovenskih „vodećih snaga” u odsudnim trenucima bila posve rele-vantna Marksova stanovišta:

da birokratija štiti „imaginarnu općenitost posebnog interesa, korporativni duh da bi za-štitila imaginarnu posebnost općeg interesa – svoj sopstveni duh”;119

da je „ukidanje birokracije… moguće samo tako da opći interes postane zbiljski – a ne, kao kod Hegela, prosto u mislima, u apstrakciji – posebni interes, a ovo je, opet, moguće samo ako posebni zbilja postaje opći interes”;120

da griješi onaj ko „djelimičnu emancipaciju” smatra sigurnom, neumitnom osnovom „uni-verzalne emancipacije”, usljed čega samo tre-ba nastaviti započeto pa će se, sasvim izvjesno,

119 K. Marks – F. Engels, Dela, Beograd, 1972, tom 3, str. 41.

120 Isto, str. 42.

83

stići do željenoga cilja, odnosno onaj koji misli da je svaka „klasa naroda politički idealist i ne osjeća se u prvom redu kao posebna klasa, nego kao predstavnik socijalnih potreba uopće”.121

Čini se, međutim, da bi kod prosuđivanja koliko je izostanak odgovarajuće kritičnosti prema centralističkom i uopšte etatističko-bi-rokratskom sindromu, u smislu kako ovu pod-razumijeva „reformski diskurs”, uticao na krah jugoslovenskog društvenog sistema, valjalo imati u vidu i to:

da liberalni kapitalizam sa svojim političkim i ekonomskim agregatima, uprkos tvrdnjama da predstavlja oblik ekonomske organizacije u poređenju s kojim nijedna druga opcija ne mo-že izdržati „probu istorije”, nije potvrdio pret-postavljena polidorska svojstva – o čemu zor-no svjedoče kako sve češće i teže ekonomske i političke krize upravo na prostorima gdje je ta ideja ponikla i uveliko dobila puni društveni legitimitet, tako i činjenica da je i sam Frensis Fukujama, suočen sa životnom pragmom koja nije verifikovala njegovo „učenje”, nedavno, u uglednom njemačom Der Spiegelu, elaborirao tezu da je došlo vrijeme „za pobunu ljevice”,122

121 Isto, str. 159.122 Gordan Duhaček, Došlo je vrijeme za pobunu lje-

vice, Podgorica, „Vijesti”, 13. februar 2012, str. 20.

84

i time indirektno opozvao svoje ranije učenje da liberalna demokratija, u principu rješava sve čovjekove probleme, uključujući i onaj glavni – da „zamjenjuje čovjekovu iracionalnu želju da bude priznat kao superioran u odnosu na dru-ge racionalnom željom da bude priznat kao jed-nak sa drugima”;123

da se percepcija države, kao Damokla čiji mač prijeteći visi nad glavom svake prave slo-bode i demokratije, ne čini odveć uvjerljivom čak ni u carstvima liberalane paradigme, o če-mu govore kako sve češća stanovišta poput onoga u kome profesor sa Harvarda kaže da je potonja finansijska kriza srušila mit „da je glo-balizacija osudila nacionalnu državu da bude irelevantna”, otkrila da je neuplitanje politike u ekonomske tokove idealni „recept za nove fi-nansijske krize i više negativnih političkih re-akcija” i pokazala da je nacionalna država „mo-žda relikvija koja nam je ostala od Francuske revolucije”, ali i „sve čime raspolažemo”,124 tako i činjenica da su se glavni subjekti svih velikih kriza u istoriji kapitalizma, u odsudnom času, uvijek obraćali državi sa zahtjevom da ona rije-ši njihove probleme;

123 Frensis Fukujama, Op. cit., str. 27.124 Deni Rodik, Ponovno rađanje nacionalne države,

Podgorica, „Vijesti”, 22. februar 2012, str. 19.

85

da, kako naučna istraživanja pokazuju, uspješnost poslovanja privrede, u principu, ne zavisi od svojinskih odnosa, kao ni od toga je li ona „kapitalistička” ili „socijalistička”, budu-ći da „odlučujuće pitanje nije da li su predu-zeća privatna ili društvena, već da li je i u ko-joj mjeri, odlučivanje decentralizovano, to jest koji je stepen autonomije dozvoljen preduze-ćima”, te da „prelazak sa ‘privatnog’ na ‘dru-štveno’ ili ‘javno’ vlasništvo ne mora da zna-či i smanjenje broja i samostalnost organizaci-ja u jednoj zemlji, i to čak ni kad su u pitanju privredna preduzeća, da se ne govori o drugim vrstama”;125

da, konačno, privredno stanje u jednoj ze-mlji, uprkos njegovom izuzetnom zanačaju, nije nikakva apsolutna determinanta njenog ukupnog društvenog (op)stanja, budući da svi konflikti u njoj ne moraju biti, a po pravilu i ni-jesu, samo ekonomski, već se često – kod onih „najupornijih” čak i redovno – „odnose na pi-

125 Uostalom, kažu autori koji se bave ovom temom, da iskustvo pokazuje da „privreda sa privatnom svoji-nom može ali i ne mora biti strogo centralizovana”, baš kao što i „socijalistička privreda može biti veoma cen-tralizovana, ali kao što primjer Jugoslavije pokazuje – i ne mora biti takva” (Robert Dal, Demokratija i njeni kritičari, Podgorica, 1999, str. 399).

86

tanja religije, rase, nacionalnosti, etničke pri-padnosti, jezika, regionalne lojalnosti, itd”.126

No, i kada bi navedena pretpostavka bila sa-svim potvrđena, to opet ne bi značilo da kraj druge jugoslovenske države ujedno označa-va krah avnojevskog projekta. AVNOJ se kon-kretno ne bavi karakterom društvenih odno-sa već oblikom državne organizacije. Federalna struktura ne znači nužno prevalenciju uticaja centralnih organa u odnosu na lokalnu samou-pravu, niti implicira etazam. Republikanizam, po definiciji, podrazumijeva čak i suprotno.

(3) Objašnjenje za pretpostavku da krajnje uzroke kraha druge jugoslovenske države tre-ba tražiti u pokušaju da se, radi njenog „spasa”, avnojevski princip pune ravnopravnosti njenih konstituenata zamijeni hegemonijom jednog od njih nad svima ostalima, uglavnom se za-sniva na indikatorima koje koristi, na primjer, bivši hrvatski predsjednik Stjepan Mesić, ka-da u ekskluzivnom intervjuu agenciji Anado-lija, kaže:

da s modelom federacije, kakav je postojao uoči raspada zajedničke države, „niko nije bio zadovoljan”;

da je trebalo postići „novi politički dogovor”, što je faktički značilo „ako ne može federacija,

126 Isto.

87

onda konfederacija”, a ako ni to ne može – on-da „svako svojim putem”;

da Milošević nije htio ništa od svega toga, već je želio „na ruševinama Jugoslavije stvori-ti veliku Srbiju”.127

Ovakvom viđenju jugoslovenske „poto-nje ure” se, barem iz dva razloga, teško može ozbiljnije prigovoriti. Nesaglasnošću Beogra-da, a pod njegovim uticajem (s smalim zaka-šnjenjem) i Titograda, propao je pokušaj dvoji-ce republičkih predsjednika (Alije Izetbegovića i Kira Gligorova) da ponude platformu dogo-vora o rješenju jugoslovenske državne krize.128 Srbija je, a pod njenim uticajem (opet s malim

127 Jugoslavija je mogla ući u EU da Milošević nije htio veliku Srbiju, Podgorica, „Pobjeda”, 4. jul 2013, str. 27.

128 Projekat ove dvojice republičkih predsjednika predviđao je, prvo, da se sva otvorena pitanja u zemlji imaju rješavati sporazumno, mirnim putem i u inte-resu svih i, drugo, da Jugoslaviju treba urediti kao za-jednicu suverenih republika koje dio svojih ingerenci-ja prenose na savezne organe (Otvorena pitanja rješava-ti miroljubivo, Titograd, „Pobjeda”, 7. jun 1991, str. 1). Predsjednici Hrvatske i Slovenije su stali iza toga prije-dloga. U prvi mah je to uradio i predsjednik Crne Gore, ističući da je takvo rješenje ne samo „stvar realnosti”, već i „na tragu dominantnih evropskih trendova” (Veći stepen povjerenja, Titograd, „Pobjeda”, 8. jun 1991, str. 1). Samo nekoliko dana kasnije, nakon „konsultacija” sa Beogradom, takva orijentacija je i za Crnu Goru bi-la neprihvatljiva.

88

zakašnjenjem) i Crna Gora, odbila da prihva-ti i prijedloge koje je u pogledu rješenja jugo-slovenske krize nudila međunarodna zajedni-ca, najprije, u dokumentu Haške konferencije o Jugoslaviji, od 18. oktobra 1991. godine,129 a po-tom, i u Deklaraciji Savjeta ministara inostra-nih poslova Evropske zajednice”, od 17. decem-bra 1991. godine.130

Čini se, međutim, da kod procjenjivanja va-lidnosti te vrste indikatora, ne bi trebalo zane-mariti ni to:

129 Haški dokument predviđao je globalno rješenje jugoslovenske krize po osnovu priznavanja nezavisno-sti i suvereniteta republikama, a potom mogućnosti da republike s međunarodnim subjekivitetom formiraju slobodnu asocijaciju (Balkanski ugovorni odnosi 1876–1996, Beograd, 1999, tom III, str. 495).

130 U ovome dokumentu kaže se da će Evropska za-jednica priznati nezavisnost svim jugoslovenskim re-publikama koje do 23. decembra 1991. godine izjave sljedeće: „Da žele du budu priznate kao nezavisne drža-ve. Da li prihvataju sve obaveze sadržane u dokumen-tu o kriterijumima za priznavanje novih država. Da li prihvataju uslove navedene u nacrtu Haške konvencije, koju razmatra konferencija o Jugoslaviji, a naročito one u drugom poglavlju koje se odnose na ljudska prava i prava nacionalnih ili etničkih grupa. Da li dalje podr-žavaju napore Generalnog sekretara i Savjeta bezbjed-nosti Ujedinjenih nacija i nastavak konferencije o Jugo-slaviji” (Isto, str. 525).

89

da su se u vrijeme istočnoevropskih politič-kih previranja, čiji je simbolički ishod bio ukla-njanje Berlinskog zida, raspale sve tamošnje fe-deracije – po češkoslovačkom modelu (bez ika-kvih formalnih dogovora o budućim međusob-nim odnosima njihovih bivših konstituenata, ili po sovjetskom modelu (sa obavezom da na-stave saradnju u okviru neke zajednice nezavi-snih država)131 – pri čemu nema javno manife-stovanih dokaza da je do toga došlo prvjenstve-no usljed pokušaja neke od njihovih članica da sazrelu potrebu za promjenama datih ustroj-stava zaustavi svojim hegemonističkim, veliko-džavnim ambicijama;

da jugoslovenske unutrašnje nesaglasnosti, koje su datu federaciju činile sve manje održi-vom, nijesu emanirale samo iz državno-hege-monističkih aspiracija pojedinih njenih članica u odnosu na ostale, već i iz tendencije svake od njih da, kako je i zvanično konstatovano, „zao-kruži” vlastiti privredni sistem i ima „svoju že-ljezaru, svoju rafineriju i sve druge dinosauruse teške industrije”, što je onemogućavalo da se na nivou zejedničke države ostvari bilo kakva re-

131 U konkretnom slučaju riječ je o Zajednici nezavi-snih država koju su 11 bivših sovjetskih republika pro-klamovale 21. decembra 1991. godine. Ingerencije te za-jednice znatno su manje od onih koje imaju konfede-racije.

90

levantna ekonomska reforma ili pak integracija na tržišnim pretpostavkama;132

da pokušaju „definitivnog ostvarenja” srp-skog velikodržavnog projekta prethodi jedan drugi, takođe velikodržavni, pokušaj preure-đenja druge Jugoslavije – stvaranjem interesnih sfera Srbije i Hrvatske, odnosno njihovim raz-graničenjem na račun (podjele) Bosne i Herce-govine133 – kojim je, i u psihološkoj i u etičkoj ravni, reaktuelizovano „povijesno pravo” oso-vine Beograd – Zagreb da svoj klasični hege-monizam, hranjen idejom krvi i tla, praktikuje i u „novim uslovima”;

da scenario krvavog ratnog raspleta, koji je zemlju u mnogom pogledu vratio upravo tamo odakle se na avnojevskim krilima bila otisnula, nije bio samo stvar ličnog izbora (ili hira) jed-nog obnevidjelog i osionog republičkog pred-sjednika, već, barem donekle, i onih koji nijesu dijelili njegove „vizije” i iluzije, ali mu se usljed nemoći, neznanja ili nečega drugog nijesu na vrijeme, na odgovarajući način, suprotstavili.

No, i kad bi navedena pretpostavka bila sa-svim potvrđena, to bi opet značilo da zajednič-

132 Više o tome, u: Radovan Radonjić, Crnogorska enigma, str. 36.

133 Odnosi se na predmet razgovora na sastanku Franja Tuđmana i Slobodana Miloševića, u Karađorđe-vu 25. marta 1991. godine.

91

ka država nije propala zbog manjkavosti u nje-nom avnojevskom projektu, već zbog njegovog napuštanja, odnosno narušavanja.

(4) Pretpostavku da se druga Jugoslavija ras-pala zbog toga što je njen politički vrh, oličen u Savezu komunista, zatajio u vršenju svoje povi-jesne misije, objašnjava se na više načina. Jed-nom se, tako, u prvi plan ističe teza da Savez komunista iz više razloga – nagriženosti biro-kratizmom i nacionalizmom, rastuće sklono-sti njegovog članstva da partikularne interese pretpostavlja opštem dobru, ideološke učmalo-sti i sve izraženijeg zaostajanja u naučnom i te-orijskom razumijevanju naloga svijeta i živo-ta postindustrijske ere – faktički više nije bio u stanju „da provede ono za što se je opredi-jelio”.134 Drugi put se „sve objašnjava” uvjere-njem da se Savez komunista, sa svojim apsolu-tizmom dogmatsko-staljinističke provenijen-cije, iskazuje kao glavna smetnja svakom dru-štvenom progresu.135 Treći put se, opet, smatra

134 Zagreb, „Danas”, 30. decembra 1986, str. 7.135 Takvo stanovište, u biti, implicira i ocjena Rober-

ta Dala da je Jugoslavija zajedno s Južnom Korejom i Tajvanom, spadala u zemlje u kojima je moderno de-mokratsko i pluralističko društvo (MDP) „stvorilo po-voljnu klimu za razvoj demokratskih ideja, narodnih pokreta i opozicije, ali su vladajuće garniture uspjele da ih savladaju” (Robert Dal, Op. cit, str. 343.)

92

da politički sistem socijalističkog samoupra-vljanja „službeno nije bio politički sistem, nego moralni sistem”, da se osnovni razlog za to na-lazio u činjenici da je glavni politički subjekat toga sistema, Savez komunista, sam sebe „slu-žbeno depolitizovao” time što je svoju ulogu u sistemu definisao na sljedeći način: „Djelovaću snagom moralnog autoriteta, neću djelovati s pozicija vlasti”.136

Svako od tih stanovišta može se smatrati, do izvjesne mjere, kako teorijski relevantnim, ta-ko i faktički utemeljenim. Tim prije, što ni Sa-vez komunista Jugoslavije, kao ni bilo koja dru-ga politička partija na svijetu, koja je na vlasti ili pri vlasti, nije bio pošteđen niti jedne od po-šasti karakterističnih za kolektivne posrednike u upravljačkim poslovima – od onih, koje ap-solvira Mihels svojim gvozdenim zakonom oli-garhije,137 odnosno Pareto svojim sociološkim tumačenjem prirode političkih partija,138 do

136 Dr Risto Kilibarda, Ogledi o postjugoslovenskoj demokratiji, Podgorica, 1999, str. 151.

137 Riječ je o zakonitosti da se „svuda gdje organi-zacija jača, konstatuje… manji stepen primijenjene de-mokratije” (R. Michels, La Sociologia del Partito Poli-tico nella Democrazia Moderna, Torino, 1912, str. 33.

138 Odnosi se na stanovište Vilfreda Pareta: „Politič-ka partija je organizacija koja rađa vlast onih koji su izabrani nad onima koji biraju, mandatara (zastupni-

93

onih koje implicira geteovsko objašnjenje pro-mijenjenog psihološkog i etičkog bića onih ko-ji dugo vladaju, iskazano u logofemi: „Kakvo imamo pravo na vladavinu, to i ne pitamo: mi vladamo. Ima li narod pravo da nas skine s vla-sti, na to se ne obaziremo: samo se čuvamo da on ne padne u iskušenje da to učini”.139

Ipak, kod odmjeravanja stvarnog uticaja da-tog „stanja partije” na karakter i ishod društve-nih kretanja, u konkretnom slučaju i na sudbi-nu zemlje, ne bi trebalo gubiti iz vida ni to:

da postoje zemlje u kojima su komunistič-ke partije ne samo jedine na vlasti već i toliko „djelatno prisutne” u svim društvenim proce-sima da se u njima mimo opredjeljenja i odluka komunista ništa ne dešava, pa ipak se, barem u nekim domenima razvijaju na način i tempom na kome bi mogle da im pozavide mnoge „sta-re demokratije”;140

ka) nad onima koji daju mandat, delegata nad onima koji su ih delegirali” (Robert Dal, Op. cit., str. 369).

139 Dr Risto Kilibarda, Op. cit., str. 87.140 KP Kine je, na primjer, na svome Trinaestom

kongresu (1987) – dakle, u vrijeme kada se u evropskim socijalističkim zemljama ubrzano gomilaju problemi – odobrila reforme „odozgo”, za koje je smatrala da će Kinu pretvoriti „u naprednu, snažnu, demokratsku i u pogledu kulture razvijenu zemlju”, pri čemu je to tre-balo da bude ostvareno posredstvom: a) koncentracije napora na modernizaciji i razvoju proizvodnih snaga;

94

da su se neke socijalističke federacije, u ko-jima nije bilo većih kriza njihovih (jedinih) partija na vlasti, raspale kad i jugoslovenska i – mada se to kod njih desilo bez težih politič-kih sukoba i prolijevanja krvi – jednako brzo kao i ona;

da funkcionisanje političkog sistema u nekoj zemlji ne zavisi nužno od toga da li je u njoj na vlasti jedna partija, koalicija partija ili je even-tualno karakteriše to da njene glavne politčke gupacije ne iskazuju ambiciju da se eksponiraju kao partije vlasti i na vlasti;

da, konačno, isto kao što faktički državno-politički i socijalno-ekonomski program i uči-nak partije na vlasti u jednoj zemlji može bitno da utiče na dešavanja u svim sferama njenog ži-vota i razvoja, tako i opšte prilike u toj zemlji, počev od onih socijalno-ekonomske naravi pa do krajnjih konsekvenci njenog kulturno-du-hovnog, etničkog i etičkog bića, mogu, povrat-no, da opredijele profil i učinak elite na vlasti.

b) istrajnosti u sveobuhvatnim reformama; c) sprovo-đenja politike otvaranja; d) razvoja plansko-robne pri-vrede u kojoj će dominantno mjesto imati javna svoji-na; e) izgradnje demokratije na osnovama stabilnosti i jedinstva i f) izgradnje društva s razvijenom kulturom i ideologijom pod vođstvom marksizma (Radovan Ra-donjić, Političke doktrine, str. 536).

95

U tom kontekstu, dakle, objašnjenja ove pret-postavke znatno su složenija, i podrazumijevaju više nego se na prvi pogled čini. No, i kad bi ona bila sasvim potvrđena, to opet ne bi značilo da se uzroci kraha druge Jugoslavije nalaze u ne-koj od implikacija avnojevskog projekta. Bit tog projekta nije ideološke nego etičko-političke na-ravi. On ne postulira partijsku hegemoniju već vladavinu naroda. Uz to, ideja pravde, slobode i jednakosti na kojoj se on temelji univerzalnog je značenja i strana joj je svaka lijevo-desna bifur-kacija. Otuda i raskolnički uticaj vladajuće par-tije na političke procese u zemlji – ako ga je bilo – nije izvirao iz principa i sadržaja avnojevskog projekta, već iz njihovog narušavanja.

(5) Objašnjenje uz pretpostavku da glavne uz-roke za nestanak druge Jugoslavije treba tražiti u kvalitetu ljudi na njenom kormilu, najvećim di-jelom se zasniva na jednoj filozofemi, koju pra-ti opis konkretnog stanja za koje se smatra da sa-svim dokazuje njenu neupitnost. Filozofema gla-si: „Jasna politička ideja uvijek nalazi valjane lju-de da je uozbilje”, isto kao što i „valjani ljudi do-laze do jasnih ideja koje ih navode da se ozbilje u svojoj valjanosti”.141 Tome u prilog se, kao do-kaz, navodi da u vrijeme kada kormilo vlasti dr-

141 Milenko A. Perović, „Visok kriterij”, Podgorica, „Pobjeda”, 22. mart 2013, str. 29.

96

ži grupa valjanih, mada bez mnogo škole i držav-ničkog iskustva,142 nikome nije bilo čudno kako su ovi uspjeli da u zemlji koju je „strašno bre-me prošlosti” pritiskalo „na svakom pedlju njene geografije i masovne psihologije” stvore državu:

s kvalitetnim sistemom upravljanja i dobro ekipiranom diplomatijom, čijeg vođu izuzetno respektuju i Moskva i Vašington;

koja je, iako dominantno ruralna, za izuzet-no kratko vrijeme tako transformisana „da je bila na dobrom putu da postane srednje razvi-jenom industrijskom zemljom”;

u kojoj su iz seljaštva stvoreni „ekspertski inženjersko-tehničarski i radničko-industrijski staleži”, sposobni „da proizvode i plasiraju robe koje su konkurentne na svjetskom tržištu”?143

Takvim se indikatorima, u principu, ne mo-že osporiti validnost. Ovo, kako zbog toga što „jugoslovenski bum”, kao konkretno-istorijska potvrda izuzetnog etapnog učinka hrabrih s vi-zijom, nije usamljen primjer, tako i zbog pravila da je svuda gdje su na vlasti bili tzv. ljudi bara144

142 Grupu na koju se konkretno misli, činili su: „bra-var, abadžijski radnik, učitelj, nesvršeni student, advo-kat, slikar i brojni mladi ljudi bez formalnog obrazova-nja i iskustva u državnim poslovima” (Isto).

143 Isto.144 Od francuskog marais, što znači „ljudi bez nače-

la, kratkog daha i mutnog pogleda”.

97

– nastanak neke vrste društvene kaljuge bio go-tovo neminovan. No, čini se, da prilikom obja-šnjenja ove pretpostavke ne bi bilo suvišno obra-titi pažnju na još neke momente, posebno na to:

da istorijsko iskustvo, generalno uzevši, ne pruža više dokaza da s prolaskom generacije iz-uzetnih ličnosti s vizijom društvo obavezno za-pada u krizu ili čak sasvim nestaje ono što su one započele i stvorile, nego što potvrđuje Markso-vu filozofemu o odnosu bića i mišljenja;145

da su nastanak (pojavu) generacije, čije je djelo AVNOJ, i sve što mu je slijedilo kao dru-štveni napredak i međunarodni prestiž druge Jugoslavije, determinisale određene konkret-no-istorijske okolnosti, isto kao što je i ta ge-neracija (nesumnjivo valjanih, umnih i hrabrih ljudi) i sama – nekim drugim svojim činovima i učincima – doprinijela stvaranju okolnosti koje, objektivno, više nijesu bile u skladu ni sa uzvišenim idealima njenog herojskog doba, ni sa faktičkim potrebama i interesima zemlje;146

145 Riječ je o formulaciji: „Ne određuje svijet ljudi njihovo biće već obrnuto, njihovo društveno biće odre-đuje njihovu svijest” (K. Marks – F. Engels, Izabrana djela, knj. I, str. 318).

146 Na toj podlozi se, uostalom, kod njih, već u prvoj deceniji života u sistemu koji stvaraju, javljaju problemi i deformacije koje postaju predmet javne pažnje – i kri-tike. Đilas, tako, 1954. godine piše o „kasti” čiji je mo-

98

da istorijsko iskustvo, u principu, nije po-tvrdilo pretpostavku da socijalistički poredak više od kapitalističkog okuplja ljude oko „jav-nog ili zajedničkog dobra”, već naprotiv, kako Robert Dal kaže, ako bi se pravio „laboratorij-ski ogled o tome koliko malo društvena svojina nad sredstvima za proizvodnju može, sama za sebe, doprinijeti integrisanju različitosti i stva-ranju jedinstva”, Jugoslavija bi mogla da po-služi kao primjer, budući da „nije ni malo da-leko od istine da ni u jednoj demokratskoj ze-mlji svijeta, sa izuzetkom Indije, javnost nije vi-še podijeljena nego što je to slučaj u današnjoj Jugoslaviji”;147

da se, najzad, pokazalo da – kada se general-no radi o svojstvima „subjektivnog faktora” – iznenađenjima nema mjesta, što se u konkret-nom jugoslovenskom slučaju potvrdio time da su masovni vjesnici i korisnici dobrobiti novog društva, već kod prvog ozbiljnijeg zastoja u nje-govom razvoju, toliko „promijenili ćud” da su atavističke nagone pretpostavili razumu i u no-vi pohod na ostvarivanje tzv. tomasovskih že-

ral „naslijeđen i dogmatski – nekad revolucionaran”, a proizilazi uglavnom „iz načina života i ličnog interesa, iz prirode vlasti i načina na koji se do nje dolazi” (Mi-lovan Đilas, Anatomija jednog morala, Beograd, „Nova misao”, br. 1/1954, str. 7–9).

147 Isto, str. 400.

99

lja (sigurnosti, uzvraćanja, priznavanja i novog iskustva) krenuli putem na kome dijalog uzmi-če pred bigotizmom i ekskomunikacijama, go-vor činjenica ustupa mjesto ksenofobičnim vi-zijama i propagandističkim floskulama, incija-tiva se pretvara u mobilizaciju, a različitost nu-žno vodi u diferencijaciju.

U tom kontekstu, potvrda navedene pretpo-stavke može da znači i argument više da soci-jalni i politički subjekti koji u jednom trenut-ku u međusobnoj razmjeni i razmjeni s priro-dom „čuda čine”, u drugom, kako bi Gistav le Bon rekao, svoje povijesno djelanje redukuju na „nesvjesno djelanje gomila”,148 čija je jedna od posljedica fatalna zbrka u poimanju i raspore-du istorijskih „lončića”.149

148 Više o tome, u: Radovan Radonjić, Političke dok-trine, str. 549.

149 „Zahvalni” crnogorski narod je, na primjer, no-ve pobjednike 1989. godine dočekao s istim ushićenjem i nadom kao i one stare – 1945. godine. Uvjeren da ti-me čini pravu stvar, svoj ljudski habitus i državni ra-tio zaodjenuo je mitskom košuljicom i zdušno, s pje-smom, pohrlio k vlastitom poništenju i beznađu. Sve, uz istu ikonografiju i egzaltirane poklike Titu, Mark-su, Njegošu i Rusima, kao i pola vijeka ranije. Samo je peta kolona bila drugačija: nju više nijesu činili sarad-nici okupatora, već nesrpski narodi u zajedničkoj drža-vi, odnarođeno (staro) crnogorsko rukovodstvo i – et-nički Crnogorci.

100

Generalno, i iz ove pretpostavke, kao i iz prethodnih, slijedi da, suštinski gledano, „slom Jugoslavije kao državne ideje”,150 ne znači i slom avnojevske ideje kao takve. Tim prije što avno-jevska ideja, uz državnu i političku, ima i so-cijalno-klasnu komponentu i poentu, a osim principa na kojima se u formalno-pravnom smislu uspostavlja zajedništvo, sadrži i princi-pe u pogledu prava i mogućnosti njegovog na-puštanja.151 Jedina stvarna veza između ta dva procesa, dakle, ogleda se u tome da se uspon zemlje može smatrati posljedicom primjene av-nojevskih etičkih i političkih kondicija u nje-nom razvoju, kao što se i njen društveni i dr-žavni sunovrat može smatrati posljedicom na-puštanja tog kursa.

150 Branko Petranović, Istoričar i savremena epoha, Beograd, 1997, str. 177.

151 Saobrazno ovom potonjem, u crnogorskom usta-vu od 31. decembra 1946. godine, na primjer, piše da je Narodna Republika Crna Gora nastala, kao dio no-ve jugoslovenske države, „na osnovu prava svakoga na-roda na samoopredjeljenje, uključujući pravo na otcje-pljenje i ujedinjenje sa drugim narodima” (Ustavi Cr-ne Gore, Priredio Momčilo Vujošević, Podgorica 2005, str. 38).

101

IVZa objašnjenje i ocjenu faktičkih dometa i

učinaka odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a u odnosu na uporedne „međaše”, dakako, nije dovoljna samo opservacija jugoslovenske stvar-nosti iz vremena dok ih se pridržavala. Takav sud prevashodno podrazumijeva oslanjanje na indikatore koji se odnose na njihovu:

(1) korespodentnost s generalnom intenci-jom i potrebom čovjeka da stvara bolji svijet i život, koja ima realno uporište u odgovaraju-ćem društvenom sistemu;

(2) važnost za političku konfiguraciju svijeta, u smislu uticaja na prevladavanje svih vrsta he-gemonije, rasne i vjerske diskriminacije, te eko-nomskog bogaćenja jednih na račun drugih;

(3) posvećenost otrkrivanju puteva i sredsta-va ekonomskog i svakog drugog oslobođenja rada i čovjeka, odnosno otklanjanju prepereka koje opstojavaju na tom putu.

Konkretno se radi o sljedećem.1. Korespodentnost posmatranih uporednih

„međaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog za-sjedanja AVNOJ-a, na drugoj, sa željom i potre-bom čovjeka da stvara sebi bolji svijet i život, ne iskazuje se samo u teorijskoj ravni, tj. kroz nji-hovu deklarativnu privrženost idealima prav-de, slobode i jednakosti, već kroz pripodoblje-nost iz njih proizašlih društvenog sistema fak-

102

tičkom ostvarivanju tih ciljeva. Marksovim ri-ječima kazano, njihove ideje su onoliko istorij-ski pozitivno djelatne u prevladanju obzorja i odnosa društva dominacije i eksploatacije, ko-liko su udaljene od svake mogućnosti da se po-litički i ekonomski sistemi u kojima se konkret-no iskazuju pretvore u kreature karakteristič-ne po tome da se „materijalne snage obdaruju intelektualnim životom, a ljudski život sniža-va do stepena tupe materijalne snage”.152 Jedino etičko i političko pravilo koje bi za njih u tom pogledu trebalo da važi jeste ono što ga fran-cuski dominikanac Žan – Batist Anri afirmi-še u svom „Svetom pismu ljudskog roda”, a gla-si: sloboda koja ne vodi računa o pravu drugog predstavlja faktičku izdaju te velike ideje.153

U odnosu na taj princip, međutim, izme-đu posmatranih „međaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, na dru-goj, odnosno između etičke i političke stvarno-sti na društvenim prostorima njihovog nastan-ka koja iz (a) njih slijedi, postoje stanovite, lako uočljive razlike.

Na Zapadu se, tako, neće oskudijevati u teo-rijskim elaboracijama čiji je predmet društve-

152 K. Masrks – F. Engels, Dela, tom 15, str. 4. 153 Antologija znamenitih govora, Priredio Radovan

Radonjić, Podgorica, 1999, str. 338.

103

ni sistem koji najviše odgovara idealima prav-de, slobode i jednakosti. To važi kako za razne opšte oficijelne dokumente, poput pominjanih povelja i deklaracija, tako i za pojedinačne au-torske iskaze. Kad su ovi potonji u pitanju, ekla-tantnim primjerom se čini izlaganje Benžame-na Konstana u Kraljevskom Ateneumu 1815. godine, u kome poznati teoretičar na vlastito pitanje što u njegovo doba „jedan Englez, jedan Francuz, jedan stanovnik Sjedinjenih Drža-va Amerike podrazumijeva pod riječju slobo-da”, odgovara: „To je za svakoga pravo da bude potčinjen isključivo zakonima, da ne može bi-ti ni uhapšen, ni držan u zatvoru, ni osuđen na smrt, ni zlostavljan na bilo koji način usljed sa-movolje jednog ili više lica. To je za svakog pra-vo da kaže svoje mišljenje, da izabere sebi posao i da se njime bavi, da raspolaže onim što posje-duje, pa čak i rđavo raspolaže; da odlazi, dolazi, a da za to ne traži dozvolu i da ne polaže raču-na o svojim pobudama ili svojim koracima. To je za svakoga pravo da se udružuje s drugim li-cima, bilo da bi raspravljao o svojim interesima, bilo da bi ispovjedao vjeru koju su on i njegovi istomišljenici izabrali, bilo prosto-naprosto da bi ispunjavao svoje dane i časove na način ko-ji najviše odgovara njegovim sklonostima i nje-govim zamislima. Na kraju, to je pravo za sva-koga da utiče na rad državne uprave, bilo nai-

104

menovanjem svih ili izvjesnih upravnih orga-na, bilo putem izaslanstva žalbi ili zahtjeva, ko-je je vlast više ili manje dužna da uzme na raz-matranje”.154 Takvu retoriku, međutim, ne pra-te faktičke društvene promjene koje bi omogu-ćile da se proklamovana prava i principi ozbi-lje tamo gdje je to jedino moguće – u sferi soci-jalno-ekonomskog života. Naprotiv, za one ko-ji na takvim promjenama insistiraju, upozora-vajući da postojeći sistemi takvo što ni institu-cionalno ni na bilo koji drugi način ne obezbje-đuju, obično se kaže da ili ne razumiju „sušti-nu stvari”, ili iz nekog etički sumnjivog razloga traže nemoguće. Karakterističan u tom smislu je, na primjer, nalaz sociologa Franca Openhaj-mera da Karl Marks ne shvata razliku između ciljeva i sredstava zadovoljavanja ekonomskih potreba, usljed čega mu se i dešava da ropstvo označava kao „ekonomsku kategoriju”, a da si-lu smatra „ekonomskim potencijalom”.155 A ko-liko je „površni” Marks bio u pravu s tim svo-jim odrednicama, i koliko su bila tačna njego-va predviđanja da kapitalizam, i kao državni i kao liberalni, zakonito vodi u bijedu ogroman

154 Besede, str. 244.155 Država i politika, knj. I, str. 312–313.

105

broj ljudi,156 pokazaće, na primjer, studija Vi-ljema Buta iz 1890. godine. Po nalazima ovog autora, koji će se uprkos njihovoj „šokantnosti” pokazati tačnim, u vrijeme kada je Engleska bi-la „možda najbogatija zemlja na svijetu i sredi-šte ogromne imperije”, trećinu građana Londo-na činila je sirotinja.157 Izvjesno ublažavanje tog problema, što će ga donijeti „država blagosta-nja”, međutim, neće značiti da su njegovi uz-roci otklonjeni i da ga više neće biti, barem u akutnoj formi.158 Tehničko-tehnološka revolu-

156 Marks, naime, u prvom tomu Kapitala, objašnja-va da isto kao što „pljačka crkvenih dobara, lopovsko otuđivanje državnih dobara, krađa opštinske svojine” karakterišu „uzurpatorsko i s bezobzirnim nasiljem sprovedeno pretvaranje feudalne i plemenske svojine u modernu privatnu svojinu”, poznato pod opštim nazi-vom „prvobitna akumulacija”, tako i eksploatacija tu-đeg, formalno slobodnog rada, na kome počiva ta svoji-na, nužno ima za posljedicu da „raste masa bijede, pri-tiska, ropstva, degeneracije” (K. Marks – F. Engels, De-la, tom21, str. 647, 672).

157 Prevedeno na jezik brojki to je, prema Butovoj studiji, značilo da je u velegradu na Temzi tada bilo 380.000 ljudi koji žive „veoma siromašno”, 220.000 lju-di koji su „na ivici umiranja od gladi” i 300.000 ljudi koji „umiru od gladi” (Entoni Gidens, Sociologija, Pod-gorica, 2001, str. 184–185).

158 To uostalom potvrđuju podaci da je u Engleskoj 1987. godine više od četvrtine njenog stanovništva ži-vjelo „u siromaštvu” ili „na ivici siromaštva” (deset mi-

106

cija ne samo što nije bitnije promijenila rad-ni i društveni satus masovnih učesnika u proi-zvodnom procesu, već ga je – u sferi alijabilnog – osjetno pogoršala.159 Vrijeme makartizma je vjerovatno definitivno prošlo, ali razni regani-zmi, tačerizmi i njima slični strateški poduhva-ti i dalje će biti „fakor zaštite” datog društvenog sistema od opasnosti da se „lijevim sinekura-ma” ugrozi njegov „desni produktivizam”, a ti-me nužno i bogatstvo vlasnika krupnog kapita-la na račun svih drugih, uključujući i sitne vla-snike i „manjnske” akcionare.

Na Istoku se, opet, propagiraju vrijednosti čovjeka koje mu donosi uspostavljanje dikta-ture proletarijata, za koju Lenjin u decembru 1818. godine kaže da će „spasiti čovječanstvo od jarma kapitala i od ratova”.160 No, kao ni na Zapadu, ni tamo nema ozbiljnijih pokušaja da se projektovano ozbilji. Dekreti, kojima se pro-glašavaju pojedina „nova rješenja”, ne samo što

liona ljudi u prvom, a pet miliona u drugom statusu), a da je u Engleskoj i Velsu 1995. godine bilo 450.000 bes-kućnika (Isto, str. 185–186).

159 Kod tejlorizma se, na primjer, nije radilo samo o tzv. naučnom menadžmentu, nego i o sistemu proi-zvodnje stvorenom s ciljem da se, nezavisno od nje-govog uticaja na fizičko i psihičko zdravlje uposlenih, „maksimalno poveća učinak u industriji” (Isto, str. 205).

160 V. I. Lenjin, Op. cit., tom 12, str. 458.

107

ne odražavaju realno datu društvenu stvarnost, nego često objektivno znače grubo nasilje nad idejom njene demokratske transformacije. Ti-pičan, u mnogom pogledu čak i paradigmati-čan, primjer u tom pogledu predstavlja odluka VII kongresa RKP (b), marta 1918. godine, da se Centralni komitet te partije ovlasti da može „ne samo da raskine sve mirovne ugovore ne-go i da objavi rat bilo kojoj imperijalističkoj dr-žavi i cijelom svijetu, kad … smatra da je za to pogodan trenutak”.161 Logika inverzije po kojoj umjesto diktature proletarijata, u smislu demo-kratije u kojoj brojčano premoćne radne ma-se ostvaruju pretežni uticaj na svrhu i karakter društvenih odluka, uspostavlja diktatura par-trijskog vrha nad proletarijatom, državom i sa-mom tom partijom, imaće za posljedicu, pored ostalog, da se dometi i rezultati društvenog ra-zvoja ne mjere stvarno postignutim, već „zacr-tanim” u boljševičkom revolucionarnom ka-lendaru. Samo tako je bilo moguće da se onda, kad zemlja prolazi kroz najveće teškoće i isku-šenja, proglašavaju njena epohalna dostignu-ća.162 Da Sovjetski Savez nije izrastao u plane-

161 Isto, str. 132.162 Jedan od takvih slučajeva bio je kada je u Rezo-

luciji VII kongresa Kominterne, od 20. avgusta 1935. godine, proglašeno „postizanje definitivne i neopozive pobjede socijalizma u SSSR-u”, iako je u zemlji vladala

108

tarnu (vojnu) silu zahvaljujući posebnim svoj-stvima svog društvenog sistema, već na teme-lju iste one bezdušne akumulacije sa svim nje-nim posljedicama, kakvu je Zapad imao koju deceniju ranije, indirektno priznaje i posljed-nji njegov predsjednik, Mihail S. Gorbačov, ka-da pri samom kraju njegovog postojanja poku-šava da „perestrojkom” izvrši „spajanje socija-lizma i demokratije” i tako zaustavi evidentno propadanje svoje zemlje.163 Neki će analitičari

strahovita glad. Ističući da takvo stanje u zemlji nije bi-lo samo trenutno, L. D. B Trocki, u svom poznatom po-lemičkom tekstu „O potpunoj pobjedi socijalizma”, po-red ostalog, kaže: „Zemlja ne može da se izvuče iz ne-stašice robe, zastoji u snabdijevanju srijeću se na sva-kom koraku, djeca nemaju mlijeka” (Antologija zname-nitih govora, str. 235).

163 Za nepovoljna kretanja u svojoj zemlji, koja „pere-strojkom” želi da zaustavi, Gorbačov kaže: „Tempo pri-raštaja nacionalnog dohotka u posljednje tri petoljetke smanjio se za više od dva puta, a početkom osamdese-tih godina opao je do nivoa koji nas je faktički približio ekonomskoj stagnaciji. Zemlja, koja je ranije energič-no i redovno sustizala najrazvijenije zemlje svijeta, po-čela je očito da gubi jednu za drugom poziciju. Pri to-me, odvajanje od tih zemalja u efikasnosti proizvodnje i kvalitetu proizvoda, u naučno-tehnološkom razvitku, u proizvodnji i osvajanju savremene tehnike i tehnolo-gije počelo je da se povećava na našu štetu… Stvorena je besmislena situacija. S jedne strane imamo ogromnu po razmjerama proizvodnju čelika, sirovinskih resursa

109

sistema „realnog socijalizma” čak ustvrditi da on nije stvorio ništa za čim je u trenutku njego-ve propasti trebalo zažaliti.164

Svemu tome nasuprot, jugoslovenski samo-upravni uklon, čije jedno od važnih socijal-no-političkih i psihološko-etičkih uporišta či-ne odluke Drgog zasjedanja AVNOJ-a, podra-

i energetskih goriva, u čemu SSSR nema premca u svije-tu, i s druge strane – osjeća se njihov nedostatak, deficit usljed rasipničkog ponašanja, neefikasnog korišćenja. SSSR zauzima jedno od prvih mjesta u svijetu u proi-zvodnji žitarica, a istovremeno je prinuđen da svake go-dine uvozi milione tona žita za ishranu stoke. Mi ima-mo najviše ljekara i najviše bolničkih mjesta na hiljadu stanovnika, a istovremeno imamo ozbiljne nedostatke u ovoj sferi zbog smanjenja kvaliteta zdravstvenih uslu-ga. Naše rakete sa zapanjujućom preciznošću pogađa-ju Halejevu kometu i lete u susret Veneri, a istovreme-no s tim trijumfom naučne misli zaostajemo u primje-ni naučnih dostignuća u privredi, zaostajemo u savre-menom nivou naših aparata za domaćinstvo” (Miha-il Gorbačov, Perestrojka i novo mišljenje za SSSR i osta-li svet, Beograd – Zagreb – Cetinje, 1988, str. 15–17).

164 Jedan od njih, Predrag Matvejević, na primjer, polemišući s ruskim predsjednikom Putinom, povo-dom njegovog žala za uništenim starim idealima i in-stitucijama sistema „realnog socijalizma”, pita: „Koji su to stari ideali uništeni, koje već nije uništio na najgori način staljinizam? Kakve su ‘institucije raspuštene’ ko-je nije trebalo raspustiti?” (Predrag Matvejević, Istoč-ni Epistolar, Podgorica, „Pobjeda” – Agora, 2. septem-bar 2013, str. 12).

110

zumijeva teorijsko i praktično mirenje „klasič-no socijalističkog” društvenog vlasništva, i od-govarajuće mu planske privrede (sa podrazu-mijevajućom ulogom koju država u njima nu-žno ima), sa „anarhističkom” idejom takve za-jednice, u kojoj, kako bi E. Malatesta rekao, lju-di upravljaju sobom „bez konstituisanog auto-riteta, bez vođe”.165 Istoričari efekte takve so-lucije, koju označavaju kao „inovaciju u vlasti-tom društvenom sistemu” i kontramodel „cen-tralističko-birokratskom sistemu SSSR-a i tzv. narodnih demokratija”, prepoznaju u decen-tralizaciji koja „izaziva ekonomske podstica-je”, unosi „elemente elastičnosti u jedan kraj-nje rigidan centralistički sistem” i budi „nade u razvoj inicijative i slobode”.166 Neki teoreti-čari će u samoupravljanju prepoznati jugoslo-venski „unutrašnji pandan međunarodnoj ori-jentaciji ravnoteže i distance od blokova”, ko-jim se obezbjeđivalo „da u zemlji ne pobijedi kapitalizam, ali i da se istovremeno ne obno-vi staljinistička varijanta socijalizma”.167 Neki ga, opet, smatraju „modelom bez uzora” i jed-nim „od najsmjelijih i najinovativnijih ekspe-

165 Čedomir Čupić, Politika i zlo, Beograd, 2001, str. 198.

166 Branko Petranović, Op. cit., str. 407.167 Isto.

111

rimenata u svijetu”.168 U svakoj od tih varijan-ti, dakle, jugoslovenski društveni sistem se, dok je bio avnojevski, bitno razlikuje od društvenih sistema u domovinama uporednih „međaša”. Pri tome se njegova diferentia specifica u odno-su na te sisteme ogleda u činjenici da je ne sa-mo u teorijskoj ravni, već i praktično pokazao da se o životu dostojnom čovjeka može govo-riti samo tamo gdje su – uz formalna građan-ska prava i slobode, shvaćene kako u jusnatura-lističkom, odnosno „ugovornom”, tako i u so-crealističkom, odnosno „dekretiranom” smislu – na djelu i sva odgovarajuća stvarna socijalno-ekonomska prava i gdje postoje svima jednako dostupne mogućnosti u pogledu kulturno-du-hovne emancipacije.

2. Ni važnost posmatranih uporednih „me-đaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog zasje-danja AVNOJ-a, na drugoj, za poželjnu politič-ku konfiguraciju svijeta, takođe se ne mjeri pu-kom verbalnom privrženošću principima sma-njenja konfliktnosti koje vode ratu, te prevla-davanja hegemoniji velikih država nad malima, rasne i vjerske diskriminacije među ljudima i narodima, odnosno ekonomskog bogaćenja

168 Ljubiša Adamović – Džon R. Lempi – Rasel O. Priket, Američko – jugoslovenski odnosi posle drugog svetskog rata, Beograd, 1990, str. 72.

112

jednih na račun drugih, već faktičkom sprem-nošću i sposobnošću iz njih proizašlih društve-nih sistema (i politika) da deklarisane ciljeve i zadatke ostvare.

U odnosu na taj princip, međutim, između stvarnih etičkih i političkih postulata posma-tranih uporednih „međaša”, na jednoj stra-ni, i odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, na drugoj, takođe postoje stanovite i lako uočlji-ve razlike.

Zapad, tako, obiluje sjajnim primjerima de-klarativne privrženosti znamenitoj Hegelo-voj tezi da slobodnom čovjeku treba slododan svijet.169 To posebno važi za njenu promociju u američkoj Deklaraciji nezavisnosti. Plijene, ta-kođe, i esksplikacije te teze u pojedinačnim is-kazima poznatih političkih mislilaca i prega-laca. I danas, na primjer, djeluju gotovo fasci-nantno Robespjerove riječi, u Narodnoj skup-štini Francuske 10. maja 1793. godine, o „oslo-bađanju proviđenja” od duge vladavine zločina i tiranje.170 Kako li je tek moćno eksplicitan i ja-san Džon Klejton kad, u Senatu SAD 1848. go-dine, kaže: „Smatram da u svim našim odno-sima s dugim nacijama svijeta treba da se dr-

169 Hegel, Pravni i politički spisi, Beograd, 1981, str. 216.

170 Antologija znamenitih govora, str. 124.

113

žimo načela ‘poštenje je najbolja politika’ i da je dobar ugled od veće vrijednosti za državu od teritorija i novca”.171 Što tek reći za engle-skog premijera Viljema Pita Mlađeg, koji ima snage da u Donjem domu javno prizna da nje-gova zemlja, čitav vijek nakon usvajanja Povo-lje o slobodama, svoju „sve veću tražnju” zado-voljava nečasnim učešćem u trgovini robljem i „pretvaranjem Afrike u poprište krvoproli-ća i jada”.172 Kolonijalizam kritikuju i francu-ski socijalisti, čiji prvak, Žan Žores, kao ekla-tantan primjer ovog, ističe prodor svoje zemlje na područja afričkog kontinenta „silom i oruž-jem”.173 Više je, međutim, onih koji ne misle ta-ko i ne drže mnogo do etičko-političkih princi-pa, poput Klejtonovog, da je „karakter isto ta-ko važan naciji kao i pojedincu”,174 već su na-klonjeniji doktrini koju promoviše američki predsjednik Džems Monro, kada u poruci na-ciji povodom nakane Svete Alijanse da se uklju-či u gušenje pobune u kolonijama Srednje i Ju-žne Amerike, poručuje: „Što se tiče postojećih kolonija ili zavisnih teritorija bilo koje evropske sile, mi se nijesmo miješali i nećemo se miješa-

171 Besede, str. 274.172 Milivoj Popović – Mavid, Lepota kazane reči,

Beograd, 1996, str. 521.173 Besede, str. 456–457.174 Isto, str. 275.

114

ti. Ali u odnosu na vlade koje su objavile svoju nezavisnost i održale je – i čiju smo nezavisnost mi, poslije dužeg razmatranja i shodno princi-pima pravde, priznali – ne bismo mogli druga-čije gledati ni na kakvo miješanje u cilju njiho-vog tlačenja ili kontrolisanja na neki drugi na-čin njihove sudbine od strane neke evropske si-le nego kao na manifestaciju neprijateljskog ra-spoloženja prema Sjedinjenim Američkim Dr-žavama”.175 Takva spoljnopolitička orijentaci-ja razvijenih zapadnih zemalja (i demokratija!) ni kasnije ne gubi na aktuelnosti. Vinston Čer-čil, s funkcije premijera Engleske, 1941. godi-ne, gotovo u isti mah, na jednoj strani, potpi-suje s predsjednikom SAD, Ruzveltom, Dekla-raciju o opštim principima nacionalne politike u Drugom svjetskom ratu i poslije njega, koja, kako je već rečeno, predviđa „pravo svih naro-da da izaberu sebi pravo upravljanja” i, na dru-goj, u obraćanju svojoj naciji, traži od ove pu-no angažovanje u ratnim operacijama kako bi se, uz očuvanje slobode Engleske, obezbijedilo i „nadživljenje britanske imperije”.176 Njegova briga „o podjeli odgovornosti za kontrolu nad malim državicama u srednjoj Evropi”, rezulti-

175 Isto, str. 247.176 Anologija znamenitih govora, Priredio Radovan

Radonjić, Podgorica, 1999, str. 281.

115

raće nagodbom sa Staljinom u Moskvi 9. ok-tobra 1944. godine, da poslije rata Sovjeti ima-ju „devedeset odsto prevagu u Rumuniji”, En-glezi „devedeset odsto uticaja u Grčkoj”, a da „u pogledu Jugoslavije bude pedeset – pedeset”.177 Uporno nastojanje da se, posredstvom Komon-velta, zadrži kakva-takva „funkcionalna ve-za” sa bivšim kolonijama, zajedno s ratom vo-đenim krajem osamdesetih godina XX vijeka s Argentinom oko Malvinskih (Foklandskih) ostrva, govore da se velika imperija ne odri-če jednom osvojenih tuđih posjeda.178 Francu-ske kolonijalne ambicije splasnuće poslije pora-za takve njene politike u Indokini 1954. godi-ne, ali neće nestati.179 Zemlja „zakona, oružja i umjetnosti”, kako su je u XVI vijeku nazva-li njeni pjesnici, i dalje pokušava da, po uzoru na Komonvelt, sačuva frankofonski duh (i in-teres) u bivšim kolonijama i time, pored osta-

177 Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josi-pa Broza Tita, Rijeka – Zagreb, 1981, knj. 2, str. 874–875.

178 Jednu od potvrda u tom smislu predstavlja najno-vije „zatezanje odnosa” sa Španijom oko Gibraltara, ra-di kojih Britanija (ponovo) „šalje brodove u Mediteran” (Podgorica, „Pobjeda”, 13. avgust 2013, str. 4).

179 O trajanju velikodržavnih i velikosilskih politi-ka zapadnih država i nakon Drugog svjetskog rata go-vori, pored ostalog, stvaranje njihovih vojnih parkota-va i drugih međunarodnih ugovora i saveza – NATO (1949), SEATO (1954), CENTO (1959) i drugih.

116

log, eventualno, održi ravnotežu s Njemačkom u Evropskoj uniji, uzdrmanu njemačkim ujedi-njenjem.180 U Nacionalnoj skupštini, čak i u do-ba Pete republike, uz 474 poslanika sa područ-ja „kontinentalne Francuske”, nalazi se i 17 njih iz „prekomorskih posjeda”.181 Za neke sadržaje nedavno nastale afere „Prizma”, koji se odnose na izvjesne spoljnopolitičke ambicije SAD, te-ško bi se moglo reći da su saglasni s idejama i porukama Deklaracije nezavisnosti.182

Ni „prva zemlji socijalizma”, mada prvobit-no zamišljena kao stvarnost s druge strane sva-ke dominacije i eksploatacije, koju naduhnjuju i neporecivo obavezuju principi iz Deklaracije prava naroda Rusije, da „sramnoj politici laži i nepovjerenja, zamjerki i provokacija mora doći kraj” i da „ona mora da bude zamijenjena otvo-renom i časnom politikom, koja vodi ka potpu-

180 Više o tome, u: Pavle Jovanović – Nenad Dimitri-jević – Milan Popović, Op. cit., str. 352.

181 Isto, str. 376. 182 Odnosi se na elektronsku špijunažu i kontrolu

(tzv. elektronski totalitarizam) američke obavještajne službe, koja nije ostavila po strani nikoga, uključujući i američke patnere u evroatlantskim intergacijama, od-nosno organe Evropske unije (koju je razotkrio Edva-drd Snouden, bivši saradnik CIA-e i savjetnik u Naci-onalnoj službi sigurnosti SAD, sredinom2013. godine).

117

nom uzajamnom povjerenju naroda”,183 nije iz-držala pod pritiskom vlastitih antipodnih ide-oloških racionalizacija i političkih orijentacija. Moskva, ni kao „crvena”, nije mogla da se oslo-bodi opsesije „trećeg Rima”, nastale u XV sto-ljeću, nakon pada Konstantinopolja pod oto-mansku vlast,184 što je u narednim vjekovima slijede svi koji su u Rusiji nešto značili.185 Lenji-nova strahovanja da bi „pobjedonosni proleta-rijat” mogao, radi nekog sebičnog intersa, „po-kušati sjesti na tuđu grbaču”,186 njegovi sljedbe-nici su preokrenuli u nadu sa pozitivnom ko-notacijom. Krećući se tragom Staljinovog shva-

183 Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobo-dama, str. 404.

184 Dokle sežu ambicije Rusije u vezi s projektom „Moskva – treći Rim” može se vidjeti iz pisma monaha pskovskog Filofeja ruskom caru u kome se, pored osta-log, kaže: „Sva carstva hrišćanske pravoslavne vjere sli-la su se u tvoje carstvo i ti si jedini hrišćanski car pod svodom nebeskim” (Istorija političeskih i pravovih uče-nij, V. S. Nersesjanc ur., Moskva, 1988, str. 157).

185 Dostojevski, na primjer, tu rusku potrebu za vođ-stvom ovako objašnjava: „Svaki veliki narod vjeruje i mora vjerovati ako hoće da dugo bude živ, da u nje-mu, baš u njemu, leži spas svijeta, da on živi za to da bi stao na čelo svih naroda, sve ih prisjedinio i poveo ih složno onom krajnjem cilju koji im je svima odre-đen” (F. M. Dostojevski, Politički spisi, Beograd, 1934, knj. I, str. 243).

186 V. I. Lenjin, Op. cit., tom 10, str. 175.

118

tanja proleterskog internacionalizma,187 sovjet-ski ideolog A. A. Ždanov je lako stigao do teze o nezamjenljivoj vodećoj ulozi Sovjetskog Save-za u obezbjeđenju „čvrstog demokratskpog mi-ra”.188 Njegov „asistent” E. Burđalov ide još da-lje, pa 1948. godine, na početku sukoba KPJ sa Kominformom, nastupa s teorijom da se „ne može priznati pravilnom tvrdnja da svaka ze-mlja ide ka socijalizmu sopstvenim putem, da koliko ima zemalja ima i puteva u socijalizam”, budući da su „opšte zakonitosti prelaza iz kapi-talizma ka socijalizmu koje su otkrili još Marks i Engels a koje su provjerene, konkretizovane i razvijene od strane Lenjina i Staljina na osno-

187 Staljinova definicija internacionalizma glasi: „Probni kamen i nepogrješivi kriterijum internaciona-lizma jeste odnos prema SSSR – socijalističkoj otadžbi-ni svih trudbenika, bedemu mira i bezbjednosti naro-da. Internacionalista je onaj ko je bez pogovora, bez ko-lebanja, bez uslova spreman zaštititi SSSR zato što je SSSR baza svjetskog revolucionarnog pokreta, a zaštiti-ti i pokretati naprijed taj pokret nemoguće je bez zašti-te SSSR-a. Jer, ko misli zaštititi svjetski revolucionarni pokret mimo i protiv SSSR-a, taj ide protiv revolucije, taj obavezno skreće u lager neprijatelja revolucije” (Bal-šaja sovetskaja enciklopedija, Vtoroe izdanie, Moskva, 1953, tom 18, str. 300).

188 A. A. Ždanov, O meždunarodnom položenii, In-formacionoe soveščanie predstavitelej nekatrorih kom-partii, Moskva, 1948, str. 24.

119

vu iskustva Boljševičke parrtije i Sovjetske dr-žave, obavezne za sve zemlje”.189 Od promoci-je takve sovjetske orijentacije i politike u ve-zi sa odnosima u revolucionarnom pokretu do Konferencije komunističkih i radničkih parti-ja Evrope u Berlinu 1976. godine, koja je naja-vila bitno drugačiji kurs,190 desiće se mnogo to-ga – od jugoslovenske golgote (1948) i formi-ranja Varšavskog ugovora kao pandana NATO savezu, preko događaja u Poljskoj i Mađarskoj (1956) i „Praškog proljeća” (1968), do sovjet-sko-kineskih razmirica – što bi se moglo na-zvati iskušavanjem velikosilskih ambicija „lije-vog kolosa” inspirisanih Staljinovim procjena-ma da će budućnost svijeta zavisiti od ishoda

189 E. Burđalov, O međunarodnom značaju iskustva Boljševičke partije, Moskva, „Boljševik”, br. 17/1948, str. 51.

190 Kurs zauzet na toj Konferenciji bio je u znaku snažne prevage orijentacije jugoslovenskih komunista i odnosio se na obavezu komunističkih i radničkih par-tija Evrope da principi na kojima će ubuduće temelji-ti svoju spoljnopolitičku djelatnost i odnose u pokre-tu treba da budu „striktno poštovanje ravnopravnosti i suverene nezavisnosti”, odnosno „nemiješanja u unu-trašnje poslove i uvažavanja slobode različitih puteva u borbi za progresivne društvene promjene i socijali-zam” (Završni dokument Konferencije komunističkih i radničkih partija Evrope, Beograd, „Jugoslovenski pre-gled”, br. 6/1976, str. 250).

120

neizbježnog sukoba dvaju vojno-političkih blo-kova, a da će pobjednik u tom sukobu biti sila (hegemon u svom bloku) koja bude ekonomski, vojno i politički jača.191 „Epizode” iz Čečenije i Nagorno-Karabaha, kao i ponašanja u odno-su na zbivanja izvan njenog starog domicilnog prostora, govore da se ni „tranziciona” Rusija ne miri lako sa bilo kojim gubitkom moći ne-kada velike carevine, odnosno svjetske sile, ne-zavisno od toga kako je ova, i na čiji račun, bi-la stečena.192 Ni do nje, kao ni do velikih zapad-nih zemalja, izgleda, još nije doprla poruka iz znamenite enciklike pape Đovanija XXIII Pa-cem in terris: „Nema više naroda koji gospoda-re i kojima se gospodari: svi su narodi postali ili postaju nezavisne političke zajednice”.193

Naspram, i nasuprot, tih dvostrukih kolosje-ka u pristupu političkoj stvarnosti svijeta, jugo-slovenski avnojevski diskurs poznaje i priznaje

191 Više o tome, u: Radovan Radonjić, Ogledi o mark-sizmu, Titograd, 1980, str. 208.

192 O ovom potonjem je zanimljiva natuknica da je, na primjer, „islamski terorizam na Kavkazu”, kojim je pravdan okrutan odnos Moskve prema Čečeniji, bio „češće posljedica nego uzrok” i da onaj ko hoće da se time bavi treba, prije nego to počne, da pročita Tolsto-jevog „Hadži Murata” (Predrag Matvejević, Op. cit., str. 12).

193 Država i politika, knj. I, str. 115.

121

samo one međunarodne odnose koji se teme-lje na principu da svi narodi i države imaju ista prava na slobodu i nezavisnost, odnosno razvoj saobrazno sopstvenim potrebama i mogućno-stima. Da je zaista tako, ne pokazuju samo is-kušenja kroz koja je Jugoslavija prošla zato što je bila i ostala na kursu dobrosusjedstva, među-sobne saradnje država sa različitim društvenim uređenjima i uopšte politike suprotstavljanja svim vidovima dominacije i eksploatacije. Po-tvrđuju to i rezultati postignuti na tom planu, veoma važni i za nju i za međunarodnu zajed-nicu u cjelini. Socijalistička Jugoslavija je, na-ime, zahvaljujući svojoj postojanoj vanblokov-skoj poziciji, odnosno aktivnoj miroljubivoj ko-egzistenciji, koja će u pokretu i politici nesvr-stanih dobiti novo uoprište i potenciju, (iz)vrši-la krucijalno važan uticaj na stratešku prekom-poziciju međunarodne političke scene tokom druge polovine XX vijeka, u smislu prevladava-nja hladnoratovskih konfrontacija, smanjenja trke u naoružavanju, oslobađanja velikog dijela manje razvijenih zemalja kolonijalnog ropstva i uopšte „otopljavanja” međunarodnih odnosa. Recidivi „starih” stanja u toj oblasti, omoguće-ni protivurječnom prirodom procesa globali-zacije – ponekad čak u mjeri koja čini sasvim realnom procjenu Imanuela Volerstina da se „razvio jedan ideološki okvir ugnjetačkog po-

122

nižavanja kakav nikad ranije nije postojao”194 – ne umanjuju superiornost avnojevskih spoljno-političkih principa. Naprotiv, još više otkrivaju:

da to što svijet – ni na pragu doba kada će, kako se očekivalo, različite civilizacije defini-tivno morati da nauče da žive jedna pored dru-ge u mirnoj razmjeni195 – nije shvatio poruke Aušvica, Hirošime, Nirnberga i Mi Laja, niti iz-bjegao opasnost da se ponovo sretne s „prova-lama mržnje” i situacijama u kojima će narodi biti „bačeni u propast”, a život dostojan čovje-ka razoren,196 može biti posljedica toga da ko-lonijalizam i politika sile nijesu napušteni, već da su samo prilagođeni novim okolnostima koje odgovaraju i djelovima „lijevo” orijentisa-nih društvenih struktura i državama liberalne demokratije;197

da principi zajedništva država i naroda koje implicira formula Drugog zasjedanja AVNOJ-

194 Immanuel Wallerstein, Kapitalizam – istorijski sistem, Titograd, 1990, str. 110.

195 Lester Pearson, Democracy in World Politics, Princenton, 1955, str. 83.

196 Wiley Brandt, Pismo Krajskom i Palmeu, od 17. rujna 1972, Beograd, „Marksizam u svetu”, br. 4–5/1977, str. 224–225.

197 Po nekim autorima, „unutrašnja sloboda drža-va liberalne demokratije održiva je samo na zavisnosti, čak i neslobodi drugih” (Milenko A. Perović, Evo Mo-rales Aima, Podgorica, „Pobjeda”, 12. jul 2013, str. 22).

123

-a suštinski nadilaze sve do sada poznate anti-cipacije te vrste, uključujući i Deklaraciju fran-cuske vlade od 9. maja 1950. godine (poznatu još i kao „Šumanov plan”), te da između njih i platforme na kojoj se vrši aktuelna intergraci-ja u okviru Evropske unije nema bitnije razli-ke, pri čemu je važnost te činjenice utoliko veća što je avnojevski projekat bio primjenljiv (i fak-tički primijenjen) odmah kad se pojavio, dok je provjera (i provedba) „Šumanovog plana”, u di-jelu koji se odnosi na ideju nadnacionalne viso-ke vlasti čije bi odluke bile direktno izvršne na teritoriji država članica, i dalje u toku;

da avnojevski projekat, uz ostalo, uvjerljivo rješava dilemu upravljanja u složenim društve-nim i državnim zajednicama time što na mno-gobrojna pitanja u tom domenu – od onih u či-jem su fokusu „obrasci interakcije među pret-hodno samostalnim jedinicama”,198 preko onih kojima se problematiziraju prava središnjih in-stitucija da „odlučuju o alokaciji vrijednosti, kao i da stvaraju odgovarajuće komplementar-ne mehanizme za postizanje kompromisa”,199 do onih koja se odnose na vestfalske principe

198 William Wallace, The Dynamics of European In-tegration, London, 1991, str. 9.

199 R. J. Harison, Europe in Question, Theories of Re-gional International Integration, London, 1974, str. 14.

124

nacionalne suverenosti kao bitne odrednice po-litičkih oblika „u kojima je svijet postao mode-ran”200 – odgovorio formulom: nacija-država je na ovom stupnju civilizacijskog razvoja i da-lje jedini demijurg čijom se voljom i potrebom mogu određivati oblik, obim, karakter i, u kraj-njoj liniji, trajanje takvih tvorevina.201

3. Posvećenost posmatranih uporednih „me-đaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog zasje-danja AVNOJ-a, na drugoj, otkrivanju puteva i sredstava ekonomskog i svakog drugog oslobo-đenja rada i čovjeka, odnosno otklanjanja pre-pereka koje opstojavaju na tom putu, takođe se ne iscrpljuje u teorijskoj ravni. Naprotiv, i ov-dje je, kao i u prethodna dva slučaja, krucijal-no važno to koliko su društveni sistemi nastali na njihovoj podlozi, faktički pripodobljeni tom zahtjevu.

200 B. Axford – G. K. Broving, R. Huggins – B. Ro-samond – J. Turner, Uvod u politologiju, Zagreb, 2002, str. 456.

201 Indirektnu potvdu valjanosti tog rješenja, u smi-slu njegove aktuelne istorijske opravdanosti, daju au-tori koji tvrde da svaka takva država,”unatoč svih no-vih procesa komuniciranja, tehnologije, širenja znano-sti i novih otkrića… ipak ljubomorno čuva vlastitu su-verenost i spremna je za nju čak ići u ratove” (Radovan Vukadinović, Politika i diplomacija, Zagreb, 2004, str. 192). To se, uostalom, potvrdilo i u procesu raspada ju-goslovenske federacije.

125

Postulati uporednih „međaša”, posmatrani iz ugla faktičkih dometa i učinaka koje objek-tivno i subjektivno nude njihove aktuelne for-mule, i ovdje su, kao i u prethodnim sličajevi-ma, primjetno drugačiji nego kod odluka Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a.

Građanski društveno-ekonomski i politič-ki projekti pitanju slobode prilaze posredstvom izvjesnog broja teza etičko-emocionalne naravi i jednog ekonomskog učenja.

Po nekima od tih teza, konkretno, čovjek će biti slobodan onda:

kad svaki njegov postupak bude na nivou mo-ralnih principa i zahtjeva, saglasnih kako među sobom tako i sa idejom „progresivnog ostvare-nja carstva svrha u svijetu”;202 kad bude posto-jao uravnotežen odnos „između pojedinačnog ponašanja i pojedinačne odluke, s jedne strane, i društveno rodnih zahtjeva, s druge strane”;203

kad bude postupao u skladu s pravilima ko-ja se mogu univerzalizovati, u smislu da, kako bi Hegel rekao, „karakter opšteg mora da leži u osnovi”;204

202 Erik Vajl, Politička filozofija, Beograd, 1982, str. 57.

203 Agnes Heler, Svakodnevni život, Beograd, 1978, str. 131.

204 Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija filozofije, knj. I, str. 82.

126

kad se bude ponašao „saglasno s pravom” – prirodnim i pozitivnim – kao suštinskim for-malnim kvalitetom „koji se sastoji od uzdržava-nja od sebičnih djelanja i pristrasnih sudova”.205

Džon Stjuart Mil, pak, pokušavajući da po-đe u susret Bentamovom razumijevanju krite-rijuma društvene koristi, smatra da se u osnovi rješenja tog pitanja nalazi pravda, koju označa-va kao „izvjesne kategorije moralnih normi ko-je se, uže gledano, odnose na ono što je suštin-sko u ljudskom blagostanju, pa zato obavezuju mnogo više od bilo kog drugog pravila ponaša-nja”.206 Mil to svoje uvjerenje temelji na zako-nitostima procesa društvenog razvoja, pa kaže: „Cjelokupna istorija razvitka društva sastoji se od niza koraka putem kojih su neki običaji i ne-ke društvene institucije postepeno od katagori-je suštinski potrebnih za opstanak društva pre-lazili u kategoriju nepravičnih i tiranskih, od svih odbačenih. To se desilo sa podjelom ljudi na robove i slobodne, na plemiće i kmetove, pa-tricije i plebejce, i to će se desiti, a djelimično se već desilo, sa podjelom na privilegovane prema boji kože, prema rasi i prema polu”.207

205 Džon Rols, Teorija pravde, Beograd – Podgorica, 1998, str. 523.

206 J. S. Mill, Utilitarism, London, 1968, V, str. 54.207 Isto, str. 55.

127

Nešto kasnije, na sličnoj filozosko-etičkoj osnovi, Džon Rols će pokušati da teorijom „op-šte pravde” pomiri ideje utilitarizma, države blagostanja i „lijevog” principa nagrađivanja prema radu.208

U pomenutom ekonomskom učenju se, pak, Hegelova filozofema da sloboda postoji „sa-mo ondje gdje samostalan pojedinac ima bes-konačnu vrijednost”,209 tumači (i prihvata) kao stanovište po kome najveći dio odgovora na sve zagonetke istorije treba tražiti u razlika-ma u bogatstvu, a da taj problem može biti rije-šen jedino oslobađanjem ekonomske sfere ne-adekvatnog političkog posredništva. Konkret-no, ono glasi: Čovjek će biti slobodan kad mu bude omogućeno „da potpuno slobodno slije-di vlastiti interes” i „da svojom radinošću i svo-jim kapitalom konkuriše s radinošću i kapita-lom svakog drugog čovjeka ili reda ljudi dokle

208 Ta opšta pravda bi se, smatra Rols, mogla izrazi-ti na sljedeći način: „Sve društvene vrijednosti – slobo-da i mogućnosti, prihod i bogatstvo, i društvene osnove samopoštovanja – treba da budu raspodijeljene jedna-ko, osim ako je nejednaka raspodjela bilo koje, ili svih ovih vrijednosti svakome od koristi” (Džon Rols, Op. cit., str. 72.

209 Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija filozofije, knj. I, str. 81.

128

god ne povređuje zakone pravednosti”.210 Jedi-ni društveni sistem koji to omogućava jeste li-beralna demokratija. I to zato što dužnost vla-dara u njemu ne seže dalje od „nadgledanja ra-dinosti privatnika i upućivanja te radinosti pre-ma zaposlenjima koja su najprikladnija za inte-rese društva”.211

Da takvo poimanju svijeta i čovjeka odraža-va interes samo (manjeg) dijela društva, koji je uspio da se ekonomski obogati na račun (veći-ne) ostalih, i koji po tom osnovu ima dovolj-no političke i druge moći da očuva poredak ko-ji mu to omogućava, pokazuju mnogi neuspje-li pokušaji nezadovoljnih bilo da detektuju gdje se i u čemu nalazi suština njihovog problema, bilo da nešto faktički promijene u vlastitoj po-ziciji. Tako se, na primjer, čak ni u najoštrijoj „lijevoj” kritici liberalne formule društvene or-ganizacije nikad nije pošlo dalje od babuvistič-ke ideološke racionalizacije „da rad bude oba-vezan i da vlada organizuje proizvodnju i ras-podjelu privrednih dobara”.212 Pokušaji umjere-nijih političkih grupacija – poput laburista, po-sibilista, fabijanca u drugih – da u svojim pro-

210 Adam Smit, Istraživanje prirode i uzroka bogat-stva naroda, Novi Sad, 1998, str. 557

211 Isto.212 Evgenije V. Spektorski, Istorija socijalne filozofije,

Beograd – Podgorica, 1997, str. 271.

129

gramima izraze neke drugačije orijentacije i potrebe tih društava, nijesu dali očekivane re-zultate.213 Pokret za radničku kontrolu, dobrim dijelom izazavan zbivanjima u Rusiji 1917. go-dine,214 bio je kratkog daha.215 Ideja tzv. partici-pacije nikad nije bitnije nadišla okvire sindika-lističkog bavljenja tarifnim pravilnicima, od-nosno iscrpljivanja u klasičnim zakonom re-gulisanim „industrijskim konfliktima”. Pokret „nove ljevice”, koji u drugoj polovini sedamde-

213 Jedna od postavki u laburističkom programu iz 1918. godine, na primjer, bila je „osigurati manuelnim i intelektualnim proizvođačima sve plodove njihova ra-da, u najvećoj mogućoj mjeri raspodjelu toga, na osnovi opšte svojine sredstava za proizvodnju, i najbolji sistem koji se može izgraditi narodne administracije i kontro-le svake industrije ili službe” (Pavle Jovanović, Nenad Dimitrijević, Milan Popović, Op. cit., str. 197).

214 Maks Adler je čak tvrdio da su radnička vijeća nastala u jednom broju zapadnih zemalja nakon zbi-vanja u Evropi i Rusiji krajem i neposredno po zavr-šetku Prvog svjetskog rata „više proizvod ruskog rad-ničkog pokreta nego plod revolucije” (Samoupravljanje i radnički pokret, Zbornik radova, Beograd, 1973, tom I, str. 350).

215 Talas revolucionarnih zbivanja u Evropi, koji je tokom 1917. i 1918. godine doveo do proglašenja sovjet-skih republika u Bavarskoj i Mađarskoj, te formiranja radničkih vijeća u Austriji, Italiji, Engleskoj i drugim zemljama, brzo je splasnuo. Posljednja radnička vijeća nestala su 1923. godine.

130

setih godina prošlog vijeka uzima maha, tako-đe nije donio ništa novo. Mada najavljen kao „obećavajući”,216 završio je u anarhističkim te-zama da se svijet čovjekovih faktičkih prava i sloboda nalazi s one strane ne samo postojećeg poretka, već i svakog institucionalizma uopšte. I nakon njega su oni kojima stvarna sloboda najviše nedostaje ostali jednako kao i prije uda-ljeni od mogućnosti da se sami zbiljski oproba-ju u njenom ostvarivanju (sticanju).

„Realsocijalistička” stanovišta o toj temi bliska su liberalno-demokratskim u nekoliko stvari. Gotovo podjednako su uopštena i oslo-njena na kategorije emocionalno-etičke naravi. Sličan im je pristup poimanju kulturne razvije-nosti kao pretpostavke bilo kakvog čovjekovog napretka, a dijele i uvjerenje da moralna moti-vacija ne može proizići iz egoizma, ma koliko ova bila”’umna’ i suptilna”.217 Razlikuju se, me-

216 Prema Herbertu Markuzeu, na primjer, „nova ljevica” je trebalo da bude „opozicija protiv većine dru-štva, uključujući i radničku klasu”, protiv „sistema kao takvog, protiv čitavog way of life tog sistema, koji pu-tem represivne, destruktivne i neljudske proizvodnosti sve degradira u robu” (Više o tome, u: Radovan Rado-njić, Političke doktrine, str. 273–275).

217 Agnes Heller, Kantove etike, „Theoria” 1–4/1979, str. 98.

131

đutim, u tome što njihovu supstancijalnu ideo-lošku i teorijsku osnovu čine teze:

da sloboda čovjeka u nacionalnom, socijal-no-ekonomskom i svakom drugom pogledu podrazumijeva ukidanje eksploatacije, što se ne može postići tamo gdje postoje privatna svojina i kapital-odnos;218

da se sloboda ostvaruje kolektivno i jedino posredstvom diktature proletarijata kao siste-ma društvenih odnosa koji se sastoji „od di-rektiva partije plus sprovođenje tih direkti-va od strane masovnih organizacija proletari-jata plus njihovo pretvaranje u život od stra-ne masovnih organizacija”,219 odnosno po-sredstvom sovjeta čija funkcija može biti pra-va jedino kad se u njima dosljedno realizu-je „državno rukovođenje masama od strane proletarijata”;220

da će slobode stvarno biti onda kada čovje-čanstvo izađe „iz carstva nužnosti”,221 a to će se

218 Jedno od teorijskih uporišta protagonista ideje „realnog socijalizma” za ovu racionalizaciju svakako je i Marksovo uvjerenje da „ni Mađar, ni Poljak, ni Itali-jan neće biti slobodan dok radnik bude rob” (K. Marks – F. Engels, Izabrana djela, tom I, str. 135).

219 J. V. Staljin, Pitanja lenjinizma, Beograd, 1946, str. 131.

220 Isto, str. 125.221 K. Marks – F. Engels, Dela, tom31, str. 217.

132

desiti tek u komunizmu koji se, kako je Marks govorio, „razlikuje od svih dosadašnjih pokre-ta time što preokreće osnovu svih dosadašnjih odnosa proizvodnje i opštenja, i prvi put svje-sno posmatra sve prirodno ponikle uslove kao tvorevine dosadašnjih ljudi, skida sa njih pri-rodnu poniklost i potčinjava ih moći ujedinje-nih individua”.222

No, i pored tako velikih razlika u poima-nju slobode i načina njenog ostvarivanja (sti-canja), ideja samooslobođenja čovjeka je i na Istoku imala, u biti, istu sudbinu kao i na Za-padu. Deklaracije prava naroda Rusije je, na primjer, bila izričita u zahtjevu da se „kontro-la radnika nad fabrikama” u toj zemlji uvede svuda i odmah.223 Nije izostala ni Lenjinova podrška toj ideji, zvanično promovisanoj ob-javljivanjem Projekta uredbe o radničkoj kon-troli.224 Naprotiv, Lenjin radničku kontrolu vi-di kao nužan „prelazni oblik” kojim treba da se dođe „do upravljanja industrijom u opšte-nacionalnim razmjerama”.225 Faktički, među-tim, radnička kontrola – s kojom ne treba br-

222 K. Marks, Njemačka ideologija, str 17.223 Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobo-

dama, str. 404.224 Taj dokument, čijim se autorom smatra Lenjin,

objavljen je u „Pravdi” 16. novembra 1917. godine.225 V. I. Lenjin, Op. cit., tom 12, str. 291.

133

kati radničko angažovanje u raznim „socijali-stičkim takmičenjima”, odnosno poznate „sta-hanovske” i druge pokrete udarnika – ostaje na nivou više utopijskog nego realnog projek-ta. Već u martu 1918. godine, tokom rasprava o „reviziji programa”, inače krajnje restriktiv-no definisana prava radnika – koja ne idu da-lje od ostvarivanja uvida u poslovanje predu-zeća, odnosno davanja saglasnosti o eventu-alnom zatvaranju preduzeća ili obustavljanju proizvodnje „koja je od opštedruštvenog zna-čaja”226 – još više su poprimila karakter utopi-je. Tada se, naime, realizacija „strateške zami-sli” da se „privuku u upravljanje državom ap-solutno svi trudbenici”, uključujući i seljake, povjerava državnom aparatu, koji uz nepriko-snovene institucionalno-arbitrerne nadležno-sti treba da ima i funkciju glavnog edukatora masa u tom procesu, i to „ne iz knjiga, već na sopstvenom iskustvu”.227 Čemu je sve to zako-nito vodilo pokazaće se kada Lenjin, nedugo zatim, na pitanje predvodnice „radničke opo-zicije”, Aleksandre Kolontaj, „treba li ostvari-ti komunizam preko radnika ili odozgo – pre-ko sovjetskih funkcionera”, koje je utemeljeno na uvjerenju da proizvodnjom u sovjetskoj dr-

226 Isto, str. 7.227 Isto, str. 145.

134

žavi treba da upravljaju sindikati, a ne držav-ni aparat – taj „birokratski organizam, soci-jalno heterogen, sa jakom primjesom kapita-lističkih elemenata staroga tipa”228 – odlučno uzvrati da revolucija, u interesu razvoja soci-jalizma, „zahtijeva bezuslovno potčinjavanje masa jedinstvenoj volji rukovodilaca radnog procesa”.229 Istrajavanje na ovom potonjem za sve vrijeme postojanja socijalističkog poretka u toj zemlji imalo je za posljedicu ne samo čak i formalno odustvo „masovne baze” iz proce-sa „društvenog odlučivanja”, već i to da se ni u onim slučajevima gdje je realizovan dio pro-jekata „stan i posao za sve sovjetske ljude” ni-je radilo o stvarnoj zaštiti čovjeka od eksploa-tacije i uzurpacije njegovih elementarnih gra-đanskih prava i sloboda od strane otuđene vlasti.230

Jugoslovensko smoupravljanje je bilo nešto drugo, bitno drugačije. Kod njega se ne radi sa-mo o ideološkom i teorijskom diskursu u čijem je središtu fascinacija nekim boljim, pravedni-jim i srećnijim društvom u budućnosti, već i o faktičkom, realno datom sistemu društveno-

228 Diktatura proletarijata i radnička samouprava, Zbornik radova, Beograd, 1967, str. 122.

229 V. I. Lenjin, Op. cit., tom 12, str. 214.230 Više o tome, u: Radovan Radonjić, Aporije socija-

lizma, Podgorica, 1996, str. 128–129.

135

ekonomskih odnosa koji čovjeku omogućava da se, u mjeri vlastitog angažovanja na prevla-davanju djejstava otuđenih sila, vrati sebi. Nje-govi protagonisti ne ostaju samo na eksplikaci-ji svojih teza:

da „nikakav savršeni birokratski aparat, ma kakvo mu genijalno rukovodstvo stajalo na če-lu, ne može da izgradi socijalizam”;231

da „narodu u socijalizmu nijesu potrebni ni-kakvi privilegisani komandanti”, jer „on može sam da upravlja sobom”;232

da se ustrajanje „na pozicijama državnog bi-rokratskog socijalizma dalje no što traži prvi korak revolucije, neizbježno… povezuje s po-rastom, jačanjem i privilegisanjem birokrati-je kao društvenog parazita, gušenjem umjesto razvijanjem socijalističke demokratije i opštom degeneracijom sistema”;233

da socijalizma ima i može biti tek onda, ka-da se birokratska stihija obuzda svjesnom ak-tivnošću masa i kada dođe do „ukidanja mo-nopola rukovođenja, a samim tim i do ukida-

231 Edvard Kardelj, Problemi naše socijalističke iz-gradnje, Beograd, 1960, knj. I, str. 430.

232 Milovan Đlas, Govor na predizbornom mitingu u Titogradu, Beograd, „Borba”, 13. mart 1950, str. 3.

233 Boris Kidrič, Teze o ekonomici prelaznog peri-oda u našoj zemlji, Beograd, „Komunist”, br. 6/1950, str. 6.

136

nja svakog drugog monopola i do ostvariva-nja Marksovog principa – da slobodno udru-ženje samih proizvođača neposredno rukovodi proizvodnjom”.234

Oni te svoje teze provjeravaju u praksi. I to ne bilo kako, već u formi zakona,235 kojim se, saobrazno „socijalističkom načelu da društve-nom proizvodnjom imaju upravljati neposred-no sami proizvođači”, normira:

da „fabrikama, rudnicima, saobraćajnim, transportnim, trgovinskim, poljoprivrednim, šumskim, komunalnim i drugim državnim preduzećima, kao opštenarodnom imovinom, u ime društvene zajednice upravljaju radni ko-lektivi u okviru državnog privrednog plana, a na osnovu prava i dužnosti utvrđenih zakoni-ma i drugim pravnim propisima”;

da „radni kolektivi ostvaruju ovo upravlja-nje preko radničkih savjeta i upravnih odbora preduzeća i radničkih savjeta i upravnih odbo-ra viših privrednih udruženja”;

234 Milovan Đilas, Na novim putevima socijalizma, Beograd, „Borba”, 19. mart 1950, str. 4.

235 Odnosi se na Osnovni zakon o upravljanju držav-nim privrednim preduzećima i višim privrednim udru-ženjima od strane radnih kolekiva, koji je donijela Na-rodna skupština FNRJ, 27. juna 1950. godine.

137

da radničke savjete „biraju i razrješavaju rad-ni kolektivi”, s tim što u manjim preduzećima „cio radni kolektiv sačinjava radnički savjet”.236

Naravno, taj, kako ga i sami nazivaju, „pr-vi i najveći akt države koji u sebi sadrži elemen-te… odumiranja njene funkcije u privredi i u isto vrijeme uspostavljanja prve socijalističke demokratije u proizvodnji, a time i u samom društvu”,237 ne realizuje se po želji – odmah i bez zastoja i problema. Naprotiv, kako u jednoj analizi tog procesa kaže Edvard Kardelj: „U pr-voj fazi radnički savjeti su tek bili demokratski politički instrument preko koga je bilo mogu-će mijenjati materijalne donose. Sljedeći korak bio je njihovo stvarno mijenjanje, što je traži-lo bitnu reorganizaciju cjelokupnog proizvod-nog sistema u pravcu maksimalne decentrali-zacije privrednog upravljanja”.238 No, i takvo – sa svim problemima i iskušenjima koji pri-rodno prate svaki veliki novum – samoupra-vljanje na dva načina dovodi čovjeka u poziciju

236 Osnovni zakon o upravljanju državnim privred-nim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva, Beograd, „Komunist”, br. 4–5/1950, str. 219.

237 Josip Broz Tito, Borba komunista Jugoslavije za socijalističku demokratiju, Beograd, 1977, str. 181.

238 Edvard Kardelj, Problemi naše socijalističke iz-gradnje, knj. VII, str. 72.

138

kakvu van užeg porodičnog kruga nikad rani-je nije imao. S jedne strane mu, oblikom orga-nizacije rada i svojinskim odnosima na kojima se ova (j) temelji, pruža priliku da provjeri tač-nost pretpostavki da on zaista jeste „biće zajed-nice” i da, kako je to još „otac skolastike”, Toma Akvinski, predviđao, „posebno vlasništvo do-vodi do razlika, a da zajedničko sjedinjuje”.239 S druge strane ga, objektivno i subjektivno, do-vodi u situaciju da se u času odlučivanja o naj-većem broju krucijalnih pitanja vlastitog živo-ta suoči sa samim sobom i opredijeli za ono što mu nalaže interes posredovan njegovim, a ne nečijim drugo timosom i etosom. U oba sluča-ja, dakle, u prilici je – ne više na pukoj teorij-skoj razini, nego faktički, u stvarnom životu – da pokaže može li da, kako bi Tomas Džeferson rekao, „vlada nad samim sobom”?240

Takva, dvostruko „eksperimentalna”, priro-da samoupravljanja, rezultiraće, kako se poka-zalo tokom njegovog jugoslovenskog testiranja, izuzetno važnim izvjesnostima:

da je čovjek svom generičkom biću, formal-no i faktički, najbliži onda kada u principu ne-posredno upravlja svim stvarima koje ga se ti-

239 Država i politika, knj. I, str. 70.240 Džeferson, inače, nema odgovor na to pitanje, pa

ostavlja „istoriji” da ga ona ponudi (Besede, str. 227).

139

ču – s tim da od načina na koji će, u interakciji s drugim ljudima, organizovati vršenje te svoje funkcije, zavisi koliko će njome ostvarivati že-ljene ciljeve i interese;

da je društveni sistem koji mu to omogućava najupečatljiviji, do sada znani, na egzaktno vi-dljivim i mjerljivim dometima u učincima ute-meljeni, konkretrni iskorak u njegovom posve-mašnjem razotuđenju;

da ljudi čak ni u društvenom sistemu koji im omogućava da socrealističku i inu „državnu pravdu”, jednako kao i smitovsku „nevidljivu ruku”, institucionalno i realno zamijene odlu-kama utemeljenim na javno i jasno iskazanoj svijesti o pojedinačnim i zajedničkim interesi-ma, ne uspijevaju da apsolviraju problem dvo-strukosti svoje prirode, karakteristične za si-tuacije kada se, izvan užeg porodičnog kruga, nađu u faktičkoj ulozi vlastitog „poslodavca” i vlastite „radne snage”, budući da u prijeporu te dvije „duše”, u krajnjoj liniji, više „uspjeha” ima ona koja daje prednost, na primjer, „čistom do-hotku” preduzeća u odnosu na dio za podmiri-vanje opštih društvenih potreba, odnosno lič-nim dohocima i zajedničkoj potrošnji u odno-su na akumulaciju i proširenu reprodukciju.241

241 Više o tome, u: Avnoj i savremenost, str. 818–819.

140

Vrijednost treće izvjesnosti svakako bi bila znatno veća kad bi je pratilo saznanje zašto čo-vjek tako postupa i onda kada sam i slobodno odlučuje, odnosno kada vlastiti interes defini-še i ostvaruje van dometa neke i nečije spolj-ne prinude:

da li zbog toga što je njegova vučja (ili na drugi način animalna) priroda, na koju upozo-rovaju svi realpolitički mislioci od Makijavelija do Hobsa, jača od sposobnosti da izvrši racio-nalan, odnosno „moralno održiv” izbor;

ili zato što, kako Ruso vjeruje, njegov relativ-no mali broj stvarnih potreba da zadovolji sre-ću prati želja stvorena sujetom da se upoređuje sa drugima i da se osjeća uskraćenim ako nema isto što i oni ili više;

ili zato što, kako Smit rezonuje, nije uvijek u stanju da potisne trivijalnu „unutrašnju po-trebu” da udobnošću stvorenom višim standar-dom, raskošom i „blještavošću” privuče pažnju drugih i izazove kod njih simpatiju ili zavist;

ili zato što – kako je govorio Lucije Kasi-je, najmudriji sudija starog Rima – iza svakog čovjekovog postupka stoji pitanje „kome to koristi”;

ili zbog svega toga zajedno, dopunjenog još ponečim iz inače „neuhvatljivog” repertoara njegovih emocionalnih i inih bizarnosti?

141

No, i bez tog objašnjenja, navedene izvje-snosti nadilaze razmišljanja o čovjekovoj pri-rodi koja su, poput Paskalovih, na primjer, is-punjena pitanjima bez odgovora.242 Njima se, naime, prilično jasno i uvjerljivo, pokazuje (i dokazuje):

da se krajnji uzroci čovjekovog „uskog” po-našanja (koje se ne iscrpljuje u pukom egoizmu, odnosno hedonizmu, već može da nosi u sebi i elemente i momente svakovrsne autodestrukci-je koja seže i do samouništenja) ne nalazi u ka-rakteru društvenog sistema, te da ovo nije svoj-stveno samo socijalno-ekonomski ugroženi-ma i politički obeznanjenima, već da se srijeće i kod onih koji nemaju i, možda, nikad nijesu ni imali takvih problema;243

242 Paskal se, naime, pita: „Kakva je himera čovjek, kakva novost, kakva neman, kakav haos, kakav pred-met protivurječnosti, kakvo čudo, sudija svih stvari, nemoćni zemaljski crv, čuvar istine, kloaka laži i za-blude, slava i gnusoba vasione! Ko može da se snađe u toj zbrci”? (Evgenije V. Spektorski, Op. cit., str. 226). I na sve to odgovara samo opaskama: „Naša priroda je samo neprestano mijenjanje” i „Smiješna pravednost omeđena rijekom! S ove strane Pirineja istina, s dru-ge zabluda” (Isto).

243 Totalitarizmi su u minulom stoljeću jednako bu-jali i na liberalnom Zapadu i na etatističko-birokratski kontaminiranom Istoku, a jedino evropsko krvoproli-

142

da su čovjekova prava i interesi „bezbjedni od ugrožavanja”, ne onda kad je riješen da se za njih sam izbori, već onda kad raspolaže sna-gom da to ostvari;244

da čovjekov poduhvat u tom pogledu ne za-visi samo od sposobnosti da se zaštiti od zla ko-je mu mogu nanijeti drugi, već i od moći da se odupre sirenskom zovu vlastitog kriterijuma „priznanja”;245

da u tom kontekstu Rolsov nalaz da „na-še dobro zavisi od toga kakve smo vrste osobe, kakve su vrste htjenja i težnje koje imamo i na koje smo sposobni”,246 u najboljem slučaju mo-že da bude samo jedna od premisa u logičkom

će u drugoj polovini tog stoljeća desilo se upravo u jedi-noj federaciji sa samoupravnim sistemom.

244 J. S. Mill, Considerations on Representative Go-vernment, Indianopolis, 1958, str. 43

245 Koliko taj zov može biti jak, a kriterijum na ko-me se temelji naopak, ilustruje ponašanje najvećeg bro-ja „istaknutih” jugoslovenskih intelektualaca u danima raspada druge zajedničke države, kada su ti, po defini-ciji, vodeći humanisti, kako kaže filozof Milenko Pero-vić, u želji da se dodvore vlasti ili to sami budu, posta-li „korifeji militantnih nacionalizama, ideolozi proto-fašizma i ogoljenog fašizma, ratni huškači i ‘etnički či-stači’ te sljedbenici i glorifikatori ‘tranzicionih’ politič-kih i ekonomskih kriminalaca” (Milenko A. Perović, Ezra Paund i „senator” Nogo, Podgorica, „Pobjeda”, 26. jul 2013, str. 18).

246 Džon Rols, Op. cit., str. str. 510.

143

postupku kojim bi trebalo doći do saznanja za-što čovjek nije kadar da nadiđe pomenuta ogra-ničenja u vlastitom biću, odnosno do odgovo-ra na Volterovo pitanje, kako to da „nema čo-vjeka koji bi se više razlikovao od drugih, nego što se u različitim vremenima razlikuje od se-be samog”?247

Lociranjem – ne spekulativnim putem, ne-go egzaktnim, živim opitom – gdje se nalazi jedna od najvećih zagonetki čovjekovog bića i bitka, tj. dokazom da ta zagonetka nije riješe-na nijednim do sada poznatim „priznanjem”,248

247 Evgenije V. Spektorski, Op. cit., str. 226. 248 Da pitanje priznanja, kao psihološke osnove mje-

re (kriterijuma) kojom čovjek upoređuje sebe sa dru-gima, nije apsolvirano ni u liberalnoj demokratiji, Fu-kujama potvrđuje kada (krećući se Ničeovim „tokom mišljenja”) pita: „Nije li čovjek koji je potpuno zado-voljan univerzalnim i jednakim priznanjem nešto ni-že od pravog ljudskog bića, predmet prezira, ‘posljed-nji čovjek’ bez težnji i aspiracija? Zar ne postoji strana ljudske ličnosti koja svjesno teži borbi, opasnosti i ri-ziku a koja će ostati neispunjena ‘mirom i prosperite-tom’ savremene liberalne demokratije? Zar zadovolje-nje nekih ljudskih bića ne zavisi od priznanja koje je in-herentno nejednako? Zar želja za nejednakim prizna-njem ne konstituiše osnove života koji se mogao živjeti ne samo u minulim aristokratskim društvima nego bi se, takođe, mogao živjeti i u modernim liberalnim de-mokratijama? Neće li njihov budući opstanak, u izvje-snom smislu, zavisiti od stepena težnje njegovih građa-

144

te uvjerljivošću upozorenja na činjenicu da su-očavanje s tom zagonetkom predstavlja esenci-jalni izazov i vrhovnu potrebu čovjekove svi-jesti i povijesti, samoupravljanje je reklo svoje. I time, u punoj mjeri, „ispunilo uslov” da se i na njega primijeni znamenita Volterova filozo-fema, da „onaj ko nas je izveo na put istine vri-jedi možda koliko i onaj koji se poslije toga na-šao na kraju toga puta”.249

*Iako tek djelimična, i u nekim važnim di-

menzijama jedva iznad nešto razvijenijih osnovnih teza, prethodna analiza nudi nekoli-ko premisa na temelju kojih bi se, ne samo u formalnologičkoj ravni, moglo zaključiti:

da odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a predstavljaju u mnogom pogledu odista unikat-ni filozofsko-etički i državno-politički supstrat;

na ne samo da budu priznati kao jednaki drugima ne-go i kao superiorni u odnosu na njih? I zar strah od to-ga da postanu prezreni ‘posljednji ljudi’ ne može na-vesti ljude da se potvrde na nove i nepredvidljive nači-ne, čak i po cijenu da ponovo postanu zvjerski ‘prvi lju-di’ angažovani u krvavim bitkama za prestiž, ovog pu-ta s modernim naoružanjem”? (Frensis Fukujama, Op. cit., str. 28–29).

249 Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit., tom II, str. 1102.

145

da ih principi i sadržaji na kojima su, teorij-ski i istorijski, sazdane čine ravnim ili čak i iz-nad onih sadržanih u dokumentima (opservi-ranim „međašima”) velikih socijalnih i politič-kih revolucija koje su mijenjale svijet;

da se, nekim važnim rezultatima njihove praktične provjere, čine djelatnim i izvan pro-stora i vremena u kome su nastale, a svojim ne-patvorenim kriterijumima pravde, slobode i jednakosti bližim suštinskim potrebama i inte-resima čovjeka trećeg milenijuma od (opservi-ranih) uporednih „međaša”.

Takavo mjesto na aksiološkoj ljestvici civi-lizacijskih dostignuća novog doba ne daju im samo konkretne „interne” reference, u smislu:

da su nastale i društveno-politički uspješno testirane u neuporedivo težim ulovima od onih koji su pratili pojavu uporednih „međaša” i nji-hovu istorijsku verifikaciju;

da su ugrađene u temelje velikog političko-strateškog zaokreta male zemlje koja, poput fe-niksa, izranja iz pepela ekonomsko-socijalne pustoši i političke, nacionalne i vjerske zakr-vljenosti i, za samo godinu-dvije, postaje pri-znatom uzornom članicom antifašističke koali-cije i prvim faktičkim realizatorom ideja i prin-cipa Atlantske povelje;

da domicilna im zemlja, u vrijeme dok ih sli-jedi, bilježi tempo posvemašnjeg društvenog

146

razvoja koji ne samo što nije poznat u domovi-nama uporednih „međaša”, već – prema svim važnijim parametrima ekonomskog napretka, socijalne pravde, političke emancipacije i kul-turnog preporoda – nije imao premca u evrop-skoj istoriji XX stoljeća;

da se raspad te zemlje, zajedno sa njenim specifičnim društvenim sistemom, nije dogo-dio zbog konstrukcionih grešaka na kojima je ovaj nastao, nego nasuprot principima i vri-jednostima koje su činile njegovu intencionu osnovu.

Iza tako visokog nivoa i dometa odluka Dru-gog zasjedanja AVNOJ-a, ne manje od navede-nih „internih”, stoje i nekolike njihove „ekster-ne”, univerzalne vrijednosti.

U prvom redu, tim odlukama, odnosno stvarnošću nastalom pokušajem da se one dje-latno provjere, potvrđeno je u „živom životu”:

stanovište Dž. S. Mila da „načela koja vri-jede za ljudsko postupanje isto kao i za ljud-sko mišljenje, jesu da čovječanstvo nije nepog-rješivo, da su istine samo poluistine, da jedin-stvo mišljenja nije poželjno osim kad proizi-lazi iz najpotpunijeg i najslobodnijeg poređe-nja sa suprotnim mišljenjima, da različitost ni-je zlo već dobro sve dok čovječanstvo ne bude mnogo sposobnije nego što je do sada, da spo-zna sve istine”, te da „kao što je korisno, sve

147

dok je čovječanstvo nesavršeno, da postoje ra-zličita mišljenja, tako je isto korisno da posto-je različiti načini života, da se omogući slobo-dan izbor različitim kriterijumima, pod uslo-vom da se ne povrijede drugi ljudi i da valja-nost različitih načina života treba dokazati u praksi kad god neko misli da je sposoban da ih oproba”;250

predviđanje Karela Kosika, da su u čovjeko-vom vječitom traganju za boljim svijetom i ži-votom šanse na strani onoga ko je kadar da ove razumije i mijenja, a da razumjeti i mijenjati svijet i život može samo onaj ko ih gleda svojim a ne tuđim očima;251

uvjerenje G. V. F. Hegela, da razumjeti i mije-njati svijet može samo onaj koji je slobodan, pri čemu sloboda ne znači „biti u konačnosti, već u samostalnosti koja ne može biti napadnuta”.252

Zatim, odlukama Drugog zasjedanja AV-NOJ-a, odnosno njihovim testiranjem u unu-trašnjoj društvenoj i političkoj organizaciji i međunarodnoj orijentaciji i akciji zemlje ko-ja se ni po jednom kriterijumu (ili parametru) nije mogla svrstati u „izabrane”, otkriven je je-

250 Džon Stjuart Mil, O slobodi, Beograd, 1988, str. 88.251 Karel Kosik, Dijalektika krize, Beograd, 1983,

str. 122.252 Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija filozofije,

knj. I, str. 82.

148

dan institucionalno i realno nov put i način čo-vjekovog posredovanja u istorijskom procesu. Za taj novum se svakako ne može reći da pred-stavlja neko „najzad pronađeno” rješenje za sva čovjekova iskušenja i probleme u razmjeni s prirodom i sa drugim ljudima, ali može da se kaže da je od svih do sada znanih bliži, s jed-ne strane, prevladavanju onih društvenih od-nosa u kojima je on „poniženo, prezreno, po-robljeno i napušteno biće”253 i, s druge, spoznaji gdje taj proces, i zbog čega, i dalje opominjuju-će za(o)staje. Važnost tog otkrića je utoliko ve-ća što se do njega došlo u uslovima koje, pored svih drugih teškoća, karakteriše i elementar-na oskudica političkog vremena, budući da je – naspram znatno dužeg, ponekad čak i mnogo lagodnog istorijskog iskušavanja i provjerava-nja emanata i postulata navedenih uporednih „međaša” – jugoslovenski društveni opit trajao nepune četiri decenije.254

Najzad, odluke Drugog zasjedanja AVNOJ--a pripadaju onim veoma rijetkim program-skim dokumentima tog ranga čija je praktična

253 K. Marks – F. Engels, Dela, tom3, str. 156.254 Po nekim teoretičarima, poput Volstera na pri-

mjer, politička zajednica znači „gradove, zemlje i drža-ve u kojima je tokom dužeg vremena, oblikovan sop-stveni unutrašnji život” (Michael Waltzer, Sphers of Ju-stice, New York, 1983, str. 30).

149

provjera dala neporecive, lako provjerljive kon-kretne retultate, koji bolje od bilo koje retorike govore o njihovom smislu i suštini.255 To je ra-zlog što se velikim dijelom i na njih misli kada se, na primjer, u nekim potonjim opservacija-ma minulih vremena, i ličnosti koje su ovima davale pečat, kaže:

da je Gorcova poruka „zbogom proletarija-tu”,256 bila ne samo preuranjena, nego i bitno pogrešna ako se pojam proletarijata postavi ši-re i suštinski, „onako kako je to činio sam Karl Marks”, budući da – kad su u pitanju svi oni koji su nepravedno lišeni svojih prirodnih ljud-skih prava na jednakost, slobodu, život i rad –

255 U setove takvih pokazatelja svakako spada i ovaj: „Jugoslavija je pravila i izvozila traktore, kombajne, au-tomobile, izviđačke i lovačke avione, kvalitetne tenko-ve, pištolje i karabine, vrhunske svjetske sorte pšenice i kukuruza, proizvode prehrambene i hemijske industri-je, hranu etc. Jugoslovenski Šahovski informator bio je najbolji šahovski časopis na planeti. Jugoslavija je u ne-koliko sportova bila svjetska velesila. Korčulanska filo-zofska škola i časopis Praxis stavljali su ovu zemlju na jedno od ključnih mjesta filozofske mape sijeta” (Mi-lenko A. Perović, „Visoki kriterij”, str. 29).

256 Riječ je o Gorcovoj kritici marksističkoga „kulta proleterske klase”, koji se, cijeneći po rezultatima bor-be industrijskog radništva Evrope XIX vijeka, izlože-nim u njegovoj studiji Adieux au proletariat (1980), ni-je istorijski potvrdio.

150

„umjesto iščezavanja, na djelu imamo univer-zalizaciju i povratak”;257

da je „pravo na štrajk” jedino dobro koje su radnici uspjeli da iz ranijeg (marksističkog i so-cijalističkog) sistema prenesu i sačuvaju u „ne-oliberalnom kapitalističkom sistemu”;258

da kapitalizam, načinom na koji funkcioni-še u svim oblicima svog postojanja, „neumitno vodi sve nepodnošljivijim i destruktivnijim ne-jednakostima”, tako da „mnogi danas ponovo čitaju Marksa”;259

da se nekad „govorilo o ’socijalizmu sa ljud-skim licem‘, a danas se i te kako osjeća potreba za ‘ljudskim licem kapitalizma’”;260

da se pomalo zbunite, ili možda čak i zacr-venite, kad „danas, slušate progresivne američ-ke ekonomiste koji nude nekakve izlaze iz re-cesije” i „odjedanput čujete riječ samoupravlja-nje”, ili kada danas „u dokumentarnim filmo-vima možete vidjeti neke vrlo uspješne primje-re poslovanja u Americi u kojima prepoznaje-

257 Milan Popović, „Povratak proletarijata”, Podgo-rica, Monitor, 3. februara 2012, str. 17.

258 Podgorica, Monitor, 30. avgusta 2012, str. 18.259 Srđa Popović, „Svijet opet čita Marksa”, Podgori-

ca, Monitor, 28. decembar 2012, str. 44.260 „Prizivanje Marksa”, Podgorica, Dan, 5. februa-

ra 2012, str. 11.

151

te onu istu samoupravljačku ideologiju i sistem koje smo imali mi, pa smo ih se stidjeli”;261

da narod sve češće, u mnogim djelovima svi-jeta, „na ulicama zahtijeva ukidanje kapitali-zma i kapitalističke države”, umjesto kojih traži državu koja će da mu „omogući da sam raspo-laže rezultatima svoga rada”.262

Dovoljno, čini se: da se podsjećanje na „međaše” i razmeđa

jednog vremena, za koje je još uvijek teško re-ći da svim svojim principima i sadržajima pri-padaju prošlosti, dojmi ako ne kao neophodno, ono barem kao elementarno smisleno;

da se, makar samo i u nijansama, uoče i, vi-še nego do sada, kritički promisle neke „refe-rence” posmatranih „međaša”, na osnovu ko-jih je moguće nešto drugačije (realnije) odredi-ti njihov značaj za povijesno zbivanje – na do-micilnom im prostoru, ali i u širim razmjera-ma – dakako, s odgovarajućim naukom koji iz toga slijedi;

da se i onim što jeste, i onim što nije o pred-metnoj temi ovdje rečeno, podstaknu njena no-va, potpunija, smjelija i suptilnija izučavanja, jer ona to – gledano s više strana – zaslužuje.

261 Podgorica, „Monitor”, 9. matra 2012, str. 29.262 Rastko Močnik, Narod hoće državu, Podgorica,

„Pobjeda”, 22. decembar 2012, str. 17.

RA DO VAN RA DO NJIĆ

MEĐAŠI I RAZMEĐA

Priprema za štampu Bojаn R. Popović

Medeon – Podgoricа

Tirаž400 primjerаkа

ŠtаmpаIVPE

Cetinje2013.

CIP – Каталогизација у публикацијиНационална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISBN 978-9940-645-01-4COBISS.CG-ID 23495696