-
Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, t. LXI, 2015 ISSN 0076-0390
Rafał Zarębski*
NagromadzeNia leksemów współfuNkcyjNych jako elemeNt stylu
XVi-wieczNej prozy
pamiętNikarskiej (Na materiale diariusza mikołaja krzysztofa
radziwiłła)
The coLLecTIoN of co-fuNcTIoNaL LeXemeS aS aN eLemeNT of The
16Th-ceNTuRy STyLe of The dIaRIST pRoSe
(baSed oN The dIaRy of mIKoŁaJ KRzySzTof RadzIwIŁŁ)
abstract
The article mentioned one of the most important stylistic
feature of the old diarist prose, that is the occurrence of
synonymic series, such as: bonaccia – ucichnienie wiatru, odnoga
morska – jezioro, grosz – majdyn, caurus – magistro. attention was
also devoted to the multiplicity of metalinguistic formulae which
introduce synonymic words: jest, po naszemu, po łacinie, po włosku,
zową, rozumie się, explanations without the copula.Keywords:
stylistics, synonym, diary, history of languagesłowa kluczowe:
stylistyka, synonim, pamiętnik, historia języka
wstęp
Na temat wartości literatury pamiętnikarskiej dla badań
historycznojęzykowych wypowiadano się wielokrotnie. pamiętniki
stanowić mogą cenne źródło obser-wacji przemian różnych aspektów
polszczyzny. mimo bezspornej wagi, jaką posiada wspomniany typ
piśmiennictwa dla opisu dziejów języka, nie zostało ono dotąd w
pełni wyzyskane w refleksji językoznawczej. Literatura
specjalistyczna poruszająca problemy języka relacji
pamiętnikarskich, powstałych w rozmaitych
* uniwersytet Łódzki, wydział filologiczny, Katedra historii
Języka polskiego, ul. pomorska 171/173, 90-236 Łódź; e-mail:
[email protected]
-
282 RafaŁ zaRębSKI
okresach, jest dość bogata. pozostają jednak pewne obszary,
które domagają się głębszej charakterystyki językoznawczej [zob.
walczak, 2002, s. 194].
w niniejszym tekście chciałbym poświęcić nieco uwagi jednemu z
ważniej-szych w dawnym piśmiennictwie polskim diariuszy, jakim jest
Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu mikołaja Krzysztofa
Radziwiłła „Sierotki”1. w badaniach językoznawczych panuje opinia,
że relacje wspomnieniowe powstałe w czasach minionych są
szczególnie cennym źródłem do badań nad stylem potocznym. wobec
braku źródeł mówionych, które pozwalałyby zadawalająco opisać tę
od-mianę polszczyzny w ujęciu historycznym, pamiętniki
charakteryzujące się tak znamiennymi cechami dla stylu potocznego,
jak: ekspresywność, spontaniczność, formuliczność, konkretność i
niedookreśloność [zob. umińska-Tytoń, 1992, s. 224–231], posiadają
wartość bezsporną.
autorem utworu wybranego do analizy był polityk, humanista,
kalwin a póź-niej konwertyta, człowiek wszechstronnie wykształcony
i znający prócz łaciny nowożytne języki obce. w trakcie odbytej w
latach 1582–1584 podróży do ziemi Świętej czynił on notatki, które
stały się podstawą spisanego ok. 1590 roku pa-miętnika. Losy tekstu
były zawiłe, ponieważ przez wieki funkcjonował on w nieco innej niż
Radziwiłłowa wersji. otóż autor za namową jezuitów, którzy
doceniali przede wszystkim ideologiczne walory diariusza
(propagowanie wiary katolickiej i idei pielgrzymowania do grobu
chrystusa), zlecił prawdopodobnie Tomaszowi Treterowi sporządzanie
łacińskiej wersji tekstu (1601). Ta właśnie w postaci czterech
listów stała się podstawą przekładu polskiego, dokonanego w 1607
roku przez andrzeja wargockiego. zarówno wersja łacińska, jak i jej
polskie tłuma-czenie cieszyły się dużą popularnością w XVII i XVIII
wieku, o czym świadczą ich dość liczne wydania. co ciekawe,
oryginalny tekst Radziwiłła doczekał się edycji dopiero za sprawą
Jana czubka w 1925 roku [zob. Jarosz, 2009]2.
znamienną cechą badań historycznojęzykowych jest to, że
przyczynkarskie opracowania bardzo drobnych niekiedy problemów
lingwistycznych umożliwiają budowanie pewnych praw i uogólnień.
warto jednak mieć na uwadze, że historyk języka zawsze stąpa po
dość grząskim gruncie. dysponuje co prawda różnego rodzaju
materiałami źródłowymi, ale posiada wyłącznie własną współczesną
kompetencję językową. Ta wszakże w miarę coraz dłuższego
koncentrowania się na pracy nad dawnymi tekstami staje się
wrażliwsza na ich odbiór, lecz nigdy nie
1 dalej: Podróż…2 materiał językowy, będący przedmiotem analizy
w niniejszym artykule pochodzi z wydania
L. Kukulskiego, które ukazało się w 1962 r. zawiera ono prócz
oryginalnego tekstu m.K. Ra-dziwiłła ok. 150 fragmentów z wersji
Tretera, a więc dużo więcej niż uwzględnił J. czubek [zob.
Kukulski, 1962, s. 252–254].
-
NagRomadzeNIa LeKSemów wSpóŁfuNKcyJNych... 283
osiągnie poziomu, jakim dysponowali użytkownicy dawnej
polszczyzny. o ile pewne płaszczyzny badań diachronicznych łatwiej
uchwycić w ramy naukowej refleksji, jak np. system gramatyczny, o
tyle warstwy leksykalno-semantyczna i stylistyczna, z powodu braku
wspomnianej wyżej dostatecznej kompetencji językowej, stanowią dość
trudny obszar badawczy. Jeszcze większym ryzykiem w aspekcie
historycznym obarczony jest – z tych samych względów – opis zjawisk
pragmalingwistycznych. Im dalej sięgamy w głąb dziejów używania
języka, tym analiza i interpretacja zjawisk
stylistyczno-pragmatycznych i niuan-sów znaczeniowych musi się
charakteryzować większym stopniem ostrożności. Taki stan rzeczy
może zniechęcać badaczy do poświęcania uwagi problematyce odmian
dawnej polszczyzny. Jednakże historycy języka nie pozostają całkiem
bezradni wobec niebezpieczeństw związanych z badaniem dawnej
świadomości leksykalno-stylistycznej. metody analizy
retrospektywnej, postulujące nakładanie wniosków, które wynikają z
obserwacji współczesnej materii językowej na hi-storyczną [zob.
grabias, Skubalanka, 1979, s. 41], wespół z innymi narzędziami,
jakimi dysponuje dzisiejsza lingwistyka, takimi jak stan
leksykografii i wiedzy leksykologicznej, mogą przynieść ciekawe i
pożyteczne spostrzeżenia.
w krótkim opracowaniu nie sposób omówić całości tak szerokiej
proble-matyki, jaką jest wartość dawnego pamiętnikarstwa dla badań
diachronicznych. można wskazać tylko pewne obszary, które domagają
się opracowania. Lek-tura tekstu m.K. Radziwiłła przynosi
zadziwiająco wiele konstatacji na temat funkcjonowania i
wewnętrznej organizacji leksyki, co znacząco wpływa na styl
językowy diariusza.
Jedną z ważnych cech stylistycznych nie tylko pamiętników, ale
także innych dawnych3 tekstów użytkowych jest gromadzenie
słownictwa w ciągach o charak-terze synonimicznym. mogły mieć one
rozmaitą postać: układów z wyzerowanym łącznikiem4, szeregów
połączonych spójnikiem, np. albo, a także pasm, w któ-rych
znaczenie pewnych leksemów objaśniono za pomocą różnorakich formuł
metajęzykowych5, np. co się rozumie, to jest, który zową, co zową,
po naszemu itd. Taki sposób porządkowania słownictwa służył
rozmaitym celom: przełożeniu znaczeń wyrazów obcych, przywołaniu
lub objaśnieniu polskich wariantów re-gionalnych, zastąpieniu form
archaicznych nowszymi lub odwrotnie, objaśnieniu jednego leksemu za
pomocą innego o szerszym lub węższym zakresie znacze-
3 zabieg ten jest powszechny także we współczesnych tekstach
mówionych, czego dowiodły badania m. Kamińskiej [1996].
4 w ich roli występowały też znaki interpunkcyjne, np. nawias,
przecinek.5 m. Kamińska określa je mianem „potocznych
kwalifikatorów leksykalnych” [1996]. używam
zamiennie terminów: „formuła metajęzykowa” i „łącznik
(definicyjny)”.
-
284 RafaŁ zaRębSKI
niowym, a także zilustrowaniu znaczeń wyrazów nacechowanych
stylistycznie (o ograniczonym zasięgu, specjalistycznych bądź też
ekspresywnych) za pomocą znaczeń wyrazów o zasięgu ogólnym czy
neutralnych pod kątem stylistycznym [zob. wiśniewska, 1977, s.
67–69; umińska-Tytoń, 1992, s. 106–109; 2001].
wyliczenia leksykalnych elementów współfunkcyjnych [zob.
markowski, 2012, s. 90] stanowią również ważną cechę ukształtowania
stylistycznego tek-stu Radziwiłła. Technika gromadzenia obok siebie
wyrazów o tym samym lub podobnym znaczeniu była obecna w dawnych
tekstach, mieszczących się w ob-rębie różnych stylów
funkcjonalnych: potocznego, urzędowego, naukowego, biblijnego, a
także artystycznego [zob. np. wiśniewska, 1977, s. 65; bieńkowska,
1994]. Na powszechność tej praktyki z jednej strony wpływać mogła
znajomość retoryki szkolnej, która dość często wykorzystywała tę
figurę stylistyczną, nie tylko w funkcji zdobniczej, ale także
ekspresywnej i semantycznej (objaśniającej) [zob. wiśniewska, 1977,
s. 69], z drugiej – zaś tendencja do wyrównania różnic w zakresie
kompetencji językowej pomiędzy uczestnikami układu
nadawczo--odbiorczego [zob. Kamińska, 1996, s. 158–159;
umińska-Tytoń, 2001, s. 229].
celem niniejszego artykułu jest dokonanie opisu – z perspektywy
stylistycz-nej – użytych przez m.K. Radziwiłła różnych typów
szeregów rzeczownikowych6 (poza ciągami połączonymi spójnikiem albo
[zob. zarębski, 2015]7). Interesować mnie będzie ich budowa,
pochodzenie tworzących je wyrazów (rodzime – obce), semantyka,
zakres występowania, nacechowanie stylistyczne, ekspresywne oraz
funkcja, jaką pełnią w tekście.
wśród leksykalnych elementów współfunkcyjnych andrzej markowski
wymienia: warianty (fonetyczne, morfologiczne, frazeologiczne),
ekwiwalenty (wyrazy i wyrażenia pochodzące z różnych odmian
języka), leksemy i ich pery-frazy oraz synonimy [2012, s. 90–95].
użyte przez Radziwiłła nagromadzenia składają się przede wszystkim
z synonimów8.w ich obrębie wydziela się dwie za-sadnicze grupy:
wyrazy równo- i bliskoznaczne. wśród równoznaczników istnieje
możliwość zawierania, przecinania lub wykluczania się zakresów
łączliwości, natomiast bliskoznaczniki mogą się różnić pod względem
rodzajowo-gatunko-wym (zawieranie się znaczeń typu nieść –
taszczyć) i gatunkowo-gatunkowym (przecinanie się znaczeń typu
chronić – bronić) [zob. apresjan, 2000, s. 205–228].
6 Niekiedy rzeczownik (też substantywizowany przymiotnik) jest
opatrzony dodatkowym epite-tem, np. odnoga morska, kratka
drzewiana.
7 Na temat ciągów synonimicznych z udziałem nazw własnych w
Podróż… zob. zarębski [2010].8 za synonimy uznaję tu nie tylko
leksemy (także zapożyczone) występujące w jednym języku,
ale również układy złożone z odpowiadających sobie pod względem
znaczeniowym wyrazów funkcjonujących w różnych językach, np.
aquilo, alias greco.
-
NagRomadzeNIa LeKSemów wSpóŁfuNKcyJNych... 285
zdaniem Stanisława Jodłowskiego najistotniejszym kryterium,
które pozwala dany leksem zaliczyć do synonimów, jest test
zamienności. badacz wymienił zamienność odpowiadającą
równoznaczności, bliskoznaczności oraz kontek-stową [zob.
Jodłowski, 1963]. warto tu także wspomnieć o ustaleniach, jakie w
odniesieniu do synonimii w dawnej polszczyźnie poczynił Jerzy
Kuryłowicz. wśród synonimów badacz wyróżnił warianty fakultatywne
(wyrazy alternujące stylistycznie niezależnie od kontekstu) oraz
kombinatoryczne (wyraz b wchodzi w miejsce a tylko w określonych
kontekstach). Jego zdaniem za synonimy XVI--wieczne uznać można
tylko takie jednostki leksykalne, które po przełożeniu na język
współczesny nowopolski odnoszą się do tego samego stanu rzeczy
[1987]9.
szeregi: leksem obcy – leksem rodzimy
znaczenia obcych wyrazów nazywających zwykle egzotyczne realia,
nieznane przeciętnemu szlachcicowi przełomu XVI i XVII wieku, autor
Podróży… objaśnia za pomocą leksyki rodzimej, wprowadzanej
najczęściej przy użyciu formuł typu:
a) x to jest y,chrześcijan gaurów (to jest psów) (95)10 – gaur
‘obelżywa nazwa nadawana
innowiercom, zwłaszcza chrześcijanom, przez mahometan’ SXVI,
pies tu w zna-czeniu: ‘obelżywie pogardliwie, często w funkcji
wyzwiska, o ludziach’ SXVI11;
bonaccia, to jest ucichnienie wiatru (134) – bonaccia wł. ‘cisza
morska’ Swp;przez zelzją, to jest kratkę drzewianą (159) – zelzja
(żaluzja // żaluza) fr.
‘w oknie gatunek kraciastej zasłony’ L, kratka ‘zasłona,
przegroda z kratek’ SXVI;dla piratów (to jest zbójców morskich)
(202) – pirata, pirat łac. z gr. ‘roz-
bójnik morski, korsarz’ SXVI;wiele kwadragen; te quadragenae są
dni, to jest siedmkroć po 40 dni (52) –
kwadragiezyma, kwadrajezyma ‘okres czterdziestu dni przed
wielkanocą; wielki post’ SXVI, kwadragiena (łac. quadragena ‘po
czterdzieści’) ‘odpust czterdzie-stodniowy’ Sw, L;
9 ze względu na ograniczone rozmiary tekstu nie przywołuję tu
licznych opracowań, poświę-conych synonimii (tak leksykalnej, jak i
słowotwórczej) w ujęciu historycznym autorstwa m. białoskórskiej,
K. Kleszczowej, m. Leńczuka, a. Szczaus itd.
10 w nawiasie podano numer strony.11 znaczenia leksemów,
stanowiących części składowe omawianych ciągów w pierwszej
kolejności
sprawdzono w SXVI. Jeśli dany wyraz nie został odnotowany w
opracowanych dotąd tomach SXVI, to jego znaczenia poszukiwano w:
dfp, L, SJp, SŁp, Stach., Sw, Swp lub powoływano się na objaśnienia
zaproponowane przez wydawcę tekstu. zdarzało się, że jakiś leksem
nie został odnotowany w żadnym ze źródeł leksykograficznych.
-
286 RafaŁ zaRębSKI
Sandżak [(jest to rządca jakiej prowincjej, właśnie jako u nas
wojewoda)] (27) – sandżak tur. 1. a) ‘chorągiew’, b) ‘sandżakbej’,
2. ‘część paszałyku, powiat’; zaś sandżakbej, sandżak ‘rządca
sandżaku, niby naczelnik powiatu w Turcji’ Sw;
aż potem ułachwę, to jest żołd (126) – ułachwa arab.-tur. ‘żołd
dniowy ry-cerstwa, pensja pieniężna’ Stach., żołd ‘zapłata
wyznaczona mianowicie najętym żołnierzom’ L;
b) x po naszemu y,kalojery, po naszemu czerńcy (20) – kalojer
ngr. ‘mnich grecki zakonu
św. bazylego’, czerniec ‘zakonnik obrządku wschodniego’ SXVI;c)
x co się rozumie y,sorsitor, co się rozumie stanowisko na nawy
(226) – sorsitor ‘przystań’ (?),
przypis: stanowisko ‘przystań’, nawa ‘okręt, łódź’ SXVI;d) lub w
szeregach z wyzerowanym łącznikiem,do tykii, szpitala tureckiego
(32) – przypis: szpital (arab. takia ‘miejsce od-
poczynku’) ‘bezpłatna gospoda dla podróżnych’.wśród przywołanych
wyżej szeregów dominują te, które zostały połączone za
pomocą formuły x to jest y. zarówno one, jak i pozostałe z
przytoczonych mają na celu objaśnić znaczenie obcych leksemów,
które zajmują pierwszą pozycję w ciągu. m.K. Radziwiłł przyswajał
sobie nazwy nowo spotykanych realiów ob-cego świata i świadom
przeznaczenia własnego tekstu próbował, prawdopodobnie na bieżąco
(niewykluczone, że niektóre z synonimicznych wyrazów rodzimych
mogły się pojawić dopiero na etapie scalania utworu już po powrocie
z podró-ży), objaśniać leksykę nieznaną polszczyźnie XVI-wiecznej.
ciągi zbudowane z jednostki obcej i rodzimej kalki semantycznej
mają charakter równoznaczny [zob. bieńkowska, 1994; umińska-Tytoń,
1992, s. 106–109; wiśniewska, 1977, s. 67–69]. Niektóre z wyrazów
objętych leksykograficzną praktyką autora nie znalazły
potwierdzenia w źródłach słownikowych, np. sorsitor12. Jak
zauważy-ła maria Kamińska, próby kwalifikacji wyrazów i związków
wyrazowych są znamienne dla codziennej komunikacji. Świadczą one o
poziomie kompetencji językowej nadawcy. dbając o jasność przekazu,
próbuje on doprecyzować sens tych leksemów, które według jego
subiektywnego poczucia mogą się wydać niezrozumiałe potencjalnemu
odbiorcy [zob. Kamińska, 1996, 158–159].
wśród objętych definicją synonimiczną znalazły się rzeczowniki,
pocho-dzące z różnych języków, z którymi stykał się autor utworu: z
greki i łaciny (kwadragena, pirata), nowogreckiego (kalojer),
włoskiego (bonaccia, sorsitor),
12 być może naprędce spisywane wyrazy zostały w jakiś sposób
zniekształcone przez autora. Tłumaczyłoby to ich nieobecność w
słownikach.
-
NagRomadzeNIa LeKSemów wSpóŁfuNKcyJNych... 287
francuskiego (zelzja) i – co oczywiste – z obszaru arabskiego i
tureckiego (san-dżak, tykia, giaur, ułachwa). znaczenia wyrazów
grecko-łacińskich oraz wło-skich i francuskich były prawdopodobnie
znane m.K. Radziwiłłowi. Studiował on na uniwersytetach
zachodnioeuropejskich, wobec czego znał łacinę i języki nowożytne.
w celu uczynienia diariusza jak najbardziej zrozumiałym i
obra-zowym sięgał nawet po metaforyczne użycia niektórych leksemów
rodzimych, np. pies ‘niewierny’, co potwierdza tezę o nasyceniu
tekstów pamiętnikarskich ekspresywnością.
szeregi: leksem rodzimy – leksem rodzimy
Na komunikatywność przekazu wpływają również takie dublety,
które są zbu-dowane z dwóch jednostek rodzimych. druga część ciągu
ma uszczegółowić znaczenie leksemu początkowego, np. strony są w
węgły, to jest na cztery granie murowane (112) – węgieł ‘kąt,
anguł, róg’ L, grań ‘krawędź, kant, róg’(synonim kąt) SXVI. w
innych wypadkach tego typu formuła metajęzykowa tam zową pozwala
autorowi wskazać ten z synonimów wyrazu posiadającego szerszy
zasięg, który wydaje mu się bardziej adekwatny dla opisywanej
rzeczywistości, np. odnogi morskie (jeziorami tam zową) (229) –
odnoga a. ‘odgałęzienie rzeki, kanał sztucznie utworzony’, b.
‘zatoka, zwłaszcza morska, zalew’, c. ‘cieśnina morska’, synonimy:
a – pacha, c – ciasność SXVI, jezioro ‘naturalny, śródlądowy
zbiornik wody (także morze)’ SXVI.
szeregi: leksem rodzimy – leksem obcy
Należy zauważyć, że formuła z czasownikiem zwać ‘nazywać’ była
dla m.K. Ra-dziwiłła szczególnie wygodna w sytuacji, kiedy
przytaczał on nazwy obce, których rodzime (lub od dawna
zaadaptowane) odpowiedniki leksykalne funkcjonowały w ówczesnym
zasobie słownikowym. definicje z łącznikiem zową, tam zową są
sygnałem dystansu autora do objaśnianej leksyki, na co w kontekście
badań współ-czesnej polszczyzny mówionej zwróciła uwagę m. Kamińska
[1996, s. 183]. Ten budujący koloryt lokalny zabieg językowy miał
na celu przede wszystkim uwia-rygodnić relację i podnieść jej
walory poznawcze. zazwyczaj autor wskazuje na użytkowników
konkretnego języka, z którego pochodzi obcy bliskoznacznik,
np.:
Chciał za to grosza, który Turcy zową majdyn (23) – majdyn
‘bliżej nieznana moneta, może turecka’13 SXVI, grosz ‘moneta mająca
w różnych krajach i czasach
13 w SXVI cytat z pamiętnika J. goryńskiego: po majdynie, to
jest po czterech szelągach polskich.
-
288 RafaŁ zaRębSKI
rozmaitą wartość (w polsce w XVI w. 1/30 złotego lub 1/48
grzywny), wprowa-dzona w obieg w XIII wieku [...]’ SXVI;
był starszym (co je zową u Wenetów sopracomite) na jednej z tych
galer (221) – przypis: sopracomite wł. sopracomito ‘w weneckiej
flocie szlachcic – komendant galery’;
A wiatr rzeźwy poboczny miedzy zachodem a północą uderzył
[(Włoszy go zową ponente magistro)] (131) – przypis: ponente
magistro wł. ponente ma-estro‘wiatr wNw’;
wiatr że był gwałtowny miedzy zachodem bliżej ku północy, który
Włoszy zową magistro tramontana (123) – przypis: magistro
tramontana wł. maestro tramontana ‘wiatr NNw’;
piasek (co zową spiadza po włosku) (202) – przypis: spiadza wł.
spiaggia ‘płaski, piaszczysty brzeg morski’);
chleb, który oni [mieszkańcy aleksandrii i Kairu – R.z.] chops
zową (197) – chops – brak w słownikach, ‘rodzaj pieczywa’?).
Niekiedy m.K. Radziwiłł, rezygnując z kwalifikacji językowej
pewnych wyrazów, dodaje w ciągu synonimicznym element pełniący
funkcję kohezyjną, np. przysłówek tam, zaimek oni, który pozwala
wiązać nieznany wyraz z danym obszarem językowym na podstawie
kontekstu, np.:
starszy, którego tam zową bailo (228) – przypis: bailo wł. baïlo
‘zwierzchnik, przełożony’;
jezdnych, których tam zową stradiote (210) – jezdny ‘walczący na
koniu, należący do wojskowej formacji konnej, konny’ SXVI, przypis:
stradiote wł. stradiotti ‘lekkozbrojna jazda zaciężna (w
posiadłościach weneckich)’;
a monetę, którą tam zową sainy (50) – sainy tur. ‘moneta turecka
(= 8 asprów)’ Stach.Sł.;
fig leśnych (które tam zową ficus pharaonis) (164) – ficus
pharaonisłac., figa bot. ‘sykomor, figa egipska’ SXVI;
u gubernatora, którego tam rektorem zową (202) – gubernator
‘rządzący kra-jem w imieniu lub w zastępstwie władcy, namiestnik’
SXVI, rektor w znaczeniu ‘gubernator, namiestnik’ SXVI14;
okręcik, który w tamtych krajach zową karamuzan (24) – okręcik
dem. od okręt ‘statek żaglowy lub wiosłowy’ SXVI, karamuzan tur. ‘w
Turcji osmańskiej rodzaj statku handlowego’ SXVI.
14 mimo że pod względem genetycznym rzeczownik gubernator jest
zapożyczeniem łacińskim, to w polszczyźnie końca XVI w. był on już
dobrze przyswojony i znany (już Sstp notuje derywat
gubernatorowa).
-
NagRomadzeNIa LeKSemów wSpóŁfuNKcyJNych... 289
zazwyczaj jednak obcy odpowiednik wyrazu rodzimego, nazywającego
nie-znane realia jest poprzedzony tylko 3. os. praes. czasownika
zwać lub zdaniem względnym który, -ą, -e, co zową, np.:z ikry
rybnej [...] (zową ją botarga [...]) (229) – przypis: botarga wł.
bottarga ‘sprasowana i osolona ikra tępogłowu’;drugą szatę z
szerokimi barzo rękawami, zową ją marlota (33) – marlota – brak w
słownikach, może od merla fr. marli(e) ‘gatunek grubego, silnie
zgumowanego muślinu, żaknotu na sztywne podszewki, podkładki’ Sw;z
jednych ryb [...] które zową cefale) (229) – cefal a) zool. ‘Mugil
cephalus, ryba z rodziny o tej samej nazwie (Mugilidae)’, b) zwykle
w lm. cefale ‘Mugilidae, rodzina ryb użytkowych, przeważnie
morskich, występująca w morzach euro-pejskich oraz w niektórych
rzekach’ SJp, przypis: cefalo wł. ‘tępogłów’;wiatrom, które zową
etesiae (150) – etezyje łac. ‘wiatry północne, w obszarze morza
Śródziemnego’ SXVI, łac. etesiae ‘wiatry okresowe, passaty’ SŁp);na
wierzchniej szacie, którą albornos zową (33) – przypis: albornos
arab. burnus ‘rodzaj białej wełnianej opończy z kapturem’;żagle
[...] który zową trinketo (199–200) – przypis: trinketo wł.
trinchetto ‘rodzaj masztu’;żaglem maluśkim, który magistra zową
(226) – magistra brak w słownikach, może w znaczeniu ‘rodzaj
żagla’;wielkim żaglem [...] co go zową artemon (230) – artemo(n),
-onis gr. ‘maszt’ dLf;szaleniec (zową takich pospolicie
masłocznikami) (23) – szaleniec ‘szalony’ L, masłok (tur. masłak i
masłyk ‘bełkot, lulek’) ‘odurzający napój z wyciągu ziół’ SXVI,
masłocznik ‘który z masłoku szaleje’ L, SXVI nie notuje).
w tej grupie sporadycznie zdarzają się pasma synonimiczne
pozbawione kwa-lifikatorów, wprowadzających obcy odpowiednik
semantyczny, np. gwałtowny wiatr, boreas (222) (przypis: boreas
grec. ‘wiatr północny’).
Jak wspomniano, o ile szeregi synonimiczne, w których objaśnia
się obcy leksem początkowy pełnią funkcję semantyczną (wzbogacają
treść), o tyle układy zbudowane na zasadzie: element rodzimy +
kwalifikator (ewentualnie jego brak) + element obcy służą przede
wszystkim uwiarygodnieniu relacji. można je więc uznać za rodzaj
figury zdobniczej [zob. wiśniewska, 1977, s. 65]. wykorzystując ten
typ nagromadzenia leksyki synonimicznej, autor Podróży… przywołuje
nazwy realiów nieznanych przeciętnemu odbiorcy z przełomu XVI i
XVII wieku, miesz-czących się w obrębie konkretnych pól
semantycznych, np.: «kultura materialna» (nazwy pieniędzy, np.
sainy, majdyn; ubiorów, np. albornos, marlota; potraw, np. chops);
«zawody, godności i powinności», np.: sopracomite, bailo,
stradiote; «żeglarstwo», np.: karamuzan, trinketo, magistra,
spiadza, artemon; «zjawiska
-
290 RafaŁ zaRębSKI
atmosferyczne» (nazwy wiatrów, np.: ponente magistro, magistro
tramontana, etesiae, boreas); «fauna i flora», np.: botarga,
cefale, ficus pharaonis itd.
Trzeba podkreślić, że zaliczone do tej grupy ciągi leksykalne
różnią się jako-ściowo w sferze wyboru postaci formuły
metajęzykowej ( zową lub brak łącznika), natomiast pod kątem
poziomu ekwiwalencji semantycznej wydają się podobne. umieszczony
na pierwszej pozycji leksem rodzimy ma szerszy zakres, podczas gdy
wyraz obcy nazywa obiekt czy zjawisko o charakterze bardziej
szczegółowym. Stąd swojskim rzeczownikom ogólnym odpowiada nieraz
kilka jednostek innojęzycznych, np.: wiatr (etesiae, boreas,
ponente magistro, magistro tramontana), żagiel (trinketo, artemon,
magistra), szata (albornos, marlota), starszy (sopracomite, bailo).
praktyka taka świadczy o tym, że autor nie zawsze był w stanie
znaleźć rodzimy odpowiednik seman-tyczny nazw obcych, wobec czego
sięgał po technikę gromadzenia wyrazów bliskoznacznych głównie w
celu uwiarygodnienia relacji z podróży.
przynależność genetyczna słownictwa obcego, które pojawiło się w
przyto-czonych szeregach, wiąże się ściśle z językami, którymi
posługiwała się ludność tych części świata, po których podróżował
„Sierotka”. mamy tu więc przede wszystkim leksykę turecką, np.:
majdyn, sainy, karamuzan; arabską, np. albornos; grecko-łacińską,
np.: artemon, boreas, etesiae, ficus pharaonis, rektor; włoską,
np.: bailo, botarga, cefale, magistra, ponente magistro,
sopracomite, spiadza, trinketo itd.
szeregi: leksem obcy – leksem obcy
ostatnią grupę stanowią w Podróży… wyliczenia, na które składają
się wyłącznie wyrazy obce, ale o różnym pochodzeniu, np.:
wiatry gwałtowne, africus et aquilo, po włosku garbino et greco
(199) – africus ‘wiatr południowo-zachodni’ dLf, aquilo ‘wiatr
północny’ SŁp, przypis: garbino et greco wł. ‘wiatry Sw i Ne’;
wiatr rzeźwy caurus, po włosku magistro (123, 137) – caurus łac.
‘wiatr północno-zachodni’ SŁp, przypis: magistro wł. maestro ‘wiatr
Nw’;
wiatru eurum, po włosku sirocco, który miedzy wschodem a
południem wieje (17) – eurus łac. ‘południowo-wschodni wiatr’ SŁp,
przypis: sirocco wł. ‘wiatr Se’;
z gwałtownym wiatrem sirocco, po łacinie eurus (225) – przypis:
sirocco wł. ‘wiatr Se’, eurus łac. ‘południowo-wschodni wiatr’
SŁp;
wiatr aquilo, alias greco (201) – aquilo łac. ‘wiatr północny’
SŁp, przypis: greco wł. ‘wiatr Ne’.
-
NagRomadzeNIa LeKSemów wSpóŁfuNKcyJNych... 291
gromadzenie leksyki w ciągach tego typu służy przede wszystkim
budo-waniu retorycznej figury zdobniczej. Łacińskie (africus,
aquilo, caurus, eurus) i odpowiadające im włoskie (garbino, greco,
magistro, sirocco) synonimy równoznaczne autor wprowadza
najczęściej kwalifikatorem w postaci wyra-żenia przyimkowego: po
włosku, po łacinie. wyjątkowo używa w tej funkcji łac. przysłówka
alias ‘inaczej, czyli’. zdarza mu się bawić glosowaną leksyką,
czego najdobitniejszym przykładem są układy à rebours, np. eurum,
po włosku sirocco – sirocco, po łacinie eurus.
erudycyjne popisy m.K. Radziwiłła, przejawiające się w
znajomości nazw realiów opisywanych części świata i języków obcych
podnoszą walory poznaw-cze Podróży… można się zastanawiać, w jakim
stopniu szeregi synonimów złożonych wyłącznie z wyrazów obcych,
pozbawionych oznak przyswojenia są wynikiem spontanicznej
działalności pisarskiej. czy nie mamy tu raczej do czy-nienia z
pewnym nawykiem, którego źródła tkwią w zasadach retoryki szkolnej?
czy przypadkiem akurat właśnie te pasma, w swojej istocie
najbardziej redun-dantne, nie zostały dodane dopiero na etapie
scalania i opracowywania tekstu przez m.K. Radziwiłła już po
powrocie z podróży? fakt późniejszej ingerencji w notatki czynione
podczas wyjazdu musiał przecież w jakimś stopniu zaburzyć użytkowy
wymiar tekstu, zbliżając go do utworów literackich o niebywałych
walorach artystycznych15.
podsumowaNie
zmierzając do podsumowania, warto zwrócić uwagę na kilka
aspektów proble-matyki poruszanej w niniejszym artykule. diariusz
m.K. Radziwiłła to dzieło niewątpliwie ważne dla piśmiennictwa
swojego gatunku. Jego znaczenie wydaje się tym większe, że jest to
tekst wyjątkowy na kontekście innych XVI-wiecznych pamiętników,
które nastawione były na przekaz tylko najważniejszych informacji
(zob. app). Sprawia to, że w Podróży… brakuje tła porównawczego w
perspek-tywie XVI wieku, że trzeba ją zestawiać z diariuszami
późniejszymi.
Jak pokazano, szeregi synonimiczne stanowią jedną z ważniejszych
cech stylowych Podróży…, choć ich stosowanie było dość częstą
praktyką w dawnej prozie tak użytkowej, jak i należącej do innych
odmian stylowych. w utworze zadziwia nie tylko bogactwo i
różnorodność tematyczna leksyki, z której budowa-ne są pasma
synonimiczne, ale także ich urozmaicona struktura. wielość formuł
metajęzykowych, wprowadzających wyrazy blisko- (rzadziej
równoznaczne): od 15 Inne teksty z tego okresu są zazwyczaj
stosunkowo krótkie i mają prawie wyłącznie sprawoz-
dawczy charakter [zob. walczak, 2002].
-
292 RafaŁ zaRębSKI
łącznika definicyjnego to jest, przez wyrażenia przyimkowe, np.:
po naszemu, po łacinie, po włosku, spójniki, np. albo, formy
werbalne, np.: zową, rozumie się, po objaśnienia z kwalifikatorem
wyzerowanym w znaczący sposób kształtuje warstwę stylistyczną
utworu.
omawiane szeregi, objaśniając sens wielu wyrazów nieznanych
polszczyźnie końca XVI wieku, pełnią zazwyczaj funkcję semantyczną.
Nie bez powodów można więc uznać autora Podróży… za leksykografa
amatora, skoro tak wiele jego indywidualnych ciągów synonimicznych
znalazło się w ramach różnych haseł w SXVI. warto przy okazji
dodać, że leksykograficzne zacięcie m.K. Ra-dziwiłła daje o sobie
znać także w innych wypadkach. zwłaszcza wtedy, gdy tworzy on
prawie fachowe definicje leksykalne, np. ormezar, to jest,
wpuściwszy kotwice, linami wszędzie galerę ująć16 (231). znaczna
część omówionych pasm ma wymiar równoznaczny (przede wszystkim te,
które są zbudowane według schematu: wyraz obcy – wyraz rodzimy).
Sporą grupę stanowią także szeregi bliskoznaczne, w których drugi
leksem precyzuje, uszczegóławia znaczenie pierwszego. dzięki temu
analizowany tekst można uznać za świadectwo dy-ferencjacji
słownictwa końca XVI wieku. w szeregach synonimicznych autor
prezentuje rozmaite warstwy ówczesnej leksyki: jednostki o zasięgu
ogólnym i specjalistycznym, wyrazy środowiskowe, ekspresywne,
zapożyczenia z różnych języków (przyswojone i cytaty obce), a także
słownictwo starsze i nowsze17. oczywiście trzeba pamiętać, że
proponowane przez m.K. Radziwiłła definicje leksykalne są
subiektywne, co w największym stopniu – jak już powiedziano – jego
diariusz zbliża do wypowiedzi potocznych. obecność pasm
synonimicznych w tekstach, charakterystycznych dla komunikacji
codziennej obserwuje się w całej historii polszczyzny, od
glosowanych w średniowieczu po współczesne [zob. Kamińska,
1996].
dość często także szeregi obecne w Podróży… pełnią funkcję
ozdobną, sta-jąc się wyrazem erudycji autora i tworzywem wypowiedzi
literackiej o dużych walorach artystycznych. z rzadka tylko mają
charakter ekspresywny, np. gaur – pies. Na ogół jednak służą
wzbogaceniu informacji i uniknięciu monotonii, która bywa znamienna
dla relacji pamiętnikarskich.
16 Ormezar wł. ormeggiare ‘unieruchomienie statku za pomocą
kotwic, zakotwiczenie’ SXVI.17 wśród omawianych w tym artykule
leksemów, wchodzących w skład szeregów synonimicz-
nych, nie wystąpiły rzeczowniki zróżnicowane chronologicznie.
Radziwiłł ten typ opozycji leksykalnych wprowadzał za pomocą
spójnika albo [zob. zarębski, 2015].
-
NagRomadzeNIa LeKSemów wSpóŁfuNKcyJNych... 293
RozwIĄzaNIa SKRóTów
konwencjonalnearab. – arabski ngr. – nowogreckifr. – francuski
tur. – tureckigr. – grecki wł. – włoskiłac. – łaciński
słowniki i źródłaapp – Pollak Roman, red., 1966, antologia
pamiętników polskich
XVI wieku, ossolineum, wrocław–warszawa–Kraków.dfp – Gaffiot
félix, dictionnaire latin-français, hachette, paris, http://
www.lexilogos.com/latin/gaffiot.php (dostęp: 5.02.2015).L –
linde Samuel bogumił, 1807–1814, Słownik języka polskiego,
drukarnia zakładu ossolińskich, warszawa,
http://kpbc.umk.pl/publication/8173 (dostęp: 4.02.2015).
Podróż… – Radziwiłł „Sierotka” mikołaj Krzysztof, 1962, podróż
do ziemi Świętej, Syrii i egiptu 1582–1584, oprac. Leszek Kukulski,
pań-stwowy Instytut wydawniczy, warszawa.
SJp – doroszewski witold, red., 1958–1969, Słownik języka
polskiego, państwowe wydawnictwo Naukowe, warszawa.
SŁp – kumaniecki Kazimierz, oprac., 1977, Słownik
łacińsko-polski. według słownika h. mengego i h. Kopii, państwowe
wydawnic-two Naukowe, warszawa.
Sstp. – URbańczyk Stanisław, red., 1953–2002, Słownik
staropolski, za-kład Narodowy im. ossolińskich, wrocław,
http://www.rcin.org.pl/publication/39990 (dostęp: 4.02.2015).
Stach. – stachowski Stanisław, 2011, warstwy etymologiczne
turcyzmów w języku polskim, w: elżbieta Książek, maria
wojtyła-Świerzow-ska, red., 2011, „annales universitatis
paedagogicae cracoviensis. Studia Russologica”, IV, Kraków, s.
226–235.
StachSł. – stachowski Stanisław, 2007, Słownik historyczny
turcyzmów w języku polskim, Księgarnia akademicka, Kraków.
Sw – kaRłowicz Jan, kRyński antoni, Niedźwiedzki władysław,
red., 1900–1927, Słownik języka polskiego, w drukarni e.
Lubowskie-go i S-ki, warszawa.
-
294 RafaŁ zaRębSKI
Swp – Słownik włosko-polski. pons dizionario online,
http://it.pons.com/traduzione (dostęp: 5.02.2015).
SXVI – MayeNowa maria Renata, PePłowski franciszek (t. 1–34),
mrowce-wicz Krzysztof, potoniec patrycja (od t. 35 do hasła RowNy),
red., 1966–2001, Słownik polszczyzny XVI wieku, ossolineum (1966–
–1994), IbL paN (od 1995), wrocław–warszawa–Kraków,
http://kpbc.umk.pl/dlibra/publication?id=17781 (dostęp:
4.02.2015).
bIbLIogRafIa
aPresjan Jurij d., 2000, Semantyka leksykalna. Synonimiczne
środki języka, zakład Narodowy im. ossolińskich,
wrocław–warszawa–Kraków.
bieńkowska danuta, 1994, Szeregi wyrazowe w przekładzie Biblii
Leopolity. (z problemów kształtowania się synonimii staropolskiej),
„Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, 39,
s. 5–17.
Grabias Stanisław, skubalanka Teresa, 1979, Społeczne
uwarunkowania stylów, „Socjolingwistyka”, 2, s. 29–61.
jarosz ewelina Klaudia, 2009, peregrynacja do ziemi Świętej i
egiptu mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” jako komunikat,
„mishellanea. wschód”, 5 (9), s. 36–44.
Jodłowski Stanisław, 1963, o definicję synonimu, w: Tadeusz
milewski, Jan Safarewicz, franciszek Sławski, red., Studia
linguistica in honorem Thaddaei Lehr-Spławiński, państwowe
wydawnictwo Naukowe, warszawa, s. 28–31.
kaMińska maria, 1996, potoczne kwalifikatory leksykalne, w: ewa
Rzetelska--feleszko, red., Symbolae Slavisticae dedykowane pani
profesor hannie popowskiej-Taborskiej, Slawistyczny ośrodek
wydawniczy, warszawa, s. 158–161.
kukulski Leszek, 1962, posłowie, w: mikołaj Krzysztof Radziwiłł
„Sierotka”, podróż do ziemi Świętej, Syrii i egiptu 1582–1584,
oprac. Leszek Kukulski, państwowy Instytut wydawniczy, warszawa, s.
249–255.
kURyłowicz Jerzy, 1987, Synonimika i kontekst w zeszycie próbnym
Słownika polszczyzny XVI wieku, w: idem, Studia językoznawcze,
państwowe wydaw-nictwo Naukowe, warszawa, s. 500–505.
markowski andrzej, 2012, wykłady z leksykologii, wydawnictwo
Naukowe pwN, warszawa.
UMińska-TyToń elżbieta, 1992, polszczyzna potoczna XVIII wieku,
wydawnic-two uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
-
NagRomadzeNIa LeKSemów wSpóŁfuNKcyJNych... 295
UMińska-TyToń elżbieta, 2001, Kadź czyli zolnica. z zagadnień
stylu prozy użytkowej, w: czesław Kosyl, red., Studia z historii
języka polskiego i sty-listyki historycznej ofiarowane prof.
halinie wiśniewskiej na 50-lecie Jej pracy naukowo-dydaktycznej,
wydawnictwo uniwersytetu marii curie--Skłodowskiej, Lublin, s.
225–230.
walczak bogdan, 2002, Jeszcze raz w sprawie wartości pamiętników
jako źródeł do dziejów języka polskiego, w: władysława
Książek-bryłowa, henryk duda, red., Język polski. współczesność.
historia, t. 2, Towarzystwo Naukowe KuL, Lublin, s. 193–201.
wiśNiewska halina, 1977, Stylistyczne i socjalne odmiany
polszczyzny lublinian XVII wieku, wydawnictwo uniwersytetu marii
curie-Skłodowskiej, Lublin.
zaRębski Rafał, 2010, onomastykon szesnastowiecznych relacji z
podróży do ziemi Świętej, w: Romana Łobodzińska, red., Nazwy własne
a społeczeństwo, t. 2, oficyna wydawnicza LeKSem, Łask, s.
497–510.
zaRębski Rafał, 2015, Szeregi synonimiczne w badaniach
stylistycznego zróżni-cowania dawnej polszczyzny (na przykładzie
Podróży do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu m.K. Radziwiłła
„Sierotki”), w: Tomasz mika, dorota Rojszczak--Robińska, olga
Stramczewska, red., Staropolskie Spotkania Językoznawcze, t. 1: Jak
badać teksty staropolskie, wydawnictwo Rys, poznań, s. 231–245.
Rafał Zarębski
NagRomadzeNIa LeKSemów wSpóŁfuNKcyJNych JaKo eLemeNT STyLu
XVI-wIeczNeJ pRozy pamIęTNIKaRSKIeJ
(Na maTeRIaLe dIaRIuSza mIKoŁaJa KRzySzTofa RadzIwIŁŁa)
Streszczenie
w artykule zwrócono uwagę na jedną z ważniejszych cech stylowych
dawnej prozy pamiętnikar-skiej, jaką jest występowanie ciągów
synonimicznych. Kryterium genetyczne pozwoliło wyod-rębnić szeregi
złożone z: 1) jednostki leksykalnej pochodzenia obcego
(łacińskiego, włoskiego, orientalnego itd.) i rodzimego, np.
bonaccia – ucichnienie wiatru; 2) dwóch leksemów rodzimych, np.
odnoga morska – jezioro; 3) leksemu rodzimego i obcego, np. grosz –
majdyn oraz 4) dwóch leksemów obcych, np. caurus – magistro. Typ
pierwszy tworzą zazwyczaj wyrazy równoznaczne, natomiast leksemy
należące do pozostałych grup są zwykle bliskoznaczne. omawiane
szeregi, obja-śniając sens wielu wyrazów nieznanych polszczyźnie
końca XVI wieku, pełnią najczęściej funkcję semantyczną. Niekiedy
mają także charakter ozdobny, a sporadycznie – ekspresywny.
zwrócono także uwagę na wielość formuł metajęzykowych
wprowadzających wyrazy synonimiczne: to jest, po naszemu, po
łacinie, po włosku, zową, rozumie się, objaśnienia z łącznikiem
wyzerowanym.
-
296 RafaŁ zaRębSKI
The coLLecTIoN of co-fuNcTIoNaL LeXemeS aS aN eLemeNT of The
16Th-ceNTuRy STyLe of The dIaRIST pRoSe
(baSed oN The dIaRy of mIKoŁaJ KRzySzTof RadzIwIŁŁ)
Summary
The article mentioned one of the most important stylistic
feature of the old diarist prose, that is the occurrence of
synonymic series. The genetic criterion made it possible to
distinguish series composed of: 1) lexemes of foreign origin
(Latin, Italian, oriental etc.) and native, such as: bonaccia –
ucichnienie wiatru; 2) two native lexemes, such as: odnoga morska –
jezioro; 3) native and foreign lexemes, such as: grosz – majdyn and
4) foreign lexemes, such as: caurus – magistro. The first type of
lexemes is characteristic of words of equivalent meaning, whereas
lexemes which belong to three other types are usually synonymous.
The series discussed, while explaining the meaning of a lot of
words not known to 16th-century polish, usually perform the
semantic function. Sometimes they also have the ornamental
character and, sporadically, the expressive character. attention
was also devoted to the multiplicity of metalinguistic formulae
which introduce synonymic words: jest, po naszemu, po łacinie, po
włosku, zową, rozumie się, explanations without the copula.
