NAU^NI INSTITUT ZA RATARSTVO I POVRTARSTVONOVI SAD

"Zbornik radova", Sveska 42, 2006.

Pregledni rad - Rewiev

RAZVOJ POVRTARSKE PROIZVODNJE TOKOM 40 GODINA

Gvozdanovi}-Varga, Jelica1, Lazi}, Branka2, Gvozdenovi}, \.1, Vasi},Mirjana1, Bugarski, Du{anka1, Taka~, A.1, D. Jovi}evi}1, J. ^ervenski1

IZVOD

Proizvodnju povr}a, intenzivnu, kompleksnu granu biljne proizvodnjeodlikuje vi{e na~ina gajenja ve}eg broja biolo{ki i genetski razli~itih vrsta. Odtradicionalnog ba{tenskog gajenja danas se povrtarstvo razvilo u tr`i{ni oblikproizvodnje, u koji je uklju~en odgovaraju}i sortiment uz primenu nau~noistra-`iva~kih rezultata koji su tesno vezani za razli~ite oblike proizvodnje povr}a.

Danas se proizvodnja povr}a odvija u okviru njivske proizvodnje namenjenerazli~itim oblicima prerade, za sve`u pijacu, ba{tenske proizvodnje i proizvodnjeu za{ti}enom prostoru. U okviru ekolo{kih na~ina proizvodnje kako na otvo-renom tako i u za{ti}enom prostoru, primenjuju se najsavremenjia tehni~kotehnolo{ka re{enja, kojima se osigurava ekonomska dobit i ekolo{ka sigurnost.

Uvod

Velika biolo{ka raznovrsnost gajenih biljnih vrsta uslovila je i razli~ite na~ineproizvodnje sa odgovaraju}im tehnologijama proizvodnje. Sa prvim intezivnijimrazvojem povrtarstva (1975. godine) tekao je i razvoj nau~noistra`iva~ke delat-nosti tesno vezan za potrebe proizvodnje. Tome je doprineo i veoma razvijenmodel transfera znanja ~vrstim ugovorenim oblikom saradnje kao i specifi~nisistem permanentnog obrazovanja vezan za poznate Zimske odnosno Seminareagronoma, prvo Vojvodine a zatim i {ire. Sumiraju}i ostvarene rezultate (Lazi} iGvozdenovi}, 1995) u okviru obele`avanja 30. godina Seminara agronoma istak-

191

1 Dr Jelica Gvozdanovi}-Varga, istra`iva~ saradnik, dr \uro Gvozdenovi}, nau~ni savetnik,dr Mirjana Vasi}, vi{i nau~ni saradnik, mr Du{anka Bugarski, istra`iva~ saradnik, dip. Ing.Adam Taka~, vi{i stru~ni saradnik, mr Dragan Jovi}evi}, istra`iva~ saradnik, dr Janko^ervenski, nau~ni saradnik, Nau~ni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad

2 Prof dr Branka Lazi}, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad

nuto je da "Izmene u na~inu proizvodnje povr}a u Vojvodini nastaju posle 1970.godine {irenjem indrustrijske proizvodnje u poljoprivrednim organizacijama irazvojem za{ti}enog prostora staklenika i plastenika. Ove promene su dovele doizmene sortimenta, na~ina gajenja i ve}e i br`e primene nau~nh rezultata. Po~etaku~e{}a povrtarskih sadr`aja u programima Seminara agronoma mo`e se smatrati ipo~etkom zna~ajnijeg uticaja stru~njaka Instituta za ratarstvo i povrtarstvo narazvoj proizvodnje povr}a u Vojvodini i {ire. To potvrdjuju i teme seminara, brojpredava~a i u~e{}e predava~a sa rezulttima iz najzna~ajnijih organizacija u Vojvo-dini (Be~ej, Srbobran, Sirig, Titel, Futog, Sr.Mitrovica, Ba~ko Gradi{te, Ada,Sombor). Seminari su bili, i jesu, veoma dobar oblik transfera znanja i perma-nentnog obrazovanja proizvo|a~a. Razvoj nauke i struke doprineo je i zna~ajnompove}anju proizvodnje povr}a, najintenzivnije u periodu 1975-1980. godine.Kada je tekla i realizacija 'Programa unapre|enja gajenja povr}a', uz analiti~kopra}enje rezultata i predlaganje odgovaraju}ih stru~nih i dru{tvenih mera".

Danas se proizvodnja povr}a odvija u okviru tajmirane njivske proizvodnjenamenjene razli~itim oblicima prerade, zatim njivske proizvodnje za sve`u pijacu,kao i intezivne ba{tenske proizvodnje u okviru profitne (robne) porodi~ne ineprofitne (za sopstvene potrebe) porodi~ne proizvodnje.

Razvoj njivske proizvodnje povr}a i{ao je u pravcu uvo|enja intenzivnogindustrijskog na~ina gajenja, s potpunom mehanizacijom i navodnjavanjem itajmiranom proizvodnjom za potrebe prerade, uz primenu odre|enih agroteh-ni~kih mera uslovljenih zahtevima vrste, koji omogu}uju kontrolu procesaproizvodnje (smanjenu upotrebu pesticida) uz ispunjenje zahteva principaodr`ive poljoprivrede. U okviru razvoja ekolo{kih na~ina proizvodnje povr}a nanjivi ispitivanjima su razra|eni metodi mehanizhovanog nastiranja zemlj{tacrnom biolo{ki razgradivom folijom koji daje za oko 10 dana raniju produkciju i

192

za oko 70 % ve}i prinos posebno kod vrsta sa vi{im zahtevom za toplotom. Na{aistra`ivanja (Lazi}, B. i sar., 1999) pokazuju prednost nastiranja u njivskojproizvodnji povr}a posebno kod lubenica i krastavaca. Rana produkcija povr}a seostvaruje primenom pokrivanja (ru~no ili mehanizovano bez nose}e konstru-kcije) biljaka materijalima poznatim pod imenom agrotekstil (lutrasil, agril,kovertan i sl.). Op{ta karakteristika ovih materijala je da propu{taju svetlost,vazduh i vodu, veoma male su mase i visoke elasti~nosti, ~ime je omogu}enajednostavna manipulacija i kori{}enje. Pokrivanjem biljaka stvaraju se povoljni

193

mikroklimatski uslovi kojima je omogu}una rentabilna rana prole}na odnosnokasna jesenja proizvodnje povr}a. Najbolji efekat (ranostasnost i prinos) jeostvaren kombinacijom mal~ovanja i neposrednog prekrivanja biljaka (\urovka,M. i sar., 1996). Kod ranih prole}nih useva ranostasnost je za 10-15 dana {to dajedobar finansijski efekat kao i kori{}enje ovih materijala u ranoj proizvodnji rasadau plastenicima bez grejanja. Paralelno sa tim razvija se i rana proizvodnja,kori{}enjem agrotekstila. To je posebno izra`eno u ranoj proizvodnji bostana,gde se uz kalemljeni rasad, mal~ovanje zemlji{ta i kori{}enje agrotekstila(\urovka i sar., 2002) za neposredno pokrivanje biljaka (Gvozdanovi}-Varga J., isar. 2004) ostvaruje rani profitabilni prinos bostana.

Ove mere su dale zna~ajne rezultate u proizvodnji mladog krimpira, ranijempristizanju toploljubivih vrsta (lubenice, dinje, krastavci) kod kojih je smanjenbroj tretiranja od bolesti uvo|enjem zalivnog sistema kap po kap, uz istovremenodoziranje hranljivih elemenata zavisno od faze razvoja i potreba biljaka. Tako|e uzuvaj na~in proizvodnje krastavaca omogu}ena je i postrna setva odnosnodobijanje dva useva na istoj povr{ini, osobito u proizvodnji korni{ona.

Poseban razvoj poslednjih desetak godina zabele`en je u plasteni~koj proiz-vodnji (pre svega tunelima) sa naznakama razvoja stakleni~ke (nekad domi-nantne) proizvodnje. Svim ovim promenama odnosno sistemima proizvodnjeprethodila su nau~na istra`ivanja (osnovna i tehnolo{ka).

Proizvodnja u za{ti}enom prostoru od 70-tih godina sa ulaskom prvihplastenika na ove prostore, do`ivela je najve}e izmene u tehni~kom i tehnolo-{kom smislu. Od neka{nje proizvodnje u lejama sa ograni~enom mogu}no{}uproizvodnje povr}a, pojavom niskih i srednje visokih tunela, razvija se sistemproizvodnje rasada i proizvodnje povr}a. Visoki tuneli i plastenici, koji danas utehni~kom smislu predstavljaju veoma kvalitetne objekte sli~ne staklenicima,

194

tradicionalna proizvodnja povr}a do`ivljava velike izmene. To je danas industrij-ski na~in proizvodnje u razli~itim supstratima (sistem gajenja bez zemlje) gdeosnovu ~ini biolo{ka i fiziolo{ka znanja o vrsti koja se gaji (Lazi} i Lali}, 2002). Ovaznanja su neophodna zbog na~ina ishrane (pun rastvor hranljivih materija),cirkulacije hranljivih materija (otvoren i zatvoren sistem) i razli~itih prirodnih ive{ta~kih supstrata, uz kompjuterizovani sistem regulacije mikroklime i kori{}e-nje razli~itih materijala za regulisanje temperature i svetlosti u objektima. Ovaproizvodnja zahteva visoko znanje proizvo|a~a, ali i daje mogu}nost da seprogramira rast i razvoj biljaka, tajmira proizvodnja, ne samo u zavisnosti od vrsteve} i sorte. Izuzetno visoki prinosi (90-100 kg/m2 paradajza) zahtevaju i odre|enesorte, ali i dobar marketing, koji uklju~uje sistem pakovanja i obele`avanja,odnosno stvaranje odre|enog brenda. Ovakva proizvodnja zahteva i zna~ajnaulaganja. Najve}e pove}ane povr{ina ima proizvodnja u tunelima (re|e plaste-nicima) posebno u porodi~nom tipu proizvodnje. Razvoj kvalitetnih materijala zapokrivanje, folije i ~vrsti materijali, agrotekstil, omogu}uju u ovim objektimavisok nivo proizvodnje.

Naj~e{}i na~in proizvodnje u zemlji{tu, gde se pri neadekvatnom |ubrenjumo`e u zna~ajnoj meri pogor{ati plodnost zemlji{ta (Vasin i sar., 2004).

U okviru tehnologije gajenja promene su nastale u za{titi biljaka, gde je sadadominantan integralni tip za{tite, kori{}enjem feromonskih traka i predatora, {touz nastiranje zemlji{ta i druge biolo{ke mere doprinosi razvoju odr`ive poljo-privrede u ovim objektima (Babovi} i sar., 2005).

Proizvodnju rasada je etapa u razvoju biljaka kojom je uslovljen daljni tokciklusa proizvodnje. Prelaskom proizvodnje rasada iz toplih leja u plastenikeuslovilo je niz istra`ivanja vezanih kako za iznala`enje optimalnih uslova za rastbiljke po~ev od supstrata, vodno-vazdu{nog i svetlosnog re`ima tako i za istra`i-vanja specifi~nih PVC i PE folija. Danas je vrlo visok razvoj dostignut primenomsinteti~kih matrijala koji poseduju odre|ena svojstva. Folije sa infracrvenimfiltrom (IR) koje blokiraju refleksiju toplotnih zraka iz zemlji{ta i time smanjujudnevno-no}na kolebanja temperature u za{ti}enom prostoru. Folije sa filterimakojima je omogu}ena transmisija UV zraka {to pove}ava pigmentaciju ploda icveta a samim tim uti~e na kvalitet proizvoda (Lazi} B., i sar. 2002). Dobro poznatena{im proizvo|a~ima su UV stabilne folije zatim hidrofilne kao i folije koje sekoriste za prevenciju i kontrolu razvoja nekih bolesti i {teto~ina u objektima(antifungi i antivirus folije). Istra`ivanja vezana za kontejnersku proizvodnjurasada uz kori{}enje razli~itih supstrata (Markovi} i sar. 1994) su na{la {irokuprimenu u ovoj proizvodnji. Proizvodnja u ovim supstratima zahteva regulisanje idoziranje hranljivih elemenata zavisno od faze razvoja i potreba biljaka, da bi sedobio kvalitetan rasad. Rezultati ispitivanja kontejnerske proizvodnje sa razli~itimsupstratima na{li su {iroku primenu u proizvodnji rasada paradajza, paprike(Markovi}, 2002).

Biolo{ka raznolikost povrtarskih vrsta, na~ina proizvodnje i sortna specifi-~nost uslovljavaju adekvatnu primenu organskih, mineralnih i biolo{kih |ubriva,koja u ovoj proizvodnji nalaze svoje mesto. Mikrobiolo{ka |ubriva pozitivno uti~una biolo{ke i agrohemijske osobine zemlji{ta, pove}anjem ukupnog broja mikro-organizama (azotofiksatora i azotobaktera). Tako je kod pasulja najve}i efekat

195

azotofiksacije i pove}anje prinosa ostvaren upravo kori{}enjem NS-Nitragina iPhylazonita (Mili} V., i sar. 2003). Svaki od elemenata ishrane neodgovaraju}egoblika i u suvi{ku ima negativne posledice na kvalitet proizvoda. Preteranaupotreba azota ne samo da nije ekonomski opravdana nego dovodi do zaga|enjasredine sa nitratima i smanjuje biolo{ku vrednost proizvoda, zbog toga trebavoditi ra~una o zalihama azota u zemlji{tu i potrebama biljaka. Pove}ane koli~ineN u zemlji{tu su uzrok nakupljanja nitrata u povr}u, a tako|e negativno dejstvo seogleda u produ`etku vegetacije, pogor{anju kvaliteta i ~uvanja.

VrstaSpecies

SortaVariety

Sadr`aj NO3 mgkg-1

Content of NO3 mgkg-1

Paprikapepper

[orok{ari;Beli kalvil

140,9-276,8146,3-510,0

Paradajztomato Heinz 208,0-269,0

Salatalettuce 11 sorti 118,9-579,0

Mrkvacarrot

Scarlet nantes;Formula

111,5-363,0128,5-323,4

* Lazi}, B i sar., 2001.

Pove}ane koli~ine nitrata su u salati, spana}u, cvekli, rotkvici, kelerabi iblitvi, me|utim njihov sadtr`aj nije isti kod svih sorta te sortna ispitivanja sudobila svoj zna~aj, tako da sorta salate Novosadska majska maslena ima visoksadr`aj vitamina C koji inhibira reakciju prelaska nitrata u nitritni oblik (Lazi} B., iGvozdenovi} \., 1996; Markovi} V., i sar. 1996). Staga istra`ivanja vezana zaminireralnu ishranu sa akcentom na dobijanje kvalitetnog proizvoda na{la su svojzna~aj i primenu kod ovih vrsta jer rezultati ispitivanja ukazuju da postojemogu}nosti za smanjenje sadr`aja nitrata u povr}u i u uslovima dobreobezbe|enosti biljaka azotom, odnosno za proizvodnju zdravstveno bezbednog,biolo{ki punovrednog povr}a. Pomenuti postupci mogu da budu od posebnogzna~aja pri proizvodnji povr}a za de~iju hranu. (Petrovi} N., i R. Kastori, 1999).Nau~na saznanja iz ove oblasti na{la su primenu u proizvodnji salate, spana}a irotkvice u za{ti}enom prostoru, gde se uz primenu novih saznanja iz navodnja-vanja, koja uklju~uju potrebe biljaka za vodom i hranivima. Sve prisutniji sistemkap po kap ([kori}, M. i sar 1996; Bo{njak \., i sar. 2005) kako u plasteni~kojproizvodnji tako i na otvorenom polju uz pokrivanje zemlji{ta odgovaraju}omfolijom i aplikaciju hranljivih elemenata, a sve u funkciji stvaranja optimalnihuslova rasta i razvoja tokom ~itave vegetacije ~ine da se dobije kvalitetan tr`i{niproizvod. Veliki broj sortnih ispitivanja vezan je pre svega za proizvodnju naotvorenom polju (Gvozdenovi} \., i sar. 1998; 1999; 2002), uz preporukusortimenta i specifi~ne sortne agrotehnike (Markovi} V., 1998; 2002; Taka~, i sar.2002). Ovi rezultati ujedno ukazuju i na specifi~ne na~ine kori{}enja, takoAmfora-sorta papike u tipu kapije, prva priznata kod nas, namenjena je za razli~ite

196

vidove industrijske prerade (Gvozdenovi} \., i sar. 2002), kao {to su konzer-viranje, spravljanje ajvara, pe~enje, filetiranje, a koristi se isklju~ivo u fiziolo{kojzrelosti. Zna~ajni su i rezultati kojima je ukazano proizvo|a~ima na propuste igre{ke u tehnoligiji, pasulja, gjive bukova~e, konzumne i za~inske paprike,paradajza i kupusa (Vasi}, M., 2003; Bugarski i sar., 1995; Taka~ i Gvozdenovi},1197; Markovi} V., 1999; ^ervenski i sar. 2004).

Osobine/ CharacterSorte/Cultivar

Alparac Ba~ka Knjaz Novosadskiniski

Du`ina vegetacije(dani)Growing period (days) 107 134 112 110

Visina biljke (cm)Plant height (cm) 60 73 66 63

^vrstina ploda (skala 1-5)Fruit firmness (1-5 scale) 3,6 3,5 3,0 2,4

Prinos (t/ha)/ Yield (t/ha) 76,21 82,24 74,75 57,30

Prose~na masa ploda (gr)Average fruit mass (gr) 95 163 136 105

% suve materije (merenrefraktometrom)% dry matter (measured on arefractometer)

5,6 5,4 6,3 5,6

Ph 4,28 4,35 4,26 4,27

Suva materija u su{niciDry matter in the oven 5,7 5,6 6,9 5,8

Sadr`aj ukupnih kiselina u %Total acids content (%) 0,426 0,354 0,563 0,476

Ukupni {e}eri u %Total sugars (%) 4,59 4,36 2,87 3,28

*(Taka~, 2002.)

U pove}anje povr{ina pod povr}em uklju~eno je i gajenje ve}eg brojapovrtarskih vrsta. Tako je danas razvijena proizvodnja ve}eg broja kupusnja~a(karfiola, brokole, kelja pup~ara), a zna~ajni su zimski luk i srebrnjak (Gvozda-novi}-Varga J, 1995), gljive bukova~e (Bugarski D., i sar. 1998). Ove vrste su izvorvelikog broja mineralnih materija, vitamina i bioktivnih materija (posebno suzna~ajni antioksidanti) koje imaju lekovita svojstva ([tajner i sar. 1999). Zna~ajpovr}a u ishrani vezan je za biolo{ki aktivne materije kojih najvi{e ima u grupizeleno-`uto-crvenih vrsta povr}a (Lazi} B., i sar. 2001). Poseban zna~aj kori{}enjaovih vrsta u ishrani se ogleda zbog visokog sadr`aja deficitarnih mikronutritienatakao {to su bakar, cink, gvo`|e i magnezijum, i to upravo u periodu (prole}e ijesen) kada je najve}i nedostatak istih (Mi{kovi} A., i sar. 2001). Kori{}enjekupusnja~a u ishrani tokom cele godine je omogu}eno pre svega razli~itimvrstama koje imaju visoku nutritivnu vrednost, a neke vrste kao kelj pup~ar, su

197

prisutne i tokom zime, ne gube}i svoj kvalitet i u ovom periodu (Markovi} i Vra~ar,2001; ^ervenski i sar., 2001), a tako|e i boranija i pasulj kao izvor biljnih proteinau ishrani (Vasi} i sar., 2002).

Hemijski sastav (%)Chemical composition (%)

Dani berbeDate of harvesting

26. novembarNovember 26

11. januarJanuary 11

2. martMarch 2

Suva materia -Dry matter 18,78 20,0 18,72

Pepeo-Ash 1,28 1,77 1,86

Celuloza - Cellulose 1,43 2,73 2,09

Ca-pektat - Ca pectin 0,19 0,17 0,21

Vitamin C (mg/100g) 5,99 6,26 7,83

Ukupni {e}eri-Total sugar 5,73 6,74 6,40

Direktni redukuju}i {e}eriDirect reducing sugar 4,17 4,31 2,42

Saharoza-Saccharose 1,48 2,30 1,49

Ukupna kiselina (limunska) 0,33 0,62 0,56

Total acidity (lemon acid)

Bela~evine-Proteins 3,83 4,84 4,40

Masti - Fat 1,02 1,20 1,50

Hlorofil "a"-Chlorophil a (mg/g) 0,53 2,13 1,61

Hlorofil "b"-Chlorophil b(mg/g) 0,45 1,68 0,93

Hlorophil "a+b"Chlorophil a+b (mg/g) 0,99 3,82 2,54

Karotenoidi-Carotenoids (mg/g) 0,21 0,93 0,63

* Markovi} V., 2001

SorteVariety

Masa lukovice (g)Mass of bulbs (g)

Oblik lukovice (index)Form bulbs (index)

Suva materija (%)Dry matter (%)

Dir. SetvaDir.plan.

Iz arpad`ikaFrom sets

Dir. SetvaDir.plan

Iz arpad`ikaFrom sets

Dir. SetvaDir.plan

Iz arpad`ikaFrom sets

Kupusinskijabu~ar 80 120 0,91 0,93 11,6 13,38

Holandski `uti 80 100 0,71 0,63 11,3 12,90

Makoi bronz 148 174 0,94 0,89 9,2 10,90

Piro{ka 110 135 0,90 0,84 10,0 13,30

* \urovka i sar. 1998

198

Poznata ~injenica da posle ubiranja kupusnja~a ostaje zna~ajna kvalitetnazelena masa koja se mo`e koristiti kao zeleni{no |ubrivo, kao biomasa zakompostiranje i za ishranu doma}ih `ivotinja (Mi{kovi} A., i sar. 2004).

Biohemijski sastav jestivog dela povr}a je uslovljen sortom i primenjenomagrotehnikom. Kod crnog luka uticaj sorte je veoma izra`en i vezan je za biologijuvrste, kao i primenjenu agrotehniku (\urovka i sar.1998; Lazi} B., i sar. 2000).

Biolo{ke specifi~nosti pre svega du`ina dana, uslovljavaju izbor sorte,vremena i na~ina proizvodnje. Dosada{nja istra`ivanja vezana za osnovne elemen-te proizvodnje kao i uticaj kvaliteta semena i arpad`ika na intezitet obrazovanjalukovice i kvalitet. Tako izmena na~ina proizvodnje (arpad`ik ili direktna setva izsemena) zna~ajnije menja sadr`aj suve materije i ukupnih {e}era (koji su zna~ajniza du`e i kvalitetnije ~uvanje), ali u zavisnosti od tipa sorte. Najmanje promene usastvu su kod sorti koje se mogu gajiti na oba na~ina (Kupusinski jabu~ar) te takavtip sorti ima veliki zna~aj za proizvodnju u na{im agroekolo{kim uslovima (Lazi} Bi sar. 2001). Veoma zna~ajna je primena ostvarenih rezultata u prou~avanjuagrobiolo{kih ~inilaca u proizvodnji belog luka kao i sadnog materijala(Gvozdanovi}-Varga J., i sar. 2001; 2003). Pad proizvodnje belog luka uslovio jeniz istra`ivanja vezanih za interakciju ove vrste sa faktorima spoljne sredine(Gvozdanovi}-Varga J., i sar. 2004; Gvozdanovi}-Varga J., 2005) i ukazao da samosorte stvorene u ovim agroekolo{kim uslovima ostvaruju visok kvalitet i prinos.

Zastupljenost novih tehnologija u povrtarskoj proizvodnji ima za ciljprofitabilnost, uz racionalno kori{}enja svih inputa usmerenih ka kvalitetu, za{titi~ovekove okoline, {to obuhvata i kori{}enje sekundarnih proizvoda biljne proiz-vodnje. Kori{}enje ostataka biljne proizvodnje (p{eni~na i sojina slama, pasulje-

199

vina, gra{kovina, ko~anke i drugi otpadni delovi kukuruzne industrije, {e}ernatrska, suncukretove ljuspice i stabljike) u proizvodnji gljive bukova~e, uzkori{}enje starih objekata, ~ini ovu proizvodnju profitabilnom (Bugarski i sar.2002). Izbor supstrata i soja gljive zavisno od faktora sredine zna~ajno uti~u nabrzinu prorastanja i ukupan prinos bukova~e (Bugarski i sar. 2005), a dobijeniproizvod je visoke nutritivne i lekovite vrednosti.

SojeviStreins

SupstratiSupstrates

Inkubacija/danIncubation/day

Plodono{enje/danFructification/day Val/dan Prinos u %

Yield in%

NS-16

P{eni~na slamaWheat straw 17 32 4 16,71

KukuruzovinaMaize stalks 17,5 32,5 4,5 17,52

Sojina slamaSoybean straw 17 32,5 4 17,00

H-7

P{eni~na slamaWheat straw 18 30,5 5,5 15,37

KukuruzovinaMaize stalks 18,5 32 6 15,34

Sojina slamaSoybean straw 19 32,5 6,5 19,20

NS-11

P{eni~na slamaWheat straw 16 35,5 9,5 11,20

KukuruzovinaMaize stalks 17 37,5 10 12,86

Sojina slamaSoybean straw 16 38 9,5 12,74

*Bugarski i sar. 2002.

Povr}e pored zna~aja kao hrana, namirnica i lekova (pomo}na lekovitasredstva i kao deo narodne medicine) ima i estetsku vrednost i danas je deohortikulturnog ure|enja ba{ta i zelenih povr{ina (poznati parkovi povr}a). Kaodeo hortikulturnog ure|enja koriste se i divlji lukovi. Tako su na bazi morfolo{kihi nekih biolo{kih osobina dali preporuku (Lazi} i sar., 2002) da se lukovi iz Sekcije

veoma uspe{no kombinuju sa povr}em i cve}em (kao bordure) aposebno su reprezentativni , , . Kao visokedekorativne celine koriste se , .

Potreba za kvalitetnim i bezbednim povr}em dovela je do razvoja ekolo{kihna~ina proizvodnje koji su deo odr`ivog razvoja (Lazi} i Male{evi}, 2004). Takoprelaz od konvencionalne ka odr`ivoj ~ini proizvodnja "dobre poljoprivredneprakse" (GAP) koja se u EU kontroli{e i sertifikuje po sistemu kvalitetaEUROPAGAP (HACCP i normativi kvaliteta Codex Allimentarius). Organsku proiz-vodnju ~ine principi agroekologije uz kontrolu preduslova (ekolo{ki faktori,

200

klima) uslova (zemlji{te) i celog toka proizvodnje (princip od njive do trpeze). Nabazi toga dobija se sertifikat i u svemu ve}a cena proizvoda (Babovi} i sar., 2005).Povrtarstvo je veoma intezivna grana biljne proizvodnje i uz dobar menad`ment imarketing ostvaruje dobar profit. Zato je ono zna~ajno i za porodi~ni tokproizvodnje. Danas predstavlja i deo multifunkcionalnog razvoja poljoprivrede isela (Lazi} i sar. 2004) i posebno agroturizma. Za razvoj razli~itih tehnologijaproizvodnje bitni su svi ostvareni rezultati istra`ivanja. Danas oni ~ine najbitnijesegmente savremenih tehnologija u koje se ubraja i sistem GIS (satelitski vo|enaproizvodnja) precizne proizvodnje, koja pored kori{}enja najsavremenijihtehni~kih re{enja mora osigurati ekonomsku dobit (prinos + kvalitet + bezbed-nost) i ekolo{ku dobit (za{tita ekosistema, agrosistema i biodiverziteta).

LITERATURA

Babovi} J., Lazi} B., Male{evi} M., Gaji} @., i sar. 2005: Agrobiznis u ekolo{kojproizvodnji hrane. Nau~niinstitut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad.

Bo{njak \., Gvozdenovi} \., Mili} S., 2005: Turnus kao osnova zalivnog re`imapaprike. Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo uNovom Sadu, 41: 113-143.

Bugarski Du{anka, Gvozdenovi}, \., Taka~, A., 1995: Propusti u proizvodnji gljivebukova~e. Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo uNovom Sadu, 23: 417-420-194.

Bugarski D., i Gvozdenovi} \., 1998: Neophodni uslovi za intezivnu proizvodnjugljiva. Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u NovomSadu, 30: 191-194.

Bugarski D., i Gvozdenovi} \., Jovi}evi} D., 2002: Upotreba ostataka biljneproizvodnje kao i neiskori{tenih objekata u proizvodnji gljiva. Zbornikradova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, 36: 75-84.

Bugarski D., Gvozdenovi} \., ^ervenski J., Taka~ A., 2005: Supstrat kao faktorprinosa u proizvodnji bukova~e ( ). Zbornik radovaNau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, 41: 119-128.

^ervenski J., \., Gvozdenovi}, Du{anka Bugarski, Gvozdanovi}-Varga Jelica, Vasi}Mirjana, 2003: Nutritivne vrednosti kupusa. 1. Me|unarodni simpozijum"Hrana u 21 veku", Subotica, Zbornik radova, str. 648-652.

^ervenski, J., Dj., Gvozdenovi}, Du{anka Bugarski, Jelica Gvozdanovi}-Varga,2004: Proizvodnja kasnog kupusa, Zbornik referata, 37 seminar agronoma -Zlatibor, str.245-254.

Gvozdanovi}-Varga Jelica, Taka~ A., Vasi} Mirjana, 1995: Proizvodnja zimskihlukova. Zbornik radova XXIX Seminara agronoma, sveska 23, 417-421.

Gvozdanovi}-Varga Jelica, Vasi} Mirjana, ^ervenski J., 2001: Prinos prole}nogbelog luka u zavisnosti od krupno}e ~enova. Savremena poljoprivreda, 1-2,50: 141-144.

Gvozdanovi}-Varga Jelica, 2003: Proizvodnja belog luka. Zbornik referata, 37 sem-inar agronoma - Zlatibor, str.65-73.

Gvozdanovi}-Varga Jelica, Mirjana Vasi}, J. ^ervenski, Du{anka Bugarski, 2004:Genotype and enviroment effects on yield and quality of autumn garlic.Genetika, Vol.36, No 2. 161-170.

201

Gvozdanovi}-Varga, Jelica, 2005: Analiza stabilnosti komponenata prinosa prole-}nog belog luka ( L.). Doktorska disertacija, Poljoprivrednifakultet, Novi Sad, 120 str.

Gvozdenovi} \., Vasi} M., Bugarski D., Gvozdanovi}-Varga J., Taka~ A., Jovi}evi}D., ^ervenski J., 1998: Predlog sortimenta povr}a za setvu u 1998. godini.Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu,30: 195-202.

Gvozdenovi} \., Vasi} Mirjana, Taka~ A., ^ervenski J., 1999: Karakteristikenovopriznatih sorti povr}a . Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo ipovrtarstvo u Novom Sadu, 31: 285-296.

Gvozdenovi} \., Vasi} M., Bugarski D., Gvozdanovi}-Varga J., Taka~ A., Jovi}evi}D., ^ervenski J., 2002: Sorte povr}a za celu godinu. Zbornik referata, 36 sem-inar agronoma - Zlatibor, str.59-70.

Gvozdenovi} \., Bugarski Du{anka, Taka~ A., ^ervenski J., 2002: Amfora-Novasorta paprike. Zbornik radova, 36 seminar agronoma - Zlatibor, str.69-73.

\urovka, M., Bajkin A., Lazi} Branka, Ilin @., 1996: Efekti mal~ovanja i nepo-srednog pokrivanja na ranostasnost i prinos povr}a. Zbornik radovaNau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, 25: 455-466.

\urovka, M., Lazi}, Branka, Gvozdanovi}-Varga Jelica. 1998: Zna~aj agrobiolo{kih~inilaca za ~uvanje crnog luka. Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvoi povrtarstvo u Novom Sadu, 30: 175-182.

\urovka M., A., Mi{kovi}, 2002: Nove tehnologije u proizvodnji lubenica i dinja.Zbornik radova II Savetovanja savremena proizvodnja povr}a. 38-46.

\urovka M., G., Perkovi}, A., Mi{kovi}, V., Vujasinovi}, 2002: Effectiveness of con-tainerized pepper transplants. First symposium on horticulture, 16-20 octo-ber, Ohrid, Republic of Macedonia, Symposium Proceedings, p. 400-404.

Lazi}, Branka, i Gvozdenovi} \., 1996: Doprinos oplemenjivanja, semenarstva itehnologije unapre|enju proizvodnje povr}a uperiodu 1965-1995. Tridesetgodina seminara agronoma. Nau~ni institut za ratarstvo i povrtarstvo, NoviSad, 329-340

Lazi}, Branka, \urovka M., Gvozdanovi}-Varga, Jelica, 1999: Novi pravci razvojapovrtarstva. Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo uNovom Sadu, 31: 273-284.

Lazi}, Branka, \urovka M., Gvozdanovi}-Varga, Jelica, 2000: Uticaj ekolo{kihuslova i agrotehni~kih mera na prinos i kvalitet crnog luka. Zbornik radovaNau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, 33: 135-144.

Lazi} Branka, \urovka M., Lazi} Sanja, Markovi} V., 2001: Zna~aj i mogu}nostproizvodnje kvalitetnog zdravstveno bezbednog povr}a. Savremenapoljoprivreda, 1-2, 50: 11-16.

Lazi} Branka, Agneza Potkonjak, Ru`ica Igi}, V., Vujasinovi}, 2002: Biological andproduction specificities of some wild Alliums of the Vojvodina province.First symposium on horticulture, 16-20 october, Ohrid, Republic of Macedo-nia, Symposium Proceedings, p. 3-8.

Lazi} Branka, Lali} Branislava, 2002: Proizvodnja u za{ti}enom prostoru. Zbornikreferata, 36 seminar agronoma - Zlatibor, str.71-78.

202

Lazi} Branka, Male{evi} M., 2004: Osnovni principi organske poljoprivrede.Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu,40: 439-445.

Lazi} Branka, M., \urovka, A., Mi{kovi}, 2004: Zna~aj povrtarstva zamultifunkcionalni razvoj sala{a. Zbornik radova VII Nau~no-stru~nogsimpozijuma "Biotehnologija i agroindustrija", 01-03 novembar, VelikaPlana, 21-26.

Markovi} V., Taka~, A., Ilin, @., 1994: Uticaj razli~itih supstrata i na~inaproizvodnje na kvalitet rasada paradajza. Savremena poljoprivreda, Vol. 42,str.178-185.

Markovi} V., Lazi} Branka, \urovka M., Ilin @., 1996: Uticaj azota na prinos isadr`aj nitrata i nitrita u povr}u. Zbornik radova Nau~nog instituta zaratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, 25: 475-480.

Markovi} V., Taka~ A., 1998: Savremena proizvodnja paradajza. Zbornik radovaNau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, 30: 183-191.

Markovi}, V. 1999: Uticaj ekolo{kih uslova i agrotehni~kih mera na prinos paprikeu proizvodnji direktnom setvom iz semena u Vojvodini. Zbornik radovaNau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, 31: 297-306.

Markovi} V., Vra~ar LJ., 2001:Uticaj vremena berbe na kvalitet pupova i listovakelja pup~ara za ljudsku ishranu. Savremena poljoprivreda, 1-2, 50: 127-130.

Markovi} V., 2002: Kvalitetan rasad-uslov uspe{ne proizvodnje povr}a. Zbornikradova II Savetovanje, Savremena proizvodnja povr}a. PoljoprivredniFakultet, Novi Sad, 13-28.

Mili} Vera, Hrusti} Milica, Vasi} Mirjana, Star~evi} Lj., Marinkovi} Jelena, 2003:Primena mikrobiolo{kih |ubriva u proizvodnji pasulja, soje i kukuruza.Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu,38: 259-270.

Mi{kovi} A., Sanja Lazi}, Tijana Zeremski, 2001: Nutritivna vrednost lisnatogpovr}a u zavisnosti od vrste i sorte. 1. Me|unarodni simpozijum "Hrana u 21veku", Subotica, Zbornik radova, str. 657-662.

Mi{kovi} A., V., Vujasinovi}, @., Ilin, 2004: Mogu}nost kori{}enja raznihkupusnja~a u ishrani doma}ih `ivotinja. Acta Agriculturae Serbica, Vol. IX,17, 533-539.

Petrovi} N., R. Kastori, 1999: Mogu}nost smanjenja sadr`aja nitrata u korenastomi lisnatom povr}u. Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo ipovrtarstvo u Novom Sadu, 31: 315-328.

Taka~ A., \. Gvozdenovi}, 1997: Agrobiolo{ke specifi~nosti proizvodnje semenaparadajza. Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo uNovom Sadu, 29, 325-332.

Taka~ A., Gvozdenovi} \., Bugarski Du{anka, 2002: Rana proizvodnja paradajza.Zbornik radova II Savetovanja, Savremena proizvodnja povr}a.Poljoprivredni Fakultet, Novi Sad, 29-37.

Vasi}, M., Gvozdanovi}-Varga, J., Taka~, A., ^ervenski, J., 2002: Grain quality oftheYugoslav bean ( L.), Acta Horticulturae, 579: 631-635.

Vasi} Mirjana, 2003: Razlozi smanjenja prinosa u proizvodnji pasulja. Zbornikreferata. 37 Seminar agronoma, 45-54.

203

Vasi} Mirjana, Jelica Gvozdanovi}-Varga, Dj., Gvozdenovi}, J., ^ervenski, A.,Taka~, Du{anka Bugarski, D., Jovi}evi}, 2004: O~uvanje biodiverzitetahemijskog sastava zrna pasulja, III medjunarodna EKO-konferencija,Zdravstveno bezbedno hrana (Safe Food), tematski zbornik- proceedings,p.205-210.

Vasin, J., Sekuli}, P., Kurja~ki, I., 2004: Plodnost zemlji{ta za{ti}enih prostora uprivatnom vlasni{tvu u Vojvodini. III medjunarodna EKO-konferencija,Zdravstveno bezbedno hrana (Safe Food), tematski zbornik- proceedings,p.83-88.

[kori}, M. Beli}, S., Tabakov, J., 1996: Razvoj tehnike navodnjavanja u Vojvodini.Zbornik radova Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu,25: 501-512.

[tajner D., N., Mili}, B., Lazi}, Milica-\uki} N., 1998: Antioxidant abilities of culti-vated and wild species of garlic. Phytotherapy research, 12, 13-14.

DEVELOPMENT OF VEGETABLE PRODUCTIONOVER THE LAST 40 YEARS

Gvozdanovi}-Varga, Jelica1, Lazi}, Branka2, Gvozdenovi}, \.1, Vasi},Mirjana1, Bugarski, Du{anka1, Taka~, A.1, D. Jovi}evi}1, J. ^ervenski1

1Institute of Field and Vegetable Crops, Novi Sad2Faculty of Agriculture, Novi Sad

SUMMARY

As a result of the great biological diversity of the cultivated vegetable cropspecies, there are many different methods of vegetable production, each with itsown accompanying growing technology. The intensive development of vegetablegrowing that began in 1975 triggered a parallel development of research closelytied with the needs of vegetable production. Today, vegetable production takesthe forms of year-round field production intended for various types of processing,field production intended for the fresh market, intensive garden production, andindoor vegetable production.

Research conducted as part of developing environmentally-friendly ways offield vegetable production has resulted in the development of methods for themechanized covering of soil with black biodegradable foil, while early vegetableproduction is carried out by covering the plants with materials known asagrotextiles, in which case the best results are achieved by combining mulchingand direct covering of plants.

Indoor vegetable production has gone through the largest amount of techni-cal and technological change and is a form of industrial vegetable production on

204

different substrates using controlled and programed mineral nutrition as well asmicroclimate regulation using different materials for light and temperature regu-lation.

The importance of vegetables comes not only from their role as food andmedicine (as a medicinal supplement and part of folk medicine) but also fromtheir aesthetic value, as today they are part of horticultural management of gar-dens and green spaces.

For each of the above methods of growing, an adequate cultivar range wastested and the quality of the end product and its nutritive value were monitored.Growing of a larger number of vegetable crop species and the use of secondaryproducts of crop growing has led to the development of environmentally-friendlygrowing methods, which are part of sustainable development. The transitionfrom conventional to sustainable production leads through production based onprinciples of good agricultural practice (GAP).

All research results are important for the development of different produc-tion technologies. Today, they are the most important segments of modern tech-nologies, including the GIS system of precision satellite-guided production,which, along with the use of the latest technical solutions, must guaranteee eco-nomic gain and environmental safety.

KEY WORDS: vegetables, growing, modernization

205