rec - Kamunikat.orgpdf.kamunikat.org/download.php?item=20088-1.pdf · дала 380 тыс. кв. км, а ад 1678 г. 306 тыс. кв. км і ўжо не змянялася амаль

1

—˝˜ œ‡ÒÔ‡Î≥Ú‡ˇНайясьнейшая

в

ЦывілізацыяКультураРэлігія

ПалітыкаАвантураГероікаУспамін

2 3

Зьмест

Алег Дзярновіч. Шмат сэнсаў Рэспублікі. ............................. 5

I. Цывілізацыя .................................................. 13

Генадзь Сагановіч. Contra Tyrannos ..................................... 15Андрэй Катлярчук. Першы ў сьвеце дзяржаўны банкі першыя банкноты: беларускі сьлед ........................................ 21Алег Дзярновіч. Смак бяседы ................................................... 26Алесь Белы. Cerevisia Albaruthenica. Портэр ...................... 31Вольга Бабкова. Карчма............................................................. 34

II. Культура ...................................................... 41

Valancin Kałnin. Vučnio÷ski sšytak ........................................... 43Валянцін Калнін. Maestri comacini ......................................... 49Андрэй Шпунт. Габрыэль Грубэр — беларускі езуіт ......... 60

ІІІ. Рэлігія ........................................................ 69

Сяргей Харэўскі. Стары хрост ................................................ 71Алег Дзярновіч. Маўклівы кляштар Сапегі ........................ 76Алег Дзярновіч. Ордэн Сьвятой Брыгіты ............................ 82

IV. Палітыка .................................................... 87

Юры Шаўцоў. Радзівілы: больш чым багатыя,больш чым магнаты, больш чым род ...................................... 89Аляксей Бацюкоў. Авантура беларускай шляхты ........... 94Генадзь Сагановіч. Crimen Perduellionis,або Справа смаленскага ваяводы ........................................... 101

4 5

Шмат сэнсаў Рэспублікі

Нашыя абшарыНа захадзе гэтая дзяржава, Рэч Паспалітая, су*

седнічала з Брандэнбургам і Прусіяй, а на ўсход*зе — з Расеяю. Вялікае Княства Літоўскае празІнфлянты межавала са Швэцыяй. Польшча (ці,як яе называлі, Карона) суседнічала з габс*бурскімі краінамі (Чэхія, Вугоршчына), а празДзікае Поле, Малдову і Сямігародзьдзе абедзь*ве дзяржавы кантактавалі з Крымскім ханствамды Турэччынай. У часы найбольшага тэрытары*яльнага пашырэньня тэрыторыя Рэчы Паспалі*тай дасягала блізка 1 млн. кв. км (990 000), зь іхна Вялікае Княства (ужо без украінскіх ваявод*зтваў) прыпадала траціна: разам са Смаленшчы*най у першай палове XVII ст. плошча ВКЛ скла*дала 380 тыс. кв. км, а ад 1678 г. 306 тыс. кв. км іўжо не змянялася амаль стагодзьдзе, да падзе*лаў Рэчы Паспалітай.

Апроч уласна тэрыторыі Рэчы Паспалітай, уленнай залежнасьці ад Польшчы ад 1525 г. зна*ходзілася Прусія. Ад 1561 г. у падвойным лене(Польшчы і ВКЛ) была Курляндыя (ЗаходняяЛатвія). «Малыя» Інфлянты (Усходне*Паўднё*вая Латвія) зьяўляліся кандамініюмам, г. зн. былісумесным валоданьнем ВКЛ і Польшчы. У тойці іншай сувязі з Рэччу Паспалітай знаходзілісярумынскія княствы Валахія і Малдова. Увесь часне сьціхалі інтрыгі вакол чэска*нямецкай Сы*

Януш Тазьбір. Партрэты ў плямах:Гісторыя за кратамі суб’ектыўнасьці ..................................... 107Наталя Гардзіенка. Патрыятычная зорка«Мадам дэ Бар» ............................................................................. 113Яўген Анішчанка. Просім, пан генэрал ............................... 116

V. Авантура .................................................... 121

Андрэй Шпунт. 600 рублёў золатам i 700 срэбрам.Сiмяон Полацкi — выдатны дзяячбеларускай культуры? ................................................................ 123Андрэй Шпунт. Цудоўная фартунашляхціца Валіцкага ..................................................................... 131Андрэй Шпунт. Авантуры яго жыцьця:Да партрэту генэрала Хадзькевіча .......................................... 144

VI. Героіка ...................................................... 183

Генадзь Сагановіч. Сьмерць палявога гетмана ................ 185Андрэй Шпунт. Беларускі палкоўнікКанстанцін Паклонскі ................................................................ 193Андрэй Шпунт. Юда Макавэй Рэчы Паспалiтай:палкоўнік габрайскага палка лёгкай кавалерыіБерэк Ясялевіч ............................................................................... 204Андрэй Шпунт. «Я Бацькаўшчыны не перажыву...»:генэрал*лейтэнант інжынэрыі ВКЛ Якуб Ясінскі ............ 214

VII. Успамін .................................................... 233

Алег Дзярновіч. Расеец малюе Менск ................................. 235Сяргей Рыбчонак. Радавод Міцкевіча ................................ 238Мілаш пра Гейштара, Гейштар пра Каліноўскага ........... 245Каваль у кароне. Гутаркапра Станiслава Аўгуста Панятоўскага ................................ 248Сяргей Харэўскі. Сны............................................................... 255

Зьвесткі пра публікацыю тэкстаў зборнікаў газэце «Наша Ніва» .................................................................. 262

6 7

лезіі. Такім чынам, адміністрацыйны і палітыч*ны ўплыў Рэчы Паспалітай пашыраўся па*за яемежы.

Колькасьць жыхароў абедзьвюх дзяржаваўРэчы Паспалітай, Кароны Польскай і Вялікагакняства Літоўскага, напрыканцы XVI ст. дасяга*ла каля 7,5 млн. чалавекаў — у Эўропе ці наваколяе болей людзей жыло ў Францыі, Нямеччыне,Італіі, Расеі, Гішпаніі ды Турцыі. У першай жапалове XVII ст. колькасьць жыхароў дасягнула10 млн. Каля паловы зь іх складалі палякі. ПерадЛюблінскай уніяй (1569 г.) насельніцтва Вяліка*га Княства дасягнула 3 млн. Пасьля ж заключэнь*ня ўніі, калі паўночна*ўкраінскія землі адышліда Польшчы, у ВКЛ засталося жыць 2,6 млн. ча*лавек. Да сярэдзіны ж XVII ст. працягваўся пэ*рыяд дэмаграфічнага росту, у Літве і Паўночна*Заходняй Беларусі шчыльнасьць насельніцтванаблізілася да максымуму, які забясьпечваўсятагачасным узроўнем гаспадаркі — 16—20 чала*векаў на квадратны кілямэтар. На 1650 г. уВялікім Княства пражывала 3,1 млн. чалавекаў,зь іх у Літве — каля 920—950 тыс. чалавекаў, уБеларусі — 2,1 млн. чалавекаў. Пасьля войнаў ідэмаграфічнага крызысу другой паловы XVII —пачатку XVIII ст. насельніцтва Рэчы Паспалітайзноў пачало расьці і ў другой палове XVIII ст.дасягнула ўзроўню сярэдзіны XVII ст. Але ўсепэрыяды ў рамках Рэчы Паспалітай колькасьцьнасельніцтва Польшчы пераважала над колькас*цю жыхароў ВКЛ.

Вось так паводле зьнешніх прыкметаў выг*лядала дзяржава, утвораная ў выніку падпісань*ня Люблінскай уніі 1 ліпеня 1569 г. Ад заклю*чэньня ўніі выйгралі і прайгралі ўсе бакі. Вялі*

кае Княства Літоўскае страціла ўкраінскія землі,але амаль цалкам спыніліся набегі крымскіх та*тараў і зьнікла пагроза маштабных войнаў з Ту*рэччынай. Пры дапамозе Польшчы ў Інфлянц*кай вайне адбыўся пералом, і, як мяркуюць дась*ледчыкі, менавіта унія дазволіла падоўжыць існа*ваньне Вялікага Княства на некалькі стагодзь*дзяў. Вынікам жа рэалізацыі гэтай новай формыдзяржаўнасьці стала негвалтоўная палянізацыяграмадзтва ВКЛ.

Польшча атрымала значныя тэрыторыі ўвыглядзе зямель, што раней уваходзілі ў складВКЛ. Але «набыткам» стала таксама неспакой*ная мяжа з Расеяй. Празьмерна разрослыя тэ*рыторыі на паўднёвым усходзе абяцалі новыясутычкі з Крымам і Атаманскай Портай. Напе*радзе былі казацкія войны. На Польшчу ж пры*палі асноўныя ваенныя выдаткі фэдэратыўнайдзяржавы.

Для нас жа важнае тое, што Рэч Паспалітаябыла створаная паводле тагачасных прававыхнормаў носьбітамі грамадзянскіх правоў, якіятады належалі шляхце. І як бы мы ні ацэньвалідалейшы лёс гэтай дзяржавы, якія б рахункі нівыстаўлялі да яе лідэраў і палітыкаў, як бы не за*хапляліся культурнымі набыткамі і праявамі пат*рыятызму, мусім прызнаць: Рэч Паспалітая так*сама была дзяржаваю нашых продкаў. У такімразе ўсе прэтэнзіі мы прад’яўляем і да саміх сябе.

Што да тэрмінуДобравядомы тэрмін Рэч Паспалітая зьяўля*

ецца адпаведнікам лацінскага словазлучэньняres publica, што можна перакласьці як «грамадз*кая / публічная справа». У польскім перакладзе

8 9

тэрмінам Rzeczpospolita з канца XV ст. звыкласталі пазначаць польскую дзяржаву, хоць мяр*куецца, што традыцыя ўжываньня лацінскагатэрміну ў такім кантэксьце ідзе яшчэ з пачаткуХІІІ ст. У XV—XVІ стст. тэрмін Рэч Паспалітаявыкарыстоўваўся і ў Вялікім Княстве Літоўскім,дзе ён меў значэньне дзяржавы як супольнайсправы, супольных інтарэсаў і супольнага даб*ра. Жыгімонт Аўгуст у віленскім прывілеі 1565 г.так характарызаваў звароты да яго грамадзянаўВКЛ: «Ижъ будечи нам Господарю (г. з. вяліка*му князю — А. Дз.) на великом сойме вальном въместе нашемъ столечномъ Виленскомъ... зовсимъ рыцерствомъ землъ всего панства Вели*кого Князства Литовского, где прикладаючипотребы Речи Посполитое того панства нашогодонесли просбы свое...» Ужо пасьля Люблінскайуніі 1569 г. назва Рэч Паспалітая была выкарыс*тана для пазначэньня супольнай дзяржавы, алезусім не зьяўлялася яе афіцыйным назовам, атым больш палянізмам у беларускай мове, якнекаторыя схільныя меркаваць. У расейскуюмову словазлучэньне Рэч Паспалітая патрапіламенавіта зь беларускай.

Ці няма тут супярэчнасьці, што спадчыннаяманархія, якой у XV ст. яшчэ было Вялікае Кня*ства Літоўскае, называецца Рэспублікай? І якразумець сумяшчэньне тытулаў караля ці вялі*кага князя з Рэспублікай? Ужо ў XVII ст. га*ляндзкі юрыст Гуга Гроцыюс пісаў, што ў РэчыПаспалітай кароль атрымлівае ўладу пад пэў*нымі ўмовамі і яго ўлада не зьяўляецца тым са*мым неабмежаванаю — гэтая «формула ўлады»ліквідуе Маестат (вялікасьць) караля, функцыіякога, у выніку, нагадваюць прэзыдэнцкія. Зноў

узьнікае пытаньне: ці справядлівыя асацыяцыірэспублікі толькі з выбарнасьцю яе цэнтральныхорганаў улады? Відавочна, што сучаснае разу*меньне тэрміну рэспубліка нельга цалкам пры*кладаць да эпохі XV—XVІ стст.

Рэспубліка — гэта СувэрэнітэтТэарэтычную завершанасьць у пачатку Но*

вага часу канцэпцыя «res publica», як дзяржава,атрымала ў працах францускага юрыста XVI ст.Жана Бадэна (1530—1596; Jean Bodin, лацініза*ваная форма Johanus Bodinius). Ён жа ўвёў уякасьці навуковага паняцьця і палітыка*права*вога прынцыпу тэрмін «сувэрэнітэт», які застаў*ся зьнітаваны з паняцьцем рэспубліка. «Сувэ*рэнітэт ёсьць абсалютнай і вечнай уладай Рэс*публікі», — так Ж. Бадэн акрэсьліў гэтую сувязьу сваёй працы «Шэсьць кніг пра Рэспубліку»(«Six livres de la République»). Кніга пабачыласьвет у 1576 г. пафранцуску, а ў 1584 г. аўтар сампераклаў яе на лацінскую мову. Праца пра Рэс*публіку стала галоўным творам Жана Бадэна іпрынесла яму эўрапейскую cлаву.

Аўтар пісаў, што сувэрэнная ўлада Рэспублікіраспаўсюджваецца на ўсё грамадзтва і гэтым са*мым мае публічны характар, зьяўляецца спэцы*фічнай прыкметаю дзяржавы. «…варта бачыць укожнай Рэспубліцы тых, хто трымае сувэрэні*тэт, каб меркаваць пра тое, якая гэта дзяржава: утым выпадку, калі сувэрэнітэт увасабляецца ўадным гаспадары, то мы назавем яе Манархіяй,калі да яго мае адносіны ўвесь народ, то мы ска*жам, што дзяржава зьяўляецца народнай; калітолькі меншая частка народу, мы будзем лічыцьдзяржаву Арыстакратычнай». Дасьледчыкамі

10 11

ўжо адзначалася, што словы «Манархія» і «Ары*стакратычная» Ж. Бадэн пісаў з прапісных літа*раў, а «народная» — з малой. І гэта ёсьць сьвед*чаньнем прававой пазыцыі юрыста. Увогуле Ж. *Бадэн дапускаў, што Сувэрэнітэт можа ўвасаб*ляцца ў кожнай з названых ім форм кіраваньня.Але сам ён меркаваў, што пасьлядоўная і поўнаярэалізацыя Сувэрэнітэту адбываецца толькі ўманархіі. Жан Бадэн — прыхільнік спадчыннайманархіі як вышэйшай формы Рэспублікі. Міжтым, ён крытычна ставіўся да абсалютнай ма*нархіі і называў тры фактары, якія могуць абме*жаваць уладу манарха:

1) калі манарх парушыць Боскія ці натураль*ныя законы;

2) падвысіць падаткі без атрыманьня згодыадпаведных упаўнаважаных інстытуцыяў дзяр*жавы;

3) адмовіцца ад выкананьня міжнародных па*гадненьняў.

Ж. Бадэн адышоў ад разуменьня палітычнайулады ў інтэрпрэтацыі выключна праз рымскаеправа і сярэднявечную практыку. Францускіюрыст крытыкаваў таксама антычных аўтараўза тое, што яны вылучалі формы дзяржаўнагакіраваньня на грунце ідэі Справядлівасьці, у тойчас як трэба зыходзіць з ідэі і прынцыпу Сувэ*рэнітэту. Паводле Бадэна Сувэрэнітэт зьяўляец*ца вытворным ад згоды народу (менавіта палі*тычнага народу) і ў той жа час сьцьвярджаеццапрымусам.

Такім чынам, Рэспубліка ў Бадэна адпавядаепаняцьцю Сувэрэнітэт, і калі той толькі ўвасаб*ляецца ў дзяржаве, то Рэспубліка адпавядаеДзяржаве, пажадана — манархічнай. Не выпад*

кова таму ў англійскіх выданьнях яшчэ XVII ст.Рэспубліку Бадэна перакладалі як«Commonwealh» — у сэнсе «супольнасьць»,«дзяржава».

Сваім вучэньнем пра сувэрэнітэт Ж. Бадэнстварыў стройную публічна*прававую канст*рукцыю новай эўрапейскай дзяржавы. Фран*цускі юрыст вылучаўся рэалістычнай накірава*насьцю думкі, выхаванай старанным вывучэнь*нем «Палітыкі» Арыстоцеля, да якой Ж. Бадэннапісаў падрабязныя камэнтары. Менавіта падуплывам Арыстоцеля ў Ж. Бадэна склаласяўсьведамленьне неабходнасьці параўнаўча*гістарычнага вывучэньня разнастайных формаўдзяржаўнага кіраваньня з мэтаю стварэньняагульнага палітычнага вучэньня.

Экскурсавод па Парыжы для ліцьвінаўМожна сьцвярджаць, што досьвед і гістарыч*

ныя традыцыі Вялікага Княства Літоўскага іКаралеўства Польскага паўплывалі на фарма*ваньне канцэпцыі Жана Бадэна. На карысьцьгэтага маюцца зьвесткі зь біяграфіі, а таксамавыказваньні самога клясыка прававой думкі.Сам Бадэн часта адыходзіў ад чыста акадэміч*ных і тэарэтычных заняткаў. Моцны тэмпэра*мент і прыродныя схільнасьці так ці інакш пры*водзілі яго на шлях служэньня грамадзтву.

Калі ў 1573 г. пасольства Рэчы Паспалітай на*кіроўвалася да Генрыха Валюа, герцага Анжуй*скага, каб прапанаваць яму карону, то ў жніўнітаго ж году ў Мэцы, непадалёку ад францускаймяжы, паслоў сустрэў і зачытаў ім прывіталь*ную прамову біскуп Шарль дэ Кар. Пра палітыч*ны народ (шляхту) Рэчы Паспалітай там было

12 13

сказана, што ён «ніколі ня зносіў тыраніі нівод*нага ўладара, што бадай адзіны сярод народаўутрымаў старадаўняе права выбару караля, якоеіснавала яшчэ ў залатым веку». У атачэньнебіскупа ўваходзіў і разам зь ім сустракаў паслоўРэчы Паспалітай Жан Бадэн, які на наступныгод апублікаваў тэкст прамовы па*француску.Францускія і польскія даследчыкі мяркуюць,што гэты тэкст для біскупа напісаў уласна Ба*дэн. І хоць выбарнасьць караля не была ідэаламЖ. Бадэна, але і вышэйпрыведзеная цытата ад*павядае поглядам францускага юрыста на кан*цэпцыю Сувэрэнітэту як на паўнату ўлады і пе*раемнасьць права.

Ж. Бадэн суправаджаў паслоў Рэчы Паспалі*тай па шляху ў Парыж і знаёміў з гэтым горадам.Як мінімум, Бадэн выкарыстаў паслоў як крын*іцу інфармацыі пра палітычны лад найбуйней*шай цэнтральнаэўрапейскай дзяржавы, пра штонеаднаразова пісаў у сваёй працы «Рэспубліка».Таксама ён узгадваў імя Аляксандра Пронскага— прадстаўніка Вялікага Княства Літоўскага ўаб’яднаным пасольстве.

Князь Аляксандар Фрыдэрык Пронскі (каля1550 — каля 1595), род якога паходзіў ад Руры*кавічаў, маладыя гады правёў пры двары фран*цускага караля Карла ІХ, брата Генрыха Валюа.Што важна, ён вызнаваў кальвінізм і таму ўскос*на быў уцягнуты ў барацьбу паміж католікамі ігугенотамі ў Францыі, а таксама рэпрэзэнтаваўпазіцыю пратэстантаў ВКЛ у перамовах з фран*цускім каралеўскім домам. Нагадаем, што ўсяготолькі за год да прыезду пасольства Рэчы Пас*палітай у Парыжы адбылася разьня пратэстан*таў — Барталамееўская ноч (24 жніўня 1572 г.).

Імя Ж. Бадэна значылася ў сьпісе сьвіты бу*дучага караля Генрыха ў Рэч Паспалітую, калітой у лютым 1574 г., падчас выключна халоднайзімы, прыехаў у сваю новую краіну. Ужо потым,пасля дэтранізацыі Генрыха Валюа, Ж. Бадэннастойліваў на легітымнасьці прэтэнзій фран*цускага караля Генрыха ІІІ на трон Рэчы Пас*палітай. У любым выпадку Жан Бадэн атрымаўмагчымасьць досыць блізка пазнаёміцца з пра*вавымі традыцыямі Рэчы Паспалітай, што паў*плывала на распрацоўку яго канцэпцыяў. Усюсваю навуковую кар’еру Ж. Бадэн імкнуўся дасыстэматызацыі і ўпарадкаваньня: «...шматгран*насьць ды неўпарадкаванасьць чалавечай дзей*насьці, шматлікія сьведчаньні гісторыі, у якіхдзеяньні і справы людзей завязаныя з пэўнымізаняткамі, уяўляюць сабой такі запас разнарод*нага матэрыялу, што гістарычныя працы ня мо*гуць быць зразуметымі без выразнай сыстэмы,інакш іхны зьмест ненадоўга затрымаецца ў па*мяці».

Праца «Шэсьць кніг пра Рэспубліку» выйш*ла у сьвет праз два гады пасьля гісторыі з абрань*нем на трон Рэчы Паспалітай і тайным ад’ездамадтуль 18—19 чэрвеня 1574 г. караля Генрыха.

Эвалюцыя тэрмінуДля юрыстаў XVI ст. тэрмін Рэспубліка меў

маральна*прававыя аспэкты, а не сымбалізаваўпрынцып выбарнасьці кіраўніка дзяржавы. У1588 г. у Статуце ВКЛ гэтае разуменьне былоакрэсьлена наступным чынам: «Обачывали тоусих веков люди мудрые, же в кождой Речи По*сполитой чоловеку почстивому ничого не маетьбыти дорожшого над вольность».

14 15

Цывілізацыя

Генадзь Сагановіч

Contra Tyrannos

Андрэй Катлярчук

Першы ў сьвецедзяржаўны банк

і першыя банкнотыБеларускі сьлед

Алег Дзярновіч

Смак бяседы

Алесь Белы

Cerevisia AlbarutenicaПортэр

Вольга Бабкова

Карчма

Эвалюцыя тэрміну прывяла да таго, што ме*навіта аспэкт выбарнасьці цэнтральнай улады(як рэалізацыя прынцыпу Сувэрэнітэту) зама*цаваўся за паняцьцем Рэспубліка. Найбольшвыразна такое разуменьне Рэспублікі было сфар*мулявана на пачатку ХІХ ст. «апосталам» аб’яд*наньня Італіі Джузэпэ Мадзіні, які ў сваім ву*чэньні зыходзіў з чыста спірытуалістычных ідэй.Бог зьяўляецца сьвету ў паступальнымразвіцьці і ўзвышэньні народаў. ВыказьнікамБоскай волі зьяўляецца народ, а адзіная годнаяформа дзяржаўнага ладу — рэспубліка. Волевы*яўленьне шляхам падачы галасоў — сьвятарныабрад, у якім народ выконвае сваё прызначэнь*не. Ня нейкі адзін чалавек, але ўвесь народ станемэсіям новага адкрыцьця.

На гэтым этапе тэрміналягічная трансфарма*цыя не спынілася. Сёньня мы маем прыкладымногіх дзяржаваў, якія называюцца рэспублі*камі, але зьяўляюцца звычайнымі дэспатыямі ціваеннымі дыктатурамі. Іхныя ўладары кіруюцьтак, быццам бы яны перакананыя, што ніколі непамруць. Але наўрад ці ім удасца нас падмануць.


16 17


Contra tyrannos

Люблю маю Айчыну болей, чым збавеньне душы.

Макіявэлі

Не, Макiявэлi беларуская шляхта не любiла,але знаходзiла ў яго трактатах тое, што ёй пада*балася. Бо знакамiты флярэнтыец таксама зьяў*ляўся гарачым патрыётам i рэспублiканцам, ашто яшчэ важней — свабода i права былi для ягонайдаражэйшымi. Свабода ў ягоным разуменьнiвынiкала зь сiлы i аўтарытэту права, што выклю*чала ўсялякую тыранiю. Тая ж iдэя ў Статуце1588 году — найлепшай кнiзе беларусаў! «Зьяў*ляемся нявольнiкамi правоў дзеля таго, каб ка*рыстацца свабодай», — сьцьвердзiў у прадмоведа Статуту Леў Сапега. Вядома, Макiявэлi выс*тупаў за ўладу моцнага манарха, але моцны ма*нарх — гэта яшчэ не тыран.

Калiсьцi менавiта ўсходнiя ўскрайкi Беларусiсталi мяжой памiж свабодай i тыранiяй, памiжэўрапейскай дэмакратыяй i азiяцкай дэспатыяй.3 тых часоў, як беларускi народ набыў свае на*цыянальнае аблiчча, фэномэнам нашай гiсторыiзрабiлася свабода. Цяпер мала хто ведае, штотрадыцыя парлямэнтарызму ў Беларусi сягаесярэдзiны XV ст., калi, пасьля вядомага агульна*земскага прывiлею Казiмiра Ягайлавiча,пытаньнi дзяржаўнай важнасьцi ў беларуска*лiтоўскай дзяржаве (падобна, як у Польшчы)сталi вырашацца з удзелам прадстаўнiкоўграмадзкасьцi. У часы Скарыны ўжо сфармаваў*ся вальны сойм (парлямэнт). Потым, пасьля

18 19

Люблiнскай унii, правёўшы праз сойм так зва*ныя «Генрыхавы артыкулы», шляхта канчатко*ва сьцьвердзiла вяршэнства закону над манар*хам. Першая асоба дзяржавы абiралася ўсiмпалiтычным народам i прысягала не парушацьпадставовыя прынцыпы дзяржаўнасьцi, а так*сама выконваць канкрэтныя абавязкi, сабраныяў pacta conventa. «Господар наш жадное звирх*ности над нами заживати не может, одно толь*ко, колько ему право допущаеть», — знаходзiм узводзе законаў беларуска*лiтоўскай дзяржавы.У выпадку парушэньня прынятых законаў ма*нархам яго падданыя маглi не падпарадкоўвац*ца вярхоўнай уладзе i выступаць супрацьпарушальнiка. Дамова pacta conventa ўзаконiлаправа ўзброенага супрацiву, легалiзавала канфэ*дэрацыю, рокаш.

Так у другой палове XVI ст. у РэчыПаспалiтай, складовай часткай якой зьяўляласяi Беларусь, парлямэнтарызм дасягнуў свайгоросквiту. Кожнай свабоднай асобе створанаясыстэма ўлады дазваляла публiчна выказвацьуласную думку, давала права адстойваць сваюволю, палiтычны ўплыў, i што асаблiва важна —гарантавала права пратэсту.

Тым часам у суседняй Маскоўскай Русiсклаўся прынцыпова iншы дзяржаўны лад.Яшчэ пры вялiкiм князю Iвану III тут усталява*лася дэспатычнае кiраваньне ўсходняга тыпу.Акурат у гады росквiту дэмакратыi ў БеларусiIван IV Жахлiвы ўвёў у сваiм царстве рэжымусеагульнага прыгону, якi не прызнаваў суб’ек*тыўнага права наагул, ня тое што права на пра*тэст цi супрацiў. Цар зрабiў усiх падданыххалопамi i пакiнуў iм толькi абавязкi. Нi Баярс*

кая Дума, нi Земскiя Саборы ня мелi тут нiякайпалiтычнай пазыцыi. Гербэрштэйн, прыкладам,дзiвiўся, што калi ў Вялiкiм Княстве пануе празь*мерная свабода i ею злоўжываюць, дык у Мас*ковii нават дараднiкi цара не адважваюцца вы*казаць яму ўласную думку. Са словаў вучонагаВiктара Леантовiча, менавiта рэжым агульнагапрыгону, якому спадарожнiчалi тэрор i гвалт, зэпохi Iвана Жахлiвага стаў асноўным фэномэ*нам расейскай гiсторыi.

Калi маскоўскiя цары баялiся найдрабнейша*га абмежаваньня сваей улады i парлямэнт якжахлiвая здань перасьледаваў iх нават ва ўяў*леньнях, дык беларускую шляхту, наадварот,найбольш непакоiла здань тырана. Ня дзiўна,што яна як зрэнку вока пiльнавала свае «зала*тыя вольнасьцi», здабытыя ў манарха шляхампалiтычнай барацьбы. Ад дзяржавырэспублiканскага тыпу да тыранiчнага рэжымуможна было перайсьцi ў адзiн момант. Маючына ўвазе краiны з абсалютысцкай формай ула*ды, львоўскi кашталян Андрэй МаксiмiльянФрэдра, вядомы iдэоляг дэмакратыi, пiсаў, штосвабодзе толькi там нiчога не пагражае, дзе яеняма наагул! I дадаваў: нiхто з грамадзянаў воль*най дзяржавы пры здаровым розуме не пяройд*зе пад манархiчны лад. Па манархii можа тужыцьтолькi той народ, якi хворы.

У Эўропе ХVI—ХVII ст. не iснавала iншайдзяржавы, дзе б асоба свабоднага чалавека ка*рысталася такiмi шырокiмi публiчнымi правамi,як у Рэчы Паспалiтай. У гэтым яна далекавыперадзiла практыку нават больш разьвiтыхэўрапейскiх краiнаў. I ўтой жа час, яе палiтычнаясыстэма дазваляла ўтрымлiваць раўнавагу памiж

20 21

дзяржавай (уладай) i грамадзтвам. Свабода, зас*наваная на праве, увасабляла галоўную каштоў*насьць як польскай, так i беларускай шляхты. Упрадмове да Статуту Леў Сапега напiсаў, што «вкаждой речы посполитой человеку почстивомуничого не мает быти дорожшого над вольность».Свабода, зь ягоных словаў, зьяўляецца «скар*бом,... который жадною сумою переплачен бытине может», i лепей ужо выбiраць сьмерць, чымняволю.

Часы Сапегi сталi пэрыядам найвышэйшайпалiтычнай культуры беларускай шляхты. Яналiтаральна атаясамляе сябе са сваёй дзяржавай iадчувае адказнасьць за яе лёс. Пры высокайпалiтычнай сьвядомасьцi яна добра разумее сваеправавыя кампэтэнцыi, дэманструе зайздрос*ную грамадзкую актыўнасьць i проста палымя*ны патрыятызм. У пачатку XVII ст. рыцарства зрозных зямель Беларусi было так усхваляванаелёсам свабоды i Айчыны, што яго тагачасныягаласы i цяпер кранаюць сэрца. Здаецца, для бе*ларускай шляхты гэтыя два паняцьцi — Айчынаi свабода — сталi на вякi непадзельныя. Так, угады Дзiмiтрыяды са зьезду ў Вiльнi яна зьвяр*таецца да паноў*брацьцi, просячы, каб кожны зьiх «пiльны погляд на зьнешнiх непрыяцеляўАйчыны нашай мiлай меў i быў гатовы на яе ра*тунак конна, паводле сваiх магчымасьцяў». У1605 годзе «рыцарства i абывацельства Полац*кага ваяводзтва» дэкляруе рашучасьць змагац*ца супраць усяго, што «працiўна правам i воль*насьцям нашым». Беларускiя рыцары заяўля*юць, што для iх «нiякiя кошты, цяжары i бясьпе*ка не такiя важныя, як свабода. Яна наймiлейшаяi найудзячнейшая, пад ёй мы нарадзiлiся, жывём

i хочам яе цэлую, непарушаную нашчадкам на*шым пакiнуць...» Далей палачане патрабуюць,каб усе разам парупiлiся i супольна «РэчПаспалiтую вольную ад усялякай небясьпекi наўсе часы зрабiлi, а хто на правы i вольнасьцi на*шыя замахваецца ды iх рознымi практыкамiзьнесьцi сiлiцца, дагаджаючы ў гэтым сваiм пры*ватным пажыткам, тыя мусяць быць пакараныя,каб i на потым нiводзiн ня важыўся». Гэтаксамаў 1607 г., моцна занепакоеныя тым, што кароль iвялiкi князь «на правы i вольнасьцi нашыя на*ступаў», пацьвярджаючы сваю «гарачую любоўда мiлай Айчыны», шчырую «мiласьць да суполь*най Айчызны», полацкiя шляхцiчы «чыняць тое,што i прыстала iм як Айчыны добрым сынам», —накiроўваюць паслоў на антыкаралеўскi рокашбаранiць правы i вольнасьцi. Бо для iх Айчына iвольнасьцi — сынонiмы.

Сымбалем «залатых вольнасьцяў» хутказрабiлася славутае liberum veto — прынцып, якiў нас кожны не прамiнаў нагоды зганiць. Але цi зрацыяй? Цi такое ўжо заганнае было вольнае «недазваляю» само па сабе? Няўжо ж гарачыя пат*рыёты любiлi Айчыну толькi на словах, а на спра*ве, зрываючы соймы, сьвядома наблiжалi яепагiбель?

Ня думаю, каб iдэолягi рэспублiкi не разумелi,куды яе вядуць. Згаданы Фрэдра, самы гарачыапалягет liberum veto, быў перакананы, што калiб у Рэчы Паспалiтай замест адзiнагалоснасьцiдзейнiчаў прынцып шасьцi, i актуальнасьць па*становы залічыла ад колькасьцi галасоў, гэта на*шкодзіла б краiне. Бо — нота бэнэ! — «мноствагоршых пераважыла б над меншасьцю лепшых»— зноў увага! —«сьляпое, бязвольнае, выпадко*

22 23

вае галасаваньне паводле прынцыпу боль*шасьці» скасавала б «недаацэнены супрацiўмногiх сумленных грамадзянаў». Большасьцьзаўсёды легка схiляецца ці перад грашмi цi пе*рад дэмагогіяй, вэта ж дазваляе ратаваць сытуа*цыю, калi ў парлямэнце ёсьць «адзiн разумныпатрыёт» . А бяз прынцыпу вэта, пытаецца Фрэд*ра, цi ня здарыла так, калi «ўсё, што хацелi зрабiцьдзеля лiчнага дабра нямногiя, змарнуецца, а штожадала атрымаць для задавальненьня сваiхамбiцыяў большасьць, будзе рэалізавана?» Быц*цам прадбачыў падзеi нашай беларускайгiсторыi...

Беларус Леў Сапега ва ўяўленьнях Фрыдры*ха Шылера (гiстарычная драма «Дзiмiтры») зас*лугоўваў найвышэйшай ацэнкi за тое, што зры*ваў вальны сойм, калi той быў гатовы прыняцьшкодную для краiны пастанову: «Я кажу «не»!Я накладаю вэта i зрываю вальны сойм!» Муд*ры палiтык не прымаў апэляцыяў да большасьцi.«Кажаце мне — большасьць! Што ж такое боль*шасьць? Большасьць — гэта глупства. Розум заў*жды толькi ў меншасьцi», — адказаў ён у шум*ную залю i прароча скончыў: «Дзяржава, якойкiруе большасьць i глупства, мусіць рана цi по*зна загiнуць».

Прывiлей вэта быў сапраўднай школай сва*боды i агульнадзяржаўнага патрыятызму, лічыўФрэдра. Сапраўды, iнтарэсы прадстаўнікоў роз*ных зямель такой велiзарнай шматнацыяналь*най краiны, як Рэч Паспалітая, мала ў чым маглiсупадаць, а яны ж прымалі пастановыадзiнагалосна! Не пад цiскам сілы, не са страхуперад уладаром, як гэта было ў абсалютысцкiхдзяржавах, — не, яны ахвяравалi нейкiмi

ўласнымi iнтарэсамi добраахвотна, сыходзячы зразуменьня сытуацыi. Дзяржава была суполь*най справай, штодзённай рэалiзацыяй дамовы.Ды праблема палягае на тым, што такi лад могдоўга iснаваць толькi пры адсутнасьцi зьнешняйпагрозы зьнiшчэньня. У рэальных жа ўмовахгiстарычнага суседзтва абсалютызацыя «зала*тых вольнасьцяў» межавала з вар’яцтвам.

Ці шкадаваць, што продкі не стварылі імпэ*рыі, што мы ня мелі тады тырана? Што на шаляхГісторыі мусіць заважыць болей — дзяржава ціасоба? Калі ў Эўропе, дык выберам другое. Ча*лавек як адзіная мера і аснова гісторыі. Зрэшты,калісьці адукаваныя беларусы гэта разумелі. Боказаў жа Сапега, што «цель и скуток усих прав»— добрая слава, здароўе і дабрабыт кожнага. І па*лічылі ж патрэбным нашыя продкі ў Статуце на*зваць сябе «шчасьлівым народам» таму што ства*рылі добрыя правы, на якіх трымаецца агульнаясвабода, і што ня мелі, не цярпелі тыраніі: «боль*шай улады гаспадарскай над сабою, чым пэўнаямяжа, якую вызначыла права, не дапускалі».

«Усё трымалася на добрай волi, — скончусловамi закаханага ў мiнулае сваёй зямлі АдамаМiцкевiча. — Калi ж больш не далi цярпець ахвя*ры, Рэч Паспалiтая спынiцца ў сваёй дарозе, апотым зазнае няшчасьцi...» Яе канец усiм добравядомы. Пасьля «канцэрту трох чорных арлоў»рэспублiка зьнiкла з эўрапейскай мапы.

А раб заўсёды хвалiць тырана і моцную дзяр*жаву.

24 25

зьмена. Места Рыскае адышло да Швэцыі. Рыга,а не Стакгольм, была найбуйнейшым горадамШвэцыі з 1621 па 1721 г.

Эканамічны патэнцыял Рыгі грунтаваўся нагандлі зь Беларусьсю. Менавіта Рыга была «на*шай брамай у Заходнюю Эўропу». Места былозаснаванае немцамі ў 1201 г., а ўжо ў 1229 г. паў*стала першая гандлёвая дамова паміж Рыгай іПолацкам, Віцебскам і Смаленскам. Гэта, дарэ*чы, першы вядомы помнік на старабеларускаймове. Дамова дазваляла нашым продкам вольнагандляваць і жыць ў Рызе. Гэтак у ХІІІ ст. у ста*рой Рызе паўстаў значны беларускі квартал, штогуртаваўся вакол праваслаўнай царквы Сьвято*га Міколы. Царква была пад юрысдыкцыяй по*лацкага ўладыкі. Такім чынам, беларусаў, а нелатышоў трэба лічыць другімі пасьля немцаўгістарычнымі жыхарамі сталіцы сучаснай Латвіі.

«Еду ў Рыгу па соль па скрыгу», — кажа нашастарая прыказка. Мазырскіх радовішчаў яшчэ няведалі — уся жыцьцёва неабходная соль пасту*пала ў Беларусь ажно з Партугаліі праз Рыгу. ПразРыгу ішоў шкоцкі і данскі селядзец (тады танны,а сёньня дарагі, ён дагэтуль лічыцца адной з га*лоўных страваў беларускай кухні). Дзьвіной рыс*кія купцы везьлі ў Беларусь піва, віно, цукар, мэ*талёвыя рэчы, закрасы. Зь імі ехалі да нашай краі*ны швэды, што тады не ўспрымалася як экзоты*ка. Шмат хто зь іх асядаў у ВКЛ настала.

Швэд Рыгор Барастус складаў панегірычныявершы ў гонар Лява Сапегі. У той самы час іншышвэд Ляўрэн Боей славіў Яна Караля Хадкеві*ча. Конрад Гётке ілюстраваў беларускія кнігі.Ляўрэн Горн працаваў настаўнікам Януша Рад*зівіла. Майстар Самуэль Вэбэр вырабляў кана*

Андрэй Катлярчук

Першы ў сьвеце дзяржаўны банкі першыя банкноты: беларускі сьлед

Сёлета 30 лістапада сьвяткуе 400*ю гадавінуДзяржаўны банк Швэцыі (Riksbanken) — пер*шая такая ў сьвеце ўстанова. Цэнтральны банкШвэцыі вядомы ня толькі як вялікая фінанса*вая кампанія, але і як найбуйнейшы навуковыфонд, што падтрымлівае разьвіцьцё тэхнічных ігуманітарных досьледаў у краіне.

Але якое дачыненьне мае гэты юбілей да Бе*ларусі — спытае чытач? Самае беспасярэдняе.Чалавек, які заснаваў банк Швэцыі і прыдумаўпершыя ў Эўропе банкноты, працаваў у стара*жытнай Беларусі, валодаў старабеларускай мо*вай ды нават па маці быў беларусам. Пошук уархівах Швэцыі дае мажлівасьць падрабязна рас*павесьці пра гэтыя прыгоды.

15 чэрвеня 1611 г. у Рызе нарадзіўся хлопчыкна імя Ганс Вітмахэр (Hans Wittmacher). Няглед*зячы на здавалася б нямецкае прозьвішча, хло*пец ня быў немцам. Ягоны бацька, галяндзкімесьціч, прыехаў у Рыгу ў пошуках лепшай долі.Тут ён раcпачаў лясны гандаль зь Віцебскам іПолацкам. Дачка аднаго зь ягоных беларускіхпартнэраў шляхцянка Ганна Бельская сталажонкай нашага галяндца. Напалову беларус ГансВітмахэр быў суайчыньнікам нашых продкаў, бонарадзіўся як падданы ВКЛ — Рыга знаходзіла*ся тады пад кіраваньнем Рэчы Паспалітай. Але ў1621 г. у жыцьці гараджанаў адбылася значная

26 27

Агрэсія Расеі супраць ВКЛ і захоп Полацку іВіцебску адрэзалі Рыгу ад беларускага рынку. Увыніку швэдзкай контрапалітыкі 20 кастрычні*ка 1655 г. ВКЛ і Швэцыя падпісалі Кейданскуюунію ды злучыліся ў адну фэдэрацыйную дзяр*жаву. Ва уніі з Швэцыяй, апроч пратэстанцкайшляхты, было зацікаўленае беларускае і рыскаекупецтва. Менавіта беларускія купцы ўсталявалікантакт паміж вялікім гетманам ВКЛ ЯнушамРадзівілам і губэрнатарам Рыгі і Лівоніі швэдамМагнусам дэ ля Гарды. Купцы*беларусы выдалі100 тысячаў талераў крэдыту на падтрымку праш*вэдзкай палітыкі Радзівіла. Былі купцы і сяродпадпісантаў Кейданскай уніі. Напрыклад, замож*ны купец з Друі Іван Харламповіч падпісаў да*мову кірыліцай, па*беларуску. Віцебскі купецВасіль Гіра пазычыў «на патрэбы караля швэдз*кага» вялікія грошы — амаль 3 тысячы талераў.

Кейданская унія паклала пачатак зорнай ка*р’еры Ганса Вітмахэра. Як швэдзкі ўраднік і знаў*ца беларускай і польскай моваў, ён быў прызна*чаны дэ ля Гарды галоўным падатковым інспэк*тарам ВКЛ. Нашай шляхце было цяжка ўжыццаз новым ураднікам. Ад акуратнага швэда, штовалодаў беларускай мовай і ведаў Беларусь, не*магчыма было схаваць прыбыткаў. У выніку ў1656 г. паўстала скарга беларускай і літоўскайшляхты на новага інспэктара.

Але Кейданская унія хутка заняпала. Пра*польская шляхта Жмудзі ўзьняла паўстаньне.Расея акупавала Браслаўскі павет і Інфлянты.Страціўшы працу, фінансіст Ганс Вітмахэр пра*панаваў каралю Швэцыі Карлу X новы дзёрзкіпраект, які дазваляў знайсьці ва ўмовах вайныдадатковыя грошы.

ты. Нарэшце Рыгор Штэтэнбэрг падрабляў уГорадні тастамэнты. Усе гэта сьведчыць, штотады Беларусь і Швэцыя знаходзіліся ў суполь*ным эканамічным і праўным полі — правобразесучаснага Эўразьвязу.

Што везьлі ў Швэцыю беларусы? Перадусімгэта пянька (зь яе рабілі канаты і вяроўкі). Рыгабыла сусьветным манапалістам у гандлі пянькой.«Русінская, якасная і чыстая пянька» была ў дваразы даражэйшая за «маскоўскую». Апрачапянькі, стругамі плыў у Рыгу воск (бадай, усяЭўропа чытала пад беларускія сьвечкі), скуры,лес, смолы. Рыская гільдыя купцоў зь Беларусь*сю была найзаможнейшая і фактычна кіраваларыскім магістратам. Менавіта да гэтай гільдыіналежала сям’я Вітмахэраў*Бельскіх. Іх галоў*ным партнэрам была радзіна віцебскіх мільянэ*раў*купцоў Аверкаў. Разам яны пабудавалі ма*гутную гандлёвую карпарацыю, што злучылаВіцебск з Рыгай, Амстэрдамам і Стакгольмам.

Сярод купцоў Віцебску было шмат пратэс*тантаў. Але Аверкі ў часы уніі трымаліся правас*лаўя, бадай з эканамічных прычынаў: уШвэдзкім каралеўстве забаранялася знаходзіц*ца каталікам. Адзін з Аверкаў склаў беларускуюхроніку XVIII ст. «Віцебскі летапіс».

Новая швэдзкая ўлада рэзка павялічыла экс*партныя магчымасьці рыскага порту. «Гэта былоза добрым швэдзкім часам», — кажа латыскаяпрыказка. Наш Ганс скончыў швэдзкую школу,а потым пераехаў у Стакгольм, дзе працаваў ушвэдзкім Дзяржаўным калегіюме (міністэрстве)гандлю. Менавіта ў гэтай установе ў 1654 г. быўраспрацаваны плян па далучэньні Беларусі даШвэцыі.

28 29

30 лістапада 1656 г., у свой дзень народзінаў,Карл X даў дазвол на стварэньне пад кіраўніцт*вам Ганса Вітмахэра Stockholm Banko — перша*га ў сьвеце цэнтральнага банку. Але галоўнымвынаходніцтвам Вітмахэра былі банкноты. Па*пяровыя грошы існавалі ў старажытным Кітаі,але не былі банкаўскімі крэдытнымі знакамі. УСтакгольме Ганс распачаў друк банкнотаў на*міналам 5, 25, 100 і 1000 швэдзкіх талераў. Кож*ная банкнота рабілася ўручную, зь якаснайільняной паперы (менавіта зь лёну вырабляюц*ца амэрыканскія даляры, што не псуюцца з ча*сам), і выдавалася за асабістым подпісам Ганса.Новыя грошы ахвотна набывала насельніцтва завялікія, цяжкія, нязручныя і ня вельмі каштоў*ныя швэдзкія медныя «платы»*грыўны. За но*выя банкноты можна было набыць што заўгод*на ці ў любы час абмяняць. Новыя лёгкія і над*зейныя грошы хутка набылі папулярнасьць.Посьпех быў абсалютны. За заслугі перад дзяр*жавай Ганс Вітмахэр быў набілітаваны якшляхціц і атрымаў ад караля, паводле швэдзкайтрадыцыі, новае імя і прозьвішча — Ёван Пальм*струх (Johan Palmstruch). Пад гэтым імем ён івядомы сучасным швэдам. Але, відаць, не выпад*кова свой герб новы швэдзкі шляхціц размаля*ваў у бел*чырвона*белы колер.

Пахаваны Пальмструх у зборы мястэчкаТэбю ля Стакгольму (Täby kyrka). Пра беларус*кае паходжаньне першага банкіра сучаснымшвэдам, на жаль, невядома.

Жыцьцё Ганса Вітмахэра, апрача моцных су*вязяў зь Беларусьсю, ламае шмат якія стэрэаты*пы. Аказваецца, беларус у мінулым быў ня толькі«панам сахі і касы». Нашыя продкі (тыя ж

Аверкі) былі бізнэсоўцамі эўрапейскага ўзроў*ню. Нават ва ўмовах шляхецкай рэспублікі ВКЛ,што, у адрозьненьне ад Швэцыі, ня мела яснайдзяржаўнай палітыкі ў падтрымцы прыватнагагандлю, беларускія купцы збудавалі фінансавыяімпэрыі. Гэта дае надзею што да пэрспэктываўсучаснага беларускага бізнэсу, бо ўсё новае —гэта добра забытае старое.

30 31

ку, дзе людзі вымушаны працяглы пэрыяд суіс*наваць, павінны былі выпрацавацца таварыскіямадэлі арганізацыі зносінаў ды запаўненьня часу,які, што звыкла на вёсцы, цягнуўся павольна. Удоўгія зімовыя вечары людзі зьбіраліся разам,размаўлялі, выпівалі, бавілі час, пільнуючыся ад*паведных формаў ды звычаяў. Можна зразумецьрадасьць гэтай грамады, калі манатоннасьцьжыцьця перапыняў госьць, які прыносіў навіныды лёгкую бадзёрасьць для забаваў. Для прыбы*лага шырока адчыняліся брама і сэрцы.

Візыты больш ці менш афіцыйнага характа*ру мелі складаны цырыманіял: неабходна быловытрымаць пэўныя фармальнасьці, каб не пару*шыць традыцыю прыёму і не пакрыўдзіць госьця.Найперш трэба было чакаць ды прывітацьгосьця на ганку дому. Экіпаж павольна ўяжджаўна падворак, каб даць гаспадарам адпаведны часна падрыхтоўку да вітаньня. Гасьцей урачыстаўводзілі ў пакоі, прычым гаспадар запрашаўгосьця, а гаспадыня — ягоную жонку. «Не абыш*лося без камплімэнтаў, без цырымоніяў ля дзьвя*рэй і пры заняцьці месца, калі сядалі», — прыгад*ваў мэмуарыст. Пад уплывам школьнай рыто*рыкі ўтварыўся пэўны стыль такіх прамоваў.Недастаткова было сказаць штосьці сутнасна ікаротка — неабходна было скласьці цэлую пра*мову, падчас якой патрабавалася стаяць, ухва*лялася выкарыстаньне жэстаў і спэцыяльнай,пажадана лацінскай, фразэалёгіі.

Пацалункі сяброўАдметнасьцю таварыскіх прывітаньняў на

нашых землях часта былі пацалункі. Звычайгэты быў невядомы на Захадзе, і пры пашырэньні


Смак бяседыВольны час — найбольшая пагроза

таталітарызму.

Фэдэрацыя суседзтваўШляхецкае грамадзтва Вялікага Княства,

дый Рэчы Паспалітай увогуле, у XVI—XVIII ст.было своеасаблівай фэдэрацыяй суседзтваў.Прасторавая структура краю ўяўляла сабою мно*ства ізаляваных лякальных супольнасьцяў. Утакіх умовах наладжваньне бяседаў — збору гась*цей дзеля пачастунку і гутаркі — выконвала важ*ную інтэгруючую функцыю. Зьнітоўвала ў адзі*ны арганізм размаітыя кланы, характары, інта*рэсы ды забясьпечвала паміж імі сталыя камун*ікацыі. Сьцьвярджалася: «Не купляй маёнтак, акупляй суседа!» Што важна: у часы, калі грамад*зтва было арганізавана паводле прынцыпаўмужчынскіх саюзаў (войска, сойм, царква, уні*вэрсытэт, карчма), на бяседы зьбіраліся сем’ямі,і гэтым самым да публічнага жыцьця, хаця б утакой форме, далучалася яшчэ адна палова на*сельнікаў краю — жанчыны.

Госьць у дом — Бог у домПраз тое, што падобныя бяседы былі настолькі

істотныя для супольнасьці, узьнік культ госьця.Старая прымаўка сьцьвярджала: «Госьць у дом— Бог у дом!» Уявім сабе тагачасны шляхецкідвор зь вялікай сям’ёй, дзе жыло супольна не*калькі пакаленьняў, калі не лічыць далёкіх крэў*ных, кліентаў, служкаў. У гэтым шумным асярод*

32 33

ці публічных. Натуральна, мусіў быў утварыццаспэцыяльны рытуал бяседаў — у ежы і пітве аб*межаваньняў не існавала, але ўдзельнік застоль*ля мусіў заставацца «палітыкам» — гэта значыцьчалавекам, што ўмее адпаведным чынам трымац*ца і не губляць над сабою кантролю. Хоць падчассамога абеду звычайна пілі піва, а ўжо пад канецпрыносілі віно ды наліўкі — і тут пачыналася сап*раўдная выпіўка. XVI ст. было ў гэтым сэнсе да*волі стрыманае.

Таварыскае жыцьцёАле паступова, з памяншэньнем культурных

матывацыяў, праз разбурэньне краю войнамі, зростам заможнасьці простага шляхціца, якісплаўляў збожжа да Рыгі і Гданьску, зьявіласяп’янства. У якасьці адмоўнага прыкладу саты*рыкі і рэлігійныя маралісты XVII ст. падаваліРадзівілаў — маўляў, зь пераходам у пратэстан*цва яны набылі іншыя моды, пачалі выпіваць дыпрызвычаілі да гэтага іншых сэнатараў, а зь іхужо і шляхта брала прыклад. Пік п’янства пры*паў на «саксонскія часы» (канец XVII — першаяпалова XVIII ст.). У Вялікім Княстве пілі болей,чым, напрыклад, у Малой Польшчы. Хіба што заСтаніславам Аўгустам у другой палове XVIII ст.надышло працьверазеньне. Каб усё ж паўстрым*ліваць шкодную звычку, цырыманіял бяседаўусё больш ускладняўся, ад удзельнікаў патраба*валася актыўнасьць. Прамаўленьне тостаў усіміпрысутнымі стала абавязковым.

Жыцьцё ў даўняй Беларусі і Літве было вельмітаварыскае. Мэмуары XVI—XVIII ст. паказва*юць нам карціны таго, як супольна сілкаваліся івыпівалі, раіліся і маліліся, разам бавілі час і пра*

ў XVI cт. італьянскага этыкету пацалункі прысустрэчы сталі выходзіць з ужытку. Знаны паэтXVII cт., нашчадак старажытнага пінскага баяр*ства Ян Пратасовіч такім чынам характарызаваўсытуацыю: «Сёньня гэты звычай амаль зьнік уПольшчы, але яшчэ захаваўся толькі сярод пра*стакоў на Русі» (Расею тады называлі Масквой,а Русьсю — беларускія і ўкраінскія землі). Бароч*ная эстэтыка зноў вярнула гэтую традыцыю. Іня толькі ў Вялікае Княства — вядомы цяпер такзваны францускі пацалунак ёсьць рэмінісцэн*цыяй гэтай станавай адзнакі таварыскасьці.

Абед без накрыцьцяГасьцінны стол мусіў быць накрыты абрусам

— няветлівым лічылася частаваць госьця за не*накрытым сталом. Падобны казус здарыўся ўМаскве з пасламі ВКЛ: іх паклікалі на абед дастала без пакрыцьця... Інцыдэнт быў даволі хут*ка вычарпаны — крамлёўскія адміністратарыраспарадзіліся прынесьці абрус.

Асноўны час прыёму праводзіўся пры стале.Прыбылага належала павітаць келіхам, а потымзапрасіць на абед ці вячэру. Было недапушчаль*ным і ў думках, каб госьць ад’ехаў, не прысеўшыда стала. Нават калі гэты чалавек быў зусім чужы.Ежы не бракавала, апэтыты былі някепскія. Прыстале разьвязваліся языкі, а афіцыйна*напышл*івы стыль прывітаньня зьмяняўся таварыскайгутаркай, весялосьцю, забавамі. Келіхі, якія падканец абеду пачыналі часьцей курсаваць, бадзё*рылі кампанію. Менавіта тады ўтваралася прас*тора для навінаў, аповедаў пра вайну і палітыч*нае жыцьцё, для прыцягненьня прыхільнікаў,для ўладкаваньня розных справаў, прыватных

34 35

цавалі. Ва ўсёй гэтай сыстэме ўзаемадачынень*няў бяседы рытуалізоўвалі, акультурвалі размаі*тыя кантакты, стрымлівалі заганныя звычкі і,часам, гасілі адмоўныя эмоцыі.

Індустрыяльныя вакацыіІндустрыяльны працоўны тыдзень у Беларусі

эвалюцыянаваў ад 70*гадзіннага ў пачатку ХХст. да 40*гадзіннага ў другой палове ХХ — пачат*ку ХХІ ст. Сацыялёгія разглядае вольны час няпроста як непрацоўны альбо як час для адпачын*ку. Вольны час — гэта непрацоўны час мінус час,неабходны на вядзеньне хатняе гаспадаркі, насон і г.д. Значная рэзэрва вольнага часу сталасяфэномэнам ХХ ст. Над ягонымі функцыямі за*думаліся яшчэ ў ХІХ ст. Карл Маркс называўвольны час найвялікшым багацьцем, маючы наўвазе яго патэнцыял для грамадзтва. Дагматыч*ныя пасьлядоўнікі марксізму ўспрынялі гэтуютэзу як папярэджаньне пра пагрозу. Усе таталі*тарныя рэжымы ХХ ст. імкнуліся штучна абме*жаваць вольны час — ня толькі працай, але і ідэ*алягічнымі мерапрыемствамі. Лічылася небясь*печным пакідаць чалавека самому сабе, а тымбольш дазваляць незалежныя грамадзкія каму*нікацыі і аб’яднаньні. Менавіта таму, калі ў СССРзакончыўся пэрыяд масавага тэрору, адной з га*лоўных тэмаў даносаў у партыйныя органы іКГБ сталі сяброўскія бяседы — хто зьбіраўся,якія анэкдоты расказвалі, што крытыкавалі...

Адзін з такіх эпізодаў апісаны ў сучаснай бе*ларускай мэмуарыстыцы. Гаворка вядзецца прасвоеасаблівы гурток, што склаўся на менскай ква*тэры пісьменьніцы Лідзіі Вакулоўскай, дзе рэгу*лярна зьбiралася вальнадумная iнтэлiгенцыя. У

сваіх успамінах Валянцін Тарас назваў гэтую кам*панію «занадта вялікай і стракатай». Яквысьветлiлася пазьней, у клюб пранiкла пазаш*татны агент КГБ Зоя Б. Зь лістапада 1967 г. пача*ліся перасьледы гаспадыні кватэры — яна трапі*ла пад цэнзурныя абмежаваньні, раскручвалася«справа Вакулоўскай». Пётар Машэраў, высту*паючы на партактыве, з гэтай нагоды заявiў, што«кампэтэнтныя органы ўскрылi антысавецкiнарыў», а «з асобамi, якiя рэгулярна наведвалiкватэру сябра Саюзу пiсьменьнiкаў Л.А.Вакулоў*скай, дзе сыстэматычна ладзіліся п’янкi ды вялiсязлосныя антысавецкiя размовы», пачалiправодзiцца «прафiляктычныя гутаркі».

Гараджане гуляюць ў вяскоўцаўСёньня адпачынак ахоплівае сабою тыя заба*

вы, што некалі былі заняткамі дзеля здабычыжыцьцёвых сродкаў — рыбалоўства, палявань*не, зьбіраньне грыбоў і г.д. Жыцьцё падчас вака*цыяў пераўтвараецца ў вялікую забаву: гараджа*не гуляюцца ў вяскоўцаў, горцаў, рыбакоў, жы*хароў лесу... Вельмі вялікая ўмоўнасьць прысут*нічае і ў турыстыцы. Гід фармуе для турыста на*вакольны сьвет, пазьбягаючы рэальнага жыць*ця, хіба што яно «маляўнічае» — гэта значыць,пасьля вяртаньня яно набывае статус вобразу.Турыст носіць з сабою фотаапарат і ў крайніхвыпадках займаецца больш фатаграфаваньнем,чымся сузіраньнем. Гульня ўвогуле ёсьць неад’*емнай часткай натуры чалавека.

Але ад старажытных формаў арганізацыі часуі кантактаў нам яшчэ засталася бяседа. Варта негубляць пачуцьця аўтэнтыкі і захаваць гэтуюпраяву ўласнага сувэрэнітэту.

36 37

мысловай рэвалюцыі ХVІІІ ст., гэты танны і ма*савы напой меў вялікую папулярнасьць у пра*цоўнага люду і хутка атрымаў новую назву —портэр (ад анг. porter — грузчык). Менавіта падтакой назвай ён стаў вядомы ў скандынаўскіх ібалтыйскіх краінах.

Але калі на радзіме портэр меў ня самую вы*сокую рэпутацыю, дык на ўсходзе і поўначы Эў*ропы ён быў сапраўдным прадметам раскошы йпрэстыжу. Так, «Газэта Варшаўска» ў 1789 г. згордасьцю рэклямавала «сьвежае ангельскае піва,проста зь Лёндану». Мода на ангельскае пранік*ла і ў Вялікае Княства, нягледзячы на тое, штоангельскі портэр абкладаўся самымі высокіміпадаткамі — у Менску ў 1765 г. за бочку портэруспаганялі 18 злотых чопавага збору, у той час забочку мясцовага піва — толькі 1 злоты.

Пасьля таго як нейкі хітры шкіпэр падараваў5000 бутэлек ячменнага нэктару піцерскім шпіта*лям, ён быў узнагароджаны выключным правампастаўляць ангельскае піва да двара КацярыныІІ, а сам гэты стыль у Англіі пачалі ганарова на*зываць Imperial Russian Stout — «ІмпэратарскаеРасейскае Моцнае». Пад такой назвай гэтае піва,вядомае ў нас і нашых суседзяў як портэр, заха*валася ў Брытаніі да нашых дзён, хаця яго зала*тыя дні даўно мінулі. Затое Яго адгалінаваньне,вельмі цёмны эль, вядомы спачатку як stoutporter — «моцны портэр», а пазней проста якstout, прыжыўся перш за ўсё ў Ірляндыі, і даўпачатак стылю, вядомаму дзякуючы такім сла*вутым маркам, як Guinness i Murphy’s. Папуляр*насьць портэру выклікала вялікую колькасьць як«афіцыйных», сумленных, імітацыяў, так і чыс*та пірацкіх падробак, якімі ня грэбавалі ні ў нас,

Алесь Белы

Cerevisia Albaruthenica. Портэр

У Рэчы Паспалітай варылі ня так шмат якас*ных гатункаў піва. Апроч градзіскага, адным саславутых было варацкае (зь мястэчка Варкі наМазоўшы). Захаваўся гістарычны анэкдот, быц*цам папа Клімэнт VІІІ, які у 1588 г. наведаў РэчПаспалітую як легат Сьвятога Пасаду, настолькіпалюбіў варацкае, што пазьней на смяротнымложку і ў трызьненьні згадваў Pivo di Varka . Кар*дыналы, якія сабраліся вакол хворага, мяркую*чы, што ён кліча на дапамогу нейкую малавядо*мую сьвятую, пачалі гарліва маліцца: SanctaPivodivarka, ora pro nobis. Але ў Новы Час да ай*чыннага піва як у Польшчы, так і ў Літве вярхіграмадзтва ставіліся досыць паблажліва, аддаю*чы перавагу імпарту. У ХVІІ ст. папулярнымі —у тых, хто мог сабе іх дазволіць — былі гатункіпрускага (напрыклад, тыльзыцкае) ці інфлянц*кага паходжаньня, браўншвайгскае Mumme абоданцыгскае Toppen Bier . У сярэдзіне ХVІІІ ст.пэўны час пратрымалася мода на чэскае піва, алеў канцы стагодзьдзя яно саступіла месца ангель*скаму. Піўны стыль, які ў Брытаніі ўпершынюдасягнуў ўзроўню масавай вытворчасьці, уста*ляваўся на пачатку ХVІІІ ст. і першапачаткованазываўся там entire («цэльны») — моцны (7—12 % алькаголю) цёмны эль, канчатковую фэр*мэнтацыю якога праводзілі ў вялікіх драўляныхчопах. Своеасаблівы сымбаль ангельскай пра*

38 39

ані ў самой Брытаніі. Вядомы віленскі лекар,доктар мэдыцыны Якуб Шымкевіч, які прысь*вяціў вялікі разьдзел свайго дасьледаваньня «Абп’янстве» (1818) розным спосабам фальшавань*ня піва, засьцерагаў ад празьмернага захаплень*ня ангельскім: «Ня трэба гнацца за ангельскімпівам і портэрам. Наша піва, калі робіцца са зда*ровага ячменю і ня скіслае, здаравейшае… Ан*гельскае піва таўсьціць і дурманіць, патрабуедоўгага прызвычайваньня і абдараваньня ад на*туры моцным страўнікам». Віцебскі паэт*саты*рык ХIХ ст. Францішак Рысінскі таксама кры*тыкаваў сваіх землякоў — аматараў портэру:«Іншы ж п’е шакаляд, пуза портэрам поўніць,Быццам з Грубэрам мудрым гаворыць на роў*ных». Каб узмацніць дурман, горыч і іншыя вар*тасьці свайго піва, ангельскія півавары дадаваліў яго тытунёвы ліст, гішпанскі перац, альяс і на*ват опій (пагаворвалі й пра мыш’як) — асабліва ўтое піва, якое прызначалася на экспарт, бо домаўлады ўсё ж сачылі за несумленнымі вытвор*цамі. На пачатку ХІХ ст., як пісаў Шымкевіч,ангельцы ў пагоні за прыбыткам нават спраба*валі цалкам замяніць і солад, і хмель нейкіміхімічнымі злучэньнямі, так што гатовы прадукт,паводле выразу газэты Lloyds Evening Post, быўпадобны да сапраўднага піва, «як вапна да сыру».

Адной з вартасьцяў, за якую ў Рэчы Паспалі*тай цанілі ангельскі портэр, была яго незвычай*ная пеністасьць. Айчынныя тэхналёгіі не магліпахваліцца тут добрымі вынікамі, прынамсі прыварцы піва зь ячменнага соладу ці пшаніцы. Алеінгрэдыентам, які дазваляў атрымаць больш пе*ністае піва, быў гарох — шырокае яго выкарыс*таньне ў піваварстве было адной з рэгіянальных

асаблівасьцяў менавіта Вялікага Княства. У су*часнай Літве гатункі піва, у якія дадаецца гарох,захаваліся дагэтуль. Праўда, гэтая асаблівасьцьлітоўскага піва пакуль не настолькі добра рас*працаваная, каб вылучыць «гарохавае» ў асоб*ны стыль. Што ж датычыць портэру, менавіта ённа землях былой Рэчы Паспалітай, ужо пасьляпадзелаў, адыгрываў ролю, так бы мовіць, нацы*янальнага піўнога стылю. У Беларусі ў ХІХ ст.асабліва славіўся портэр бровару Ігнацыя Баг*дашэўскага ў Вязыні (ля Фаніпалю). Магчыма,аднаўляць гістарычныя традыцыі айчыннагапіваварства варта менавіта зь легендарнага «бал*тыйскага портэру», вытворчасьць якога ніколі йне спынялася ў палякаў, латышоў, скандынаваў?Але ў такім выпадку гэта мусіць быць не выпад*ковая імітацыя, ня проста моцнае цёмнае піва, аменавіта «стары добры эль» мацункам 7—7,5 %,звараны паводле ўсіх канонаў адпаведнай тэх*налёгіі, з водарам добра пражанага соладу, з фрук*товым ці кававым прысмакам. Сваяцтва зGuinness усё ж да чагосьці абавязвае, дый перадбліжэйшымі «сваякамі» ня мусіць быць сорам*на — швэдзкім Pripps Carnegie Porter, фінскімKoff Portteri, эстонскім Saku Porter, латвійскімAldara Porter. Праўда, большасьць зь іх напраў*ду ня элі, а лягеры, таму назву «портэр», з пунк*ту гледжаньня сапраўдных знаўцаў, носяць незусім заслужана…

40 41

другiх — далёкi ад дому гандаль. Iншыя ж, ста*лыя, проста бавiлi час, бо ногi самi вялi такiх уадваротны бок ад уласнае хаты.

Карчма была месцам спакусьлiвым, бо меланейкi падвойны статус. 3 аднаго боку гэта быломесца, дзе часам чалавек губляў праз гарэлкучалавечы твар, дзе можна было пачуць моцныясловы або адведаць пякучых кухталёў. Наватвыраз «карчомная лаянка» ня трэба было тлу*мачыць, бо ён трывала ўвайшоў у тутэйшыабiход. 3 другога боку, наведаньне карчмы, зас*тольле — стары звычай, нават завядзёнка такая...«пришол был в добрый обычай, хотечи собе ка*зат дати меду або пива...» цi «... будучы на складубрацким пивном, который... зготовали были вод*луг обычаев своих стародавних...»

Дзеля чаго зьбiралiся людзi ў карчме? Адпа*чыць, пазбыцца турботаў, павесялiцца. «Толькii балю, што ў карчме». Пiва, мёд, квас, гарэлка«аквавіта» — традыцыйныя напоi беларускiхкорчмаў дый шынкоў. Мёд згадваецца прэсны,кiслы, сычоны, стары з карэньнем. Пiва — насень*ня пшанiчнага, ячнага. Квас яблычны. У Стату*це прыгадваюцца яшчэ i некаторыя гатункi вiнаў:«мушкатела», «малмазея». У карчме можна былозгуляць у карты, бiркi, паслухаць музыкаў дыпаскакаць. Сярод наведнiкаў карчмы згадваец*ца скамарох Iвашка з «трубой мосендзовой».Сярод музычных iнструмэнтаў — кобза, дуда,скрыпка.

Будавалiся корчмы ля скрыжаваньняў дарог,пры ўезьдзе ў сяло, на кiрмашовых пляцах, ляракi, маста, поплава, возера, млына, на ростаняхдарог, «на гостинцу великом», на рагу вулiцы... Усутоньнi карчмар палiў ля будынка вогнiшча, каб

Вольга Бабкова

КарчмаПаводле актавых кнiг

Менскага й Слонiмскага судоўканца XVI — пачатку XVII ст.

Шум, крык, гоман у карчме,Кiпiць сельская дружына,

Пiва, мёд, гарэлку п’е,Ажно курыцца чупрына.

Гаспадары за сталомГромка гутарку вядуць,

А ляндарка зь ляндаромМёд, гарэлку раздаюць.

Хлопцы, дзеўкi, маладзiцыЛя парога гаманяць,А старыя чараўнiцы

Цiшком ля печы сядзяць.Вiнцук Дунiн�Марцiнкевiч

Калi я прыгадваю паданьне пра чараўнiкаМенеска, то чамусьцi ўяўляю замест ягонагавялiкага каменнага млына, адкуль, як вядома, паначох чулiся дзiўныя крыкi, галёканьне, песьнi,музыка i скокi — iншую будынiну — карчму.

Ня ведаю, цi шмат людзей бачылi чароўную«хатку» Менеска, калi яна гойсала па*над зям*лёй у пошуках прыгодаў, а вось раскiданыя паў*сюль сапраўдныя корчмы бачыла i не абмiналабагата «люду паспалiтага».

Карчма — своечасовы прытулак. Карчма —злачынны кут. Карчмар абагрэе, накормiць iнапоiць. Карчмар жа абрабуе i ашукае. I тым няменш гэтае няпэўнае месца не заставалася безнаведнiкаў. Адных сюды прыбiвала непагадзь,

42 43

Найчасьцей то былi тутэйшыя людзi — «обыва*тели Великого Князства Лйиовского», збольша*га знаёмыя адзiн аднаму: баяры, мужыкi, «голо*та», «возницы», «курвы», «волочник з шнуром»(той, хто мераў валокi зямлi), а то й «чоловекнароду простого, в сермязе й лаптях, бородою йусами зарослый...» Усе былi навiдавоку. Вартабыло аднаму хлопцу трапiць пад падазрэньне ўкрадзяжы грошай, як тут жа прыгадалi, штоапошнiм часам «... Пилип перед тым пенези ни*которых не мевал, а тых прошлых часов... в кор*чмах мало не каждый день по двадцати грошейи больш на мёд пропивает... пироги куповал».

Асобна вылучаўся «люд подорожны, пры*еждчы», «гости» — купцы. Iхныя вазы з таварамстаялi ў двары, а самi яны часам спынялiся i наначлег. Прытулак у карчме мог скончыцца i стра*тай купецкага дабра не без дапамогi карчмара.Пра падобнае здарэньне апавядаў купец, якi быўабрабаваны ў Мiхнавiцкай стадоле жыда*аран*датара Абрама. Ён вяртаўся зь Вiльнi, i ў вынiкузгубiў увесь свой набытак: «... товаров на одномвозе было: селедцов бочок две, а на другом возе,на котором сам ехал, было товару вшелякогокрамного, так полотна, речей разных, што одноколвек, яко чоловеку купецкому немало нале*жало серпов, кос. Того всего товару на том возебыло коп за 80, а иншого и спомнети не могу»

Ад злога стадольнiка пацярпеўтаксама iрадашкавiцкi ўраднiк Ян Рагульскi, якi з таварамiвяртаўся зь Менску дадому. Адно што здарэнь*не адбылося не ў самой карчме. «... толко выеха*ли з Менска з улицы дорогою добровольною го*стинцом великиким... непоеждаючы дорогйростаней, которая идет з Менска до Боровлян…

гэты своеасаблiвы маяк не абмiналi выпадковыяпадарожнiкi. Удзень жа карчма мала чымрозьнiлася ад звычайных сялянскiх хат. Звычай*нае жытло з хаты i сеняў, часам з заездам дляконяў, з калодзежам, з агароджай. Найбольшуражвала ўнутранае зьмесьцiва карчмы. Вось ужопэўна стаяў бы гармiдар ад звону ды ляскату кар*чомнага начыньня, надумай апошняе, як тоймлын, узьняцца ўгару ды пакруцiцца надхмызьнячкамi... Катлы медныя пiўныя i гарэлач*ныя, ночвы, каўшы, вёдры, ушаты, кадкі, фляжкі,бочкі, кварты «з носаткою», кацялкі масянжовыя,місы драўляныя, талеры «цыновыя», куфлі, чаркі,«шкленіцы» вялікія і малыя, трыногі медныя.Накіўкі, чарапкі, мядніцы, лаханкі, каўдопы, ды,мусіць, безьліч яшчэ якога «посудка» былі падрукою гаспадара карчмы і ягоных памочнікаў.

Карчміт звычайна трымаў карчму арэндай узаможнага пана (бо Статут сувора забараняўшляхце займацца гандлем, ці мець у доме шы*нок) і быў досыць заўважальнай постацяй сяродмясцовага люду. Яго ведалі гэтаксама, як і млы*нара, і каваля, а пэўна і болей, бо на старонкахактавых кніг гэты тыпаж — адметны герой свай*го часу. Рэдка калі карчмару даводзілася ціхарабіць сваю штодзённую працу. Часьцей быўбіты, ці біў сам, краў ці быў абрабаваны.

Як выглядаў карчмар? Вядома, па*рознаму.Але ж «поес ременный с мошною», дый «на томже поясе нож, огниво» былі, мусіць, шмат у каго,бо як жа бяз гэтага?

Хто толькі не наведваў карчму! Казалі ж «Шы*нок пры дарозе цягне што ў возе».

Шматлiкi люд цясьнiўся на грубачасаных ла*вах, тулiўся да печкi, тупатаў на ганку, гаманiў...

44 45

ких з лиштвами великими взоры... обрусов два...сервет коленских тузины два иншых речей дроб*ных и справ розных немало было».

Быў у карчмара, зразумела, i iншы клопат. Якнайлепш зварыць пiва, уцяплiць узiмку будынаккарчмы, набыць сьвяжэйшага*мёду... А дзеля гэ*тага трэба было прыкладаць пэўныя намаганьнi:дамаўляцца, вышукваць... Гэтак карчмар МарцiнПекар, даведаўшыся, што ў вёсцы Жыдкавiчыпасьля леташняга мору апусьцелi тры «харомы»,цiшком перавёз iх да сваей карчмы ў Вiшава «...на дровы порубил, избы свой обогревал и пивауставниче варил гостям, людям перееждчимогни роскладал...» Калi ж зямянiн МатысХатылеўскi заўважыў зьнiкненьне пустых «хо*ром» сваiх падданых, то зьвярнуўся пасправядлiвасьць да суда i разам з возным пай*шоў да карчмара. Той жа сустрэў iх варожа, бочужое дабро ужо звыкся лiчыць сваiм. «...и выр*вавшй тычину с плота на Матыса набегал, хоте*чи его ударити... за груди торгал... и тычиною вгруди и в бок торкал... шкаредными словамилаял: вы, злые люди, пошто тут, до дому моегоприходите, хто вас вижами… на мене смеет дати,не здоровы тут от мене выйдете!»

Бывала, што карчмарне вытрымліваў цяжа*ру сваёй працы і ўсё часьцей сядаў за сталы ра*зам са сваіі наведнікамі. Уурэшце гэта сканчала*ся трагічна. Сьведкам і саўдзельнікам такога зда*рэньня быў возны, пра што і даўзапісаць у судо*вую кнігу: «Был в стодоле, в корчме Переджыр*ской… там нашол и зостал арендара тое стодолыФедора Грынковича зыншыми людьми обчымигорелку пьючи, где я, будучы, пил з ними горел*ку, то… тот арендар… опившыся горелки, почал

нет ведома для которое прычыны наполнившы*ся воли своее,а взявши злый умысл перед себестодолник… именя Видогощского… Сасин Куля*жыч сам з двема браты молодшыми… догонив*ши… зо две годины до вечора, не маючы до нихжадное потребы и ниякое розмовы… кийми ирозными бронями побили, помордовали искрутне, а шкодливе поранили».

У сапраўдную пастку да карчмара патрапіўзямянін Станіслаўш Млажэўскі. Хоць на пачат*ку ўсё выглядала нібыта законна і прыстойна.Зь нейкіх прычынаў зямянін вырашыў пакінуцьарандатау стадолы ў Сьмілавічах Яхіму і жонцыягонай Гестры «до схованя» «скриню возовуюзелезом окованую, замчыстую» за «замок их,ключы их». Але кажуць жа: «Камарова вока празлахманы грыўні бачыць». Праз год зямянін «ез*дил, хотечы от них тую скриню свою одыскат…нижли тот Яхим… отдати и вернути ку великойшкоде не хочет». Шкода была сапраўды вялікая,бо пералік зьмесьціва скрынi зямянiна ўражвае.«В которой скрыни был мешок полотна чырво*ного, в котором было зложоно серебра ламаногоот шабли з ложками серебранымй поломанымив розных штуках гривень шесть, поес великийсеребраный с чаткамй и зунклями старосвецки*ми... гузов великих серебраных гладких шеснад*цать. В той же скрине была шуфлядка флядро*вая... в которой было: ланхцужок золотым... пер*стенок золотый з дыяментом спичастым... дру*гой перстенок з рубином... монета одна паньце*ровата... коралев великих двадцать, межы кото*рыми было перел великих урынских десять...колпак оксамитный кормазыну чырвонага, ко*шуль музских коленских, тувални две коленс*

46 47

умдлевать, и жона его Зейха, видечы… снегом,водою утирала и обливала, розумеючы, иж бы тоему помоцно было, леч ничого оному не помог*ло, але мусял с того опильства з сего света смер*тю зойти, умерти».

Сама карчма часам была месцам бою, гвалту,нападу, сапраўднай «гарачай кропкай». Пэўнагарачай, бо часьяком усё сканчалася агнём. Гэ*так падданыя Станіслава Паца «попивши в сто*доле мёд, пиво и горелку…», спалілі карчму надракою Ушою зямяніна Властоўскага «… гнисты*ми стрелами прыправными губку з серою — внивеч обернули дощатку…» Паданыя жкнязяКрыштапа Радзівіла зь вёскі Павялкова, зьбіўшыў Петрыкаўскай карчме карчмара, ягоную жон*ку і служэбніцу, гразіліся «… мало на том, иж арен*дара, жону и служебницу его збили, але еще по*стараемосе и з стодолою соломою обволокшы ог*нём запалате…» Пажар мог узьнікнуць у драўля*ным будынку таксама з—а сьвечкі, з*за печкі...«мещане Грицко, Пащко, Федор маючы з собоюна возех товар, тоест соль белую, ехали до местаСлонима, хотячи ее сродат... и заехали на ноч достодолы... имения Лососинского. То пак дей оныемещане, яго люд подорожный, спрацйованый вноч были уснули... стодольница а господыняоное стодолы именем Соня Руска топила избу ив недоизренью её от того огня стодола запалила.Оные мещане, видячи таковый гвалт от огню, яголюд сонный, аж ледво в окны повтекали...»

П’яны карчомны кураж мог перарасьці ў ша*ленства і безраважнасьць. Для лдзей. Якія пару*шалі спакой, учынялі гвалт, нападалі на корчмыі іх гаспадароў, судовя кнігі мелі пэўныя азна*чэньні «зрушытели покою посполитого», «зло*

чынцы», гультаі, шкоднікі, «зуфальцы», «чоло*век опилы»... Часта карчомныя сытуацыіўзьнікалі падчас гульні ў карты ці сумеснагарасьіццьця: «куфлем з пивом у видене варил…ивом очи залил…», «карту, што играют… змович*ши за печ закинул… очи мёдом залил», «у головугоршком забил». Часам людзі, што знаходзілісяпобач у карчме «бити не допускали», выводзілі«злодзеяў» прэч. Ратавалі ад магчымага калецт*ва. Апавядаў і скардзіўся у судзе зямянін на зя*мяніна пра здарэньне на бяседзе: «почал мя шар*пати и мачуку з рук моих рвати з слугою своим,а другому слузе сваему казал мя з тылу кордомрубать, аж дей мя пасынок… ратовал и ззаду ра*нит не дал…» Сярод «зрушытелей спакою» трап*ляліся і кабеты, нават зямянкі. Гэтак пацярпеўад слонімскай зямянкі Міхайлавай Рэзанавай«детина, который приглядает шинку в дому кор*чомном, жид Сорока». Разьюшаная кабета зьбілаяго і «шапку чорную куницами падшитую сне*ла, и згинули грошы, которые люди напили».

Мэтай нападу на карчму быў перш за ўсё крад*зёж грошай. Але ж рааўнікі не абмяжўвалісятолькі гэтым. Часьцей за ўсё напіваліся тым, штобыло, а рэшту вылівалі проста на зямлю. Гэтак, уБелавіцкай карчме лачынцы «...защепки пору*бавши, мёд полубочок за семдесят грошей беру*чи пили, а иншое на землю розлили — горелкишест кварт, а воску два камени згинуло…» У Дзе*равенскай карчме рабаўнік «впершися в стодо*лу и до светлицы замок сек и шкоды немалыепочинил… бочок три пива по пети ушатков… збочек на землю вылил». Пасьля нападу сама кар*чма выглядала ня лепей за параненага карчмара.Дзявяткаўскі ўраднік пасьля агляду будынка

48 49

Культура

Valancin KalninVučniouski sšytak

Валяньцін КалнінMaestri comacini

Андрэй Шпунт

Габрыэль Грубэр —беларускі езуіт

пакінуў у судзе наступны аповед: «видел на во*ротех с приезду Слонимского знаков тятых…увошедши у светлицу, по правой стороне у сте*не з ручницы стрелено, другий раз окном стре*лено з местечка… и третий раз противку окна устене стрелено, на той час шкод корчмту стало:медовых пенезей згинуло три копы, пивных пе*незей рубл грошей, горелочных две копы…» Зло*дзеі таксама секлі дзьверы, аканіцы, брамы, кры*шылі посуд, пракульвалі сталы і лавы.

Паміраючы, уладнік карчмы, прыгадваючы ўтэстамэнце ўсю сваю маёмасьць, вызначаў так*сама і яе лёс. Наступны фрагмэнт — словы апош*няй волі слонімскага баярына Федара Валовіча,яшчэ маладога мужчыны: «...дом в месте Слоним*ском на улицы Великой, идучи з рынку по пра*вой стороне лежачий и к тому корчма вольная, втом же дому мёд, пиво, горелка… Корчму… тут уместе Слонимском даную от его королевскоймилости небожчику отцу моему за млын… от*писую жоне, детем моим на вечные часы…»

Слоўнік старабеларускай актавай мовыБирки — жэрабяЧатки — падвескі, упрыгожаньнеЗанкли — спражкі ці гузікКармазын — сукно цёмна*чырвонага колеруТувальня — шырокі ручнік, завезены зь ІталііВозны — судовы выканаўца

50 51

Valancin Kalnin

Vučniouski sšytak

Niada÷na pabyva÷ u Niasvižy. Z haściami. Pakazva÷im horad, zamak i park. U parku źjaviłasia halerejahistaryčnych partreta÷ z kamienia j bronzy. Stajać u dvašerahi hranitnyja pastamenty j biustyki, amal u naturalnujuvieličyniu. K. Mickievič (Jakub Kolas) — vučy÷sia tutu nasta÷nickaj seminaryi; L. Kandratovič (UładzistaůSyrakomla) — pracava÷ u radziviłauskim archivie; kniažJury Niaśviski—ad jaho viadziecca zasnavańnie horadu÷ XIII stahodździ (nape÷na, abličča prydumanaje);Mikalaj Kryštaf Radzivił «Sirotka» — zasnavalnikniaśviskaj ardynacyi, fundatar značných pabudova÷horadu. A heta što za postać z raspuščanymi vałasami,vostrymi vusami j klinavaj barodkaj, zuchavy jakďArtagnan? O, dy heta Jan Maryja Bernardoni,znakamity architektar časo÷ «Sirotki». Heta jonprajektavau kaściol u Niasvižy, adno ź pieršychbarokavych zbudavańnia÷ tahačasnaj Rečy Paspalitaj!Dyk voś jon jaki! Nu prosta, volny mastak!

Mája historyja ź Janám Maryjaj (ci Maryjam?)Bernardoni pačałasia ad prajektavańnia resta÷racyjiniasviskaj ratušy. Jakraz u tyja časy, u 1990 hodzie, byliapublikavanyja historykam H.Halenčankam iarchitektaram T.Habruś kraślunki Bernardoni, jakijazacho÷vajucca ÷ akademičnaj biblijatecy ÷ Kijevie(«Mastactva Biełarusi» Nr. 5). Było pakazana niekalkiarkušo÷ z pabudovami Niaśviža, Slucka, Horadni, detalikamina÷, dymnika÷, partala÷. Potym my ÷žo samipaznajomilisia z albomam, jakomu dali nazvu «kije÷ski».

52 53

Itáliji — Rym, Abruzzo, Neapal, vyspa Sardynija, u RečyPaspalitaj — Lublin, Poznań, Kališ, Hdańsk, Kraka÷.

Buda÷nikom Bernardoni sta÷ jašče na radzimie. Zmalenstva vieda÷ matematyku, imknu÷sia staćarchitektaram. Hetamu spryjała, vidać, asiarodździe, bošmat znakamitych buda÷niko÷ i architektarau pachodziłaz pa÷nočnaj Italiji. Paśla dziesiaci hado÷ pracy mularamBernardoni ÷ 23 hady ÷stupaje u orden jezujita÷. Vidać,jon by÷ užo spraktykavany prajekto÷ščyk, kali ÷ 1583 h.pa nastojlivych zapytach Radziviła «Sirotki» kira÷nictvaordena vysyłaje jaho na budaunictva kaściota j kalehijuma÷ Niaśvižy.

Adnak pa darozie jaho zatrymlivajuć u Lublinie, dzie ÷toj čas taksama budava÷sia jezuicki kalehijum. TutBernardoni ÷vajšou u kanflikt z kiraunictvam, jakoježádala, kab jon pracava÷ razam z buda÷nikami naryštavańniach. Na heta architektar abjavi÷, što kielmu uruki nia voźmie, bo jašče 11 hadou tamu jezujicki hienerałzvolniu jaho ad fizyčnaj pracy, a siudy jaho dasła÷ dlakraśleńnia plana÷ i kiravańnia budoulaj. Lublinskajekira÷nictva nie adstupała. Užo byli adpraulenyja listy ÷Rym, u jakich miž inšym pisałasia, što u volny časBernardoni zachaplajecca čytańniem nia tolkiarchitekturnych pracau, ale j inšych tvorau jakija da prafesiidačynieńnia nia majuć. U 1584 h. jaho namieravalisiaadpravić nazad u Rym, ale hetahá nie adbytosia, bo, vidać,Bernardoni sastupiu patrabavańniam.

Tolki ÷ 1586 h. źja÷lajecca Bernardoni ÷ Niaśvižy jzastajecca tut na praciahu 13 hado÷. Napeuna viadoma,što jon kirava÷ buda÷nictvam jezuickaha kaścioła jkalehijuma, nakont inšych pabudo÷ u Niaśvižy dy dziedalej jość tolki niepaćvierdžanyja mierkavańni. Taksamaviadoma, što jon vyvučyu buda÷ničamu mastactvumienskaha uradženca, byłoha kušniara Jana Frankieviča,jaki paśla ustupu da jezuitau pracava÷ u Niaśvižy

Albom hety maje 71 arkuš, kraślunkami j malunkamizapo÷nieny 122 staronki, uklučajučy vokladku. Bolšaśčkraślunka÷ — pieramalo÷ki z architekturnych traktata÷XVI stahodździa, ale jość i aryhinalnyja prajekty, pryčymniekatoryja ź ich naležać užo da siaredziny XVII st.Nape÷na, albomam karystalisia niekalki asobau pieradtym, jak jon patrapi÷ u Kije÷.

Siarod kraślunka÷ znajšli my j plan niasviskaj ratušy.Tady ž upe÷nilisia, što ratušu taksama prajektavauJ.M.Bernardoni. Pavodle prajektu resta÷racyi trebaadnavić dva jarusy viežy, jakaja była razburanajapažaram na pačatku XIX st. U hetaj adno÷lenaj viežy jbyło vyrašana stvaryć muzej architektara Bernardoni.Pačałosia vyvuče÷nie jaho bijahrafii j tvorčaści.

Treba dadać, što va usioj hetaj pracy—i uresta÷racyjnym prajekcie, i u pošukach vobrazu muzeja ijaho hieroja — udzielničali roznyja ludzi, jakich razamciažka nazvać kalektyvam, bo heta było chutčej navukova-vychava÷čaje asiarodździe, jakoje arhanizavała HalinaŽarovina, a÷tar prajektu resta÷racyi ratušy j kira÷nikhurtka «Batlejka» pry restauracyjna-mastackim vučyliščy÷ Miry. Dła navučencau heta była i rabota (abmiery,kraśleńnie), j vučoba (vyvučeńnie historyi mastactva), izabava (pastano÷ka spektakla÷ u «Batlejcy»).

Śpiarša dobra praštudyjavali «Słownik jezuitówartystów», vydadzieny u Krakavie u 1972 h. (a÷taryJ.Poplatek i J.Paszenda), ź jakoha daviedalisia, što JanMaryja Bernardoni naradziusia kala 1541 h. u miascovašciKano pravincyi Koma ÷ pa÷nočnaj Italiji. Šukali pa usichmapach hetuju miascovaść, dy u Miensku takich mapa÷nie akazałasia, znajšli tolki u Kijevie na padrabiaznaj mapieŠvejcarskich Alpau jašče ź minułaha stahodździa zusimmaleńkuju kropku pasiarod horau pry samaj miažy zŠvejcaryjaj. Potym pačali źbirać mapy j vizerunk i XVI—XVII stst. tych miśacinau, dzie pabyva÷ Bernardoni. U

54 55

miesca adpačynku i palavaňnia÷. I usio heta akajmavanajekaskadam stavou, jakija pa svajim abrysie vielminahadvajuć voziera Koma — cudo÷nuju miaścinu, adkulrodam by÷ Bernardoni.

I tady my zrazumieli, što Bernardoni pražyu u našymkrai najlepšyja 13 hadou svajho žyćcia. Usio jamu tutbyło dobra: apynuusia pry bahatym kniaskim dvary, nichtonie pahaniaje na ryštavańni, prajektavańnia — kolkichočaš—ceły horad, ludziej nia tak bahata, jak naradzimie — łahoda j spakoj. I jak padziaku za dobryprytułak Benardoni pakidaje nam maleńki adbitak svajhorodnaha kraju.

Była ÷ Bernardoni ÷ Niaśvižy jašče adna pryjemnajść— zdolny pamočnik i vučań, Jan Frankievič. Pra jahonytalent śviedčyć taki fakt: kali jon sustre÷sia ÷ 1594 h. zBernardoni, to mie÷ užo 35 hado÷, ale navučyusiaskładanaj prafesii architektara tak daskanała, što u Vilnipry buda÷nictvie kaściota śv. Kazimíra na praciahu 20hado÷ biaźźmienna kirava÷ i uźviadzieániem ściena÷, ivystrojem interjera÷.

Nievypadkovym zdałosia nam spatkańnie jsupraco÷nictva Bernardoni z Frankievičam. KaliBernardoni tak nie lubi÷ ryštavańnia÷, a ÷ volnyja časyaddava÷sia čytańniu nia tolki prafesijnych knižak, tonape÷na jon mie÷ charaktar miakki j rachmany(niezdarma jon sastupi÷ patrabavańniam u Lublinie, dyjtut, u Niaśvižy, jezuickija kalatory adsunuli jaho aduźviadzieńnia kapuły nad kašciotam). A kali tak, to jonpavienien byu lubić...bułački! Miakkija biełyja bułački,jakija lepšym čynam moh pryhatavać talenavity piekarFrankievič. Adsiul i abličča samoha Bernardoni — pozirkłahodny, tvar kruhleńki, holeny, bo byu jon prostymmanacham biez adznakau i pryvilejau, na hałavie —manaskaja šapka z čatyrma vuškami, jak pryniata ujezujitau.

piekaram. Paźniej na pačatku XVII st. Frankievičzbudava÷ u Vilni kaścioł Sv. Kazimíra, što j ciapier staićna Ratušnym placy, tolki hało÷naja fasada pieraroblenajau XVIII st.

Paśla zakančeńnia svaich pracau u Niaśvižy u 1599h. Bernardoni vyjaždžaje ÷ Kraka÷ na buda÷nictvakaściola śviatych Piatra j Paula. Tut jon i pamior u 1605h. Zachava÷sia list Bernardoni da Radziviła „Sirotki» ujakim jon apisvaje, jak jamu pracujecca ÷ Krakavie.

Pa hetych voś dadzienych i była raspačataja rabota.Vyśvietliłasia, što pałacavyja karpusy u niaśviskim imirskim zámkach vielmi padobnyja pa struktury, a kalina pieršy jość plan u kije÷skim albomie, to zusimvierahodna, što j druhi, u Miry, taksama prajektavauBernardoni. Heta tym bolš mahčyma, bo pry raspačatkubuda÷nictva ÷ Niaśvižy (budavausia nia tolki kaściol zkalehijumam, ale ÷vieś horad), u im nie było dziekvataravacca, dyk uvieś kniaski dvor i zaprošanyja jezuityžyli u Mirskim zamku, ab čym śviedčać podpisy na lištach«Sirotki» i jezuickich pradstaunikou. Potym, kali toje-siojezbudavali ÷ Niašvižy, dyk pierajechali tudy, a zatym i ÷Miry pačali pierabudovu.

Heta bylo vielmi značnaje adkryccio, asabliva dlanašych «chabzajca÷» — navučencau mirskahavučylišča: znakamity Bernardoni pracava÷ u Miry! Uhurtku źjavilasia pieśnia: „Ad Ryma da Mira taki dalokipuć, staić horad Niaśviž—nijak nie abmínuć« (slovy«trasiankavyja», ale ž ich «nijak nie abminuć).

Druhim adkryćciom było toje, što my ubačyli uNiašvižy Italiju. Heta asabliva budzie vidavočna, kalidaviadziecca ÷źniacca na adresta÷ravanuju viežu ratušy:voś palacavy korpus zamka, adsiul jon vyhladaje jakpa÷nočnaitalijskaja renesansovaja vila; voś kaścioł,uzoram dla jakoha byla carkva Isusa (II-Gesu) —halo÷naja śviatynia jezuitau u Rymie; a voś Alba —

56 57

Što datyčyć „kijeuskaha albomu«, to u časiepadrychtouki prajektu restauracyji niaśviskaj ratušy,pamočniki-„chabzajcy« šmat nad im papracavali,vyšukvajučy patrebnyja detali j analahi. Akazałasia, štopieramalouka architekturnych detalau — sprava nialohkaja, navat ad prafesijanałau patrabuje vytrymanaści jsprytu. U vyniku była zroblenaja vysnova, što „kijeuskialbom« źjaulausia u pieršuju čarhu nia zboram prajektau,ale študyjumam, h.z. vučebnym šytkam. Pa÷stalisumnievy: ci sapra÷dy albom byu vykanany Bernardoni.Izno÷ pačałosia vyvučeńnie, ale na hety raz linhvistyčnaje.

Niekalki kraślunkau majuć nadpisy na polskaj movaj,spatykajucca asobnyja słovy, napisanyja kirylicaj. Napadstavie taho, što adnym z praviłam ordenu jezuita÷ byłovyvučeńnie movy taho kraju, kudy ichnich manacha÷nakiro÷vali, T.Habruś robič vysnovu, što znajomstvaJ.M.Bernardoni ź miascovym dyjalektam było naturalnajźjavaj («Stroitielstvo i architiektura Biełorusii,1990.Nr.4).

Adnak, pa-pieršaje, viedańnie miascovaj movy byłopatrebnaje ÷ pieršuju carhu misijaneru, jakim Bernardoninie źja÷la÷sia. Pa-druhoje, nadpisy ÷ albomie pa-sutnaścipolskíja, ale majuć biełaruskija adchileńni, časam zcitłami, charakternymi dla starasłavianskaj piśmovaści,adnak niama nivodnaha hramatyčnaha adchileńnia,ułaścivaha inšaziemcu (pamyłki u skłanieńni,adpaviednašci času j h.d.). Sučasnaha čytača ździvićmohuć pryklady napisańnia polskaha «y» praź «i», albo«c» praz «cz», ale, miarkujučy pa dakumentach XVIst., takoje napisańnie było normaj: «Ta kameniczazbudovana w zamku wniezwezkiem jego mosczi panaRadziwiła wojewodi trockiego ma na dłuzkosć łokczisiedemdziesiet litfskich Ana sirokosć łokezi 24». Chutčejza usio nadpisy rabiu miascovy žychar.

Składać albom pieramalovak z architekturnychtraktatau Bernardoni nie było patreby, bo jon mieu

ułasnyja knihi, adnu ź jakich «Ab piaci paradkacharchitektury» Vignoly, jon atryma÷ jak uznaharodu jaščeu 1577 h. Ciapier my upeuninyja, što zhadany albom byuvyčniouskim sšytkam i naleža÷ Janu Frankieviču.

I voś jašče što. Bolš pilná pryhladajučysia dakraślunka÷, asabliva tych, jakija nia majuč podpisau, myźviarnuli ÷vahu na dva ź ich, jakija nahadvajuć viadomyjavilenskija pabudovy. Jany źmieščanyja ÷ kancy albomu.Pieršy, na staroncy 69v, uja÷laje plan poźniehatyčnajbazyliki j nahadvaje plan kaścioła śv. Jana da pierabudovy.Na pačatku XVII st. inicyjataram pierabudovy hetahachrámu byu Pavał Bokša, jaki mieu ź J.Frankievičamścisłyja kantakty. Na staroncy 71 jość plan druhohachramu, jaki, choć nia całkam, ale pa kampazycyjinahadvaje plan kaścioła Śv. Kazimíra.

Napeuna znojducca ludzi, siarod ich niamała budzienavuko÷ca÷, jakija buduć asprečvać našyja mierkavańni,ale heta ÷žo buduć tearetyčnyja razvahi. U dadzienymvypadku jany mienš za ÷sio mianie turbujuć.

Pry znajomstvie ź historyjaj mianie ÷ pieršuju čarhuturbuje nia sam fakt, ale asoba, jakaja pry hetym fakcieadznačana, jaje myśleńnie j mahčymyja suviazi ź inšymiasobami, para÷naňnie dziejau taje epochi z našymsiońniašnim žyćciom.

Pa śladoch našych dośledau hurtok «Batlejka»padrychtava÷ nievialičkuju intermedyju pra pryjezd uNiaśviž architektara-manacha J.M.Bernardoni. Zroblenaheta było z humaram i hustam, z narodnymi persanažamij narodnaju movaj. Navat batleječnaja skrynia byłavykanana ÷ vyhladzie niaśviskaj ratušy. Na prykancy1991 hodu hurtko÷cy zrabili ÷ Niaśvižy śviata,pryśviečanaje 450-hodździu ad naradžeńniaJ.M.Bernardoni z abychodam pomnikau horadu, źjubilejnymi prezentami, z vystavaj, batleječnym kancertami, narešcie, vykanańniem himnu u honar jubilara.

58 59

ПячораIтальянскiх зьяўленьняў у Беларусi нямала.

На XVII ст. прыпадае блiзу сарака выяўленыхпрозьвiшчаў майстроў мураваньня, разца дыпэндзля, што працавалi ў адной толькi Вiльнi.Многiя зь iх пакiнулi сьлед i на сёньняшняй на*шай тэрыторыi. Праўда, ня раз з боку прыбышоўгучалi крытычныя заўвагi наконт нашага краю йягоных звычаяў. Так, у 1582 г. езуiцкiя паслан*цы з Рыму, што прыехалi ў Нясьвiж з мэтаю зак*ладаньня тут калегii, назвалi гэтае месца «спэ*люнкам» (ад лацiнскага «spelunca» — пячора).Толькi дзякуючы намаганьням Радзiвiла СiроткiНясьвiж быў ператвораны ў горад эўрапейскагакшталту i езуiцкi калегiюм з касьцёлам нарэшцепаўстаў. Iншым разам, ужо ў 1704 г., прыбудаўнiцтве езуiцкага касьцёлу ў Гораднi мяс*цовы майстар муляраў Тамаш Лярсiпкiскардзiўся вышэйшай уладзе: «Валох, што пры*ехаў пры муроўцы касьцёлаў, пачаў ганiць...»

Яшчэ адзiн прыклад з канца XVIII ст. Тадывельмi плённа працаваў у Беларусi архiтэктарКарла Спампанi. Ён прыехаў сюды ў 1774 г. зРыму яшчэ зусiм малады, 24*гадовы; за дзевяцьгадоў запраектаваў i ажыцьцявiў шмат пабудо*ваў, пераважна палацавых, з багатым клясыцы*стычным аздабленьнем. Яму дапiсваюць пала*цы ў Заслаўi ды Сёмкаве пад Менскам, уРадзiвiлiмонтах пад Клецкам, у Шчорсах падНавагарадкам. Ён меркаваў наэаўсёды застаццаў нашым краi, прыгледзеў сабе маёнтак i прапа*наваў мацi перабiрацца з Рыму на новае месца.Мацi адмовiлася. Праз тры гады Карла Спампанiраптоўна памёр, дасягнуўшы ўсяго толькi ўзро*сту Хрыста. Магчыма, менавiта адмова мацi пас*

Валяньцін Калнін

Maestri comacini

Шлях да IталiiНапачатку быў Пэпэ, герой зь нiзкi «Казак

пра Iталiю» М. Горкага — гарэзьлiвы iтальянскiхлопчык, парушальнiк мяшчанскае добрапры*стойнасьцi. На яго прыкладзе нам, дзецямапошнiх сталiнскiх гадоў, даводзiлi, якое цяжкаежыцьцё выпадае аднагодкам у капiталiстычнымсьвеце.

З Iталiяй мне пашэньціла ў тым жадзяцiнстве яшчэ раз. I ўсе праз тое, што я зат*рымаўся перад дзьвярыма свае кватэры, ня ма*ючы ключа. Суседка зьлiтавалася й запрасiла дасябе. Здаецца, была яна спартоўка, удзельнiчалаў адным зь першых за хрушчоўскiя часы нашыхспаборнiцтваў за мяжой, але пра спорт тадыразмовы не было. Былi здымкi, была Вэнэцыя:пляп Сьв. Марка, галубы, што кармiлiся з рук(для нас яшчэ дзiва!), палац Дожаў, нейкi кляш*тар з падлогаю, выкладзенай чалавечымiчарапамi... Быў яшчэ чарнявы iтальянскi хлап*чук, якi стала ўвiхаўся каля нашае дэлегацыi, кабсфатаграфавацца разам: «Мой адбiтак паедзе ўСавецкi Саюз? Значыцца, я сам буду ўСавецкiм Саюзе?»...

Сёньня я лiчу за лепшае будаваць сваю Iталiюва ўласным доме. Матэрыялу хапае — вартатолькi зварушыць.

60 61

ня мела сэнсу даводзiць, што ўзводзiлi тыябудынкi мясцовыя майстры, што аўтарамi пра*ектаў цi кiраўнiкамi былi таксама нашыясупляменьнiкi альбо знакамiтыя дойлiды з Iталii,Францыi цi Нямеччыны. Пра ўсё гэта нашыякiраўнiкi ведалi, ведалi нават i пра тое, што куль*тавыя пабудовы Беларусi, асаблiва XVIII ст. —гэта цудоўныя, больш таго, унiкальныя помнiкiархiтэктуры барока. Толькi простаму народу прагэта ведаць не дазвалялася.

Аднак вернемся да тэмы.Першае зьяўленьне мастакоў*iтальянцаў зьвя*

зана з мэцэнацтвам Жыгiмонта Старога прывялiкакняскiм двары ў Вiльнi. Гэта — другаячвэрць XVI ст. Праз Кракаў сюды прыяжджаюцьархiтэктары ды мастакi: плястык Джаванi Джа*коба Каральё з Вэроны, архiтэктары ды скульп*тары Джаванi Марыя Палавана з Падуi, Бэрнар*дына Занобi да Джаноцi з Рыму й Джаванi Чынiз Сыены, садоўнiк Гартулiяна. У рэнэсансавымстылi выконвалiся надмагiльлi, рэканструявалiсяфасады касьцёлаў ды паркi каля вялiкакняскагапалацу. Джаноцi й Чынi засталiся жыць у Вiльнi.На тэрыторыi сучаснае Беларусi водгукi ад гэта*га мэцэната пакуль невядомыя, можна казацьтолькi пра першы iтальянскi павеў. Аднак ужонапрыканцы таго ж XVI ст. назiраецца ня толькiзьяўленьне, але цэлы вадаспад iтальянiзму нанашу зямлю.

Дасланы з Рыму архiтэктар*езуiт Ян МарыяБэрнардонi правёў у Нясьвiжы трынаццацьгадоў. Акрамя касьцёла ды калегii ямупрыпiсваецца, можа, не зусiм слушна, яшчэнекалькi пабудоваў па*за Нясьвiжам, аднак сут*насьць ня ў гэтым. Галоўнае тое, што Нясьвiж

корыла ягоную сьмерць. Здаецца таксама, штоня стан здароўя быў галоўнаю прычынай мат*чынай адмовы, але перадчуваньнi. Бо хутка, пась*ля трэцяга падзелу Рэчы Паспалiтай, усёзьмянiлася. Паводле ўспамiнаў Евы Фялiнскай,якая часта наведвалася ў тыя гады ўрадзiвiлiмонтаўскi палац, збудаваны тым жаСпампанi, тут замест ранейшых пышных баляўцяпер спраўлялi iмшы па памерлых: «Зьбiралiсяяк на могiлкi... Адчувала, што гэта былi апошнiяпромнi вечаровага сонца».

Першыя плынiКалi я толькi падступаўся да напiсаньня пра

мастацкiя iтальянiзмы ў Беларусi, то ня надтаспадзяваўся знайсьцi штосьцi больш вартае затое, што ўжо знойдзена й вядома. Мала застало*ся пабудоваў, бальшыня зь iх перароблена цiзагiнула. Звычайна зь дзьвюх бажнiцаў, што тра*дыцыйна сустракаюйца на старых рынкавыхпляцах гарадоў ды мястэчак Беларусi, ахоўныстатус мелi найперш праваслаўныя, хоцьбудавалiся альбо грунтоўна перараблялiся састарых касьцёлаў сотню*паутары гадоў таму iмелi ўнутры толькi пару лiтаграфiчных абразоў.Тым самым часам каталiцкiя бажнiцы, што напрацягу стагодзьдзяў аздаблялiся скульптурамi,творамi долата й пэндзляў эўрапейскiх цi мяс*цовых майстроў, у большасьцi не атрымоўвалiад камунiстычных уладаў ахоўных лiстоў. На*ват у 70*я гады — найбольш плённыя длярэстаўрацыi нашае спадчыны — у «родным»мiнiстэрстве культуры мне даводзiлася чуцьразважаньнi ягоных кiраўнiкоў наконт таго, што«занадта многа захавалася гэтых касьцёлаў». I

62 63

лядзе яны выклiкаюць самавiтае ўражаньне —беларускi Вэрсаль! Кожнага разу палацавы ан*самбаль радыкальна перараблялi ў адпаведнасьцiз патрабаваньнямi новага эўрапейскага стылю.Ёсьць шмат падставаў сьцьвярджаць, што ў пе*раўтварэньнях рэй вялi выключна замежнiкi,пры гэтым даволi высокага кшталту. Напрыкан*цы XVI ст., падчас заснаваньня ружанскага ан*самблю, вiдавочны ўплыў вядомага архiтэктараi скульптара флярэнтыйца Санцi Гучы, якi пра*цаваў у стылi маньерызму. Ня выключаная ягоасабiстая прысутнасьць у Ружанах, бо вядома,што Гучы ўдзельнiчаў у перабудове СтарогаЗамку ў Горадні падчас знаходжаньня там кара*ля Стэфана Батуры. Дарэчы, праект рэканструк*цыі Старога замку выканаў таксама італьянец,мала яшчэ вядомы Скота з Пармы.

Да сярэдзіны XVII ст. ружанскі палац набы*вае рысы сталага барока. Згодна з пазьнейшымпадрабязным апісаньнем, унутранае аздаблень*не вызначалася асаблiвым багацьцем: у кабiнэце«дзьверы з мармуровым парталам, з гербамi залябастру, м муровы камiнак, мармур на падло*зе i пад вокнамi... У тым самым пакоi на столiўгары — выявы розных каралёў у пазалачоныхгiпсовых рамах, выявы розных гарадоў у паза*лачоных рамах».

Захавалiся разьлiкi 1649 году за працы уружанскiм палацы. Сярод iх «Данiэлю мастакувыкананьне трох партрэтаў i канчэньне струк*туры ў пакоi Ягамосьцi — 200 злотых». Ягамось*цем быў Казiмер Лявон Сапега, падканцлерлiтоўскi, надзорца каралеўскiх мастакоў у Вiльнi.Згаданым Данiэлем, напэўна, быў знакамiты ма*стак Шульц з Гданьску. Тым самым часам Сапе*

стаўся пачаткам ня столькi вадаспаду, колькiцэлага iтальянскага каскаду. Бэрнардонi не аб*межаваўся выключна будаваньнем, але навучыўархiтэктуры менскага пекара Яна Франкевiча.Навучыў гэтак выдатна, што апошнi самастой*на кiраваў узьвядзеньнем касьцёла Казiмера ўВiльнi ды ў сваю чаргу выхаваў двух здатныхвучняў, таксама пекараў — Марцiна Выборскагаз Полацку i Яна Шымковiча з Кейданаў. Першыкiраваў будоўлямi езуiцкiх касьцёлаў у Ломжыды Варшаве, другi — узьвядзеньнем калегii Сьв.Яна ў Вiльнi.

Напэўна, было яшчэ некалькi iтальянскiхпрозьвiшчаў канца XVI ст., нам пакуль невядо*мых, зьвязаных зь Нясьвiжам. Варта згадацьхоць бы надмагiльлi ды алтары мясцовага кась*цёла. Беларускiя дасьледнiкi iмi не займаюцца —няма нi часу, нi сродкаў. Усё, што знойдзена i тутвыкладзена, паходзiць найперш з польскай, час*ткова лiтоўскай, спэцыяльнай лiтаратуры.

Першы iтальянскi штуршок ня стаўся ўНясьвiжы трывалым. Пазьней Радзiвiлыўважалi за лепшае абыходзiцца другаснымi,таньнейшымi замежнiкамi ды саматужнымiмайстрамi мясцовага паходжаньня. Адсюльсвоеасаблiвы правiнцыялiзм радзiвiлаўскага ма*стацтва ў Беларусi, цяжкi для вызначэньня сты*лёвых катэгорыяў, аўтарства, датаваньня.

Зусiм iнакш атрымалася зь вялiкаможным мэ*цэнацтвам iншага знакамiтага роду — Сапегаў.Пасьлядоўныя заходнiкi, яны заўжды iмкнулiсяда самастойнасьцi тагачаснай Лiтвы. Абсапежынскiм мэцэнацтве дастаткова меркавацьз Ружанаў — ёсьць там рэшткi iхнай галоўнайсядзiбы ў Беларусi. Нават у зруйнаваным выг*

64 65

падрыхтоўкi. Напрыклад, вядома пра выслань*не ў Iталiю па малярскую навуку ВiкенцiяХарлiнскага (альбо Карлiнскага) зь Бярозы закошт тутэйшага кляштара картузаў. Аднак па*наваў пакуль рамесьнiцкi спосаб навучаньня.Праўда, ужо з другой паловы XVI ст. укнiгазборах беларускiх магнатаў мелiся тракта*ты Вiтрувiё, Сэрлiё, Палядыё. Часам карысталiзь iх архiтэктары, будаўнiкi, але галоўнае зна*чэньне гэтай лiтаратуры было ў выхаваньнi гус*ту замоўцы, у засваеньнi iм высокагаiтальянскага стылю. Толькi напрыканцы XVII ст.езуiты пачынаюць выкладаць архiтэктуру ў сваiхкалегiях.

Маеstro мой родныЯшчэ адна праява iтальянiзму: стукавае

скульптурнае аздабленьне iнтэр’ераў. Ужо згад*ваўся кабiнэт у Ружанах, такiх прыкладаў убажнiцах ды палацах было шмат. Сеньня заста*лося толькі два — у касьцёле аўгустынаў у Міха*лішках і ў гарадзенскім касьцёле бэрнардынаў.Першы зьвязаны зь імем Джавані Пэтра Пэрці,выканаўцам сусьветнавядомага стукавагаўбраньня касьцёла Пятра й Паўла на Антокалі ўВільні. У беларускіх даведніках Пэрці чамусьцізначыцца флярэнтыйцам. Між тым вядомыпольскі навуковец Мар’ян Карповіч даводзіць,што згаданы майстра быў толькі зяцем мастака*флярэнтыйца Мікелянджэла Палёні, а сам па*ходзіў з ваколіцаў Мэндрысыё ў швэйцарскімкантоне Тычына (Ticino). Гэты кантон, населе*ны італьянцамі, датыкаецца да італьянскайправiнцыi Кома. Менавiта адсюль паходзiцьбольшасьць муляраў i дэкаратараў, якiя

га закладае кляштар картузаў у блiзкай Бярозе.У вядомых зьвестках прозьвiшча творцы няма,адно толькi гаворыцца, што быў iм дасланы зВаршавы «ingeniosus Italus»*«майстэрскiiтальянец». Такiм на той час быў выхадзец зРыму Джаванi Батыста Джысьленi. Фасад кляш*торнага касьцёла (разабраны ў мiнулымстагодзьдзi) цалкам стасуецца да фасадаў iншыхпабудоваў майстра. Ягонае дачыненьне да Ру*жанаў ды Бярозы тым больш верагоднае, штопраз тры гады той самы Джысьленi, у дадатаквыдатны скульптар, выконвае надмагiльле дляпамерлае жонкi Сапегi Тэадоры Крыстыны ўвiленскiм касьцёле Сьв. Мiхала.

У часе «Патопу» Джысьленi зьяжджае назаў*сёды з Рэчы Паспалiтай у родны Рым. Але на гэ*тым ягоны ўплыў на нашу культуру не сканча*ецца. Магчыма, што менавiта ён параiў сваймувучню Аўгустыну Вiчэнца Лёчы не заставаццаў Рыме ды вяртацца па практыку ў Варшаву, дзетой нарадзiўся. На доўгiя гады Лёчы быў зьвяза*ны з будоўляй каралеўскага палацу ў Вiлянаве,але меў магчымасьць зьявiцца i ў Нясьвiжы. Туту замустве за Радзiвiлам была родная сястра ка*раля Яна Сабескага Кацярына. Для нясьвiскагапалацу Лёчы ў 1682 годзе праектуе галерэю.Мабыць, ён жа займауся аднаўленьнем Мiрскогазамку, разбуранага ў часе маскоўска*казацкайнавалы.

Варта затрымацца яшчэ на прафэсійным на*вучаньні тых часоў. Ніякай сыстэмы ў гэтымтады не йснавала. Адзначаны вышэй прыкладЯна Франкевiча й яго вучняў — не выключэнь*не для таленавiтых асобаў, але звычайная прак*тыка. Але здаралiся выпадкi больш сур’ёзнае

66 67

застаўся ў Вiльнi) — нуль. Таму натуральная ад*сутнасьць асобнае назвы для згаданае зьявы. Кабзапоўнiць прарэху, спрабую нешта прыдумаць.Камэскi... камайчыкi... камаi...

Як жа я не згадаў адразу? Мы ж разамвучылiся ў адной клясе менскае школы! Камос*ка! Рыгор Камоска. Ужо тады, у юнацтве, неар*дынарная асоба: каржакаватая постаць, дужыярукi, цьвёрды твар з моцнымi скiвiцамi, неўтай*маваная шчотка вiхроў. Ён выглядаў малатабой*цам як у рухах, так i ў характары — непахiсныбарацьбiт за справядлiвасьць, нават калi ў гэтымне было патрэбы. Пасьля школы працаваў i ву*чыўся ва ўнiвэрсытэце. Незадаволены сыстэмайнавучаньня, кiнуў навуку i рушыў на паўночнуюбудоўлю бэтоньнiкам. Вiдаць, спадабалася, бопасьля вяртаньня выступаў з уражаньнямi пе*рад дзецьмi ў школах. На ўзьвядзеньнi менскагамэтро згубiў былую моц i адышоў на пэнсiю. Ук*лючыўся ў барацьбу за дэмакратыю, але наiндывiдуальнай аснове. Здаецца, нi да воднагаруху не далучыўся.

Цяпер я ўпэўнены, што мой Рыгор — непас*рэдны нашчадак выхадцаў з*пад Кома. Усё су*падае: постаць ды прафэсiя («maestri conmacchini «), неўтаймаванасьць характеру(«бунт» Я. М. Бэрнардонi ў Люблiне (гл. мойдопiс «Вучнёўскi сшытак» у «НН» № 18 за1993 г.)), цяга на поўнач у нязьведаныя краi, на*рэшце, прозьвiшча Камоска — iтальянскi«comasco». Паўночная Iталiя — наш родны край!

НаступствыXVII ст. было ў нашым мастацтве скрозь

iтальянскае. Далей, у ХVIII*м, больш зьяўляец*

распаўсюджвалi дасягненьнi архiтэктурнага рэ*нэсансу й барока ў Эўропе. 3*пад Кома паходзiўтаксама Я. М. Бэрнардонi.

Зь вялiкiмi цяжкасьцямi ў Кiеве пашэнцiлазнайсьцi мне падрабязную мапу Iталii з роднаймясцовасьцю нясьвiскага майстра на ей — Каньё(Cagno). З даведнiкаў дазнаюся, што тут i ўваколiцах цяпер — каля паўтары тысячы жыха*роў, асноўны занятак — вырошчваньне збожжа.Напачатку, уявiўшы магчыма наведваньнемясьцiны, перадчуваў завочнае расчараваньне адсустрэчы з банальнаю рэчаiснасьцю. Але, дзякуйБогу, мяне апярэдзiў прафэсар М. Карповiч. Ёнбыў уражаны тым, што тут «кожны касьцёльчык,кожная каплiчка i кожны стары дом дагэтуль за*хоўваюць мноства аздобаў, якiя майстры пасьляцяжкiх вандровак выконвалi часьцей задарма якахвяраваньне для касьцёла, сяброўскi падарунакдля суседа, альбо аздобу роднага дому».

Пра майстроў з*пад Кома i iхныя працы у Эў*ропе iснуе шматлiкая лiтаратура, вызначаны асоб*ны кірунак у мастацтве, ініцыяваны іхнаю твор*часьцю. Яны вядомыя яшчэ ад раньняга сярэд*нявечча як выдатныя муляры ды каменячосы,якія здавён карысталіся складанымі мэханізмамі.Гэта пра іх гаворыцца ў італьянскай прымаўцы:«maestri con macchini — maestri comacini» (майст*ры з машынамі — майстры з*пад Кома). Польскіядасьледнікі мянуюць іх «komeski». У нас падоб*нага вызначэньня няма. Таксама як няма ў біблія*тэках літаратуры пра мастацтва паўночнай Лям*бардыі, дзе знаходзіцца правінцыя Кома. Ёсьцьбезьліч кніг ды альбомаў пра выдатных майст*роў Рэнэсансу, а пра блiзкiх да нас творцаў, амальшто крэўных (Пэрцi, як i ягоныя дзецi, назаўжды

68 69

ца нямецкiх ды францускiх майстроў засаблiвасьцямi сваiх школаў. Чыстагаiтальянiзму трымаюцца, бадай, толькi езуiты, алетрымаюцца яго моцна, зацята. На iм грунтуюц*ца выклады архiтэктуры ў калегiях, вiленскайакадэмii. Гэтыя вучэльнi камплектавалiся звы*чайна зь мясцовых слухачоў, таму сьпiс творцаўпрыгожага значна дапаўняецца яшчэ йбеларускiмi iмёнамi.

Здольныя вучнi дасылаюцца ў Iталiю. Сьця*пан Лускiна, матэматык i астраном, родам з*падВiцебску, на пачатку 1750*х навучаўся ў Рыме,наведаў Францыю, потым выкладаў матэматы*ку й архітэктуру ў Варшаве. Беларус ГабрыельЛянкевіч, вучань Т. Жаброўскага, напачатку1760*х быў скіраваны ў Рым, выкладаў архітэк*туру ў Полацку, меў шмат здольных выхаванцаў.

Тут можна назьбіраць цэлую нізку імёнаўдзейных майстроў ды прафэсараў, што выкладаліархітэктуру ў розных кутках Беларусі: ТамашЖаброўскі з*пад Наваградку, Марцін Пачобут з*пад Горадні, Ян Тадэвуш Кляўс са швэдзкай сям’із*пад Полацку, Аляксандар Панкрацы Ростан, зфранцузаў, Франьцішак Кару, нарадзіўся падВоршай у ангельскай сям’і, Джузэпэ Сака з Вэ*роны, Мацей Кісялеўскі зь Літвы, Габрыэль Гру*бэр, славенец зь Вены, Базыль Шляхта з*падВіцебску, Жаброўскі Андрэй з Падляшша, Кая*тан Анджаліні з П’ячэнцы, Маньцвет Скакоўскізь Беларусі, Войцах Абрампальскі з Польшчы.

Наш прадмет выкладалі ў другой паловеXVIII ст. амаль ўва ўсёй Беларусі: Вільня, Пола*цак, Горадня, Пінск, Магілёў, Віцебск, Мсьціслаў.Пасьля Вільні асабліва вылучаецца Полацак, дзеархітэктуры навучалі ў 1766—1799 гадох.

Становіцца зразумелым і не такім ужо нечака*ным нараджэньне так званага віленскага барока,імпульсантам якога лічыцца прыбылы з СылезііЁган Крыштаф Гляўбіц. Дагэтуль спэцыялісты нямогуць прыйсьці да згоды, што да вытокаў ды за*пазычанасьцяў віленскага архітэктурнага фэно*мэну. Адны спасылаюцца на прыклады з Чэхіі,Аўстрыі ды Вугоршчыны, некаторыя цягнуцьланцужок ажно з Гішпаніі, трэція зьвяртаюць по*шук на італьянскі П’емонт. Мне ж здаецца, штопошукі непасрэдных уплываў ня маюць сэнсу —настолькі сваісты той стыль. Ён распаўсюдзіўсяна тэрыторыіі, што пераўзыходзіць паасобку па*лову эўрапейскіх краінаў. Так, вытокі стылю былі,але не канкрэтныя, перанесеныя з вызначаныхмесцаў. У досьледным памкненьні расшчапіцьархітэктуру на асобныя атамы, мы часам забыва*емся пра творчы настрой тых часоў і людзей, якігэты настрой стваралі. Там складаўся ўнутраныімпульс, насычаны прафэсійнаю падрыхтоўкай,веданьнем навочна знакамітых, асабліва італь*янскіх, прыкладаў, наяўнасьцю свойскіх значныхпабудоваў, атрыманым ад прыроды й традыцыіпачуцьцём плястыкі. Гляўбіц трапіў у Вільнюакурат у момант, калі ўся маса мясцовага мастац*кага патэнцыялу чакала толькі вонкавага штур*шку. Гляўбіцу прыпісваецца аўтарства больш са*рака пабудоваў, выкананых на розных кутках Вя*лікага Княства Літоўскага на працягу з 1737 па1767 год. Вызначэньне аўтарства часам фармаль*нае й няпэўнае. Ці не таму, што існавала выдат*ная архітэктурная школа, імёны прадстаўнікоўякой цяпер цяжка вызначыць?

Выхаваўчы плён той пары на стагодзьдзе, ато й на два ўперад забясьпечыў для нашых гара*

70 71

доў ды мястэчкаў выкшталцонае й непаўторнаеаблічча. Калі параўноўваць адносна, а не на*прасткі, то нават паводле колькасьці кваліфіка*ваных творцаў мы дагэтуль ня вельмi далёкапасунулiся ўперад: яшчэ ў сярэдзiне 1960*х нас,выпускнiкоў вышэйшай архiтэктуры было падваццаць на год для ўсяе Беларусi. Iталiю тадыведалi два цi тры выкладчыкi з двухдзённагабытнаваньня ў часе круiзнай выправы ваколЭўропы.

Пераступiўшы ў роздуме мяжу часу, з жахампаглядаю на сёньняшняе наша жыцьцё. Быццамнiчога не было i ад былой культуры нiчога не за*сталося. Цяпер, як тады, за Радзiвiлам Сiроткам:наш край становiцца нiбы «spelunca» — пячора.Спадзявацца на тое, што прыедуць iтальянцы iбудуць нас ганiць — немагчыма дый сорамна,дачакацца новага Сiротку —малаверагодна...

А так выпадае толькi трываць i рабiць тое, штоможаш. Як трываюць i робяць мае маладыя сяб*ры*рэстаўратары, якiм пашэнцiла прайсьцi прак*тыку ўдасканаленьня ў Iталii. Яны здолелiпроцiстаяць спакусе разьбегчыся па Эўропе назманлiвыя запрашэньнi толькi дзеля таго, кабамаль задарма ратаваць старажытны росьпiс усябе на Радзiме, каб выцягваць са «спэлюнкі»чарговую ахвяру цемрашальства ды забiтасьцi,каб зьвязаць мацней увесь час абрываную ў наснiтку агульначалавечай культуры.

Iтальянiзмы ў мастацтве Беларусi — калi нябелая, то даволi размытая тэма. Цяпер нiхтоасаблiва ёй не займаецца. Помнiкi гiнуць, а ра*зам зь iмi гiне памяць. Застаецца, бадай, толькiадно — на прыклад знакамiтага iтальянскагаграфiка Джанбатыста Пiранэзi занатаваць руiны

нашае культуры. Летась адзначалiся 275*я ўгодкiз дня нараджэньня майстра афорту i вэдутаў. Заяго прыкладам уся Эўропа XVIII ст. пачала ўгля*дацца ў свае помнiкi й шанаваць iх. Пiранэзi мытаксама ня ведаем. Можа гэта й добра, бо баранiБожа, каб не давялося нам паўтарыць на яве яго*ны апошнi фантастычны цыкл «саrсеri оscuri»— змрочныя турмы.

Iзноў зьвяртаюся да мала шанаванага цяперМ. Горкага. У адным лiсьце з Iталii ён пiсаў: «Атым, што бачу тут, нацешыцца не магу. Хораша,да пякучых сьлёзаў хораша!» Лiст датаваны 1910годам. Адказваючы на прапанову вярнуцца ўРассю, пiсьменьнiк М. Горкi там жа зазначае: «Ненаракайце на мяне за адмову маю — хварэюпакутлiваю жальбой да радзiмы, але жальба гэ*тая перакiпае ў мяне ў злосьць».

72 73

валiся. Супраць Ордэну склалася палiтычнаяiнтрыга на чале зь мiнiстрамi Гiшпанii, Партугалiii Францыi.

Увайшоўшы ў Ордэн, Габрыэль увесь свой часаддае навуцы, разумеючы, што, як нiколi, аван*гард каталiцтва, у якiм ён iдзе, мусiць мець галоў*ную зброю Веры — Веды. У Акадэмii ўсходнiхмоваў у Вене ён вывучае грэцкую, гiсторыю, ма*люнак, жывапiс, матэматыку, фiзыку, астраномiю,грамадзянскую i вайсковую архiтэктуру, музы*ку. Ужо тады Габрыэль валодаў габрайскай мо*вай i лацiнай. Езуiты ў сваёй пэдагагiчнай прак*тыцы вялiкую ролю адводзiлi вывучэньню моваў.Пазьней ён вывучыць iтальянскую, францускую,нямецкую, польскую i расейскую. У Грацы сту*дыюе багаслоўе i фiлязофiю. Як архiтэктар Гру*бэр дэбютуе ў 20 гадоў будаўнiцтвам касьцёлу iкалегiюму ў Любляне.

Габрыэль ня хоча заставацца ў Эўропе i рых*туецца да мiсiянэрскае чыннасьцi ў Кiтаi. Кiтаюён так i ня ўбачыў. 21 лiпеня 1773 году стала «пя*кельным днём»: Папа Клiмэнт XIV выдаў брэвэ«Dominus ac Redemptor», якое скасавала Ордэнва ўсiм сьвеце. Праўда, самi езуiты не адразузразумелi, што гэта канец. Цягам гiсторыi Ордэ*ну бывала рознае: i прывiлеi ад Папаў, iканфлiкты. Iгнат XIII нават думаў зусiм скаса*ваць магутнае «Таварыства», але перашкодзiласьмерць. Было багата дэкрэтаў, булаў, брэвэ суп*раць езуiтаў, але яны не зьвярталi на гэтыя папе*ры нiякай увагi. Ва ўсялякiм выпадку, яшчэпразь некалькi месяцаў, 15 жнiўня таго самагагоду Габрыэль, прайшоўшы ўсе ступенi,становiцца правадзейным законьнiкам ужоафiцыйна неiснуючага Ордэну. Рэчаiснасьць


Габрыель Грубер — беларускі езуіт

Кажу, будзьце дасканалыя,як дасканалы Айцец ваш на нябёсах.

Эвангельле ад Мацьвея: 5; 48.

Гэты езуiт сярод сваiх паплечнiкаў па Ордэневылучаўся i ведамi, i здольнасьцямi. Нязьменнаiмкнучыся да iдэалу, ён спрычыняўся дапавелiчэньня славы Божай ў нашай Бацькаўш*чыне. Часы Рэнэсансу, калі чалавек мог быцьадначасова мастаком, скульптарам, архiтэктарам,матэматыкам, мiнулiся. Мiнулiся часы Тытанаў.Але й сярод людзей той эпохi наўрад цi хто могбы параўнацца з нашым героем у шырынi дось*веду. Яму належыць значная роля ваўмацаваньнi каталiцтва ў Беларусi пасьля стра*ты ёю дзяржаўнасьцi. Адзiн чалавек выклiкаўдля Ўсходняе царквы такую ж небясьпеку, якуюдля Заходняе ў свой час выклiкаў Лютар.

Праз два стагодзьдзi пасьля заснаваньня «Та*варыства Езуса», 6 траўня 1740 году, у Вененарадзiўся Габрыэль (паводле iншых зьвестак —Мацей) па прозьвiшчы Грубэр. Тое, што ённарадзiўся ў Аўстрыi, зусiм не азначала, што ёнаўстрыец, як звычайна лiчаць. Грубэр быў сла*венцам.

Ва ўзросьце 15 гадоў, 18 кастрычнiка 1755году, Габрыэль уступае ў «Таварыства Езуса»,для якога тады былi не найлепшыя часы. Iдзезмаганьне зь фiлязофiяй Асьветнiцтва, сяродпрыхiльнiкаў якой становiцца ўсё больш моладзi.Змаганьнем iдэяў супярэчнасьцi не абмежа*

74 75

стала адкрыцьцё навiцыяту ў Полацку, што ства*рала магчымасьці для стварэньня новых кадраў.

Грубэр зразумеў, што гэта — канец яго зму*шанага цывільнага жыцьця. Тым часам актыві*заваліся экс*езуіты ва ўсім сьвеце. Адбыўся знач*ны іх наплыў у Полацак, а адтуль — па ўсёй ус*ходняй Беларусі, што й выклікала там культур*ны ўздым. Сюды імкнуліся прафэсіяналы ў са*мых розных галінах: мэханікі, мастакі, мэдыкі,бібліяфілы, архэолягі, астраномы, хімікі. Ехалі зПольшчы, Нямеччыны, Аўстрыi, Швайцарыi,Iталii, Амэрыкi, Кiтаю, Iндыi i працавалi тут накарысьць Беларусi дзеля славы Гасподняй.

У 1784 годзе Габрыэль Грубэр прыбыў у Бе*ларусь, i ўжо налета разам з iтальянцамМаньянi, немцам Пфайфэрам i палякамЖавускiм быў накiраваны з Полацку ў Пецяр*бург для вырашэньня пытаньня прамiсiянэрскую дзейнасьць у Кiтаi. Мiсiя скончы*лася безвынiкова, затое для Грубэра час, правед*зены ў Пецярбурзе, не мiнуў марна. Ён навязаўшырокiя сяброўскiя сувязi зь мясцовымiарыстакратымi. Здаецца, у езуiтаў у Расейскайiмпэрыi была iдэальная глеба для дзейнасьцi.Праваслаўнае сьвятарства не складалаканкурэнцыi. У пацьверджаньне прывяду сло*вы праваслаўнага сьвятара Мiхаiла Марошкiна:«А што можа зрабiць такая царква, у якой сьвя*тарства, нават пецярбурскае, у большасьцi ўяў*ляла сабою ўражальны прыклад невуцтвагрубасьцi, нястрыманасьцi як вынiк, не чынiланiякага уплыву ня толькi на вышэйшыя клясыграмадзтва, але просты люд».

Пасьля мiсii ў Полацак Грубэр як прэфект по*лацкага калегiюму працуе ў самых розных

разьвейвала ўсе спадзяваньнi. Ва ўсiх краiнахпачалiся канфiскацыi i проста рабаваньнiезуiцкае маёмасьцi. Генэрала Ордэну Рычыкiнулi ў замак Сьв. Анёла паводле сфабрыкава*нага вiнавачаньня ў прысваеньнi капiталу, бы*лыя законьнiкi адусюль выганялiся, ад чаго цяр*пела адукацыя: у Рэчы Паспалiтай, напрыклад,у руках Ордэну знаходзiлася палова ўсiх наву*чальных установаў. Грубэр вымушаны быў ра*зам з усiмi адмовiцца ад манаства, але зрабiў гэтаадным з апошнiх.

Экс*езуiтаў — спэцыялiстаў у самых розныхгалiнах — улады пачынаюць далучаць да грамад*зкай дзейнасьцi. Аўстрыйская iмпэратрыца Ма*рыя*Тэрззiя даручыла Грубэру кiравацьбудаўнiцтвам суднаў у Трыесьце, а потым асу*шыць балоты i выпрастаць рэчышчы ў Славонiii Вугоршчыне. У гэты ж час, цягам пяцёх гадоўГабрыэль вывучае гiдраўлiку i мэханiку ў Ляй*баху. Пасьля сьмерцi iмпэратрыцы ў 1780 годзестановiцца прыдворным фiзыкам Ёзафа II.

Ва ўсiм сьвеце было адно месца, дзе Ордэн,дакладней, тое, што ад яго засталося, усе ж заха*ваўся — акупаваная Расеяй частка Беларусi. Ад25 тысячаў засталося толькi 187 законьнiкаў.

Увогуле, падтрымка езуiтаў была для акупа*цыйных уладаў вельмi важнай, бо абаперцiся наакупаваных абшарах iм не было на каго. Езуiтыпавiнны былi стаць кiшэнным Ордэнам, бо наватня мелi пасады генэрала, функцыi якога выкон*ваў беларускi каталiцкi мiтрапалiт Богуш*Сестранцэвiч (яму падпарадкоўвалiся ўсе Ордэ*ны). Вось жа, калi да 1780 году меркавалася про*ста захаваць тое, што засталося, дык цяперадкрылiся пэрспэктывы. Пераломным момантам

76 77

яй. Пад час паўстаньня езуiты не выказвалiнiякае рэакцыi на падзеi, бо кожны зь iх разумеў:першае ж запасочаньне ў неляяльнасьцi — i Ор*дэн скасуюць. Але мы ня ўбачым i нiводнага вер*ша цi вiншаваньня наконт «обретения» заходнiхправiнцыяў.

Пасьля сьмерцi Кацярыны II нейкi час сяродезуiтаў панавала няпэўнасьць. Нiхто ня ведаў,чаго можна чакаць ад новага iмпэратара — не*прадказальнага i хуткага на рашэньнi Паўла I. 7траўня 1797 году Павал Пятровiч засьведчыўпра свае добрыя намеры ў Воршы: «Заўсёды васцанiў i цаню высока». Для Грубэра гэта быў сыг*нал да дзяньняў. Заваяваць давер iмпэратара —задача складаная, нават небясьпечная, бо аднослова магло перакрэсьлiць усё. На шляху Грубэ*ра стаяла вельмі істотная перашкода — постацьбеларускага арцыбiскупа Богуша*Сестранцэвiча— фаварыта вiленскага бiскупа Масальскага iстаўленiка Кацярыны II. 3 прыходам Паўла IСестранцэвiчавы пазыцыi ўзмацнiлiся яшчэбольш. Царскiя даброты сыпалiся, як з рога.Упэўнены ў сабе, Богуш*Сестрнцэвiч пiсаўбiскупу Серакоўскаму, што трымае езуiтаў усваiх руках. Такiм чынам, каб прабiцца даiмпэратара, трэба было... прыбраць Сестран*цэвiча. Перамога над iм пазбавiла б Ордэн аб*рыдлае апекi. Грубэр пачаў гульню...

10 лiпеня 1798 году памiрае 78*гадовы вiцэ*ге*нэрал Ордэну Станiслаў Лянкевiч. Яго намесьнiкФранцiшак Каро просiць Сестранцэвiча, каб тойдазволiў самiм законьнiкам абраць кiраўнiка. Гру*бэр робiць ход канём, ён адкрыта пiша iмпэратарупра пажаданьнi Ордэну. Можна не сумнявацца,што пяром ён валодаў ня горш, як словам. Грубэр

кiрунках — выкладае мэханiку, пазьней экспэры*мэнтальную фiзыку. Пры калегiюме ён пабудаваўтрохпавярховы будынак для музэю, бiблiятэкi,карцiннае галерэi, хiмiчнае лябараторыi, тэатру.Пры дапамозе некалькiх навiцыяў прэфэкт Гру*бэр вырабляў рыштунак i машыны для фiзычнагаi хiмiчнага габiнэтаў. Сьцены заляў музэю ёнрасьпiсаў фрэскамi. У пэрспэктыўным жывапiсеГрубэр дасягнуў надзвычайных вынiкаў. Пiсаўпартрэты, тэатральныя дэкарацыi, карцiны нарэлiгiйныя тэмы, пэйзажы, рабiў мiнiятуры са сла*новае косьцi. Ужо ў 1787 годзе, праз тры гады пась*ля прыезду таленавiтага славенца, калегiюм меўдрукарню, бровар, медаварню, суконную фабры*ку, для якой Грубэр зрабiў станкi. Калегiюм сасваiм комплексам будынкаў стаў горадам у горад*зе. Пра Полацак гаварылi зноў ня йначай, як прабеларускiя Атэны.

Адпачынак прэфэкт знаходзiў там, дзе дляiншых была праца, — выкладаў моладзi пачаткiмалюнку i гiсторыю мастацтваў.

Здавалася, вялiкая праца ў калегiюме павiннабыла забiраць увесь час i сiлы, але толькi ня ў Гру*бэра. Ён не забываецца пра галоўнае — забесь*пячэньне будучынi Ордэну ў Беларусi. Як я ўжоказаў, мiсiя 1785 году ў Санкт*Пецярбург пры*несла Грубэру посьпех у асяродзьдзi арыстакра*таў. Тамтэйшая непрыхiльнасьць да езуiтаўзьмянiлася ў асноўным на разуменьне i калi*нiкалi нават на гарачую падтрымку. Грубэр, замяккасьцю i ветлiвасьцю якога хавалася вялiкаясiла перакананьня, знаходзiць усё новых i новыхпрыхiльнiкаў.

У 1795 годзе адбыўся трэцi падзел РэчыПаспалiтай: уся Беларусь апынулася пад Расе*

78 79

было зроблена. Падрыхтаваўшы аснову, Грубэрнаносiць скрышальны удар галоўнамунезычлiўцу. У 1798 годзе Сестранцэвiч выдаў«Рэглямэнт для Ордэнаў» i стварыў юстыц*калегiю напалову са сьвецкiх прафэсараў зпратэстанцкiм духам. Грубэр, бачачы, што гэта нена карысьць Касьцёлу i Ордэну, адкрывае Паўлуi вочы на злоўжываньнi некаторых чальцоўкалегii. Усё было абстаўлена такiм чынам, штоIмпэратар зрабiў нават больш, чым ад яго чакалi.Сестранцэвiч быў высланы ў свае ўладаньнi, аразам зь iм i яго фаварыты. Цяпер ФранцiшакКаро, дзякуючы Грубэру, стаў генэралам Ордэну.

Грубэр — тонкi дыплямат. Нягледзячы на пра*ва свабоднага ўваходу да цара, ён кожны раз пры*яжджаў ў Пецярбург, маючы падставу, не зпустымi рукамi, каб не злоўжываць сваiмiнаведаньнямi. Так, у 1798 годзе ён прывозiцьсамастойна вынайдзены станок для стрыжэнь*ня сукна. Камiтэтам гандлю i прамысловасьцiбыло прадпiсана, што «езуiцкую машыну дастрыжэньня сукна належыць ужываць у буйныхрасейскiх фабрыках». У 1800 годзе Грубэрпрывозiць фiзычную машыну...

Трыюмфальнае шэсьце езуiтаў, забясьпечанаеГрубэрам, ледзь не сарвалася празь недарэчнуюпамылку. Падчас аднаго з перабываньняў у Пе*цярбурзе да яго даходзяць непрыемныя зьвесткiпра тое, што Павал I раззлаваны на езуітаў. Пры*чынай быў артыкул, надрукаваны ў Полацку. Невалодаючы дакладнай інфармацыяй пра падзеі ўсьвеце, якія зьмяняліся таксама хутка, як настройімпэратара, полацкія езуіты напісалі ў адным сасваіх выданьняў пра ангельскую вайсковую ма*гутнасьць у сяброўскім тоне, хаця дачыненьнi

даў сябе заўважыць, а гэта яму й было патрэбна.Францiшак Каро, абраны вiцэ*генэралам, адпраў*ляе Грубэра i Ю. Каменскага да папскага легата,варшаўскага нунцыя Ваўжынца Лiцьцi, якi быўтаго часу у Пецярбурзе, зь лiстом Пiю VI, каб тойдаў дазвол на iснаваньне Ордэну ў РасейскайIмпэрыi. У сталiцы Грубэр сустракаецца зПаўлам I. Пад канец сустрэчы iмпэратар,загiпнатызаваны генем беларускiх езуiтаў (такяго называў М. Марошкiн), хацеў быў павесiцьна яго нейкi ордэн, ад чаго Грубэр адмовiўся, спас*лаўшыся на статут таварыства, якi забараняў ягочальцам насiць якiя*небудзь знакi сьвецкiх ад*розьненьняў i прымаць ордэны, але абавязваўслужыць кiраўнiкам дзяржаваў i iх падданымвыключна для павелiчэньня славы Госпада. Пась*ля такога адказу Павал I лiчыў Грубэра сваiм сяб*рам. Заўсёды сьцьвярджалася, што Грубэр стаўнаблiжаным да Паўла пасьля таго, як зварыў ямушакаляд, такi самы смачны, якi той пiў пад чассвайго падарожжа па Эўропе, яшчэ будучыцэсарэвiчам, i яшчэ пасьля таго, як вылячыўiмпэратрыцу ад зубнога болю. Гэтыя фактыпераходзiлi з кнiгi ў кнiгу, i было б банальналiшняга разу iх прыгадваць. Урэшце яны зрабiлiз Грубэра нейкага кандытара. Як толькi ўсплыва*ла яго прозьвiшча, першаю рэакцыяй звычайнабылi словы: «А, той, што варыў шакаляд ПаўлуПятровiчу...» Я не рызыкую быць банальным,паколькi прычына ўсё ж такi была не ў шакалядзе(гэта было б вельмi проста), гэта хутчэй вынiк.Хiба было б дазволена незнаёмаму чалавеку, тымбольш лацiньнiку, уваходзiць у царскiя пакоi, ва*рыць шакаляд, лячыць iмпэратрыцу? Не. Трэбабыло спачатку заваяваць давер, што з посьпехам

80 81

мiж Расеяй i Англiяй былi на мяжы зрыву. Арты*кул быў успрыняты як зьнявага iмпэратара, аўвесь наклад — канфiскаваны. Грубэр затаіўся якмыш — чаканьне было найлепшым выйсьцем.Невядома, колькi б яно доўжылася, калi б някніга, што трапiла ў рукi Паўла праз чатыры ме*сяцы пасьля полацкага iнцыдэнту. У кнiзе апа*вядалася пра модную таго часу ў Эўропе i Расеiмасонскую сэкту iлюмiнатаў, пра iхныяантыманархiчныя, антыдзяржаўныя настроi.Адзiны сродак, што прапанаваўся наагул супрацьусялякiх сэктаў i дактрынаў — езуіты. Асаблiвападкрэсьлiвалася iхная адукацыйная дзейнасьць.Павал I ўжо бачыў усю iмпэрыю, па крытуюезуiцкiмi школамi. Паклiкалi Грубэра.Паскардзiўшыся, што за чатыры месяцы перабы*ваньня ў Пецярбурзе той нi разу не наведаў сяб*ра, Павал Пятровiч аб’яўляе яму, што аддае ў рукiезуiтаў справу ўсёй адукацыi ў Беларусi, Падольліі Валынi. Больш за тое, канфлiкт, якi доўга цяг*нуўся мiж Вiленскiм унiвэрсытэтам i Полацкiмкалегіюмам, быў разьвязаны на карысьцькалегiюму. На загад iмпэратара ўнiвэрсытэт зфундацыямi i школамi аддадзены езуiтам. Грубэрвыехаў у Вiльню для агляду будынкаў. Празьнекалькi дзён у Гатчыне ён просiць адкласьцi пе*радачу на адзiн год, да лета 1801 году, каб датульбылi падрыхтаваныя прафэсары.

У тыя самыя часы Папа сказаў, што гатовы дацьрэстытуцыйнае брэвэ, калi Павал згодзiцца. Па*вал, пэўне ж, згадзiўся. На хвалi посьпехаў Грубэрдумае ня больш*ня менш, як пра аб’яднаньне цэр*кваў. Зьдзейсьнiцца грандыёзнаму намеру ня даўмiтрапалiт Амвросiй. Паўстала пытаньне пражыцьцё i сьмерць праваслаўя ў Расейскай iмпэрыі.

Амвросiй абрысаваў Паўлу I жахлiвую, гратэска*вую карцiну каталiцкага засiльля, пасьля чаго Гру*бэру было забаронена ўваходзiць да iмпэратара.Больш, аднак, нiякiх рэпрэсiяў не было.

7 сакавiка 1801 году Пiй VIII выдае доўгача*канае брэвэ «Саthoucae fidеi», якое дазваляладзейнасьць езуiтаў у Расейскай iмпэрыi, а празь17 дзён Паўла I задушылi падчас палацавага пе*равароту.

Кожная зьмена ўлады ставiла беларускіх езуі*таў перад цяжкiм пытаньнем — што далей? Іхнаестановiшча цалкам залежала ад капрызаў манар*хаў. Гарантам стабiльнасьцi быў Грубэр.

Аляксандар I ня меў сымпатыяў да езуiтаў, а нападзеi не рэагаваў так бурна. Грубэра ён лiчыў сваімсябрам, аддаючы належнае яго здольнасьцям.

11 чэрвеня 1801 г. iмпэратар прыехаў у Пола*цак. Пасьля наведваньня калегiюму Аляксандар I,як і яго папярэднiкi, быў вельмi зьдзiўлены. Ма*быць, пад уплывам гэтага ён дае езуiтам волюмiсiянэрскай дзейнасьцi на ўсходзе iмпэрыi. Празнекалькi дзён Грубэр у лiсьце да генэрала ОрдэнуФ. Каро пiша: «Шмат лютэранаў i кальвiнiстаўсталі нашымi пратэктарамi супраць злыхкаталiкоў». Цяпер езуiты пазбаўленыя ўсялякiхнечаканасьцяў, на якiя быў здатны Павал I, алевiдаць, што ўлады ў дачыненьнi да iх праводзяцьнепасьлядоўную палiтыку. Адной рукой даюць,другой забіраюць. Вiленскi ўнiвэрсытэт ня толькiне аддалi, а нават хацелi пад уплывам сябраАляксандра I Адама Чартарыйскага зрабiць зь ягояшчэ больш с ьвецкую ўстанову, чым пры былымрэктару ксяндзу Пачобуту.

30 лiпеня 1801 году памiрае Ф. Каро. 10 каст*рычніка таго самага году Грубэра абiраюць генэ*

82 83

Рэлігія

Антон СіюльСтары хрост

Алег ДзярновічМаўклівы кляштар

Сапегі


Ордэн СьвятойБрыгіты

ралам. Постаць генэрала наводзiла жах на воргаўцарквы, якiя называлi яго ня йнакш, як генi зла.

Грубэр лiчыць, што, каб забясьпечваць добрыстан Ордэну, трэба знаходзiцца не ў сядзiбе ўПолацку, а блiжэй да центральных уладаў — уПецярбурзе. Яго вядомасьць у сталiцы расьце ваўсiх пластах грамадзтва. Значную частку з дахо*даў ён аддае ўбогiм i на дабрачыннасьць. Практы*куючы як доктар мэдыцыны, ён ня ведае адбоюад хворых, ні для кога ня робячы выключэньняў:атрымлiваюць дапамогу — i вяльможы, і жабракі.У 1805 годзе Грубэр зьбiраўся паехаць у Пола*цак. Перашкодзiла раптоўная сьмерць. Уначы з25 на 26 сакавiка дом, дзе ён жыў, загарэўся. Генэ*рал пасьпеў выбрацца з полымя, але сэрца яго невытрывала ўзрушаньня, i неўзабаве ён памёр.

На хаўтуры сабралiся ўся пецярбурская ары*стакратыя i простыя месьцiчы. Пад час жалобнайімшы наплыў народу да касьцёлу сьв. Кацярыныбыў такі вялiкi, што сьвятары зь цяжкасьцюпрацiсiскаліся да аўтара... Цела перавезьлi ў По*лацак i пахавалі ў касьцёле Спаса (надмагiльлебыло пашкоджанае падчас вайны 1812 года).

Пасьля сябе Грубэр пакiнуў вялiкую спадчы*ну — шмат працаў з мэханiкi, архiтэктонiкi, ба*танікі, мэдыцыны, бібліятэку рэдкіх кніг і рука*пісаў вялікай каштоўнасьці, добраўпарадкаваныполацкі калегіюм.

Грубэр, як і ўсе езуіты, быў у нейкай ступенікасмапалітам. Каб Ордэн, напрыклад, захавалінедзе ў Кітаі, Грубэр праводзіў бы гэткую самуюпрацу. Але ягоная роля для нашае Бацькаўшчы*ны выключная: Беларусь — частка сьвету, у якімезуіты працавалі ad majorem gloriam Dei.

84 85

Антон Сiюль

Стары хростСпэцыфiка беларускага праваслаўя —

унiяцтва

Вiзантыйская культура патрапiла на Бела*русь напрыканцы X ст., маючы пад сабой тыся*чагадовую традыцыю. А ужо праз паўтара ста*годзьдзя яна была тут ня толькi засвоеная, алепачалася яе трансфармацыя. Сталае варагавань*не Полацку з Кiевам змушала весьцi самастой*ны дыялёг з блiзкай ужо да збуцьвеньня«звышцывiлiзацыяй» Вiзантыi. Прыкладам,царква Дабравешчаньня (XII ст.) у Вiцебскубыла вымураваная яшчз вiзантыйскiмiдойлiдамi ў той час, калi на беларускiх земляхужо пачалася грунтоўная перапрацоўка першаў*зораў i стварэньне ўласнага архiтэктурнагакшталту. Так полацкiя дойлiды ствараюць тыпбажнiцаў дынамiчнае кампазыцыi, моцна сцэн*траванай на вежападобным барабане цэнтраль*нага кумпалу, выцягваюць агульны плян царк*вы, наблiжаючы яе да эўрапейскiх базылiкаў,пераносяць падкумпальную прастору назаходнiя слупы, пакiдаючы часам толькi аднуаўтарную абсiду. Нiчога гэтага не было анi ўВiзантыi, анi ў Кiеве.

Яшчэ далей пайшлi гарадзенскiя майстры,прапанаваўшы арыгiнальны спосаб аздаблень*ня фасадаў рознакаляровымi камянямi йпалiванаю керамiкай, круглыя слупы й нетын*каваныя адтулiны галасьнiкоў, што ўтваралi ча*стку скляпеньняў у iнтэр’еры. Бадай, гэта сьвед*

86 87

У заходнiм кiрунку йшла канвэргенцыя i ўiконапiсе. Калi ў XIV, XV стст. беларускiя абра*зы блiзка адпавядаюць усходнiм канонам (часамствараюцца нават выбiтныя узоры накшталт«Мацi Божае Ерузалiмскае» зь Ляшчынскагаманастыра, цяпер — у Варварынскай царкве ўПiнску), дык у XVI ст. гэтыя каноны фактычнаiгнаруюцца. Калi памянёны абраз яшчэ нясе ўсабе сьвятло позьнепалеолагаўскага адраджэнь*ня i нагадвае пэндзаль Дзiянiсiя, дык абраз «МацiБожай Менскай» (XVI ст.) выкананы ўжо ў эў*рапейскай традыцыi. Яе вобраз пэрсанi*фiкаваны, адрынута адваротная пэрспэктыва,лякальную палiхромiю зьмянiла сьвета*мадэлiроўка. Беларускiя абразы паступоваадыходзiлi ад суворага канону, тыпажы сталiвальнейшыя, як i кампазыцыя, i дэталi. Краса*моўны прыклад — «Баркулабаўская Мацi Бо*жая» з Быхава, пiсаная нiбы зь местачковаемаладзiцы*жыдоўкi...

Канчатковы выбар на карысьць заходняеарыентацыi быў зроблены Скарынам. Гэта заў*важыў яшчэ А.Курбскi, якi пiсаў, што плён Ска*рынавай працы паводле духу пратэстанцкi, абiскуп Антонi Сялява ўжо ў XVII ст. , называўСкарыну «гусiцкiм ерэтыком», антытрынiтарамi згадаў пра яго папулярнасьць сярод правас*лаўных.

Мiж тым у Маскве кнiгi Скарыны й ягопасьлядоўнiкаў «не пайшлi», бо яны былi «нетакiя». Масква абрала свой шлях эвалюцыi цар*коўнага жыцьця. Ератык Башкiн на допыце па*казваў, што «злое учение... принял от Литвы».Расейскiя бажнiцы, завершаныя цыбулiнамiрозных памераў, сымбалiзавалi полымя сьвечаў,

чаньне пэўнай «фальклярызацыi» культаваекультуры. Таксама адметныя былi цэрквы ў Ту*раве й асаблiва ў Менску (канец XI ст.). Менс*кая недабудаваная бажнiца па тэхнiцыбудаўнiцтва наогул ня мае аналягаў анi ўсуседнiх краiнах, анi у далёкай Вiзантыi.

Захоп азiятамi Ўкраiны й Расеi, а пазьней iпадзеньне Канстантынопалю ў 1453 г. паставiлаБеларусь у становiшча выспы, дзе разьвiваласянепарыўная традыцыя ўсходняе царквы. Гэтачас найвышэйшага ўзьлёту праваслаўнае куль*туры на Беларусi (XV ст.). Тут ствараецца вык*лючная ў Эўропе архiтэктурная плынь правас*лаўнае готыкi. Цэрквы*крэпасьцi ў Сынковiчах,Мураванцы, Супрасьлi ня маюць стылiстычныханалягаў. Усходнi канон быў перапрацаваныначыста, а канструктыўныя асаблiвасьцi сьме*ла кампiлявалiся з сучаснымi эўрапейскiмiўзорамi.

Больш кансэрватыўным заставаўся манумэн*тальны жывапiс, але i ў iм адбiвалiся надзённыятэалягiчныя праблемы. Напрыклад, у фрэскахСупрасьльскае царквы на плячох у апосталаў —бiскупскiя амафоры. Такое парушэньне канонубыло адказам ерэтыкам, што адмаўлялi сьвя*тасьць зямной гiерархii й процiстаўлялiпершаапостальскiя запаветы патрэбам сучаснаеiм царквы. Апроч гэтага, i само адзеньне сьвя*тых i зброя ваяроў адпавядаюць тагачаснымэўрапейскiм.

Па гiронii лесу фрэскi беларускiх майстроў навiзантыйскi кшталт добра захавалiся толькi ўПольшчы: у каплiцы Сьв. Тройцы ў Люблiнскiмзамку, у каплiцах Сьв. Тройцы i Сьв. Крыжа наВавэлю ды iнш.

88 89

раў, таксама як i цэлая магiлёўская школа пра*васлаўнай архiтэктуры, якая вынайшла тып ба*рочнай царквы, непамысны тады ў астатнiм пра*васлаўным сьвеце. Але ў 1686 г. Кiеўскаямiтраполiя, ад якой так і ня здолелi атрымацьсамастойнасьцi беларускiя праваслаўныябiскупствы, пайшла па шляху Хмяльніцкага,падпала пад юрысдыкцыю Маскоўскага патры*ярхату, што прывяло да поўнае лякалiзацыi пра*васлаўя на Беларусi пад канец XVIII ст. Адзiнымносьбiтам жывой традыцыi вiзантызму застаў*ся грэка*каталiцызм, якi стаў у апазыцыю дапольскiх грэка*каталiкоў. «Яны хацелi б у сваейневытлумачальнай нянавiсьцi, каб Русi чым хут*чэй не было. А з*за таго, што гэта ня можа стаццаiнакш, як пасьля зьнiшчэньня абраду, дык пе*расьледуюць абрад грэцкi на кожным кроку», —пiсаў Пятронi Камiнскi, аўдытар Грэка*Каталiцкай мiтраполii.

Зварот праваслаўя на Беларусь стаўiдэалягiчным лёзунгам расейскае акупацыi ўвынiку падзелаў Рэчы Паспалiтай. Так была ад*ноўленая закiнутая ўжо менская царква Пятрай Паўла. Кацярына II ахвяравала ёй частку свай*го гардэробу, i царква стала называццаКацярынiнскай... Пасьля скасаваньня унii ў1839 г. па iнiцыятыве бiскупа Я. Сямашкi ў ва*гонь паляцелi тысячы абразоў, кнiг, скульптураў.Гэтак зьнiшчалася ўсё тое, што ацалела, што неадпавядала «канону». Да непазнавальнасьцiперабудоўвалiся бажнiцы, мянялася ўбраньнеiнтэр’ераў. «Больш рускiмi» зрабiлiся праваслаў*ныя Спаская царква ў Полацку, Дабравешчанс*кая ў Вiцебску ды iнш. Расейскае праваслаўеўсталёўвалася на Беларусi празь зьнiшчэньне

гарэньне на зямлi ў iмя Бога. Гэты дэкаратыўныматыў, як i iншыя, кшталту шатровых званiцаў,быў пераняты зь iсламскага Ўсходу, пасьля за*хопу Казанi... Мабыць, невыпадкова кнiга швэ*да Ёгана Ботвiда, выдадзеная ў 1620 г. i прысьве*чаная пытаньням веры ў Расеi называлася «Цiхрысьцiяне маскавiты?» Масква стварала свойзамкнёны варыянт рэлiгiйнай культуры, прын*цыпова апазыцыйны эўрапейскаму.

Апынуўшыся ў iзаляцыi, беларускi вiзантызмняўхiльна дрэйфаваў на Захад. Царкоўная унiя1596 г. была толькi фармальным з пункту глед*жаньня гiсторыi культуры пацьверджаньнемтаго, што ўжо рэальна адбывалася ў мастацтве.Апроч кансэрвацыi праваслаўных традыцыяў якуласных, найперш у iконапiсе i аздобе царкоў*нага рыштунку, унiяцкае мастацтва жвава пача*ло сынтэзаваць вiзантыйскiя й эўрапейскiя фор*мы. Зьявiлiся скульптура й ляпнiна ў iнтэр’ерахцэркваў (дарэчы, менавiта на Беларусi яшчэ ўXIV ст. быў створаны вобраз Мiколы Мажайс*кага — адзiная тады скульптурная выява сьвято*га ў праваслаўным мастацтве). У архітэктурыцэркваў таксама шукаўся трэцi, свой варыянт.Прыклад — царква Сьв. Духа ў базылянскiм ма*настыры ў Менску: маньерыстычная бажнiца зрасьпiсаным у выглядзе грэцкага iканастасу га*лоўным фасадам.

За паўстагодьдзя ўнiяцтва ахапiла ўсю пра*васлаўную Беларусь. Пазасталае артадаксальнаеправаслаўе, нягглкдзячы на стаiцызм братчы*каў, таксама не пазьбегла запазычаньняў з Эў*ропы. Царква Пятра й Паўла ў Менску — адзiнаяна той час праваслаўная бажнiца ў горадзе — бяс*конца далёкая ад сваiх малаазiйскiх вершаўзо*

90 91

ўнiяцтва, а па сутнасьцi — той, старой беларус*кай праваслаўнай спэцыфiкi.

Пасьля 1864 г. «манумэнтальная прапаганда»акупантаў набыла асаблiвы размах ва ўсiхгалiнах царкоўнага жыцьця — ад культурасейскiх сьвятых, напрыклад, Аляксандра Не*ўскага, i расейскiх абразоў Данской, Казанскай,Цьвярской ды iнш. Божых Мацi да бажнiцаў у«русско*вйзантийском» стылi, што паводле ты*павых праектаў раўнамерна ставiлiся па ўсiмкраi. Стыль крытыкавалi нават у самой Расеi —за казённасьць. Гэта тып бажнiцы, распрацава*ны на падставе расейскiх цэркваў*»караблёў»,якiя ня мелi нiякай традыцыi на Беларусi, зь не*адменным наборам дэкаратыўных элемэнтаўрасейскае спадчыны XVI—XVII стст.(какошнiкi, цыбулiны, закамары ды iнш.). «Другiхрост» XIX ст. накiдаў Беларусi новы, нязнаны,чужы ўзор культуры, зьнiшчыўшы пад сабоюпапярэднi, свой, уласна беларускi.

Да нашага часу ў гэтай сфэры жыцьця не зьмя*нілася нічога. У межах РПЦ на Беларусі не на*радзілася ніякая іншая беларуская спэцыфікаправаслаўя. Наадварот. Падпарадкаваная Мас*коўскаму патрыярхату, РПЦ на Беларусі ёсьцьносьбітам псэўдарасейскае эрзацкультуры. Па*ранейшаму гвалтуючы беларускую рэлігійнуютрадыцыю, яна займае кальвінскія (Заслаўе), ка*таліцкія (Менская катэдра) ды мноства ўніяцкіхбажніцаў, вынішчаючы іх інтэр’еры, перарабля*ючы звонку. Рэлігійная прапаганда цалкамажыцьцяўляецца праз экспарт паліграфічнаепрадукцыі й прадметаў культу з Масквы. Духоў*ны й мастацкі досьвед старога беларускага пра*васлаўя цалкам ігнаруецца. Невялікая коль*

касьць сьвятых беларускай зямлі ня йдзе ў па*раўнаньне з той масай сьвятых расейскіх, якімпрысьвечаная большасьць праваслаўных сьвя*таў і абразоў на Беларусі сёньня. Што ўжо ка*заць пра мову!..

Шукаючы сёньня беларускіх каранёў ваўсходнім хрысьціянстве (тутэйшыя сьвятыні,мову, дойлідзтва, мастацтва), непазьбежна мусішзьвярнуцца да ўніяцтва, якое ўвабрала мясцовыятрадыцыі візантызму XI—XVIII стст., максы*мальна наблізіла ўсходні абрад да Беларусі.

92 93

Цi доўга, цi не на цянiстым прывалеСолдаты з Суворовым адпачывалi,Затым падалiся далей па дарозе,Застаўся вiсець той картуз на бярозе.3 тых пор каля цiхае Ясельды*рэчкiБярозай*Картускай назвалi мястэчка

Узмоцнена падтрымлiваецца таксама вэрсiяпра наведаньне Бярозаўскага кляштараПятром I (значная падзея ў жыцьцi рэгiёна). Нагэтую тэму нават намаляваная карцiна. Але факттакога прыезду крынiцамi не пацьвярджаецца.Сапраўдная, не мiфiчная гiсторыя iншая.

Першы кляштар гэтага ордэну быў заснава*ны 1084 годзе сьвятым Брунонам на поўднiФранцыi мястэчку Ля*Шартроз каля Грэноблю.Пры лацiнiзацыi Ш пераходзiць у К, i закон ат*рымаў назву картэзiянскага.

То быў час iнтэлектуальных i арганiзацыйныхпошукаў каталiцкае царквы, пашыралiся ерасi.У 1207—1209 гадох узьнiкае ордэн франь*цiшканаў, а яшчэ праз шэсьць гадоў — да*мінiканаў. Кожны ордэн выпрацоўваў свой шляху пошуках Бога, характар кожнага ордэна быўiндывiдуальны, як i характер чалавека. Да*мiнiканы дбалi пра дагматы й царкоўнуюдысцыплiну. Таму ў 1232 годзе iм было даруча*на кiраваць iнквiзыцыяй. На нашых землях янызьявiлiся даволi рана, i ўжо першым каталiцкiмбiскупам пры вялiкiм князi Мендоўгу быўдамiнiканскi манах Вiт. Талы ж быў збудаваны йкляштар гэтага ордэну ў Любчы (1250 г.), а прывялiкiм князi Гэдымiне кляштар перавялi ў На*ваградак. Гэдымiн заснаваў таксама ў Вiльнi йНаваградку кляштары франьцiшканаў. Мiсы*


Маўклівы кляштар Сапегі

Гэта дзiўнае мейсца. I дзiўныя вашы пачуцьцi.Сярод пляскатай раўнiны паступова зьяўляюц*ца муры кляштара — белыя тынкаваныя будынкiй смарагдавыя дахi, пакрытыя зялёнапалiванайдахоўкай, — на фоне блакiтнага палескага неба.

Слаўны нашчадак слаўнага канцлера ЛьваСапегi — Казiмер Леў Сапега ведаў, якi кляштарфундаваць, якi манаскi ордэн запрашаць. Бяро*за сталася адзiнай рэзыдэнцыяй манахаўкартэзiянскага закону ва ўсей краiне — ВялiкiмКнястве Лiтоўскiм. Уплыў картузаў наразьвiцьцё мястэчка быў настолькi выдатны, штопаселiшча атрымала назву Картуз*Бяроза цiБяроза*Картуская, i захоўвала яе да 1940 году.

Ужо ў ХІХ стагодзьдзi тутэйшыя расейскiячыноўнiкi складаюць легенду пра тое, што калямястэчка спыняўся «сябра беларускага народу»А. Сувораў i, адпачываючы, павесiў свой картузна бярозу. Гэтую легенду й сёньня хто ад няве*даньня, а хто й з задавальненьнем перадрукоўва*юць з кнiжкi ў кнiжкў. У свой час нават маладыАлесь Разанаў паддаўся прапаганьдзе й агiтацыiды напiсаў адпаведны верш:

— Аднойчы паходам, — легенда гаворыць, —Тут з войскам iшоў палкаводзец Сувораў.«Стамiлiся крочыць солдаты палямi,Зрабiлi прывал на зялёнай поляне.Сувораў сунiцы зьбiрае па лесе,А пыльны картуз на бярозу павесiў.

94 95

заўская Картэзiя спачатку Рэйнскай, а потымПаўночна*Нямецкай правiнцыi ордэна. УXVIII—XIX ст. прэорамi былi грамадзянеВялiкага Княства (цi былыя грамадзяне) — Бру*на Гарэцкi й Павал Генiюш, на iншых пасадах —Банавэнтур Шашкевiч i Казiмер Дабравольскi.

Будаўнiцтва Бярозаўскага кляштару распача*лося ў 1648 годзе. I мала таго, што быў абраныгод пачатку казацкiх хваляваньняў, дык за часбудаўнiцтва кляштар спазнаў разбурэньнiмаскоўскiмi войскамi (вайна 1654—1667), якiяпрыводзiлi з сабою татараў. Нямецкiявiзытатары (своеасаблiвыя рэвiзоры) ў 1655 г.так пiсалi пра гэта: «Некалькi разоў ён (кляштар)быў абрабаваны маскавiтамi, татарамi дыйпадобнымi барбарамi, пакiнуты сваiмiнасельнiкамi, якiя зьбягалi ў iншыя вобласьцi,што належалi ордэну...» Таму й скончылiбудаўнiцтва толькi ў 1689 годзе. Але пабудава*ны быў сапраўдны комплекс. Урачыстая бара*кальная брама вяла ва ўнутраны дворык, дзевылучаўся палац Сапегаў. Фундатары мусiлi часад часу адпачываць духам, схаваўшыся закляшторнымi мурамi ад дзяржаўных вiленскiхспраў ды папрокаў у сэпаратызьме з боку Вар*шавы. У бярозаўскiм касьцёле й быў пахаваныкнязь Казiмер.

У глухiм мураваным карэ насупраць палацахавалася зусiм шшае жыцьцё. Тут жылi манахi*самотнiкi. Руплiва апрацоўваючы грады ў сваiмзамкнёным дворыку й жывучы з гэтьгх градаў,самотнiкi ведалi толькi адну разнастайнасьць —малiтву ў касьцёле, на якую яны ў сваiх белыхадзеньнях траплялi па закрытых галерэях. I ўсамiм касьцёле бакавыя нэфы былi замураваныя

янэры*франьцiшканы бачылi свой шлях да Богаў жабрацтве, i таму часта не жылi ў кляштарах, авандравалi, як Вiльгельм Баскервiльскi Умбэр*та Эко. Паступова франьцiшканы ператварылiсяў саслоўе ўнiвэрсытэцкiх выкладчыкаў...

На зломе XVI i XVII стагодзьдзяў дзяржаванашых продкаў жыла ў прадчуваньнi глыбока*га крызiсу. Яшчэ былi значныя дасягненьнi ўюрыспрудэнцыi (блiскучы Статут) цi ўдойлiдзтве (Нясьвіскi касьцёл — другi помнiкбарока ў Эўропе), але сумлеў ды непаразумень*не ўжо расхiствалi беларускае грамадзтва. ХвалiРэфармацыi й Контррэфармацыi, стратаiнiцыятывы у вайне з Масковiяй, нарастаньнеўплыву Польшчы ў фэдэратыўнай РэчыПаспалiтай, — усё гэта вымагала пошукаў нова*га духоўнага апiрышча. Тыя ж франьцiшканыцi дамiнiканы ўжо сталi звыклымi, сваiмi. А кня*зя Казiмера прываблiвалi картузы, прываблiвалiня так сваiм аскетызмам, як заглыбленасьцю ўсябе, у роздум, чаго тады наогул бракавала ў гра*мадзтве. Картузы давалi самы цяжкi зарок —маўчаньня, насiлi адмысловыя галаўныя уборы,што закрывалi твар ад пiльных поглядаў iншых,а самiм пакiдалi толькi вузкую палоску зрокупад нагамi. Брыль навiсаў над вачыма, а вухiзьвiсалi з бакоў. Шапкi з брылём i атрымалi на*зву картузаў.

Першыя пасяленцы былi манахi з кляштару ўПарадыжы пад Гданьскам. А гэта ў той час — зонанямецкае прысутнасьцi. Iмёны бярозаўскiх кар*тузаў у XVII ст. такiя: Каспар Кахэлiюс, ЮлiянСэндэрман, Антонi Родэр. Прынамсi, пальшчыз*ны яны на Палесьсе не прыносiлi. А моваю iхнягажыцьця была лацiна. Падпарадкоўвалася бяро*

96 97

намер нас скасаваць, сынод хоча захапіць нашуюмаёмасьць сабе, войска нацэлілася на кляштар...Мы толькі адзіныя на літоўскай правінцыі наша*га закону, ня маем генэрала, ня маем апекуна».Гэты манах яшчэ ня ведаў, што ягоныя словынаконт вайскоўцаў будуць прарочымі.

У 1831 г. манахi пад кiраўнiцтвам свайт прэо*ра ўзялi ўдзел у паўстаньнi, хавалi iнсургентаў.Клерык кляштару Франьцiшак Камiнскi быўпаранены ў нагу ў баi пад Невелем. Падпалi падсуд і былы прэор Павал Генiюш, i Казiмер Дабра*вольскі. Кляштар быў зачынены (такi ж лёс на*паткаў i братоў бэрнардзiнаў, дамiнiканаў,франьцiшканаў ды iншых). Адна з прычын зак*рыцьця, выказаная расейскiмi ўладамi, — знач*ная фiнансавая дапамога картузаў ТадэвушуКасьцюшку ў 1794 г.

10 лiпеня 1831 г. зьяўляецца загад пра пера*дачу маёмасьцi кляштара корпусу кадэтаў у По*лацку. У у гэтым жа загадзе — словы, якiя пера*даюць трафарэт мысьленьня расейскага чына*венства ўсiх часоў’«с сего времени приказаноназывать... Березой Казенной». Кляшторныкасьцёл ператвараецца ў парафiяльны. А пасьляпаразы паўстаньня 1863—1864 гг., калi iмпэрскiпрэс узмацнiўся, а русiфiкацыя сталаправодзiцца больш выразна, да будынкаў кляш*тара падыйшлi больш радыкальна. У1866 г. уКартуз*Бярозу на сталае кватараваньне прыбыў151 Пяцiгорскi пяхотны полк, тэрмiнова сфар*маваны з рэзэрвавых баталёнаў Тыфлiскагагранадзёрскага й Самурскага пяхотнага палкоў.Iм, й ротнiкам, не было дзе начаваць, i даеццакаманда разабраць на будматэрыялы касьцёл iчастку кляшторных пабудоў. Цэгла XVII ст. —

— хавалi ад погляду мiранаў людзей, якiя самiпайшлi на абмежаваньш й замкнёнасьць. Наватадтулiны ў сьценах для перадачы ежы былi зроб*леныя з двума паваротамi, каб не было бачнатаго, хто падае ежу. Парадах тэты быў настолькiжорсткi, што некаторыя картузы ў 18 ст.пераходзiлі ў крыху вальнейшы законфраньцiшканаў.

Касьцёл быў дамiнантай кляшторнага комп*лексу. У ягонай архiтэктуры адбiўся сiнтэз мяс*цовых беларускiх традыцый i прыёмы валоскiх(iталiйскiх) майстроў — процiпастаўленьне мяк*кага ў вабрысах галоўнага фасаду й манумэнталь*нага ў будове вежы*званiцы, якая нетрадыцый*на для Беларусi далучалася да галоўнае апсiды.Затое гэта было зусiм традыцыйна для Равэны —сталiцы барбараў, якiя ў пятым стагодзьдзiзруйнавалi Рым. I гэтая вежа ў Бярозе была ўзбро*еная гарматамi. А спатрэбiлiся яны i ў пачаткуXVIII ст. — у часе чарговых прэтэньзiяў Швэцыiда Рэчы Паспалiтай. Дзеля абарончых мэтаў быловымуравана яшчэ некалькi вежаў.

Аднак вайсковыя падзеі — не галоўная прык*мета ў гістрыі кляштара. Уражвае гаспадарчаядзейнасьць — бровары, майстэрні па вырабу да*хоўкі і гадаваньне чарапах Стварыўшы своеасаб*лівую ферму, картузы здолелі аклімазываць гэ*тых жывёлаў на палескай зямлі. Кавалак панцы*ра такой чарапахі (прычым, не мясцовай жоўлы)*быў знойдзены ў слаях 18 ст. Пад час архэалягіч*ных раскопак. Нешта экзатычнае чуваць і ў прад*пісаньнях для ніжэйшых манахаў, якія правініл*ся: апрацоўка вінаградніка, праца ў разарыюме.

Пералом у гісторыі кляштара адбыўся ў XIX ст.У 1819 г. малады манах скардзіўся: «Ёсьць вялікі

98 99

Алег Дзярновiч

Ордэн Сьвятой Брыгiты

Пачынальнiкаў менш распаўсюджаныхманаскiх законаў мы звычайна знаходзiм нятолькi у традыцыi, але i ў дакумэнтальнай гiсторыi.

Час Сьв. Брыгiты Швэдзкай для Скандынавii— гэта пачатак новае эпохi, так званагапозьнекаталiцкага пэрыяду XIV—XV стст. Але ў1302*м годзе, годзе нараджэньня Брыгiты (цi ўшвэдзкай транскрыпцыi Бiргiты), дачкi князяБiргера, Швэцыя — яшчэ самая адсталая краiнаСкандынавii, яна ня мае такой багатай духовайкультуры, як Нарвэгiя, такой народнай адукацыi,як Iсляндыя, не такая магутная й населеная, якДанiя. Толькi сто гадоў у Швэцыi будуюць гатыч*ныя бажнiцы. А самi швэды — яшчэтрадыцыяналiсты. Толькi з XIII ст. яны перайшлiз рунаў на лацiнскi альфабэт, прынесены зБрытанii. Але ў канцы XV ст. ужо будзе надрука*ваная першая кнiжка па*швэдзку, распачнеццапэрыяд iнтэлектуальнага абуджэньня. Шмат учым на гэта паўплывала дзейнасьць Сьв. Брыгiтызь яе досыць рэдкай для Скандынавii актыўнайрэлiгiйнай пазыцыяй. Рыма*каталiцкая сьвятая— патронка Швэцыi, насельнiкi якой яшчэ ўXVI ст. парвалi з Рымам. Гэты прыклад уяўляец*ца цiкавым з гледзiшча асэнсаваньняпратэстантамi сваей каталiцкай спадчыны.

Але для нашае тэмы ўсё ж больш iстотна буд*зе ўбачыць жаноцкi пачатак у дзейнасьцi

сапраўды выдатнае якасьцi. Яе скарысталi прыбудаўніцтве казармау, якiя атрымалi назву Чыр*воных — з*за нетынкаваных цагляных сьцен. Лесказармау сымбалічны. Спачатку тут месьцiлiсярасейскiя вайскоўцы. У 1930*х гадох польскiяўлады арганiзавалi тут канцлягер, на зьмену яко*му ў 1939—1941 гг. прыйшоў канцлягер савецкi,потым — нацыскi. Сёньня там ізноў казармы,савецкiя. I ўсё гэтак жа й называюць памiжбярозаўцамi — Чырвоныя казармы.

Дарэчы, пасьля царскага указу 1905 годупрарэлiгiйную талерантнасьць, у вадной з аца*лелых прыбудоў бярозаўскага комплексу зьяві*лася каплiца. І яшчэ ў 20*х гадох гэтай капліцай іруiнамi апекаваўся сiвы паўстанец 1863 г. Вале*ры Куль, якi апавядаў наведнiкам пра былыкляштар. Лёс больш так i ня стаў да кляштаралiтасьцівым. Лiтаральна перад прыездам архео*лягаў улетку 1989 г. з палаца былi выведзенысьвiньні Мiнiстэрства абароны СССР. Там сап*раўды знаходзiўся сьвiнарнiк. Зараз жывелаўперабазавалі блiжэй да рэшткаў касьцёла. У су*тарэньнях касцёлу, дзе захоўвалiся рэшткiзаконьнiкаў, 15 трунаў роду Сапегаў i 42 труныiншых сьвецкiх асобаў цяпер гнiе бульба, а кляш*торны двор ператвораны ў звалку мэталялому.

Тое, што некалi было унесена, ў Францускуюэнцыкляпэдыю мастацтваў, сеньня выклiкаепачуцьцё жалю. Бог бачыць, ня толькi нашая угэтым віна.

Р.S. Аўтар выказвае шчырую падзяку за маг*чымасьць карыстацца некаторымi гiстарычнымiзьвесткамi сп. Валяньцiну Калнiну.

100 101

сутнасьцi — алегорыi, паэтычныя фiгуры,уласьцiвыя жанру Адкрыцьця.

Выдадзенае ў 1492 г. «Адкрыцьцё Сьв.Брыгiты» зрабiла мацнейшае ўражаньне на муж*чын, стала крынiцаю натхненьня Грунэвальда(Матыса Нiтарт*Готарта), якi бачыў сябе нятолькi мастаком, але настаўнiкам i прапаведнiкам.Невыпадкова, што сюжэты з «Адкрыцьця» такпаўзьдзейнiчалi менавiта на прадстаўнiкоў ня*мецкага Рэнэсансу, бо этычна*рэлiгiйнаянакiраванасьць у iм была выяўленая больш моц*на, чым у якой*небудзь iншай мастацкай школе.Касьцёл прызнаў «Адкрыцьцё» карысным дзе*ля навучаньня вернiкаў, але гэта ня значыць, штокасьцёл абавязаў прызнаваць «Адкрыцьцё» якпраўдзiва дагматычнае. За асобаю ў любым вы*падку пакiдаецца прастора для самастойнаедзейнасьцi, у тым лiку й духовай — што тычыццаяк Брыгiты, так i чытачоў «Адкрыцьця».

Сьв. Брыгiта акрамя «Адкрыцьця» йакiнула йканстытуцыю ордэну, утворанага ёю. Першы такiкляштар Брыгiта (ужо стаўшы ўдавою) заснава*ла ў мясцовасьцi Вадстэн у сваёй роднай Швэцыiў 1346 г. Там была разгорнутая актыўнаялiтаратурная дзейнасьць, пераважна пераклад*чыцкая. Перакладалiся жыцii сьвятых, гамiлii,тэалягiчныя творы й г. д. Гэтая так званая«брыгiцкая лiтаратура» ў канцы XIV i пачаткуXV стст. распаўсюдзiлася таксама ў Нарвэгii йДанii. Багатая на ляiцызмы мова нарвэскiх перак*ладаў гэтай лiтаратуры атрымала назоў«брыгiцкай нарвэскай» (birgittiner*norsk).Вадстэнскi кляштар стаў буйнейшым цэнтрампашырэньня рэлiгiйнай лiтаратуры ўСкандынавii. Утвораны ордэн быў ведамы як

Брыгiты. Пабраўшыся шлюбам у 16 гадоў (штозусiм ня рана для таго часу), Брыгiта знайшлапаразуменьне са сваiм мужам князем Ульфанаму сваiх памкненьнях, знайшла паразуменьне зусiмi сваiмi дзецьмi, а iх было восем. Уся гэтаясям’я мае значныя заслугi перад каталiцкiм кась*цёлам, што падкрэсьлiвае своеасаблiвасьць яе ўтагачасным скандынаўскiм грамадзтве.

Такiм чынам быў зьдзейсьнены лацiнскi рэ*ванш за папярэднiя пра*паганскiя стагодзьдзiСкандынавii. I адзiны твор сярэднявечнай швэд*зкай лiтаратуры, якi стаў шырока вядомы ў Эў*ропе, — менавiта «Адкрыцьцё Сьв. Брыгiты». Напрацягу доўгага часу аўтарка надыктоўвала ягосваiм духоўнiкам. Але для вернiка гэтая кнiга —не лiтаратурны твор, а праява такой цудоўнайзьявы, як Адкрыцьцё, як шчырасьць Божая. Тлу*мачэньне гэтай зьявы складае асобную прабле*матыку ў тэалёгii.

Лацiнскi адпаведнiк тэрмiну — revelatio, адс*ланеньне заслоны, якая перашкаджае зразумецьнейкую праўду. I ў сьцiслым сэнсе Адкрыцьцёможа разумецца як пазнаньне Бога са спраў тва*рэньня. Больш шырака — як навучэньне аб ня*ведамай праўдзе. У вузкiм сэнсе тэалёгiя разгля*дае Адкрыцьцё як рысу, што характарызуепраўдзiвую рэлiгiю. Але ня кожнаму даецца ша*нец увайсьцi ў духовы кантакт з Богам, а толькiабраным iм, прычым пэрсанальна (per se).Брыгiта перадала гэтыя моманты спасьцiжэньняз усёй сiлаю жаноцкага ўспрыйманьня. Яна га*ворыць пра свае мроi. Але «Адкрыцьцё» — гэтаня толькi аповед пра трансцэндэнтныяперажываньнi, але й прыпавесьць, дзе аўтаркаўгаворвае, ганьбiць, прарочыць. Мроi Брыгiты па

102 103

Затое Гарадзенскi брыгiцкi кляштарпраiснаваў досыць доўга. У гэтае слаўнае местабрыгiтак запрасiлi ў 1634 г. надворны лiтоўскiмаршалах Крыштап Весялоўскi й ягоная жонкаАляксандра з Сабескiх. Пан Крыштаппадкрэсьлiваў асаблiвую павагу да жаночае часткiсвае сям’i — да жонкi й прыёмнае дачкi Грызэль*ды Сапяжанкi, таму й запрасiў «найбольшжаноцкi» закон. Ужо потым зьявяцца паданьнi,нiбы К. Весялоўскi, ня маючы нашчадкаў пасьлязаўчаснае сьмерцi жонкi й адзiнае дачкi, у памяцьпра сваю сям’ю фундаваў грошы на брыгiцкi кась*цёл. Тое, што гэтую легенду як гiстарычную рэалiюпадаюць сучасныя выданьнi — цiкавы прыкладфальклярызацыi вобразаў гiстарычных асобаў.

У 1636 г. у Гораднi быў пабудаваны драўляныкасьцёл, а празь дзесяць гадоў — асьвечаны мура*ваны. Узьведзены ў часы раньняга барока, помнiктыпалягiчна належыць да так званага любэльс*кага тыпу рэнэсанснага касьцёла. А ўжываньнефантастычных алегорый, гратэску, наданьне на*туральным формам штучных дэфармацыяў гаво*рыць пра значны ўплыў маньерызму — вапняко*выя парталы брыгiцкага касьцёлу маюць элемэн*ты арнамэнтаў у форме акоўкi, фантастычныхгрыфонаў i расьлiнаў. А драўляная разьба дэкоруiнтэр’еру сваiмi формамi нагадвае матывы вуш*ной ракавiны — фармальнага адпаведнiкаЛябiрынту, зьяўляецца вельмi рэдкай на Беларусi.

Але каб усё гэта пабачыць, трэба патрапiць завысокую мураваную агароджу, прайсьцi праз тойжа партал. Калі ж Вы, сьпяшаючыся, хутка йдзя*це па вузкiх гарадзенскiх вулках, дык усё адноня зможаце не зьвярнуць увагу на бадай самуюпрыкметную рысу касьцёла — сграфiтавы фрыз:

брыгiцкi, а таксама як закон Збавiцеля — тамушто галоўныя рысы рэгулы Брыгiта атрымалападчас Адкрыцьця («Regula ab ipso Dominoaccepta»). Ордэн вызначаецца культам пакутаўХрыста й Марыi. Ужо ў 1349 г. ён быў зацьверд*жаны папам. Рэгула не была вельмi суворая йнаблiжалася да рэгулы Сьв. Аўгустына. Наадва*рот, суворым было стаўленьне да разьвiтаньня зьсьветам праз пастаянны напамiнак пра сьмерць— таму перад уваходам на хоры ў касьцёлахбрыгiтак стаяць катафалкi, таму абатысы штод*зённа праводзяць мнiшак па мясцовых кладох.

Нягледзячы на тое, што некалькi кляштараўбрыгiтак мелася ў Францыi ды Йталii, гэты ор*дэн усё ж быў паўночна*эўрапейскiм утварэнь*нем i найбольш пашырыўся ў Швэцыi, Англii,паўночнай Нямеччыне, г.зн. у краiнах, дзе пера*магло пратэстанцтва. Менавiта на вулiцах гара*доў гэтых краiнаў найчасьцей можна было спат*каць мнiшак у попельных рызах i плашчох,зашпiленых на драўляныя гузiкi.

Галоўнаю ж мэтаю ордэну зьяўлялася пашы*рэньне пашаны да Божае Мацi. Самое засна*ваньне закону было праяваю марыйнага культу.У рэгуле закладзена таксама iмкненьне адпавя*даць дуалiзму чалавецтва — пажадана было ўкожным горадзе засноўваць парныя кляштары— жаночы й мужчынскi. Але не заўжды кляшта*ры ўзьнiкалi як падвойныя, найчасьцей — толькiжаночыя. Так склалася й на Беларусi.

У нашым краi йснавала ўсяго два брыгiцкiякляштары. Першы, заснаваны ў Берасьцi�Лiтоўскiм, быў неўзабаве перанесены ў Луцк,таму не засталося нiякiх матэрыяльных сьвед*чаньняў пра яго знаходжаньне на Беларусi.

104 105

Палітыка

Ю. Ш.Радзівілы

больш чым багатыябольш чым магнаты

больш чым род

Аляксей БацюкоўАвантура беларускай шляхты


Crimen Perduellionisабо справа смаленскага ваяводы

Януш Тазьбір

Партрэты ў плямахГісторыя за кратамі суб’ектыўнасьці

Наталя Гардзіенка

Патрыятычная зорка «Мадам дэ Бар»

Яўген Анішчанка

Просім, пан генэрал

па ўсім фасадзе цягнецца арнамэнтны пас, утво*раны вышкрэбваньнем верхняй белай тынкоўкi,пад якой знаходзiцца амаль чорная (у вапну да*даваўся драўнiнны вугаль). Атрымалiся досыцьяркiя й рэльефныя выявы анёлаў, цмокаў,расьлiнаў — на чорным тле. Сграфiтавы фрызкасьцёла быў створаны на завяршальным этапеўпрыгожваньня бажнiцы (1642—1645 гг.).

Але сграфiта зьяўляецца тыповай рэнэсанс*най тэхнікай, і з разьвiцьцём барока было асуд*жанае на забыцьцё — затынкавалi сграфiта й нагарадзенскiх Брыгiтках. Ужо ў 80*я гг. XX ст.падчас натурных дасьледаваньняў архiтэктурызнайшлі сьляды*рэшткi сграфiта. Фрыз цалкамрэстаўравалi, стварыўшы тым самым прэцэдэнтпрактычнае рэалiзацыi выдатных распрацовакменскай школы рэстаўрацыi (праектнай часткі).

За агароджаю яшчэ захаваўся драўляны лямус(жыльлёва*гаспадарчая пабудова) XVIІI ст. Па*добных старажытных будынкаў у нас больш няма.

У мастацкую прафаму iнтэр’еру касьцёла ўва*ходзілі й партрэты фундатараў. Яны стваралiсяразам з кляштарам — у першай палове XVII ст., iпрадстаўляюць малавядомую гарадзенскую шко*лу жывапiсу. Праз хвалi драпiровак у гэтых парт*рэтах адметна вырашаны асяродак. Схаваныя ўчасе Другой сусьветнай вайны партрэты былiзнойдзеныя ў сутарэньнях касьцёла ў 1966 г. эк*спэдыцыяй Мастацкага музэю. Пры ўважлiвымразглядзе пад постацьцю Крыштапа Весялоўска*га ў куце дасьледчыкi прачыталi надпiс: «Нале*жыць да кляштару закона Брыгiты».

Брыгiцкi закон быў апалiтычны, што й пасп*рыяла ягонай захаванасьцi. У Гораднi кляштарбрыгiтак дзейнiчаў яшчэ на пачатку XX ст.

106 107

Ю.Ш.

Радзівілыбольш чым багатыябольш чым магнаты

больш чым род

Гісторыя ня тая асоба, якой можна сказаць:«Я вас знаю!» З гэтай асобай у лепшым выпадкуможна быць знаёмым, бо хто ж здолее сказаць:«Я ведаю жыцьцё!»?

Гісторыя жыве ўласным парадкам, але восьнехта з людзей, што йснуюць у сьвеце сваіх ілю*зый, набліжаецца да яе, і тады, падхоплены ёю,творыць штось значнае, за шо потым астатніяназываюць яго вялікім. Здаецца. цэлым сузор’*ем такіх вялікіх людзей быў на працягу 600 гадоўрод Радзівілаў.

Яны заўжды хацелі свайго, і ці дабіваліся сваемэты, ці не даходзілі да яе на паўкрок, але вынікахняе дзейнасьці заўсёды перавышаў іхнія жа*даньні і потым сам ужо прымушаў іх дзейнічацьадпаведным чынам. Прыгадаем асноўныя буй*ныя прадпрыемствы Радзівілаў ад пачатку (пер*шы верагодны ўспамін пра іх — 1401 год).

Пасьля сьмерці Вітаўта ў Вялікім КняствеЛітоўскім пачалася жортская нутраная бараць*ба, падчас якой аднавіліся нават некаторыяўдзельныя княствы (Кіеўскае й Валынскае).Цэнтральная ўлада была вельмі слабая і тамуасаблівую ўвагу набыў польскі фактар, які заўж*ды пераважваў шалі ўлады ў бок саюзьнікаўПольшчы. Расеі (і расейскага фактару ў Княстве)тады яшчэ не існавала. І таму галоўным носьбі*

108 109

дзесяцігодзьдзяў не давалі шляхце ўзьняць га*лаву. Радзівілы ў гэты пэрыяд (І палова XVI ст.)уваходзілі ў вярхоўнае дзяржаўнае кіраўніцтваі ў сярэдзіне XVI ст. пасьля рамантычнага шлю*бу караля Жыгімонта Аўгуста з БарбарайРадзівіл (удавой Ст. Гаштольда) сталі некарана*ванымі каралямі ВКЛ.

Тым часам лягер самастойнай шляхты ўсёбольш арыентаваўся на Польшчу, як вонкавагасаюзьніка супраць магнатаў, якія ўсё больш на*біралі антыпольскае арыентацыі. Роля шляхтыў войску расла. Шляхта заваёўвала сабе ўсёбольш палітычных правоў. Яшчэ адна сіла — сла*вянскі «фундамэнталізм» — па меры росту Мас*квы ператваралася ў расейшчыну, і таму магна*тэрыя тады была адзінай сілай, якая захоўваладзяржаву. Радзівілы ж былі лідэрамі магнатэрыі.

Менавіта дзяржаўнае мысьленьне заўждыбыло іхняй ідэалёгіяй. Праблемы жмудзка*ката*ліцкія і праваслаўныя адыйшлі на другі плян.Радзівілы дасьпелі да кіраўнічае дынастыі. Зас*тавалася толькі стаць ёю. А іхняе сьветаўспры*маньне (вялікалітоўскасьць) падзялялася цяперледзь ня ўсёй магнатэрыяй ды магнацкай шлях*тай. І вось за паўкрок да кароны прыйшла Рэ*фармацыя.

Дзеля кароны трэба было стаць рэфармата*рамі і пад новымі сьцягамі хутчэй кансалідавацьсвой лягер, каб сапраўды дасягнуць станвоішчакіраўнічае дынастыі. У Польшчы тым часам рас*пачалася контррэфармацыя, апазыцыйнаяшляхта ў ВКЛ — пракаталіцкая, у Маскве — пра*васлаўны фанатызм. Сваё праваслаўе невядомакуды глядзіць і дэмаралізаванае. Кальвінізмдаваў грамадзтву магчымасьць ачышчэньня і

там унутраных настрояў рэальна стала каталіц*кая партыя, толькі яна магла спадзявацца напольскую дапамогу.

Каталікі Княства ў той час — гэта пераважнанашчадкі хрышчаных 50*70 гадоў таму балтаў.Яны ўжо былі моцна здэнацыяналізаваныя і па*водле гэтай прыкметы расколатыя. Сярод ката*ліцкага лягеру выразна выдзяляліся дзьве гру*поўкі: жмудзка*каталіцкая старостаў жмудзкіхКежгайлаў, што арыентаваліся на перавагу ў краі*не каталікоў*балтаў над славянамі*праваслаў*нымі і вялікалітоўская партыя Радзівілаў*Гаш*тольдаў, якая марыла пра інтэграцыю грамадзт*ва, пра царкоўную вунію й дыстанцыраваньнеад Польшчы.

Гэтая другая партыя не аднойчы спрабавалаўзяць усю ўладу ў свае рукі: у 1457 г. яны наватраспачалі няўдалы рокаш за прагалошаньнеМікалая І Радзівіла Вялікім князем Літоўскім.Але ўрэшце больш уплыву атрымалі Кежгайлы,і Княства ў канцы XV ст. уступіла ў эпоху фаль*варкаў і войнаў з падужэлай Масквой і татарамі,будучы ў сярэдзіне слабым і дэзынтэграваным.

Радзівілы па*ранейшаму ўзначальвалі па*мяркоўна*каталіцкі лягер, які так і не пачаў да*мінаваць, і прадухіліць паразу ад Масквы немаглі. Адпадзеньне ад Масквы найбольш сэпа*ратысцкіх рэгіёнаў Княства спрыяла аслаблень*ню ў ВКЛ славянскага «фундамэнталізму», арост шляхты, як грамадзкага слою, на Падляш*шы й Віленшчыне прывёў да палітычнае пераг*рупоўкі: абодва магнацкія каталіцкія лягерызблізіліся, пусьцілі ў сваё асяродзьдзе буйней*шых праваслаўных магнатаў (Астрожскіх най*перш) і гэтак супольнымі намаганьнямі шмат

110 111

ў іх з прыхаванай дапамогай сваіх каталіцкіхкрэўных самую багатую латыфундыю Рэчы Пас*палітай — Слуцкае княства (1600 год). Гэткімчынам вялікалітоўскі ўплыў роду ў ВКЛ на*столькі пашырыўся, шо ледзь ня зьвёў на ніштовынікі Люблінскае вуніі.

Менавіта ў сьвятле палітыкі Радзівілаў ішліўсе культурныя працэсы ў межах тагачаснагаВКЛ. Любое ваеннае, эканамічнае, культурнаепытаньне, што тычылася краіны, вырашалася ўНясьвіжы ды Слуцку. А якая сымболіка: побач уНямеччыне ідзе 30*гадовая вайна пратэстантаўз каталікамі, у Францыі й Галяндыі такая вайнатолькі скончылася, а ў ВКЛ — лідэры адпавед*ных канфэсійных партый на першае месца ста*вяць сямейныя ды дзяржаўныя каштоўнасьці! Ігэта нармальна, бо не ідэя цікавіла заўжды Радз*івілаў, а дзяржава і чалавек.

Характэрна, што падчас падзеяў 1655 году,калі саюзная польская армія перайшла да швэ*даў, а сваіх сілаў супраць маскоўцаў не хапіла,гетман арміі ВКЛ кальвініст Януш Радзівіл зак*лючыў са швэдамі антырасейскі саюз з умовайадраджэньня пасьля перамогі менавіта ВКЛ(збольшага ў межах Берасьць*Літоўскага, Мен*скага і Наваградзкага ваяводзтваў), а ня РэчыПаспалітай. Саюз са швэдамі быў дапоўненыпэўным саюзам і радзтвом з БагданамХмяльніцкім і Сяміградцамі. А каталіцкія сваякіЯнуша Радзівіла (пры ўсёй парадаксальнасьцісытуацыі) ваявалі на другім баку, але, як тое нядзіўна, супраць аднаго ворага і паміж сабою Рад*зівілы імкнуліся не сустракацца.

Канец вайны і замірэньне толькі на нейкі часпаменшылі моц пазыцыі Радзвілаў. Ужо ў кан*

кансалідацыі на адрознай ад суседзяў глебе.Мікалай Радзівіл Чорны, узначаліўшы ў 1553 г.пратэстантаў, зрабіў гэта як кароль, правадыркраіны, а не як першы прыдворны караля. Няў*дача гэтага курсу была абумоўлена ўзмацнень*нем падчас Лівонскае вайны пазыцый дробнайшляхты, адколам ад лягеру магнатэрыі ўкраінс*кай часткі, якая была напалоханая крымскімінабегамі, і здрадніцкім уціскам Польшчы. Пасутнасці па Вялікім княстве быў нанесены ад*начасовы ўдар (ці была прадэманстраваная паг*роза нанесьці такі ўдар) усімі ягоным суседзямі.І толькі гэты націск здолеў разбурыць арыстак*ратычны магнацкі лад ВКЛ з тэндэнцыяй да Рад*зівілаўскай манархіі і накіраваць эвалюцыю гра*мадзтва ў бок шляхецкай рэспублікі. Цікава, штоў гэты час Радзівілы не пайшлі на грамадзянс*кую вайну, а, можна сказаць, арганізавана ад*ступілі.

Яшчэ ў 30*х гадох XVI ст. склалася вялікая ла*тыфундыя Радзівілаў: Нясьвіж, Біржы, Алыка,Лахва... Цяпер асаблівую ўвагу яны зьвярнулі наразьвіцьцё сваіх уладаньняў. Пасьля Люблінскайвуніі Радзівілы вонкава нібыта раскалоліся накаталіцкую (па лініі Мікалая Радзівіла Чорнага)і кальвінскую (па лініі Мікалая Радзівіла Рудо*га) галіны. Каталікі на чале зь Мікалаем Радзіві*лам Сіроткам хутка зноў дасягнулі галоўных па*зыцый у ВКЛ, а потым і ў Рэчы Паспалітай. Акальвіністы працягнулі ранейшы курс, усё болейарыентуючыся на Прусію й Швэцыю. Яны не*калькі разоў спрабавалі адчыніць альтэрнатыў�ны езуіцкаму кальвінскі унівэрсытэт, некалькіразоў стаялі на мяжы грамадзянскай вайны зкаталіцкім лягерам Хадкевічаў і, зрэшты, адбілі

112 113

цы 17 ст. Радзівілы*каталікі паставілі перад са*бой мэту стаць уладарамі ўсёй Рэчы Паспалітай.Зьмянілася мэта роду, зьмянілася мара, зьмяні*лася і краіна. (Вялікалітоўскіх сэпаратыстаў —Сапегаў ня выратаваў і Карл ХІІ). Бязьмежнымамбіцыям была кінутая пад ногі старая радзіма.Але ці ня мелі Радзівілы рацыі? Яны мелі сваюпраўду. Яны стваралі народ. Прынамсі, мелі нагэта права.

У Паўночную вайну першы й адзіны раз угісторыі расейцы ваявалі на адным баку з Радзі*віламі і шмат у чым перамаглі. Пасьля гэтай вай*ны дзьве асноўныя групоўкі вялі барацьбу закарону: Фамілія (Чартарыйскія) і Радзівілы.Цяпер Расея зноў падтрымлівала не Радзівілаў.Можа, і тут ёсьць нейкі сымбаль? Менавіта Фа*мілія — Станіслаў Аўгуст Панятоўскі прывёў дакраху Рэч Паспалітую. Радзівілы і Літва лічыліРэч Паспалітую сваёй дзяржавай і былі ейнымапірышчам. Не яны яе разбурылі, можа, і ня імбыло яе аднаўляць? Зноў за паўкрок ад кароны— страта сваёй дзяржавы. Зноў, як у свой часРадзівілы*кальвіністы не зьмірыліся са стратаюВКЛ, так Радзівілы*каталікі ў канцы XVIІІ ст. незьмірыліся са стратаю Рэчы Паспалітай. Княж*на Тараканава, у нейкім сэнсе Е. Пугачоў, Тур*цыя — усё было выкарыстана Радзівіламі суп*раць Расеі.

А багацьці? Хто быў багацеўшы за іх у Эўро*пе? Чвэрць, па іншых пдаліках — да паловы пры*гонных Рэчы Паспалітай належала ім. Гарады,мястэчкі, войскі, ваенныя вучэльні, флот, тэат*ры, шпіталі, школы...

У свой час прыйшоў Напалеон. Але чаму ённе перамог? Усё, што было пасьля Напалеона —

гэта інэрцыя, доўгі закат роду разам з закатамшляхты і шляхецкай дзяржавы. Зьнкла яшчэадна айчына Радзівілаў. Але застаўся род, якініколі ня здраджваў ніводнай і асабліва ніколіня здраджваў сабе.

Рурыкавічы ды Раманавы стварылі Расею,Ягелёны — старую Польшчу, Бурбоны, Габз*бургі... Што стварылі Радзівілы? Чые Радзівілы?Хто ніколі ня скажа ім «здрадзівілы»?

Здаецца, прыйшоў час сказаць сабе, што сёнь*няшняя Польшча — ня Рэч Паспалітая, і прыйш*ла пара шукаць новую Айчыну. А якому народу,акрамя нас, яны патрэбныя такія, як ёсьць? Камупатрэбныя ня міты, а проста праўда пра сябе?

Цікавы лёс сымбаля нацыі. Якая веліч учын*каў і мэтаў! Сумна, што гэтая веліч зьнікае...

114 115

Можна было б традыцыйна жаліцца, што і тутдалі маху літаратары, не стварылі грандыёзныху сваёй патрыятычнасьці твораў, але па*першае,тая ж няхай і славутая Клушынская бітва — да*лёка не адзіная і ня першая ў сьпісе неапяянайвоінскай славы беларусаў, а па*другое... такі, ціблізкі да такога, твор ёсьць.

Маскоўскі паход вачыма жаўнераСамуіл Маскевіч паходзіў зь беларускага шля*

хецкага роду, зь мястэчка Сэрвач пад Наваград*кам. З 21 году — прафэсійны ваяка, як сказалі бцяпер. Ён біўся пад Кокенгаўзэнам, ваяваў з паў*станцамі падчас рокашу супраць караля, затыму 1609 г. наняўся валянтэрам у войска Рэчы Пас*палітай, што выправілася ставіць на чале Расей*скай дзяржавы сына Жыгімонта Вазы, каралев*іча Ўладзіслава. Далей былі аблога Смаленску,тая самая Клушынская бітва, узяцьце Рослава,пастой у Маскве, і, нарэшце, вяртаньне з маскоў*скай авантуры на Радзіму. Тут, у Наваградку, ёнсыстэматызаваў свае ранейшыя дзёньнікі, да*поўніў іх мэмуарамі, і выйшаў знакаміты ў вузкіхколах «Дыярыюш Самуіла Маскевіча». Павод*ле гэтых нататак ужо цяпер можна здымаць кіно,што праўда, не на «Беларусьфільме» (ня толькітаму, што ў іх дэкарацыя згарэла).

Што бачыць жаўнер на вайне? Зусім ня тое,што прыдворны летапісец. Тут параза з прысма*кам здрады ці кулюарнай грызьні ніколі не адаб*’ецца пустацьветам патэтыкі. Тут перамога нажылах, калі адзін супраць пятнаццаці — гэта ўжоне хваласьпеў, гэта дзякаваньне Богу за цуд.Неперадузятасьць — бадай найпрыгажэйшаярыса «Дыярыюшу».

Аляксей Бацюкоў

Авантура беларускай шляхты

Расея сьвяткуе 4 лістапада Дзень нацыяналь*нага адзінства — дзень вызваленьня Масквы ў1612 годзе. Нашы продкі бачылі тыя падзеі з*заіншага боку крамлёўскага муру. Адным зь іх быўСамуіл Маскевіч зь мястэчка Сэрвач пад Наваг*радкам. З 21 году — прафэсійны ваяка. У 1609году наняўся добраахвотнікам у войска РэчыПаспалітай, што выправілася на Маскву...

4 лістапада наш усходні сусед адзначацьмеДзень нацыянальнага адзінства — у гонар паў*станьня Мініна й Пажарскага, што паклала ка*нец Смутнаму часу ў маскоўскай дзяржаве ў па*чатку XVII ст. і т.зв. «польскай інтэрвэнцыі».Вобразы галоўных маскоўскіх паўстанцаў, заб*ранзавелыя на Краснай плошчы Крамля, апетыяарыямі й дзіцячымі вершыкамі «Сусанін*герой»,праз жывучую расейскую імпэрска*савецкуюспадчыну дагэтуль складаюць выразны эмацый*ны кантэкст, празь які большасьць беларусаўуспрымае падзеі гэтай гісторыі. Некаторыя —згадваючы, што заведзеныя ў балоты палякі быліня толькі палякамі. Але пакуль выправа шляхтыРэчы Паспалітай на заваяваньне маскоўскагастальца не атрымала ў нашай нацыянальнайгістарыяграфіі істотнай увагі, так і застаецца гэ*тая настальгія па адэкватнасьці ўспрыняцьцяабстрактнай і найчасьцей — безэмацыйнай.

116 117

Пахолкі захапілі горадУся далейшая апэрацыя — чыстая авантура

ад пачатку да канца. Крыху болей шасьці тысячшляхціцаў мусілі разьбіць умацаванаешвэдз¬кім корпусам войска Шуйскага і за*хапіць Маскву. Як перыну асмаліць. Што казацьпра настроі шляхты ў войску Рэчы Паспалітай,калі іх пахолкі («пахолак» — збраяносец, слуга),выпраўленыя сабраць правіянт пад Бранскам,заадно заваёўваюць Рослаў.

Частка маскоўскага войска (Маскевіч даелічбу 8000, але яна відавочна перабольшаная)атайбавалася на рацэ Сеж у чаканьні асноўныхсілаў Шуйскага. Абклаўшы гэтую частку дзьвю*ма ротамі і казакамі, астатняе сваё войска польныгетман кіруе насустрач Шуйскаму, каб засьпецьяго зьнянацку. 2500 вершнікаў (Энцыкляпэдыягісторыі Беларусі дае лічбу 6325) і 200 чалавекпяхоты, коньніцы, некалькі лёгкіх гармат. 24 чэр*веня 1610 году гэты атрад прабіраецца ўначыпразь лес і нечакана апынаецца перад праціўні*кам. Лягер Шуйскага засьпеты зьнянацку. Жул*кеўскі падпальвае суседнюю вёску, каб дымампрыхаваць сапраўдную колькасьць сваіх вояў, ізагадвае трубіць у трубы, біць у бубны. Саюзныяз маскоўцамі швэды выступаюць насустрач, вой*ска Шуйскага таксама.

«Пры нашай малалікасьці жахліва было на*ват кінуць позірк на гэту незьлічоную процьмуворага», — какетнічае аўтар дзёньніка, і на ста*ронках закіпае бой. «Няхай пра гэту бітву апа*вядае больш падрабязна той, хто толькі дзівіўсяна яе, а мне цяжка было, і губы перасыхалі». Не,тут ён ізноў какетнічае. А, вось «Ад золку летня*га дня і да абеду гадзін пяць» роты, «якім па во*

Аблога Смаленску. Маскевіч у харугве князяПорыцкага, пад чалом гетмана Жалкеўскага.Аблога цяжкая, доўгая, нудная. Абстрэлы, пад*копы, вылазкі. У адзін дзень, падкапаўшы пэтар*ду пад браму, нападнікі ўдала падарвалі яе, такшто вароты адчыніліся. Сотня шляхты ўварва*лася ў горад, і ўжо пачалі маскоўцы кідацца сасьцен крэпасьці, каб схавацца ў царкве, але «...зпрычыны бязладзь¬дзя нашага і нашых памы*лак не блаславіў Пан Бог гэтага мерапрыемства».За першай сотняй на штурм не пайшоў ніхто, бо«нашыя начальнікі, баючыся раскрыцьця сваіхплянаў і здрады, не папярэдзілі ў свой час нікоганават з тых палкоўнікаў, якія камандавалі пяхо*таю. Казалі, што здрадзіў вугорац Марак, які быўкапітанам каралеўскай пяхоты. Ён не пайшоў упралом ці таму, што ня меў духу, ці то па згодзе зпраціўнікам». Аблога працягвалася яшчэ амальдва гады.

А пакуль што маскоўскі самадзержац ВасільШуйскі выступае з 35*тысячным войскам, кабдапамагчы недаціснутым смалянам. З гэтага мо*манту каралеўскае войска дзеліцца напалам: аднапалова, разам з каралём і гетманам, мусіць заста*вацца пад Смаленскам, другая, складзеная з най*мітаў, — ісьці насустрач Шуйскаму. Чы не наго*да для расколу? Буйныя польскія магнаты, паныПатоцкія, што прывялі 2000 вершнікаў, не жада*юць выступаць «у полі», бачачы хуткую здачуцытадэлі і хочучы запісаць славу за ўзяцьцеСмаленску на сваё імя. Гетман Жалкеўскі, «ба*чачы іх няшчырасьць і ведаючы, як неабходнаягэтая апэрацыя, насуперак звычаю і прыстой*насьці» кідае лягер, караля і кіруе сваю часткувойска насустрач Шуйскаму.

118 119

мае на пастой жменьку заваёўнікаў — тыя, каб някідалася ў вочы іхная малалікасьць, увайшлі «бязладу» і адразу разбрыліся на пастой.

Пастой, рыхтаваны на месяц, завяршыўсяпраз паўтара году. Пазьней гісторыкі напішуць,што завяршыць авантуру паспалітай шляхты нядаў сам кароль Жыгімонт — схіляючыся да ідэіуніі Рэчы Паспалітай з Расеяй, ён не адпусьціўсвайго сына ў Маскву прымаць царскі тытул.Гэта, а таксама натуральны народны гнеў суп*раць свавольстваў шляхты, падняло расейскілюд на паўстаньне і канчатковае выгнаньнеінтэрвэнтаў.

Пра свавольствы шляхты Маскевіч піша зшчырай скрухай, хоць з часам, са зьменай на*строю ў паспалітым войску, скруха мінае.«Дзікасьць», грубасьць маскоўскага люду штур*хае шляхту на пераасэнсаваньне ўласных каш*тоўнасьцяў, так што нарэшце ў дзікай краіне імможна ўсё тое ж, што дазваляюць сабе тубыль*цы. Так, калі першага таварыша*свавольнікашляхта карае сьмерцю за тое, што п’яны страляўпа праваслаўных абразах, то наступнага выра*шае караць не паводле сваіх законах, а паводлемясцовых. Замест сьмерці за гвалт над баярскайдачкой нейкаму пахолку даюць бізуноў. У вын*іку задаволенымі засталіся і баярын, і пахолак.Што цяпер магло стрымаць шляхцюкоў ад гвал*ту, выкраданьня жанок?

Іх норавыДарэчы, пра грубасьць. Маскевіч ніяк ня можа

зразумець расейцаў, што праклінаюць і зьдзеку*юцца з сваіх абразоў за тое, што тыя не ўратавалііх ад рабаваньня ці згубы жывёлы («мы на вас

сем або дзесяць разоў даводзілася садзіцца наконей і выходзіць на бой», безвынікова таўкуц*ца па полі, трымаючы праціўніка, але не зьміна*ючы яго. Паступова прыходзіць ацьверазеньне— іх мала, яны на чужой зямлі, і на літасьцьразьлічваць ужо не прыходзіцца. Да таго ж «унас ва ўсім [узбраеньні] была нястача, а ў яго[праціўніка] павялічвалася і сіла, і бадзёрасьць.Нягледзячы на гэта, нашыя воіны па звычаі кіда*юцца з харугвамі на перадавыя шарэнгі непрыя*целя з клічам: да бою, да бою! Але марна. Няма нісіл, ні рыштунку. Нават ня бачна ні палкоўнікаў,ні ротмістраў. Аднак мы ўступаем у бітву ізьмешваемся, як у віры, але гэта нам мала чагодае: вораг ужо бачыць нашую слабасьць».

Перамогу ў гэтай бітве шляхцюкам прынесьлісамі маскоўцы. Два аддзелы іх райтараў пе*райшлі ў кантранаступ. Адзін стрэліў і пачаў вяр*тацца пад абарону свайго войска, другі стаў на*бліжацца, каб даць свой залп. Вось у гэты мо*мант ці то раздражнёныя дзёрзкасьцю ворага, ціто зь перапуду шляхцюкі ідуць на новую аван*туру — налятаюць на занятыя манэўрамі райтар*скія аддзелы, зьмятаюць іх (тыя зьмятаюццана¬дзі¬ва лёгка, хвіліна — і ўсе першыя шэрагіахоплівае, хвалямі разыходзіцца паніка), а за іміі астатняе маскоўскае войска.

Пасьля гэтай бітвы швэдзкі корпус здрадж*вае Шуйскаму, той уцякае ў Маскву, не спа¬д*зеючыся на рэшткі сваёй армады, каб урэшцезнайсьці там манаства, сьмерць і вечны супакой.

Маскоўскі пастойСамуіл Маскевіч у складзе каралеўскага войс*

ка едзе ў Маскву. Бяз стрэлаў, бітваў сталіца пры*

120 121

молімся, а вы!»). Як ня змог ён зразумець ІванаЖахлівага, які ў часе пасьпяховай ваеннай кам*паніі абдорваў смаленскую царкву Міхаіла Ар*ханёла, аж зрабіў ёй залаты копул, а ў часе няў*далай — загадаў абдзерці зь ейных сьцен усё на*чыньне і скарбы, а копул зьнесьці стрэлам з гар*маты. Маскевіч не разумее расейцаў наагул, дляяго гэта іншая культура, прычым іншая да непры*стойнасьці.

Надта камплімэнтарна для маскоўцаў пачат*ку XVII ст. будзе гучаць думка, што тут, на ста*ронках «Дыярыюшу» сустракаюцца розныя цы*вілізацыі. Практычна ў кожным фрагмэнце ўспа*мінаў пра маскоўскае «гасьцяваньне» Маскевічдазваляе сабе сваю высакародную пагарду.

Яму не падабаецца маскоўская ежа («акрамятой здобы, што падобная на францускую»), ямуне падабаецца, як на банкеце іх частавалі мядамі(«за кожным разам падавалі розныя, каб пака*заць, як багата ў іх царстве. Нашы хацелі напіццаі прасілі падліваць, але аднаго гатунку, аднак мас*коўцы рабілі па*свойму»), яму не падабаюццазастольныя забавы — мала што тут ніхто ня тан*чыць («лічаць, што шаноўнаму чалавеку непры*стойна танцаваць»), дык няма ніякай музыкі(дзеля іх, гасьцей, праўда, запрашалі лірнікаў, алешто там за музыка — трымценьне на адной ноце),а ўвесь адпачынак — гэта скокі блазнаў і «над*звычай бессаромныя прыпеўкі».

Дый «жэняцца яны амаль што як габрэі»(будзем літасьцівыя за некарэктнасьць, усё жсын свайго часу) — наўрад ці нэўтральна заўва*жае аўтар. У Маскве жанок трымаюць пад зам*ком і ў чорным целе, усё жыцьцё не даючы вы*ходзіць з двара.

Тут не займаюцца навукамі, бо яны забаро*неныя на загад цара («які баіцца, каб не знай*шоўся хто мудрэйшы за яго, бо тады народ паг*рэбуе ім і абярэ царом мудрэйшага»). Як прадзіва дзіўнае Самуіл Маскевіч распавядае прабаярына часу Івана Жахлівага, які меў прагу дамоваў і вымушаны быў прымаць настаўнікаў —немца, паляка — употай, уночы, пераапранутыху рускія апраткі.

Аднак няма ніякай пагарды там, дзе звычаімаскоўцаў сугучныя сацыяльнай філязофіі са*мога Маскевіча. «У гутарках нашы, выхваляю*чыся сваімі вольнасьцямі, раілі ім аб’яднацца зпольскім народам і таксама прыдбаць свабоду.Але расейцы на гэта наўпрост адказвалі: «Вамдобра вашая воля, а нам — нашая няволя. У васня вольнасьць, а свавольства, якога ня ведаеммы, бо ў вас моцны прыгнятае і рабуе слабога. Унас жа самы знатны баярын ня мае права пак*рыўдзіць самага апошняга прасталюдзіна, бо напершую ж скаргу цар робіць суд і расправу. А каліж сам цар са мною абыдзецца несправядліва, дыкгэта ягонае царскае права, бо ён, як Бог, і карае, ідаруе».

На радзіму — расчараваныяДзе*нідзе пачатковы скепсіс Маскевіча гась*

не. Ён пачынае глядзець наўкола вачыма пада*рожніка, лёсам закінутага ў гэты такі блізкі і такідалёкі сьвет. Крэмль, Кітай*горад, майстэрстварамесьнікаў, зухаватасьць ліхадзеяў (што не зба*яліся днём навідавоку скрасьці ў Маскевіча каня)— Расея, далёкая экзатычная краіна, такая яшчэпростая і, часам, цікавая — плыве ў «Дыярыю*шы» праз дым пажарышчаў, кроў, гвалт, ня

122 123


Crimen Perduellionis,або справа смаленскага ваяводы

Хачу паўтарыць за Жулем Мішле: «Зьдзьму*ваючы пыл стагодзьдзяў, я бачыў, як уставаліпамерлыя». Гісторыі гэтай, так да канца й не раз*блытанай, ужо больш за тры стагодзьдзі, а янаўсё яшчэ займае, хвалюе, быццам усё адбывала*ся на вачах...

28 верасьня 1654 года, пасьля чатырнаццацiтыдняў упартай абароны, Смаленск здаўся мас*коўскаму цару Аляксею Мiхайлавiчу. Празколькi дзён смаленскi ваявода Пiлiп Абуховiч зчасткаю афiцэраў i шляхцiчаў пакiнуў занятыцарскiм войскам горад i выехаў на Беларусь, даДуброўны, якая яшчэ баранiліся. Ня думаю, кабнехта ўжо тады здагадваўся, што Смаленск стра*чаны назаўсёды, але капiтуляцыя галоўнай ус*ходняй цьвердзi беларуска*лiтоўскай дзяржавысталася зусiм нечаканай для грамадзкасьцi.Шляхта была проста шакаваная.

Не пасьпеў Абуховiч вярнуцца ў свой маён*так Лiпу, як край запаланiлi чуткi пра тое, што ёнздаў Смаленск маскоўскаму цару з карысьлiвыхiнтарэсаў, па змове, што ня ўмеў i не хацеў вая*ваць. Былы сябрук капiтулянта Iван ЦыпрыянКамуняка ў едкiм лiсьце высьмяяў ваяводу,прыпомнiўшы таму й веданьне лацiны, i славупрамоўцы. Выходзiла, што Абуховiч меў «люд*зей зацных i добрых, пры жыўнасьцi, гармаце, дыне хацеў баранiцца», ды што за час усiх штурмаў

зьмешваючыся, аднак, з гэтай бязьлітаснай і бес*сэнсоўнай вайной. Ужо не авантурай, далёка не.Абкла¬дзеныя з усіх бакоў атрадамі паўстанцаў,ад кожнага селяніна*правадніка чакаючы здра*ды, шляхцюкі рвуцца на радзіму — лясамі, бало*тамі, галодныя, злыя, не дачакаўшыся грошай заслужбу, расчараваныя ў сваім нерашучым караліі недальнабачных камандзірах. Ірвуцца і прары*ваюцца, напасьледак, ужо на самым памежжыледзьве ня трапіўшы ў пастку. Ім усё ж такіздрадзіў селянін*праваднік. Адсеклі галаву.

Вяртаньне дахаты ўсяго ў двох радкох —«Знарок затрымаўся ў брата, каб не ісьці разам звойскам празь Літву». Не нясуць больш за войс*кам крылы славутай Клушынскай бітвы. Вось іўсе эмоцыі, уся патэтыка і патас. Так вяртаўся звайны стомлены трыццацідвохгадовы ваяр. Іпрыблізна так вярталася зь дзікай чужой краіныўся напаўзабытая авантура беларускай шляхты.

·Дыяруш Самуіла МаскевічаПаводле: Анталёгія даўняй беларускай літа*

ратуры. ІХ — першая палова XVIII ст. — Менск:Беларуская навука, 2005.

124 125

сольскай палаце. Прысутны на сойме нямецкiдыплямат Фрагштайн адзначыў, што гэтыя не*дарэчныя разборкi забралi цэлыя два днi, так пат*рэбныя для пiльнай арганiзацыi абароны.

Ян Казiмiр i Сапегi падтрымвалi абвiнава*чанага, давалi яму час, каб сабраў доказы ў сваеапраўданьне. Дазволiлi паказаць сябе на справеi даверылi полк з дывiзii Паўла Сапегi. На чалепалка Абуховiч ваяваў са швэдамi, а потым прый*шоў пад Берасьце, але, прыгнечаны духова, зах*варэў тут на камень (calculus) i праз два тыднiпамёр. З таўром здраднiка сваякi пахавалi ня*божчыка ў Наваградку.

Постаць Абуховiча была вядомая ў цэлайРэчы Паспалiтай. Гэты наваградзкi шляхцiчскончыў Замойскую акадэмiю, ведаў клясычныямовы й славiўся як выдатны прамоўца. Доўгi часён быў пры двары Льва Сапегi, служыў пад ягочалом ротмiстрам, а потым стаў добрым прыя*целем старому гетману. Шматкроць прадстаўляўНаваградзкае ваяводства на вальных соймах, упасольскай палаце граў заўсёды адну зь першыхроляў, баранiў соймы ад зрыву. Яшчэ ў 1648 год*зе, падчас элекцыi Яна Казiмiра, Радзiвiлыахрысьцiлi Абуховiча «мужам вялiкага розуму iрэдкага краснамоўя». Канцлер Альбрэхт Радзiвiлнапiсаў, што гэта «добры грамадзянiн, вучоны iвельмi заслужены». Абуховiча паважалi. Яголюбiў кароль. Яму ўсьмiхалася фаргуна. Да ра*кавога дня 25 верасьня 1653 году — дня прызна*чэньня ваяводам у Смаленск.

Чаму кароль перад самай вайной аддаў Сма*ленск менавiта Абуховiчу? Усе ж, i Ян Казiмiрпагатоў, ведалi, што ён «больш прамоўца, чымжаўнер».

Смаленска ў яго 2толькi аднаго ткача забiла, ды йто ня вельмi вядомага». А пасквiль жа хадзiў паўсiм краi, гэта чыталi. Казалi нават, што яму да*дуць 1200 пяхоты i пашлюць вяртаць Смаленск...

Псыхiчна Абуховiч быў ужо зламаны, i наватдыярыюш, якi вёў з 1630 году, пасьлякапiтуляцыi перастаў пiсаць.

Калi 19 траўня 1655 году ў Варшаве адкрыўсянадзвычайны сойм, якi мусiў пiльна разглядацьадно пытаньнi абароны (трэба ж было ратавац*ца, бо маскоўскае войска распачынала новуюнаступальную кампанiю), у цэнтры ўвагi апыну*лася справа смаленскага ваяводы. Паслы адБеларусi й Лiтвы, абвiнавацiўшы Абуховiча ўcrimen perduellionis (здрадзе краiне), патрабавалiда высьвятленьня ўсiх абставiнаў капiтуляцыiвыключыць яго з сэнату, а паслоў Смаленскагаваяводзтва — з пасольскай iзбы. Апошняга хут*ка дамаглiся, але за Абуховiча заступiўся карольды сэнэтары. Трэба спакойна ва ўсiм разабрац*ца, даводзiлi яны. Тады беларуска*лiтоўскаяшляхта заявiла, што яна ня будзе цалаваць рукiкаралю (а значыць, i не пачнуцца нарады) да тагочасу, пакуль Абуховiч ня выйдзе з сэнату. Пат*рабавалася нават большае — тэрмiнова судзiцьсмаленскага здрайцу i яго супольнiкаў на гэтымсамым сойме! Чаму так адзiнадушна шляхтавiнавацiла менавiта Абуховiча, хоць на сойм былiпаклiканыя i палкоўнiк Вiльгельм Корф, iМiкалай Тызэнгаўз, якiя таксама кiравалi абаро*най Смаленску?

Ня хутка ўдалося прыйсьцi да кампрамiсу.Паслы прынялi абяцаньне караля судзiцьвiнаватых на наступным сойме, а кароль з гэтагаж дня пазбаўляў апошнiх голасу ў сэнаце i па*

126 127

раць намiнацыi Абуховiча. Праўда, манарх су*вора загадаў слухацца. Абуховiч вагаўся, прасiўкараля i вялiкага князя адклiкаць яго, але тойсупакойваў, абяцаў хуткую дапамогу, казаў тры*мацца...

Тымчасам смаленскi замак ператварыўся ўкацёл, гатовы выбухнуць. Пяхота i шляхта збун*тавалася супраць ваяводы. Яго «ня толькi ... шматразоў ледзь жыцьця не пазбавiлi, але й соймiкiзрывалi». Ардынансы Януша Радзiвiлаперадавалiся не Абуховiчу, а Корфу. У рукахсьледчай камiсii фiгураваў унiвэрсал вялiкагагетмана да смаленскай залогi, каб тая падпарад*коўвалася «не каму iншаму, але адзiна пану Кор*фу». Паказвалi й лiст, у якiм яшчэ да прыходумаскоўскiх палкоў Абуховiч прасiў Радзiвiлапрыслаць дапамогу, але гетман адмовiў, спаслаў*шыся на малалiкасьць свайго войска. Дык цi маг*ло быць iнакш, калi той сапраўды ня меў i дзесяцiтысячаў, а мусiў баранiць не адзiн горад * цэлуюдзяржаву!

На Януша Радзiвiла на судзе наагул усклад*валася найбольш вiны. Але наколькi адпавядалагэта праўдзе? Вялiкага гетмана не цярпелi карольi ўвесь двор, Абуховiч жа наадварот, уваходзiў укола любiмцаў Яна Казiмiра. «Здраднiкам» важ*на было паказаць менавiта першага, аўтара Кей*данскай вунii. Сам па сабе судовы разбор даваўдобрую магчымасьць публiчна ачарнiць Януша,даўно таксама ўжо нябожчыка. А дакумэнтыфальшавалiся тады лёгка.

Соймавы дэкрэт зафiксаваў цэлы шэраг фак*таў, куды больш важных для разуменьня пры*чыны здачы Смаленска, чымся дэталi стасункаўАбуховiча з Радзiвiлам i з залогай. Ваявода ат*

Каб змыць ганьбу з роду, сын памерлага вая*воды палкоўнiк Мiхал Абуховiч неўзабаве дэк*ляраваў, што яны гатовыя давесьцi «невiна*ватасьць свайго родзiча». Справай нябожчыказаняўся надзвычайны сойм, сабраны ў Варшавеажно ў 1658 годзе. За тыдзень да пачатку пасед*жаньняў спэцыяльная камiсiя з трох сэнатараў iдваццацi чатырох паслоў стала вывучацьсьведчаньнi камандзiраў, ротмiстраў, жаўнераў,дэпутатаў, якiя вялi перамовы зь непрыяцелем, атаксама простых жыхароў Смаленску, штопакiнулi там, сыходзячы, свае маёнткi.Аналiзавалiся дакумэнты ўсiх зносiнаў з царом.апраўдальны тэкст аб прычынах здачы Смаленс*ку, напiсаны ў 1655 годзе ўласнаручнаАбуховiчам. У вынiку зьявiўся «Соймавы дэкрэтпа абвiнавачаньнi смаленскага ваяводы ПiлiпаАбуховiча ў здачы Смаленску маскоўскаму вой*ску», у якiм i адкрылiся дэталi смаленскай драмы...

Усё пачалося лiтаральна з моманту прызна*чэньня. Намiнаваны ваяводам у верасьнi,Абуховiч толькi ў канцы сьнежня (праз тры ме*сяцы!) здолеў уехаць у Смаленск.

Пётра Вяжэвiч, якi быў тады смаленскiм пад*ваяводам, то брамы не адчыняў, то пагражаў... Уапраўдальным тэксьце Абуховiча падкрэсьлена,што ўсё гэта сыходзiла ад вялiкага гетмана Яну*ша Радзiвiла, якi бачыў на чале смаленскайцьвердзi палкоўнiка Корфа.

Калi Абуховiч такi ўехаў у горад, Вяжэвiчаддаў ключы ад брамаў i замкавыя харугвы неяму, а Корфу. Прызначаны ваявода заставаўсяхутчэй госьцем, чымся гаспадаром фартэцыi.

Што яшчэ горш — абструкцыя смаленскайшляхты, якая на сваiм соймiку выказалася суп*

128 129

рымаў горад запозна, «калi ўжо непрыяцель накаркi насядаў», а самым вырашальным сталасятое, што фартэцыя цэлых дваццаць гадоў былазанядбаная i за два месяцы сытуацыю простанельга было паправiць. Калi б Смаленск быў такумацаваны, якiм зрабiў яго пасьля капiтуляцыiцар, горад «нiколi не патрапiў бы ў маскоўскiярукi», * сьмела сьцьвярджаў Абуховiч.

Сапраўды, муры мелi вялiзныя расколiны, умногiх месцах дзюркi проста замазвалiся глiнай,валоў амаль не засталося. Не было нi добрых за*пасаў правiянту, нi зброi, нi пораху. У параха*вых млынах малолi зерне на муку... На лета усмаленскiх мурох пакiнулi нейкiх 30 коняў,астатнiх выгналi з прычыны недахопу фуражу...

Смаляне паводзiлi сябе на дзiва бясьпечна.Нiхто не хацеў верыць, што вайна ўжо пачалася.I калi за тры днi да зьяўленьня царскага войскаАбуховiч загадаў спалiць пасады за мурамi, людузбунтаваўся, абвiнавацiў ваяводу, што той да*рэмна чынiць шкоду.

Ня лепш было з абаронцамi. Касьцяк залогiскладала нямецкая пяхота, але ёй ня выплацiлiзаслужаных грошай. А пераважалi ў замку сяля*не, мяшчане i шляхта. Ваявода запiсаў, што люд*зей вельмi мала, i сярод iх часта «студэнты,рамесьнiкi, аратаi, якiя й страляць ня ўмелi»...

Дык цi можна было наагул у такiх умовахбаранiцца ад трыццацiтысячнага, добра ўзброе*нага маскоўскага войска? Не заставалася нiчогаiншага. I Абуховiч бараніўся — «пакуль сiл i по*раху ставала». Вось тут i выявiлася, што ён нежаўнер. Iмкнуўся ашчаджаць боезапасы i пра*дукты, а казалi, што ўтойваў. Трэба было спакой*на камандаваць, уздымаць баявы дух абаронцаў,

а ваявода за ўсё хапаўся сам. Ён не выглядаў накамандзiра. «Я ваявода ледзь не крывавым по*там ня раз аблiваўся, удзень i ўночы працуючы,сам людзей па вулiцах i дамох зьбiраў, дрэва,жалеза й iншыя патрэбныя для паправы абаро*ны рэчы здабываючы...» Сьведкі сьцьвярджалi,што Абуховіч, «не давяраючы варце, сам мурыпа начах абыходзiў, сьпячых i п’яных будзiў i на*гадваў..., i гадзiны нiколi не пасядзеў у штодзён*най чуйнасьці цьвярозасьцi...»

Хiба мог ён, чалавек зусiм не вайсковага духу,натхняць абаронцаў, калi сам знаходзiўся ў глы*бокай паняверцы, а ў дадатак яшчэ й паранены?

Абуховiч баяўся вялiкай крыві. Калi сталаясна, што прыйшоў час выбiраць адно з двух *або «ад меча непрыяцельскага загiнуць», або«без пралiваньня крывi й страты людзей» здацьгорад, ён спынiўся на другім. Можа нават неўсьведамляючы, бо гэтак прамаўляла ягонае нут*ро. Распачаў перамовы. Абарона зусiмразвалiлася. I яшчэ да завяршэньня перамоваўпяхота й шляхта фактычна здалi фартэцыю. Такшто й тут у ваяводы не заставалася выбару...

Камiсiя выснавала: «нiякай вiны ў здачы Сма*ленску на вяльможный калiсь Пiлiпе КазiмiрыАбуховiчы не даказана». Смаленск страчаны непраз змову Абуховiча з непрыяцелем цi празнячуласьць да абавязкаў, «але ад пэўных дэфэк*таў i праз здраду тамтэйшых некаторых абыва*целяў».

Толькi здрада гэтых «некаторых абывацеляў»,сярод якiх першая роля належыла пану Альбрэх*ту Галiмонту, чамусьцi не выклiкала ўвагi камiсiiй суайчыньнiкаў, што так прагна шукалiвiнаватага…

130 131

Казiмер, а пасьля iх Ян III Сабескi былiбязвольнымi марыянэткамi ў руках сваiх чужа*земных жонак. У вачах шляхты абразай было нятолькi ўмяшаньне жонак у палiтыку — сфэру, штоналежыць выключна мужчынам. I ня толькi чу*жое (iтальянскае цi францускае) паходжаньне,што рэзала вочы ў пару расквiтаньня ксэнафобii.Найважнейшы дакор палягаў на iншым:чужынскiя жонкi заахвочвалi сваіх каралеўскiхмужоў да абсалютызму, а гэта азначалалiквiдацыю шляхоцкiх прывiлеяў. Дасьледнiкiдоўга думалi, чаму многiя польскiя разнаверцышанавалi Найсьвяцейшую Дзеву Марыю, хоцьiхныя веравызнаньнi (асаблiва кальвiнскае йарыянскае) строга гэта забаранялi. Рэч у тым, штопапулярнасьць Дзевы Марыi, як нi дзiўна, быланаступкам чорнай легенды, якая атачала чужа*земных валадарак, што сядзелі пад бокампольскiх манархаў. Казаньнiкi й прарокi эпохi ба*рока ў адзiн голас падкрэсьлiвалi, што Мацi Бо*жая — прыхiльнiца, а значыць, i абароньнiцашляхоцкiх вольнасьцяў. 3 моманту каранацыi наКаралеву Польскай Кароны (1656 г.) яна ўвайш*ла ў мэтафiзычную структуру Рэчы Паспалiтай iстала яе нябеснаю патронкай. Словам, гаранта*вала палiтычны парадак, якi абапiраецца на прын*цыпы залатой вольнасьцi. Прыкладна так, якгарантавалi яго вольная выбарнасьць, liberumveto цi права выказваньня непаслушэнсгва ма*нарху, калi той парушыць прысягу, якую ён даўшляхце перад уваходжаньнем на пасад.

Цi труцiла Бона Барбару Радзiвiл?Чорная легенда ня ведала межаў у маляваньнi

партрэту сваёй ахвяры. Не клапацiлiся нават аб

Януш Тазьбір

Партрэты ў плямахГісторыя за кратамі суб’ектыўнасьці

Калі да драпежніка, чалавека цi нейкага гора*ду прылепiцца якi стэрэатып (асаблiва нэгатыў*ны), не дапамогуць ніякія высiлкi, каб абвергнуцьяго. Усе намаганьнi будуць марныя. Так пускаесвае каранi чорная легенда.

Вельмі цяжка разьвеяць чорную легенду. Яехарактарызуе модная стабільнасьць, здатнасьцьзамацоўвацца на доўгi час. Усялякi погляд, штоабапiраецца на эмацыйны падыход, не прымаенiякiх рацыянальных аргумэнтаў. Асаблiва зам*інае гэтая «легендарнасьць» спробам дакапаццада гiстарычнай праўды i аб’ектыўнасьцi прыасьвятленьнi падзеяў далёкай мiнуўшчыныi.Тоўстая коўдра стагодзьдзяў і народная пагалос*ка робяць гэтыя спробы амаль безвынiковымi.

Польскiя гiсторыкi, напрыклад, цягам двух*сот гадоў змагаюцца (наогул безь вялiкагапосьпеху) з тэзай, што Рэч Паспалiтая ў 1795годзе зьнiкла з палiтычнай мапы Эўропы вык*лючна з уласнае вiны. Карабель Рэчы Паспалiтаймусiў патануць, бо ў прадоньне цягнуў яго ба*ляст анархii, рэлiгiйнага фанатызму i нета*лерантнасьцi, шляхоцкай цямноты i прыгнётусялянства ў маштабах, якiя не сустракалiся ўiншых краiнах Эўропы.

Чорныя легенды стваралi й самi палякі. Ужо ўРэчы Паспалiтай перад яе падзеламi замацаваў*ся погляд, што каралi Жыгiмонт Стары, Ян

132 133

ся Ўладзіслаў Пацеха. Ён пісаў у «Польскім біяг*рафічным слоўніку» (1936), што Бона ў вынікугабсбургскай прапаганды, якая распускала плёткіпра яе віну ў тручэньні, «стала сымбалем зла, якоегубіць Польшчу». У незавершанай манаграфіі праБону ён намагаўся, часам у забаўнай форме, прыб*раць зь яе партрэту нават дробныя плямкі. Аднаку грамадзкай сьвядомасьці чорная легенда БоныСфорцы па*ранейшаму бярэ верх над несумнень*ннымі яе заслугамі перад Польшчай.

Трэба адзначыць, што даўнейшы фільм Лей*таса глядзіцца цікавей за нядаўні нудны сэрыялпра Бону. Хаця апошнюю экранізацыю можнапрызнаць гістарычна справядлівай.

Людвiка Марыя — «прыгожая гарпiя»Чорная легенда, нiбы казачны цмок, мусiць

жывiцца ўсё новымi ахвярамi. У XVII ст. такоюахвярай стала францужанка Людвiка Марыя,якая атрымала гэтае iмя толькi пасьля шлюбу зУладзiславам IV Вазам. Яе сужэнства зь ЯнамКазiмерам лiчылася кровазьмяшэньнем: янабыла ўдавой брата караля. Гэтае вiнавачаньневыкарыстоўвала найцнатлiвейшая часткапольскай гiстарыяграфii XIX ст.

Пакуль Людвiка Марыя не мяшалася ўвялiкую палiтыку, яе не чапалi. Але калi яна ўзялачынны ўдзел у барацьбе за рэформу ладу РэчыПаспалiтай, «зухаватую францужанку»прызналi небясьпечнай iнтрыганткай, якаячхаць хацела на шляхоцкiя вольнасьцi. Асаблiваеабурэньне выклiкалi пляны замены liberum vetoна прыманьне пастановаў большасьцю галасоў.Не падабалiся таксама намеры лiквiдаваць воль*ную элекцыю i выбiраць новага валадара яшчэ

праўдападобнасьцi выгляду, калi вiнавацiлi Бонуў сэксуальнай разбэшчанасьцi i атруцiцельстве.Ахвярай Боны пала ненавiсная ёй нявестка Бар*бара Радзiвiл. У гэтым мог пераканаць, напрык*лад, папулярны перад вайной фiльм Юзафа Лей*таса. «Барбара Радзiвiл» дэманстравалася ў1936—1939 гадах ня толькi ў Польшчы, але й замяжой, «прадстаўляючы клясычную казку прагнюсную сьвякруху, якая атручвае маладую iпрыгожую нявестку».

Мастацкай лiтаратуры падала рукугiстарыяграфiя. Погляды на тэму Боны Сфорцычасоў Контаррэфармацыi няшмат чымадрозьнiвалiся ад поглядаў эпохi Асьветнiцтва.Ня зьменшылася нi хцiвасьць каралевы, нiўзьвелiчэньне суайчыньнiкаў.

Бона прывезла з «Iталii невядомыя напольскай зямлi вычварэнствы, яна падбадзёрва*ла злых i подлых людзей», — грымеў у 1767 годзексёндз Тэадор Вага ў сваей «Гісторыi польскiхкнязёў i каралёў», якая ў XIX ст. двойчы перавы*давалася. Падобнай думкi прытрымлiваўся бiскупIгнацы Красiцкi, якi кляймiў хiтрую i прагавiтуюiталiйку за вываз з Польшчы незьлiчоных скар*баў. У меру таго, як расла белая легенда БарбарыРадзiвiл, усё больш чарнеў партрэт ейнайперасьледнiцы. Жанар казкi дапускае толькi гэ*тыя два колеры. Жалезныя рамкi чорнай леген*ды не дазваляюць заўважыць якiх*небудзь ста*ноўчых рысаў у сваiх ахвярах. У пару падзелаўРэчы Паспалiтай гiсторыкам удалося ачысьцiцьБону толькi ад вiнавачаньня ў тручэньнi.

У мiжваенным дваццацiгодзьдзi на дапамогуняшчаснай каралеве (якая пасьля вяртаньня ўIталiю сама стала ахвярай атручэньня) пасьпяшаў*

134 135

мэнтаром: «Пры Людвіцы Марыі французы мелiперавагу ў Польшчы, iм было дазволена ўсё, чаготолькi надумаюць». Паводле меркаваньня ЯнаХрызостама вінаватымі былі не гледачы, штостралялі з лукаў, а акторы, якія адважылісявыйсьцi на сцэну.

Апошнi кароль: здраднік? выдатны асьветнік?У залежнасьць ад чорнай легенды патрапiлi

таксама й валадары. Сьпiс найгоршых манархаўуключае, несумненна, Жыгімонта III Вазу, у мен*шай ступені абодвух Сасаў: Аўгуста II і АўгустаIII Вэтынаў. Шляхта доўга захоўвала iх ва ўдзяч*най памяці, не зважаючы на крытычныя мерка*ваньні людзей эпохi Асьветніцтва. Першае жмесца ў гэтым сьпісе займае Станiслаў АўгустПанятоўскі, у якiм бачаць галоўнага далакопаРэчы Паспалiтай.

У момант страты незалежнасьці СтанiслаўАўгуст меў ужо створаную чорную легенду. Яговінавацiлi ў бязбожнасьцi і талерантнасьцi да пра*тэстантаў, у прыхільнасьці да Расейскайiмпэратрыцы, ад якой ён стала браў хабары, у рас*пусьце i ў баязьлiвасьці, і нават у падбухторваньнiсялянаў супраць шляхты. Ад Барскайканфэдэрацыi да часоў Таргавіцкай канфэдэрацыii паўстаньня Касьцюшкі не прыпыняюцца атакіна апошняга караля Рэчы Паспалітай. Позьнiявiнавачвальнікі называлi яго «бязвольнай мары*янэткай» Расеi i проста «нiкчэмным» чалавекам.Польскi рамантызм не знайшоў нiводнага апраў*даньня для караля, якi памёр «у дастатку дыпрынiжэньнi» ў сталiцы пераможцаў. У тую эпо*ху на гiстарычную сьвядомасьць больш уплыва*ла мастацкая лiтаратура, чым прафэсiйная

за жыцьця папярэднiка. Папулярнасьць карале*вы спала на нуль. Нават праз трыста гадоў няўсе эпiтэты, якiмi яе тады «ўзнагароджвалi»,прыдатныя для друку. «Пякельная гарпiя» цi«мэгера» належаць да наймякчэйшых. Галоўнаяяе «загана» перад Польшчай была ў тым, што янападтрымлiвала абсалютысцкiя тэндэнцыi, штосупярэчыць польскiм традыцыям i «духу нацыi».Калi ў траўнi 1667 году яна памерла, пiсалi, штогэты месяц «прынёс каралеве сьмерць, а каралеў*ству — здароўе». Польскi гiсторык Ян Хрызос*там Пасак, якога цяжка назваць прыхiльнiкамкаралевы, сьцьвярджае, што яе дастойны муж нявельмі блiзка да сэрца прыняў яе хваробу, а по*тым i сьмерць. Калі яму паведамiлi, «што Яе Вя*лікасьць каралева вельмi кепска пачуваецца», ЯнКазiмер, вясёлы нападпітку, адказаў: «Нiчога ёйня будзе». Калi зноў яму данесьлі, што ЛюдвікаМарыя канае, ён выцяў пакаёвага служку пашчацэ, кажучы: «Не кажы мне плётак, калі я вя*сёлы». Цяжка ў гэта паверыць.

Нелюбоў да Людвікі Марыі перанесьлi такса*ма й на яе суайчыньнiкаў. Грамадзтва агорнулахваля галяфобii.

Гiсторыкi мiнулага стагодзьдзя былi перака*наныя, што Пасак фантазiюе, калi, напрыклад,апа вядае пра страляніну з лукаў па францускiхакторах, якія ў 1664 годзе выступалi ў Варшаве.Такі факт настолькi моцна абражаў нацыяналь*ную годнасьць чытачоў, што ў некаторых вы*даньнях гэтая сцэна ўвогуле апушчаная: не маглiж палякi быць такімі барбарамі! Толькi даволi ня*даўна знойдзеныя архiўныя матэрыялы, якіясьведчаць, што Пасак не прыдумаў памянёнагаздарэньня. Але ён суправадзiў яго пышным ка*

136 137

Наталя Гардзіенка

Патрыятычная зорка«Мадам дэ Бар»

7 лютага 1800 году памерла Ганна Паўліна Яб*ланоўская з роду Сапегаў. У пачатку 60*х гадоўXVIII ст. яна ў сваіх маёнтках праводзіла рады*кальныя гаспадарчыя рэформы, спадзеючысядапамагчы сялянам палепшыць эканамічнаежыцьцё. У 1768 г. далучылася да Барскай кан*фэдэрацыі. Пад час узброенай барацьбы знаход*зілася ў войску канфэдэратаў, натхняючы сваёйпрысутнасьцю барцаў. За гэта ёй далі мянушку«Мадам дэ Бар» — Пані Барскай канфэдэрацыі.Гэтая жанчына стала сымбалем барацьбы РэчыПаспалітай за незалежнасьць.

Становішча жанчыны XVIII ст. у Рэчы Пас*палітай адрозьнівалася незвычайнай для нека*торых іншых краінаў свабодай. Маёмасныя інта*рэсы рэглямэнтаваліся Статутам вельмі даклад*на, але ў выпадку парушэньня яе правоў кабетамагла зьвярнуцца ў суд. Ніхто ня меў правасілком выдаць яе замуж… Але рэлігійныя трады*цыі і грамадзкая думка ўсё адно абмяжоўваліролю жанчыны выключна хатнімі абавязкамі.Мужчынам не магло нават прыйсьці ў галаву,што жанчына можа ўдзельнічаць у паседжань*нях соймаў, кіраваць краінай…

Аднак ня ўсе прадстаўніцы прыгожай часткіграмадзтва пакорліва пагаджаліся з роляй вык*лючна хатняй гаспадыні. Адной з разбуральні*цаў традыцый і была Ганна Паўліна Ябланоўс*

гiстарыяграфiя. Але й апошняя — зь Яўхiмам Ля*левелем на чале — не шкадавала для СтанiславаАўгуста вострай крытыкi, называючы яго «ганеб*ным здраднiкам нацыянальнай справы».

Не апраўдвалi караля й выдатныя польскiягiсторыкi канца XIX ст. Валяр’ян Калiнка назы*вае караля «здраднiкам i злачынцам», а ягоныяпаводзiны на Гарадзенскiм сойме падчас падзе*лу акрэсьлiвае як «ганебныя». Тадэвуш Корзан,што цiкавiўся «мiлоснымi стасункамi» Панятоў*скага з iмпэратрыцай, бачыць у iм «атавiзм гнiлойарыстакратыi XVIII ст.». Падобныя эпiтэты мож*на працягвапь.

Рэч аднак у тым, што цягам апошнiх двухсотгадоў, за выключэньнем пэрыядаў сапраўднайнезалежнасьцi Польшчы (1918—1939 i ад 1989 г.),не было аб’ектыўных умоваў для барацьбы з чор*най легендай Панятоўскага. Прыхiльнiкi каралясьцьвярджалi, напрыклад, што без СтанiславаАўгуста Панятоўскага не было б росквiтупольскай асьветы. Працiўнiкi на гэта казалi, штонават найлепшы мiнiстар культуры не заменiцькараля ў кiраваньнi дзяржавай.

Пакуль Польшча заставалася ў залежнасьцiад Масквы, кожная спрэчка пра Панятоўскагастанавiлася дэбатамi пра стаўленьне да Расii,прыбранымi з прычыны цэнзуры ў гiстарычныяшаты. Можа, цяпер гiстарыяграфiя выкарыстаешанцы, дадзеныя ёй самой гiсторыяй, каб чор*ную легенду апошняга караля замянiць на аб’ек*тыўную ацэнку ягонага валадараньня?

·Паводле матэрыялаў Gazety Wyborczej пад*

рыхтаваў IIаўлюк Канавальчык

138 139

маёнткі. Кааб павялічыць прыбыткі, Ганна пра*вяла шэраг рэформаў: урэгулявала сялянскіяпавіннасьці, увяла 50*гадовую арэнду сялянамізямлі, пабудавала лякарню для сялян. Безумоў*на, ейныя пераўтварэньні не былі рэвалюцый*нымі, Але нешматлікія мужчыны ў той час ад*важваліся хаця б на такое. Да таго ж Ябланоўс*кая яшчэ і пісьмова выказала свае думкі наконтспосабаў вядзеньня гаспадаркі і выдала ва ўлас*най друкарні. Штосьці тут было сваё, штосьцісьпісанае ў французаў…

Частку прыбыткаў ад маёнткаў гаспадыня йдалей пускала на палітычныя патрэбы. Яна да*вала значную матэрыяльную падтрымку кась*цюшкоўцам і нават узбройвала асобныя атрады.Ужо пасьля апошняга падзелу, калі Рэч Паспал*ітая зьнікла з мапы Эўропы, кабета ўсё адно пад*трымлівала падпольныя антырасейскія аргані*зацыі з надзеяй на адраджэньне Радзімы. Яе нечапалі. Мо таму, што была ўжо немаладая, аможа, не пасьпелі. Ганна Паўліна Ябланоўскаяпамерла, маючы 78 гадоў. Яна пакінула па сабевелізарную бібліятэку, калекцыю ардэноў і мэ*далёў, а таксама мінэралягічны музэй. І яшчэ ле*гендарны вобраз шчырай патрыёткі, сьмелай іразумнай жанчыны — «Мадам дэ Бар».

кая. Яе бацька Казімір Караль памёр, калі дзяў*чыне было дзесяць гадоў. Праз два гады жалобымаці Караліна Радзівіл пабралася шлюбам зноў.Ганна апынулася з маці ў яе новай сям’і. У дзяў*чыны склаліся добрыя адносіны з айчымам Юза*фам Аляксандрам Ябланоўскім. Той заўважыўу яе схільнасьці да заняткаў эканомікай і наватдазволіў весьці гаспадарчыя справы сваіх маён*ткаў у час сваіх працяглых замежных вандровак.Айчым жа знайшоў падчарцы мужа — свайгострыечнага брата Яна Каэтана Ябланоўскага.Пасьля вясельля маладыя бачыліся нячаста з*запрацяглых замежных падарожжаў мужа, у якіяён езьдзіў выключна сам, пакідаючы жонку зай*мацца справамі маёнткаў. У 1764 г. Ян Каэтаннечакана памёр, і Ганна засталася ўдавой безьдзяцей, але з маёмасьцю і велізарным жадань*нем дзейнасьці. З гэтага часу Ганна Ябланоўс*кая прысьвячае сябе палітычнай дзейнасьці.

Непрыязнае стаўленьне да тагачаснага кара*ля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста прывя*ло яе ў шэрагі Барскай канфэдэрацыі, накірава*най супраць расейскага ўмяшальніцтва ў спра*вы краіны і супраць караля як стаўленіка Каця*рыны ІІ. Пры гэтым Ганна Паўліна была не ша*раговай Удзельніцай, а адной са стваральнікаўузброенай апазыцыі. Яна фінансавала арганіза*цыю баявых груповак, займалася дыпляматыч*най дзейнасьцю — шукала замежнай падтрымкі.Аднак усе яе намаганьні не прынесьлі посьпехуканфэдэрацыі, якая была разьбітая расейскімівойскамі на чале з тады яшчэ нікому не вядо*мым Суворавым. Няўдача не прымусіла Ябла*ноўскую цалкам адмовіцца ад палітычнай дзей*насьці, аднак у той жа час трэ было даглядаць і

140 141

падтрымку беларускiх сялян, якiя «поляковгоспод своих ненавидят».

27 красавіка 1792 г. пяць магнатаў падпiсалi ўПецярбургу акт так званай Таргавiцкайканфэдэрацыi, абвешчаны ў Таргавiцах толькi14 траўня — у дзень уварваньня царскага войс*ка. Акт назваў соймавыя рашэньнi дзяржаўнымпераваротам: пятая частка паслоў сойму ўзур*павала волю «народу». Дзеля вяртаньня страча*ных шляхецкiх правоў таргавічане прасiлi ўзбро*енае падтрымкi ў царыцы. I тая не прымусiлачакаць.

Кацярына II загадала падрыхтаваць да па*ходу на Беларусь больш чым 60*тысячнуюармiю на чале з генэрал*аншэфам М.Крачэт*нiкавым. Але пры двары вагалiся — калі ства*раць саюзныя канфэдэрацыi: да, цi пасьля увар*ваньня царскiх войскаў? Вырашылi — да таго,каб прадэманстраваць, што канфэдэрацыi «со*ставляются добровольно шляхетством, угне*тенным и лишенным прав своих и вольностейбеззаконною и насильственною конституциею3 мая», i каб iнтэрвэнцыю «можно было обьяс*нить просьбою о помощи со стороны народа».Ужо 19 красавiка пад Гомлем Крачэтнiкаў ат*рымаў 200 тысяч рублёў на сакрэтныя выдаткi«к продовольствию прилепляющихся к конфе*дерации».

24 красавiка Крачэтнiкаў прыбыў у Полацак,дзе ўзначалiў 6 конных, 10 пяхотных, 5 каза*чых палкоў i Эстляндзкi чатырохбатальённыкорпус. Гэтую моц забясьпечылi 10*дзённым за*пасам харчу i 2 тысячам! фурманах. Так рыхта*валася «дабраахвотнае ўзьяднаньне братнiх на*родаў».

Яўген Анiшчанка

Просім, пан генэралЯк зьявiлася канцэпцыя

аб «дабраахвотным узьяднаньнiБеларусі з Расеяй»

Гэта было на схiле iснаваньня Рэчы Паспалі*тай «народаў польскага i Вялiкага Княства Літоў*скага». У 1788 г. у Варшаве пачаўся сойм, якiнамерваўся вывесьцi спарахнелую дзяржаву зпалiтычнай агонii i цiскоў замежнай, пераважнарасейскай, залежнасьці. Рэфарматары ўвянчалiшэраг рэформаў славутай Канстытуцыяй 3 траў*ня 1791 году.

У прыватнасьцi, былi скасаваныя канфэдэ*рацыі, наёмную шляхту пазбавiлi права ўдзелуў сойміках. Канстытуцыя дэкляравала ўвяд*зеньне прававой апекi над прыгонным сялян*ствам. Гэта быў недазволены замах на не абме*жаваную ўладу прыгоньнiкаў, хоць ініцыятарырэформаў рабiлi ўсё, каб прысяга новаму кан*стытуцыйнаму рэжыму мела ўсеагульную iшумную падтрымку.

Той жа сойм скасаваў царскi пратэктарат,ухвалены соймамi 1768 i 1775 гадоў, паводлеякога Кацярына II сачыла за непарушнасьцюважнейшых правоў шляхецкага стану. У ад*каз на гэта Кацярына II сьпешна завяршылапераможную вайну з Турцыяй, каб скiра*ваць войскi на вяртаньне сваiх канстытуцыйныхправоў. Аднак, пiсала яна, войскi трэба ўвесьцiтак, «чтобы не от нас был первый выстрел».Яна ўпэўнена разьлiчвала на абыякавасьць i

142 143

прамовы «жители с совершенным спокойстви*ем вышли и на другой день охотно» прынесьлiпрысягу. Затым генэрал разаслаў перад сабоюмаршалкаў намечаных канфэдэрацый iншыхмесцаў. Яны мелiся абвяшчаць, што царскiявойскi выконваюць вызваленчую мiсiю.Выбiраць на адказныя пасады загадвалася толькiпазначаных у сьпiсе асобаў. Тымчасам войскаВКЛ проста панiчна адступала i ўцякала. Калё*на расейцаў графа Д.Мэлiна пасьпяховапераправiлася цераз Друць, некалькiмi стрэламiраспужаўшы памежны пост. Сутычкi адбылiсяпад вёскай Ласьнiца i пад Барысавам, дзе казакiпабiлi 21 жаўнера. Мэлiн з трыумфам паведам*ляў, што жыхары «тамошних селений оказыва*ют ласку и доброохотство». 13 траўня ўЧашнiках сабралi навакольную шляхту. Таяпадпiсала прысягу, што граф вiтаў некалькiмiгарматнымi стрэламi. У той жа дзень уХалопенiчах абвясьцiлi акт Аршанскайканфэдэрацыi, а 17 траўня «польское дворянствос живейшйм участием приняло покровитель*ство России» ў Браславе. Праўда, дзеля гэтага зРыгi тэрмiнова прыбыў граф Плятар, якi меўпрамову пасьля лiтургii. За iм слова ўзяў графМануцы. Нарэшце, усе прысутныя, 125 чалавек,як даносiў Плятар, «прйнеся благодарение богу,утвердили подпискою со всевозможной тиши*ною и с привеличайшей радостью и удоволь*ствием» прысяжныя лiсты.

20 траўня Крачэтнiкаў выступiў з Ушачаў iтэрмiнова разаслаў дробныя атрады, каббаранiць уладаньнi новых саюзьнiкаў, каб недапусьцiць склiканьня паспалiтага рушэньня iабвяшчэньня соймавай ухвалы аб апецы сялян

Кiраўнiцтва Генэральнай канфэдэрацыяй уВялiкiм Княстве Лiтоўскiм даверылi лiтоўскамуканцлеру Казiмiру Сапегу. Той спрабаваўадкруцiцца, патрабуючы, каб царскiя войскiзасланiлi ягоныя маёнткi ад магчымае помстыпатрыётаў. На месцах, у ваяводзтвах i паветах,канфэдэрацыi даверылi ствараць генэралу Шы*ману Касакоўскаму. У дапамогу яму далi шэфаўабо дарадцаў: Я.Руднiцкага, А.Снарскага,Б.Лакiса, Я.Корсака, Т.Прысец*кага. Сьпiсышляхты, што падпiсала антысоймавыя ўхвалы iзапрашэньне Кацярыне II, Крачэтнiкаў трымаўпры сабе, каб «по вступлении моем с войсками вПольшу обьявить их в городских канцеляриях сутверждением печати согласно их узаконени*ям». Усё павiнна было выглядаць законна.

Але як нi высiльваўся Касакоўскi, напачаткувольны народ ня надта ляпiўся вакол гэтае спра*вы. Так 7 траўня Касакоўскi меў копiю акту Брас*лаўскай канфэдэрацыi, падпiсаную толькi 59ураднiкамi i палкiм рыцарствам павету. Тым няменш, ён запэўнiваў, што шляхта павету «стольоказывает горячности, усердия и привязаннос*ти к России, что ныне уже готовы сесть на лоша*дей и начать дело». Акт канфэдэрацыi Полацка*га ваяводзтва падпiсалi толькi 70 ахвотнiкаў,Аршанскага павету — 65. Але пачатак быў пак*ладзены.

11 траўня Крачэтнiкаў выступiў з авангардамна левы бераг Дзьвiны i тут сустрэў 200 чалавекшляхты. Генэрал растумачыў, што царскiя войскiўвайшлi не «для разорения и угнетения посе*лян», а наадварот — каб быць «защитниками ихвольности и охранителями от всяких угнете*ний». Як пiсаў сам Крачэтнiкаў, пасьля ягонай

144 145

— каб пазьбегнуць «неустройств, могущих пос*ледовать между чернию от помянутого разгла*шения».

13 чэрвеня пасьля некалькiх стрэлаў быў за*хоплены Нясьвiскi замак. У здабычу трапiла 500гармат, 1569 стрэльбаў, 277 цесакоў, 266 ша*бель, 26 бочак пораху. 29 афiцэраў i 803 жаўне*ры каронных i радзiвiлаўскiх войскаў былi пры*ведзеныя да прысягi i адпушчаныя на ўсе ча*тыры бакi.

Трывожныя весткi паступалi з Гораднi, дзена выпадах абароны папраўлялi старыяшвэдзкiя акопы. Пад Зэльвай Мэлiн разьбiў ат*рад з 22 чалавек, яшчэ 24 чалавекi ўзяў у палон.У Шчучыне Крачэтнiкаў выдае загад, што засупрацiў Генэральнай канфэдэрацыi ВКЛ ён«употреблять будет войска», а палонныхнакiруе ў Цьвер.

Хуткасьць i грошы зрабiлi сваю справу. Замесяц пераможнага наступу на БеларусiКрачэтнiкаў раздаў 117486 рублёў. 25 чэрве*ня317 чалавек стварылi Менскую канфэдэра*цыю. 30 чэрвеня 500 чалавек падпiсалi акт Га*радзенскай канфэдэрацыi. 8 лiленя ў Берасьцiпрысягнула 1400 чалавек — пасьля палону 300супрацiўленцаў з 5 гарматамi. 14 лiпеня трыум*фатары занялi Берасьце, дзе дарэмна стараўсянад фартэцыямi Я.Ясiнскi, будучы кiраўнiк паў*станьня 1794 году.

Паводле справаздачы Крачэтнiкава, за часкампанii ягоныя страты — усяго 23 забiтых i 106параненых. Свае войскi генэрал разьмясьцiў так:3 палкi па лiнii Берасьце*Нараў, 3 палкi памiжПiнскам i Горадняй, 5 палкоў сталi па лiнii Слу*цак*Наваградак*Лiда*Вiльня. Пасьля гэтага ён

паведамiў царыцы, што цяпер «в целой Литвене найдется таких, кой бы способны были пред*принять что либо против покровительствуемойконфедератам». Заставалася толькi злучыць ге*нэральныя канфэдэрацыi ВКЛ i Польшчы.

Апошнi акт гэтага дзейства адбыўся 31 жнiўняў касьцёле езуiтаў у Берасьцi. На чале працэсiiiшоў бiскуп I.Касакоўскi, за iм — маршалкi аб’яд*нанай канфэдэрацыi: ад Кароны — графС.Патоцкi, ад ВКЛ — А.Сапега. Пасьля iмшымаршалкi выказвалi прачулыя падзякi, затымпадпiсалi акт аб’яднанай канфэдэрацыi РэчыПаспалiтай. Калi яны выйшлi з касьцёлу, iх вiталi51 гарматным стрэлам. Пачалiся абдымкi,пацалункi. Расчулены граф Патоцкi пачаставаўтрыумфатараў абедам. Пiлi за здароўе Кацяры*ны II, за караля i канфэдэрацыю, за расейскую iпольскую армii. Для ўзнагароды знацi з Масквыбыло выпiсана 15 выяваў царыцы.

Апошнi супрацiў, трэцi лiтоўскi пяхотныполк, быў раззброены 2 красавiка 1793 г. 550 па*лонных разаслалi на ўкамплектаваньне царскiхпалкоў. Пачалося дызэртырства са зьняслаўле*нага войска лiтоўскага. У Гораднi склiкаўся новысойм, якi меўся ўзаконiць акупаваныятэрыторыi за Расейскай iмпэрыяй.

Так выглядае далучэньне беларускiх земляўВКЛ да iмпэрыi ў справаздачах Крачэтнiкавацарыцы. Расейскi царызм, якi вiнавацiлi ў дэс*патызме, гвалтаваньнi шляхецкiх соймiкаў i сва*бод, выступiў дзейсным абаронцам бастыёнаўшляхецкай дэмакратыi. Кацярына II выкарыс*тала запрашэньне з выгадай для абодвух бакоў:iмпэрыя павялiчылася на 250 тысяч км2, а шля*хецкае саслоўе захавала свае правы i прыгонную

146 147

Авантура

Андрэй Шпунт600 рублёў золатам і 700 срэбрам

Сімяон Полацкі —выдатны дзеяч

беларускай культуры?

Андрэй ШпунтЦудоўная фартуна

шляхціца Валіцкага


Авантуры яго жыцьцяДа партрэту

генэрала Хадзькевіча

залежнасьць сялянства. 3 гэтага часу i паўсталаканцэпцыя аб «дабраахвотным узьяднаньнiБеларусi з Расеяй», а таксама — аб устойлiвасьцiграмадзкага ладу толькi ва ўмовах унiтарнайдзяржавы на чале з абсалютным манархам.

148 149


600 рублёў золатам i 700 срэбрамСiмяон Полацкi — выдатны дзяяч

беларускай культуры?

Пра тое, што Сiмяон Полацкi выдатны дзяячбеларускае культуры чуў амаль кожны, наваттой, хто мае самыя цьмяныя ўяўленьнi пра нашугiсторыю. Сiмяон Полацкi — постаць хрэстама*тыйная. Ён абавязковая фiгура ў шэрагу выдат*ных беларусаў нароўнi з Францiшкам Скары*нам, Львом Сапегам, Кастусём Калiноўскiм дыiншымi. Ён так утульна разьмясьцiўся сярод на*шых славутых землякоў, што адпаведнасьцьСімяона свайму месцу ўспрымаецца як аксыё*ма. Але...

Жыцьцё гэтага чалавека прыпадае на «кры*вавы патоп» — пэрыяд вайны 1654*1667 гадоў.Калi глядзець на Сiмяона Полацкага ў кантэксь*це тых падзеяў, а ня так, як вучыла савецкаяшкола, атрымлiваецца, што ў лепшым разе ёнбыў проста культуртрэгерам, якi працаваў нанiве маскоўскае культуры.

Нарадзiўся ў 1630 годзе у Полацку. Сьвецкаеiмя — Самуiл Гаўрылавiч Пятроўскi*Сiтнiянавiч.

У сем гадоў бацькi адправiлi яго вучыцца ўКiева*Магiлянскую акадэмiю — буйную,полiнацыянальную паводле свайго складу наву*чальную ўстанову. Вывучыў лацiну і старасла*вянскую мовы . У 1651*м цi 1652 годзе пасьпя*хова заканчвае акадэмiю i вяртаецца ў Полацак,тым больш, што на Ўкраiне заставацца было не*бясьпечна, — ужо тры гады там палыхае грамад*

150 151

Вiцебск, Магiлёў, Ворша, Барысаў, Менск, По*лацак.

Ранiцай 29 лiпеня 1655 года баярын князьЯкаў Кудзянетавiч Чаркаскi разам з казацкiмiаддзеламi Залатарэнкi, прысланымiХмяльнiцкiм, падступiлi да Вiльнi. Стрымаць iхбыло немагчыма. У тых абставiнах на гэта ня быўздольны нават ваенны талент Януша Радзiвiла.Першымi ў горад уварвалiся казакi...

Як прыгадваў вiленскi бiскуп Тышкевiч, «небыло лiтасьцi анi ўзросту, анi полу; усе месцыбылi запоўненыя крывёю забiтых i трупамi...»Загiнула прыкладна палова жыхароў сталiцы —7*8 тысячаў. Горад гарэў 17 дзён. Так маскоўцыадпомсьцiлi «братняму народу» за пажар сваёйсталiцы ў 1612 годзе. Самуiлу пашчасьцiла аца*лець, i на другi дзень акупацыi ён уцёк зь Вiльнi.

Што далей? Адныя iшлi простым шляхам даканца i гiнулi са зброяй у руках, iншыяпераходзiлi на бок ворага. Тое, што сёньня зас*лугоўвае асуджэньня, тады магло ўспрымацца якнорма. Шчырасьць лёзунгу «Родина*мать зо*вёт!» тады выклiкала б, мабыць, усьмешку.Самуiл пакуль толькi шукае месца, якое надзей*на забясьпечыла б яго ад неспадзяванак лёсу, iдало магчымасьць займацца навукай. Дапамогвыпадак. Былы прафэсар Самуiла ў Кiева*Магiлянскай акадэмii, iгумен полацкага правас*лаўнага Багаяўленскага манастыра IгнатIяўлевiч прапануе прыняць законьнiцтва i вык*ладаць «отрочатам» у брацкай школе пры мана*стыры. 8 чэрвеня 1656 года Самуiл ператвараец*ца ў Сiмяона(пазьней яго назавуць Полацкiм).

Першы час працаваў дыдаскалам —настаўнiкам у малодшых клясах. Добра ведаю*

зянская вайна. Казацтва выступiла супрацьляхаў i езуiтаў ды прыгнёту габрайскiх аранда*тараў, учынiўшы сапраўдны галакост. Спачаткуяно патрабавала адно зраўнаньня ў правох. АлеВаршава i слухаць аб гэтым не хацела. Вайна зьпераменным посьпехам цягнулася шэсьць гадоў,пасьля чаго Багдан Хмяльнiцкi, цi папросту«Хмель», каб схiлiць шалi вагаў на свой бок,паставiў на сьмяротнага ворага Рэчы Паспалiтай— Маскоўшчыну.

Самуiл тым часам працягвае адукацыю. ЗПолацку пераехаў у сталіцу, i ў 1651 годзе пасту*пае ў Вiленскую езуiцкую акадэмію — адну з са*мых вядомых у Эўропе. Езуiты давалi блiскучуюадукацыю i давалi яе бясплатна. Доступ у езуiцкiянавучальныя ўстановы быў адкрыты дляпрадстаўнiкоў усiх канфэсiяў. Гэтыя перавагiСамуiл улiчваў, i яны адыгралi не апошнюю ролюў выбары iм месца вучобы. Раней некаторыярасейскiя савецкiя дасьледчыкi (Д.Жуков,Л.Пушкарёв. Русские писатели ХVII в. — Моск*ва, 1972) меркавалi, што ў Вiльню ён паехаў длятаго, каб вывучыць прынцыпы i мэтадыкаталiцкае прапаганды, для больш пасьпяховаебарацьбы зь ёю ў будучынi. Сумнеўна, каб у ягомаглi ўзьнiкнуць такiя далёкiя намеры, тымбольш што Самуiл быў унiятам.

I зноў не да вучэньня. 1 кастрычнiка 1653 годаЗемскi сабор у Маскве аб’яўляе вайну РэчыПаспалiтай. Вораг абрынуў на нашыя ўсходнiярубяжы аграмадную 100*тысячную армiю, якойВялiкае Княства Лiтоўскае магло супрацьпа*ставiць тады толькi 10*12 тысячаў абаронцаў.

За кароткi час былi захопленыя больш за 200гарадоў, мястэчак, замкаў. У тым ліку Смаленск,

152 153

«Ты от нужды вражия избавил, Россию Белуна ноги поставил».

I гэта ў той час, калi ў Беларусi загiнуў кожныдругi яе жыхар. Роднае ваяводзтва Сiмяона По*лацкага пацярпела бадай больш за ўсе. Перадвайной колькасьць дымоў была 23 тыс., пасьля— 6 тыс. Насельнiцтва да вайны — 161 тыс., пась*ля — 39 тыс. Прадстаўнiкi ваяводзтваў прыабмеркаваньнi ў сойме падымнага падатку ў 1661годзе заяўлялi:

«Пав. Ашмянскi... ўшчэнт разбураны ворагам...Пав. Браслаўскi дашчэнту разбураны варожай

армiяй.Пав. Гродзенскi... ператвораны ў развалiны i

пераважная частка яго спалена.Пав. Слонiмскi амаль ушчэнт спалены i раз*

рабаваны ворагам...Пав. Ваўкавыскi у многiх месцах спалены ў

спазоры поўнага зруйнаваньня ворагам.Ваяв. Полацкае, у вынiку таго, што ўвесь час

знаходзiлася i зараз яшчэ застаецца пад уладайворага... будучы зусiм спустэчанае, ня ў станеўплацiць нiводнага падатку...»

I такi стан назiраўся па ўсёй Беларусi.Такiм чынам, як Аляксей Мiхайлавiч

паставiў Беларусь «на ноги», можна бачыць звышэйпрыведзенае заявы. Адзiнае, што ёнпачаў ставiць на ногi — праваслаўную Царкву, задначасовым выкараненьнем каталiцтва,унiяцтва i пратэстанцтва.

Праз колькi гадоў здрада нацыянальныхiнтарэсаў прадстаўнiкамi праваслаўнага клiрушмат каму расплюшчыць вочы i выклiча масавыадыход ад Усходняе Царквы. Дзiўна чытаць:«Радуйся белорусская земля, плещи руками ра*

чы перавагi лацiнскае адукацыi i выхаваньня,Сiмяон палемiзаваў з прыхiльнiкамi грэцкаганапрамку, якiя заклiкалi адгарадзiцца «жалезнайзаслонаю» ад усякага ўплыву Захаду i ўсю ўвагусканцэнтраваць на вывучэньнi грэцкай мовы(якую, дарэчы, Сiмяон ня ведаў) i праваслаўнагабагаслоўя.

Заходнiцтва не перашкаджае яму выступацьапалягетам агрэсiўнае маскоўскае палiтыкi. Прагэта яскрава сьведчыць першы выступ Сiмяонаперад царом Аляксеем Мiхайлавiчам, якi«ашчасьлiвiў» сваiм наведваньнем Полацак з 5да 15 лiпеня 1656 года. Праваслаўнае сьвятар*ства ў першых шэрагах сустракае захопнiкаў*»вызвалiцеляў». Пасьля патаснай прамовыIяўлевiча, Сiмяон i 12 вучняў брацкае школыпрачыталi «Метры на пришествие Великого го*сударя Алексея Михайловича» — калектыўнуюпрацу ўсёй брацii Багаяўленскага манастыра. Уадрозьненьне ад таго грубаватага нахвальвань*ня, зь якiм цара сустракалi смаленскiя здраднiкi,полацкая дэклямацыя была складзеная большумела, адчувалася пяро прафэсiяналаў, яе наватможна назваць палiтычнаю праграмай:

«Веселися царю, што Бог з тобою, Будешьвладети морем и всею Двиною, Океан восточнывласти ти годует, А там и западны тобе ся готует.Солнцу восток, запад ровне подлегают, Даст Богтебе, Солнце, все царем узнают...»

Сiмяон Полацкi iмкнецца сам вылучыцца згэтага хору хваласьпеваў:

«Вы з неволи увесь русийский народ освободилиИ ереси из земли давной руской скоренили».

Яшчэ пра Аляксея Мiхайлавiча — вызва*лiцеля ад палякаў:

154 155

неры. Ён шырока ўводзiць традыцыйныя прыё*мы народнае паэтыкi для праслаўленьня царс*кае сям’i, называе цара Сонцам, царыцу — Меся*цам, iх дзяцей — зоркамi.

20 верасьня 1660 г. сабор скончыўся, i Полацкiвяртаецца ў Беларусь. Становiшча на франтахзьмянiлася i наводзiла на непрыемныя роздумы.Пад час Патопу Маскоўшчына ўступае ў зма*ганьне са Швэцыяй, пакiнуўшы Хмяльнiцкагасам*насам з Рэччу Паспалiтай. «Хмель» у адказразрывае хаўрус.... Тая частка насельнiцтва аку*паваных абшараў, якая напачатку мела iлюзiiнаконт Масквы, канчаткова расчаравалася ў ёй.Усе былi сытыя новымi парадкамi. Партызанскiрух супраць захопнiкаў узмацняўся.

Калi казакi i iншыя вернiкi ўсходняга абрадусустракалi маскоўскае войска, яны думалiзнайсьцi блiзкi сабе праваслаўны народ. Але ўжохутка ім рабілася зразумела, што гэта амаль шторозныя цывiлiзацыi. Нават вера. Праваслаўе ўБеларусi было для маскоўцаў «латинствую*щим», а часам з розных прычынаў «лiтоўскайерасьсю». Беларускiя здольнiкi, напрыклад, калiтраплялi ў Маскоўшчыну, лiчылiся носьбiтамi«каталiцкае i iншае заразы», i хоць, паводле сло*ваў Абэцэдарскага, у пераважнай большасьцiяны былi праваслаўныя, iх прымушалi выкон*ваць абрад «приведения к вере» i прыносiць цар*коўную прысягу.

Акупанты страцiлi Вiльню, Горадню, Полацак.Войскi Рэчы Паспалiтай кантралявалi большуючастку Вялiкага Княства. Для Сiмяона пачалiсяцяжкiя часы. Нехта напiсаў на яго данос. Прый*шла пара трымаць адказ за дэклямацыю. Але, наяго шчасьце, улады цi то не сьпяшалiся штосьцi

дуючися...» i г. д. Трэба дадаць, што i сярод пра*васлаўнага сьвятарства былi людзi, якiя насьця*рожана ставiлiся да «вызвалiцеляў». I ня ўсiм зрозных прычынаў падабалiся вернападданскiяпiсаньнi маладога законьнiка. Захавалася натат*ка Сiмяона Полацкага аб яго злапрыгодах iўцiсках з боку полацкага япiскапа Калiста.

Багаяўленскi манастыр дабiваецца немалыхiльготаў ад цара. У 1660 годзе Iяўлевiчавыклiкаюць на царкоўны сабор у Маскву, ёнбярэ з сабой Сiмяона Полацкага, у якога ўжопадрыхтаваная для такога выпадку дэклямацыя.Нарэшце песьняру маскоўскае зброi выпаламагчымасьць наведаць сталiцу «сапраўднагаправаслаўя».

Пасьля руйнаваньняў i ваенных нягодаў, штоСімяон шмат гадоў назiраў на Бацькаўшчыне,Масква зрабiла на яго моцнае ўражаньне. На тойчас там працавала шмат беларускiх здольнiкаў.Асаблiва iхны прыток павялiчыўся з пачаткамвайны. Сярод усiх магчымых ваенных трафэяўпалон лiчыўся самай каштоўнай здабычай. Бохто аздабляў Маскву, як не палонныя здольнiкi?Хто ажыўляў культуру Маскоўшчыны новымiпомнiкамi мастацтва?

Дзякуючы беларускай культурнай экспансiiмаскоўцы пазнаёмiлiся са сьвецкiм партрэтам,беларускай разьбою, кафляй i г.д. А хто праца*ваў на баяздольнасьць царскага войска? Яшчэ ў1657 годзе у Шклоў, Барысаў, Магiлеў i Менскна загад Аляксея Мiхайлавiча быў накiраванысуздалец Пётар Балотнiкаў «для пищальныяпокупки и для призыву ратных дел мастеров».

Дапушчаны да цара, Полацкi з вучнямi чытаўдэклямацыi, напiсаныя ў пышнай барочнай ма*

156 157

прадпрымаць, цi проста не зьвярталi на яго ўвагi.У лiпенi 1663 года ён назаўсёды пакiдае Бела*русь i пераяжджае ў Маскву.

У гэты час Полацкi стварае свае галоўныя тво*ры. Паэзiя яго добра адлюстроўвае разьвiцьцёбарока ў Маскоўшчыне. Стыль гэты пампэзны,афiцыёзны. Сiмяон пачынае зблiжаць паэзiю знавукай. Вершы абцяжараныя рознага кшталтуфактычным матэрыялам, настолькі, што ўсукупнасьцi маглi б служыць сапраўдным эн*цыкляпэдычным даведнікам. Уся творчасьцьСiмяона прасякнутая маралiзатарствам. Усе яго*ныя паэтычныя творы напiсаны сылябiчнымвершам i чыталіся з вылучэньнем кожнага скла*ду. Напрыклад:

«Царь не*кий, пре*бо*га*тый Дщерь крас*нуи*мя*ше, Ю*же от все*го серд*ца Сво*е*го лю*бя*ше» i г.д.

У паэтычнай творчасьцi Полацкi ня быў на*ватарам. Кiм бы ён быў на Бацькаўшчыне, дзеадукаванасьцю нiкога ня зьдзiвiш, а тым большсылябiчным вершаскладаньнем? А вось Маскоў*шчына — зусiм iншая рэч. Тут ён чалавек Захаду— чужаземец! Бадай, адзiн з галоўных культурт*рэгераў. На тле маскоўскага грамадзтва СiмяонПолацкi — самы вучоны чалавек.

Хто мог скласьцi канкурэнцыю, калi наватерархi праваслаўнае царквы тут не заўсёдывалодалi дастатковай адукацыяй? Пасевiн пiша:«Некаторыя манахi ня ведаюць, якi ў iх ужыва*ецца манастырскi статут, ня ведаюць і пачаткаўграматы». А Бэрнштэйн яшчэ ў 1579 годзе сяродбелага сьвятарства ня мог знайсьцi нiводнага ча*лавека, якi растлумачыў бы яму розьнiцу памiжкаталiцтвам i праваслаўем. Прычым сьвятарства

ў Маскоўшчыне традыцыйна лiчылася самайадукаванай часткай грамадзтва.

Цiкава, што ва ўласнай бiблiятэцы гэтагасьцiплага манаха i маскоўскага апалягета былiзнойдзеныя кнiгi з наступнымi надпiсамi: «Гэ*тыя кнiгi ёсьць надзейнае ёмiшча ведаў СiмяонаПятроўскага*Сiтнiянавiча, полацкага iерама*наха, Ордэну Сьв. Васiля Вялiкага. Жнiвень1670». Тут ясная дэклярацыя прыналежнасьцiда ўнiяцкага закону.

Ды хто ж вы, Сiмяон Полацкi?Да часу прыезду Полацкага ў Маскоўшчыне

сфармавалiся два погляды на шляхi разьвiцьцядзяржаўнасьцi, адукацыi i г.д. Гэтыя плынiпрадстаўлялi групы, якiя можна назваць«лацiньнiкамi» i «старамаскоўскай партыяй».

«Лацiньнiкi» выступалi за запазычаньне ў За*хаду дасягненьняў адукацыi, культуры, вайско*вае справы, i наогул за больш цесную сувязь зЭўропай. Гэта былi людзi iнтэлiгентныя i адука*ваныя — кiраўнiк Пасольскага прыказу АфанасiОрдзiн*Нашчокiн, акольнiчы Фёдар Рцiшчаў,швагер цара Барыс Марозаў, баярын АртамонМацьвееў, прыяцель i аднадумец Сiмяона По*лацкага князь Васiль Галiцын, i, натуральна, самСiмяон.

«Старамаскоўская партыя» — поўная суп*рацьлегласьць. Яна стаяла за сiвую даўнiну,заклiкала адгарадзiцца ад уплыву заходняе зара*зы, бачачы ва ўсёй эўрапейскай вучонасьцi д’я*бальскую блазноту. Непiсьменнасьць лiчыласявартасьцю, а роздумы, меркавалася, вядуць даерасi. Прыярытэт аддаваўся толькi грэцкай мове.

Людзi з другога лягеру бачылi, якую небясь*пеку ўяўляе Сiмяон Полацкi са сваiмi поглядамi

158 159

i адукацыяй. Таксама яны добра бачылi, што пададзеньнем сьцiплага законьнiка хаваецца бес*прынцыпны кар’ерыст. Законьнiк з Чудаўскагаманастыра Яфiмi ў сатырычным «Слове» пака*заў Сiмяона Полацкага ў выглядзе пеўня, якiлюбуецца сваiм багата аздобленым хвастом.Сiмяон Полацкi, спрытны царадворац,пакорлiва б’е чалом i кланяецца да зямлi для таго,каб набраць каменьняў i кiнуць у тваю галаву...Ён кажа, што вiнаваты, а сам за дзьвярыма пры*гатаваў для цябе «сем лапат». Пакорлiвасьць яговоўчая, а не авечая.

Сiмяону Полацкаму вельмi дапамагалаблiзкасьць да царскiх пакояў. Ён меў уплыў наАляксея Мiхайлавiча, а потым i на новага цара— Фёдара Аляксеевiча. Патрыярх Іакiм,прыхiльнiк старамаскоўцаў, супраць простагазаконьнiка Сiмяона, пры ўсёй паўнаце сваёйулады, зрабiць нiчога ня мог. У 1678 г. СiмяонПолацкi адчыняе друкарню ў Крамлi, адзіную ўкраіне пазбаўленую духоўнае цэнзуры. Больштаго, як бы ў насьмешку над Іакiмам, на сваiхкнiгах ён ставiць пячатку з паведамленьнем,што яны выйшлi ў сьвет з дазволу патрыярха.Можна зразумець гнеў i абурэньне патрыярха iягонае партыi.

Чаму ж Сiмяон Полацкi, карыстаючыся лю*боўю i аўтарытэтам у самадзяржаўцаў, будучыкар’ерыстам, заставаўся на нiзе ерархiчнае цар*коўнае лесьвiцы? Дык жа ў такiм статусе быласвая рацыя. Чорная вопратка Сiмяона Полацка*га моцна кантраставала з залатымi шатамі пат*рыярха i вышэйшых дзяржаўных дзеячоў. У вы*шэйшых сфэрах Сiмяон быў бачны лепей за ўсiх,чаго i хацеў.

Дык якое ж значэньне Полацкага для бела*рускае культуры? Мабыць тыя 600 рублёў зола*там i 700 срэбрам, якiя ён паводле тастамантупакінуў манастырам — у Воршы, Полацку,Вiцебску, Менску i Мёрах? Толькi не беларускiмманастырам пакiнуў ён тыя грошы, бо ў ягоразуменьнi манастыры былi на землях, якiязьяўлялiся ўсяго толькi часткаю Маскоўскагацарства.

160 161

чы на яго мiнулае. Што велiзарным багацьцемкарыстаўся таксама не банальна, шчодра даючыгрошы на навучальныя ўстановы, зь якiх выйшлiМiцкевiч i Славацкi, а сярод мастакоў,пiсьменьнiкаў, людзей ведаў меў славу сапраў*ды бескарысьлiвага мецэната i шчодрага пратэк*тара. Што нарэшце, няведама калi i як, гэты ча*лавек, уся адукацыя якога, — нейкаяправiнцыйная школка, здолеў здабыць сапраў*дную культуру розуму i запас разнастайных не*павярхоўных ведаў. Дарэчы, у Таварыства сяб*роў навук ён быў прыняты ў вынiку тайнага га*ласаваньня».

Разьдзел I. ПачатакПачатак бiяграфii героя губляецца ў прыцем*

ках. Ды й каму было цiкава, як нехта там з дроб*нае шляхты будуе сваё жыцьцё? Пакуль Валiцкiзаймаўся «будаваньнем», гiсторыя шляху ягозьмяшчае шмат белых плямаў, дапушчэньняў,недакладнасьцяў i плётак, што дае дасьледчыкупэўную свабоду дзеяньняў.

Крынiцы не пакiнулi дакладных зьвестак прамесца нараджэньня нашага героя. Вядома толькi,што Міхал Валіцкі зьявіўся на сьвет на Менш*чыне (ня выключана, што й на Наваградчыне) у1746 годзе. Некаторыя аўтары, мабыць, пера*большваюць галечу, у якой рос. Перабольшва*юць, здаецца, дзеля таго, каб узмацнiць уражань*не ад яго дасягненьняў. Так, натуральна, упараўнаньнi з будучым графам, кавалераммногіх ордэнаў, бацька Міхала — Марцiн, быўусяго толькi варшаўскiм стольнiкам.

Дарэчы, некаторыя дасьледчыкi (Трусаў I. Г.Валiцкi // Энцыкляпэдыя гiсторыi Беларусi. Т.2.


Цудоўная фартуна шляхцiчаВалiцкага

Non solum nobis divites esse volumus, sed liberis,propinquis, amicis maximeque rei publicae.*

Цыцэрон

Граф Мiхал Валiцкi, падстольнiк каронны,кавалер ордэнаў сьв. Станiслава i Белага Арла,буйны мецэнат, фiлянтроп, калекцыянер, iгрок iавантурнiк, вядомы знаўца старажытнага мас*тацтва, бiблiяфiл, нумiзмат, сябра варшаўскагаТаварыства сяброў навук, уладальнiк вялiкагабагацьця — гэта ў 1800 годзе. А калi азірнуццагадоў на 30 назад — перад намi хлопец зь Менш*чыны, зь сям’i беднага шляхцiча...

Як пiсаў польскi пiсьменьнiк АнджэйХамэрлiньскi*Дзеражыньскi, «постаць гэтага ча*лавека неардынарная не таму, што ён зрабiў кар*’еру якiх мала, бо канец XVIII стагодзьдзя — часнезьвычайных кар’ераў. I не таму, што падмураксваёй фартуны ён пабудаваў гульнёй.

Не, тут рэч у iншым. У тым, што, дасягнуўшывышыняў сучаснага грамадзтва, ён не абрынуў*ся зь iх як мноства iншых авантурнiкаў. Што ўнейкi момант свайго жыцьця перастаў iм быць, астаўся адным зь першых прадстаўнiкоў эўрапей*скай эліты, якога магнатэрыя Рэчы Паспалiтаебез пярэчаньняў прыняла за свайго, ня зважаю*

* Ня толькi для сябе мы хочам быць багатымi, але i для дзя*цей, сваякоў, сяброў, i асаблiва — для дзяржавы.

162 163

датныя здольнасьцi зрабiлi сваю справу — аднымударам партыю пачынаў i заканчваў. Аб закладён заганяў у лузу самыя неверагодныя шары.Добра пазьней варшаўскi анэкдот будзе апавя*даць, як малады Валiцкi заўсёды галодны, гуляўз калегамi, каб у аднаго выйграць на абед, у дру*гога на вячэру. Слава генiя бiльярду грымела паўсім горадзе.

У вольную часiну штудыяваў францускую —мову, дагэтуль непапулярная сярод дробнаешляхты.

У адрозьненьне ад шматлiкiх прафэсiйныхгульцоў Міхал ствараў уражаньне прыстойнагачалавека, не аднойчы выяўляючы сапраўды ры*царскае высакародзтва на зялёным сукне.

Раздзел ІІІ. Cicciditt in puncto qvod non speraturin anno**

I вось, нехта з маладых магнатаў,паназiраўшы за Валiцкiм, вырашыў, што найлеп*шага таварыша ў падарожжы па Эўропе ён незнойдзе. Хто гэта мог быць, i куды вялi далей*шыя шляхi? Паводле адных зьвестак — хтосьцiз князёў Сапегаў вывез яго ў Вену. Там, добраўхапiўшы картачную фартуну, Валiцкi адчуўсябе дастаткова самастойным. Разьвiтаўся з пат*ронам i рушыў да Парыжу зь нейкiм княземЭстэргазi. Паводле іншых зьвестак... Ды й цi вар*та iх пералiчваць?

Мабыць, больш за ўсiх мае рацыю граф Ген*рых Жавускi, які ведаў Валiцкага асабiста. Па*водле Жавускага тым загадковым магнатам быўСтанiслаў Солтык, пляменьнiк кракаўскага

Мн., 1994. С. 208) мяркуюць, што сапраўднаепрозьвiшча Валiцкага магло быць Мiцкевiч. Штода прозьвiшча Валiцкiх, то згадваецца яно ў Ка*роне ўжо ў 1248 годзе. А Аўгусьцiн,родапачынальнiк дому Валiцкiх гэрбу «Лада» даякога далучаў сябе i Мiхал Валiцкi, перасялiўсяў Вялiкае княства пры Вiтаўце, каля 1400 году *

Міхал атрымаў адукацыю даволi сьцiплымкоштам дзядзькi па кудзелі — Бучыньскага. Дзевучыўся — зноў на выбар дасьледчыку: цi то ўМенску ў езуiтаў, ці ў Магiлеве, а мабыць i ўВiльнi. Дасягнуўшы паўналецьця, хлапецпазбавiўся i бяз таго невялiкае матэрыяльнаедапамогi.

Пра тое, што было далей, існуюць розныямеркаваньнi. Ведама толькі, што ў Менску Міхалнейкі час вучыўся ў адвакатуры, а магчыма, i ад*разу атрымаў пасаду вiцэ*рэгента ў судзе.

На гэтым мiзэрныя зьвесткi абрываюццагадоў на дзесяць.

Разьдзел II. Генiй бiльярдуНейдзе на пачатку 70*х гадоў XVIII стагодзь*

дзя мы бачым Валiцкага ў Кракаве, у якасьцi пра*фэсыйнага гульца i маркёра** пры бiльярдзе.

Калi картачны азарт узрушваў Карону i Лiтвуўжо не адно стагодзьдзе, то бiльярд зьявiўся якчастка ангельскае моды, прыкладна з паловыХVIII*тага стагодзьдзя й захапiў ўсю Эўропу.

Бiльярдны стол стаяў якраз у доме, дзе жыўМiхал. Штодзённыя практыкаваньнi плюс вы*

* Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Фонд 319, вопіс1, справа 23.

** Маркёр (фр. marqueur < marquer адзначаць) — асоба, абс*лугоўваючая більярд, вядучая лік пры гульні. ** У адзiн момант здараецца тое, на што не спадзяваўся гадамi.

164 165

Разьдзел V. Яго ўнiвэрсытэтыКолькi разоў яны з Солтыкам траплялi ў роз*

ныя гiсторыi, дзе й чым займалiся ўсе тыя гады— можна толькi здагадвацца. Але недарма казалi,што Валiцкi быў чалавекам, якi ўмеў «з карысь*цю выкарыстоўваць дары фартуны». Дробныбеларускi шляхцiч выглядае чалавекам зусім неправiнцыйным i ў Парыжы цi Лёндане адчуваесябе гэтаксама свабодна, як у Вiльнi цi Варшаве.Дзе, калi, i якiя ўнiвэрсытэты скончыў за гэтычас? Бо бачылi Яго ня толькi пры зялёныхстолiках i ў шумных кампанiях салённых заўсёд*нікаў, а часьцей — сярод людзей навукi i мастац*тва. Адзначалі глыбокiя веды пана Мiхала. Хут*чэй за ўсё, не абыйшлося тут без уплыву выдат*нага эрудыта свайго часу — Крыштапа Весялоў*скага, гiсторыка, нумiзмата, знаўцы старажыт*насьцяў i антыкварыяту, зь якiм Валiцкiпазнаёмiўся i пасябраваў у Парыжы.

Разьдзел VI. Трыюмф у ПарыжыПарыж. Другая палова 70*х гадоў. Праз Сол*

тыка Валiцкi трапляе ў першыя салёны, а празпасярэднiцтва графiнi Палiньяк, якая стала яго*най каханкаю — да двара Людовiка XVI.

Як i ў Вiльнi цi Варшаве, агульнаю тут пана*вала ўсё тая ж неспатольная прага вышэйшагасьвету да азартных гульняў. (Нядзiўна, штоЛюдовiк XVI загад аб арышце нягоднiка Бамар*шэ напiсаў на віновай сямёрцы.) Гэтаяакалiчнасьць была надзвычай дарэчы. Двор нямог не заўважыць такту i шляхэтнасьцiВалiцкага. Пад час картачных баталiяў ён нiколiня даводзiў справу да эксцэсаў i ня патрабаваўсатысфакцыi, нават калi бачыў шулерства з боку

бiскупа Каэтана Солтыка (таго самага, якi на сой*ме 1766 года прапанаваў, каб кожнага, хтоасьмелiцца сказаць на сойме прамову на ка*рысьць iншаверцаў, аб’яўляць ворагам дзяржа*вы). Станіслаў Солтык пазьней стане аднім зьдзеячаў Нацыянальнага патрыятычнага тавары*ства, будзе абвешчаны дзяржаўным злачынцампасьля паразы дзекабрыстаў i дэкансьпiрацыiпольскае змовы. Солтык увёў Валiцкага ў домдзядзькі й апекуна. Бiскуп у людзях разьбiраўсянядрэнна, таму здолеў убачыць у Мiхале нятолькi гульца, але й чалавека годнага. Адпраўля*ючы пляменьнiка за мяжу, толькi пахвалiў яго*ны выбар.

Ехаў Валiцкi не як слуга, а ў пэўным сэнсе яквыхавацель, як чалавек, здольны прыйсьцi надапамогу.

Разьдзел ІV. Як Валiцкi выратаваў Солтыка iправучыў неапальскiх шулераў

... Выпадак неўзабаве надарыўся. У Неапалiпрастадушны Солтык пачаў флiрт з адной дамаю,i празь ейныя намаганьнi трапiў у рукi мясцо*вых шулераў. Калi Валiцкi даведаўся пра гэтае йпасьпяшаўся да свайго спадарожніка, перад яговачыма паўстаў пан Станiслаў, абабраны махля*рамі лiтаральна да нiткi. Убачыўшы маладогаспадарожнiка сваёй ахвяры iтальянцы хцівазаўсьмiхалiся: «Мала аднаго дурня выпадак даў,дык яшчэ новага прынесла!» Няшматспатрэбiлася часу, каб зьбiць з макароньнiкаўпыху — вось вам лiтоўскi азарт! Ня толькi адыг*раў усё назад, але й загнаў iх у такiя даўгi, якiхнiколi б ня выплацiлi...

166 167

клалі перад сабой закрытаю, а на яе рабілі стаў*ку... Людзi, што адкрывалі банк, зазвычай былiпрафэсiйнымi шулерамi...

Банкiрам у хаўрусе даводзiлася быцьВалiцкаму, за што ён атрымлiваў чвэртку пры*бытку. Усё астатняе браў сабе герцаг.

Каб мець нейкае ўяўленьне пра Валiцкага*шулера, дастаткова ведаць пра тыя якасьцi, безякiх ня мог абыйсьцiся нiводны банкiр. Па*пер*шае, паколькі гульня вялася за кiляграмы зола*та, выкарыстоўвацца магла толькi нераскрытаякалода. Дык вось, трэба было раскрыць, пазна*чыць, а потым безпамылкова, за долю сэкундыраспазнаць кожную з 52 картаў. Ну i, натураль*на, зноў акуратна запячатаць калоду. Па*другое,трэба было мець выдатную памяць. Па*трэцяе,— ня менш выдатны зрок, каб тыя значкiадрозьнiваць у дрыготкім сьвятле сьвечак дыклюбах тытунёвага дыму. Па*чацьвёртае, —спрытныя рукі. Па*пятае, — рэспектабельнасьць.Па*шостае, — дасьцiпнасьць i iнтэлiгентнасьць.Па*сёмае, — маланкавую рэакцыю... Здаецца, да*статкова.

Разьдзел VIII. 15 пунктаў форы для лёрдаСтэнлi i 24 для Салiньяка

Герцаг не памылiўся. Валiцкаму ня было роў*ных. Вялізарная маёмасьць каралеўскага братаграфа д’Артуа перацякала ў кiшэнi хаўрусьнiкаў.

У той самы час на бiльярдных сталах Пары*жу ўладарылі два дагэтуль непераўзыдзеныямайстры гэтае забавы — ангелец лёрд Стэнлi дыiтальянскi авантурнiк Салiньяк. Валiцкамуспатрэбiлася пяць гадзiнаў, каб выйграць у лёр*да 300 тысячаў франкаў. Ангелец, які ня ведаў

суперніка. Валіцкі нiкому нiколi ня адмаўляў укрэдыце цi форы. Ды што карты! Мог даць форуўсяму двару. Аднойчы зьдзiвiў Версаль,зьявiўшыся ў раскошным строi, у якiм кожныгузiк быў аблямаваны дыямэнтамi i меў выявуякога*небудзь мiфiчнага бога.

Рабаваньне (дзякуючы картачным перамо*гам) маёнткаў першых асобаў i прыдворных ма*лакасосаў не перашкаджала Валiцкаму захо*ўваць зь iмi добрыя адносiны. Так, ёнпазнаёмiўся зь Людовiкам XVI i Марыяй*Анту*анэтай, якiм рабіў розныя паслугi, з графам д’Ар*туа (пазьней Карл Х), зь герцагам Арлеанскiм(бацькам будучага караля Луi*Фiлiпа), дыiншымi. Асаблiва блізка сышоўся зь няшчаснаепамяцi герцагам Арлеанскiм. Першы каралеўскiвяльможа не аднойчы станавiўся ахвяраюВалiцкага, што падказала гэтаму прагнаму й нявельмi пераборлiваму ў сродках чалавеку заклю*чыць хаўрус з панам Мiхалам...

Разьдзел VII. Яго вялiкасьць фараонНа зялёных столiках Эўропы панаваў фара*

он. Захапленьне гэтай гульнёю набыло характарэпiдэмii, пiк якой прыйпаў на XVIII — пачатакХIХ стагодзьдзяў. Фараон ураўноваў станы няменш радыкальна, чым Вялiкая француская рэ*валюцыя. Фараон без перабольшаньня зьяўляў*ся адной з самых азартных гульняў за ўсюгiсторыю эўрапейскае цывiлiзацыi.

Гуляць адначасова магла вялiкая колькасьцьасобаў. Банкiр высыпаў свае дукаты на стол iтасаваў карты. Тыя, хто хацеў гуляць супрацьяго, называлiся паньцёрамi. Кожны зь іх меўуласную калоду, зь якой даставалася карта. Яе

168 169

заняткi, як, напрыклад, сьпэкуляцыя нарозьнiцах коштаў золата, каштоўных камянёў,твораў мастацтва. У адным з падарожжаў унейкiм са шматлiкiх iтальянскiх княстваў цi ка*ралеўстваў Міхал Валіцкі купiў сабе графскi ты*тул, якi кароль польскі і вялікі князь літоўскіСтанiслаў Аўгуст пазьней зацьвердзiў.

Разьдзел ХI. Валіцкі — Міцкевіч? Міцкевіч —Валіцкі?

Посьпех звычайна каштоўны ня толькi самсабою, але яшчэ i ў залежнасьці ад таго, колькізнаёмых, сяброў, цi суайчыньнiкаў будуць аб iмведаць. Нават сьцiплы чалавек часам мае патрэ*бу ў сьведках посьпеху.

Вось i пан Мiхал, а цяпер ўжо граф Валiцкi,зiрнуў на мiлыя сэрцу Лiтву й Карону.

Адначасова ў ягонай бiяграфii надыходзіцьчарговая туманная паласа. АнджэйХамэрлiньскi*Дзеражыньскi тлумачыць яе на*ступным чынам:

«Улетку 1788 году прыбыў у Кракаў графВалiцкi. Адначасова Англiю пакiнуў панМiцкевiч.

Гэтая дваiстасьць прозьвiшча хутка выклiкаласкандал. Знайшліся тыя, хто адразу ж заявілі:Валiцкi — гэта не Валiцкi, а Мiцкевiч, якiабагацiўся ды карыстае з прозьвiшча й гербу сэ*натарскага роду, золатам плацячы за гэта саха*чэўскаму кашталяну Базылю Валiцкаму.

Аднак меркаваньню гэтаму пярэчаць усе, хтокалi*небудзь сутыкаўся цi з графам Мiхалам цiзь ягоным пляменьнiкам Леапольдам. НайпершЯн Сьнядэцкi ў лiсьце да Букатага (амбасадара ўАнглii — А.Ш.) ад 14 сьнежня 1788 года напiша,

раней паразаў спакусiўся на 15 пунктаў форы...Салiньяк паставiў пярсьцёнак з салiтэрам суп*раць 100 тысячаў за адну партыю. Дыямэнт,можа, каштаваў i больш, Але Валiцкi шчодраацанiў розьнiцу ажно ў 24 пункты форы...Iтальянца напаткаў той жа лёс.

Разьдзел ІХ. «Le saphir merveilleux»*

Дарэчы, пра камяні. Паводле словаў графаЖавускага, пан Мiхал быў iх вялiкiм аматарам, iхутка стаўся такім знаўцам, што мала хто зювелiраў мог зь iм параўнацца. Наогул, за зола*та, здабытае гульнёй, пан Міхал набываў антык*варыят ды розныя каштоўнасьцi. Мiж iншым, ёнзавалодаў легендарным, вядомым на ўвесь сьветсапфiрам, што мяняў колеры пры захадзе сонца,сьвятле дня цi пры сьвечках. Сапфiр наватнатхнiў пiсьменьнiцу i выхавацельку дзяцей гер*цага Арлеанскага мадам Стэфанiю Фелiсiтэ дэЖанлiс на стварэньне аповесьцi, назва якой далазагаловак гэтаму разьдзелу.

Былы шарачок з*пад Менска, які быў упэўне*ны, што добрыя чалавечыя адносiны даражэй залюбыя каштоўнасьці, праяўляў шчодрасьць, год*ную каралей. Падараваў сапфiр жонцы Солтыка.

Разьдзел Х. Золата, антыкварыят... графскiтытул

Невядома з якiмi мэтамi, мабыць, проста з жа*даньня разнастаіць сытуацыю, Валiцкi з Солты*кам увесну 1783 года наведалі Лёндан. Побыт уАнглii чаргаваўся з вылазкамi на кантынент. Кар*тачным баталiям прыйшлi на зьмену іншыя

* Цудоўны сапфір.

170 171

i аматарам навукаў — каралём Станiславам Аў*густам. На знак сяброўства падараваў беднамуСтасю гузiкi з дыямэнтамi — тыя самыя, якіміўразiў Вэрсаль. Панятоўскi адзьдзячыў чым мог— зацьвердiў графскi тытул ды пажалаваў адзiнза адным ордэны Сьв. Станiслава i Белага Арла.

Разьдзел XІІІ. Валiцкi — касмапалiт i калекOцыянэр

Шматлiкiя аўтары адзначалi касмапалiтызм iапалiтычнасьць Валiцкага. Нiхто нiколi нябачыў, напрыклад, каб ён трымаў у руках газэту.«Мой падстолi, — запытаўся аднаго разуСтанiслаў Аўгуст, — маючы столькi сябраў, чамуне дамагаесься пасольства на сойм ?» Валiцкiзьлёгку ўсьмiхнуўся i з пачцiвасьцю нахiлiў га*лаву: «Уласна дзеля таго, найясьнейшы пане,што маю шмат ласкавых да сябе сяброў iнiводнага не хачу страцiць».

Пакуль патрыёты рыхтавалi рэванш за пара*зу Рэчы Паспалітай у кампаніі 1792 года, МіхалВаліцкі прыехаў туды, адкуль беглi ўсе, каму ха*целася яшчэ пажыць. Гэта зноў быў Парыж, алеўжо — ўвосень 1793 года.

Якабiнцы давалi асьвечанай Эўропе прыкла*ды татальнага тэрору. Старыя ўяўленьнi пра ма*тэрыяльныя й духоўныя каштоўнасьці новаяўлада паставiла з ног на галаву. За ўсеагульнымуздымам, рамантыкай лёзунгаў Свабоды,Роўнасьцi й Братэрства Вялiкая Рэвалюцыяпрынесла рэкi крывi, голад i нягоды... Кошты назолата рэзка папаўзьлi ўгору, затое прадметыраскошы, творы мастацтва, антыкварыятзраўнялiся сваёй вартасьцю зь мiскаю супу цiкавалкам хлеба. Як жа мог наш апантаны калек*

што Валiцкi, прыбыўшы ў Рэч Паспалiтую, вяр*нуўся й да свайго прозьвiшча, якое на некалькiгадоў з*за пэўных важных прычынаў вымуша*ны быў зьмянiць, выступаючы ў той час якМiцкевiч.

Потым Жавускi высьвятлiць гэтыя «важныяпрычыны» і паведаміць, што прозьвiшчаМiцкевiча Валiцкi абраў яшчэ ў Кракаве, «нежадаючы плямiць уласнае тагачасным сваiм ста*тусам наёмнага гульца».

Разьдзел XІI. Кароннае падстольства за 4000дукатаў, ордэны сьв. Станiслава й Белага Арла— за дыямэнтавыя гузiкi

Незацьверджаны графскi тытул не даваўнiякiх перавагаў. Сябра манархаў i прынцаўкрывi паводле статусу нiчым не адрозьнiваўсяад якога*небудзь шарачка. Ад усьведамленьнягэтага не зусiм ёмка было знаходзiцца ў тавары*стве Радзiвiлаў, ці нават менскiх землякоўВаладковiчаў, бо шляхецкая роўнасьць у тыячасы засталася толькi ў пачварным «liberumveto». Успамiны ды легенды грэлi празьмернаесамалюбства шарачкоў, якія станавіліся пад кан*фэдэратыўныя сьцягi, каб нагадаць каралю прасваю роўнасьць зь iм...

Дапамог Солтык. Надзвычай заняты актыў*най дзейнасьцю ў Скарбовае камiсii дыпасольствамi на соймы, ён прадаў Валiцкамусваё кароннае падстольства за 4000 дукатаў (па*водле Жавускага — за 200 тыс. польскiх злотых).Магнатэрыя прыняла Валiцкага так, нiбыта ён iяго продкi заўсёды знаходзiлiся ў яе шэрагах.

На глебе захапленьня старажытнасьцямiВаліцкі зьблiзiўся з такiм самым калекцыянерам

172 173

цыянэр страцiць такi шанец — антыкварыятлiтаральна ляжаў пад нагамi. …У старызьнiка ённабыў бюро Марыi*Антуанеты... Лётаў па Пары*жы, зьбiраючы каштоўнасьцi i мiмаходзь аплак*ваючы пакараных сьмерцю праклятымiякабiнцамi сяброў*арыстакратаў.

Разьдзел XІV. Рэч Паспалітая. Выбух 1794 годуВаліцкі вярнуўся й стаў сьведкам таго, як

Бацькаўшчына спрабуе змыць ганьбу апошнiхдзесяцiгодзьдзяў. «Не з Канстытуцыi трэба былопачынаць, а з шыбенiц!» — скажа адзін зь вялікіхавантурнікаў таго часу Ігнацы Хадзькевіч, а заім паўторыць правадыр патрыётаў малады генэ*рал*лейтэнант iнжынерыi войскаў ВялiкагаКняства Лiтоўскага Якуб Ясiнскi.

Увесну 1794 году гэтак меркавалі ўжо нятолькi яны. Сапраўды, адступаць не было куды— нiколi яшчэ народы Рэчы Паспалiтай неназiралi такiх вiдовiшчаў у сябе дома. Нашыбенiцах на варшаўскiм рынку вiселiўчорашнiя калегi пана Мiхала па зялёныхстолiках, асуджаныя за нацыяналльную здраду— граф, кашталян сандэцкi Юзаф Анквiч,iнфлянцкi бiскуп Язэп Казiмер Касакоўскi, гет*ман Юзаф Забэла. Вiльня не адставала, там вя*роўка знайшлася для бiскупа Iгнацiя Якуба Ма*сальскага і гетмана Шымана Касакоўскага.

У тыя днi Валiцкi паставiў подпiс пад Актампаўстаньня й ахвяраваў золата Касьцюшку.

Разьдзел XV. Варшава. Вулiца Доўгая, 542Параза паўстаньня азначала канец

Незалежнасьцi. Валiцкi, які жыў тады ў Варша*ве, трапiў у прускую зону акупацыi. У доме

№ 542 па вулiц Доўгай ён сканцэнтраваў усесвае багацьцi. Чаго тут толькi ні было! Карцiннаягалерэя старых майстроў, бiблiятэка рэдкiхкнiгаў, збор залатых эмаляваных табакерак, не*злічоная колькасьць дарагiх шаляў, адзiн з са*мых вядомых у Эўропе збор карункаў, кабiнэтстаражытнасьцяў, зборы камянёў i гемаў,вялiкая калекцыя нумiзматыкi, каштоўных ка*мянёў, i, нарэшце, збор дыямэнтаў, якi зьдзiўляўпецярбургскi beau monde. Што ўжо казаць праправiнцыйных прусакоў! Фрыдрых Вiль*гельм III гадзiнамi аглядаў скарбнiцу панаМiхала, а потым папрасiў пазычыць шыкоўныпарцэлянавы сэрвiз на 80 асобаў, каб яго магласкапiяваць бэрлiнская фабрыка.

Варшава паступова ператварылася ў такiсамы засьценак, як i Бэрлiн...

Разьдзел XVI. Нядоўгi побыт у РасеiУ 1804 годзе Міхал Валіцкі вырашыў пашу*

каць аслоды ад велiкасьвецкага жыцьця ўсталiцы адной з буйнейшых імпэрыяў сьвету.Як і ў Парыжы, тут ён знайшоў поўнае паразу*меньне зь мясцоваю арыстакратыяй, зьдзiўляўусiх сваiмi калекцыямі й манэрамi. Але ж празнекалькi месяцаў упершыню ў жыцьцi нейдзеперабраў меру. З*за няўдалых, цёмных i рызы*коўных махiнацыяў, зьвязаных з продажамкаштоўнасьцяў, вымушаны быў у 1805 г. ху*ценька пакінуць Расею.

Разьдзел ХVII. АзёрыПерабраўся ў былое Вялiкае Княства. Пасьля

III падзелу неаднаразова наведваў Горадню, дзеяшчэ ў 1793 годзе набыў так званы палац вiцэ*

174 175

адмiнiстратара, ператварыўшы яго ў сапраўднымузэй. Там жа, ў навакольлi, пасьля сьмерцi Ста*ніслава Аўгуста ў 1798 годзе купіў былую «ста*ловую» каралеўскую маёмасьць — маёнтак Азё*ры. Завёў у Азёрах узорную гаспадарку, засна*ваў у 1807*м суконную, а ў 1809* м папяровуюфабрыку.

Разьдзел ХVIII. Валiцкi — сябра навукПан Міхал настолькi сур’ёзна займаўся сама*

адукацыяй, што аўтарытэт яго як знаўцы стара*жытнасьцяў, бiблiяфiла й нумiзмата не выклiкаўсумневу нават у варшаўскага Таварыства сябрўнавук, i ў лiстападзе 1800 г. куды ён быў прыня*ты ў лістападзе 1800 года.

Разьдзел ХІХ. Мецэнат, фiлянтроп, патрыёт.Канец жыцьця

Знаходзячыся на вяршыне посьпеху, Валiцкi,вядомы як гулец, калекцыянэр, удалы кар’ерыст,нарэшце вучоны, надае сваёй асобе вялiкую гра*мадзкую значнасьць. Гэта зробіць ягонае імя сла*вутым, а ягоны партрэт аздобіць сьценыВiленскага ўнiверсытэту. Валіцкі становiццамецэнатам.

З часу побыту ў Пецярбургу ён пачынаерабiць шчодрыя ахвяраваньнi на айчынную на*вуку. Безумоўна, падчас акупацыi справа рата*ваньня нацыянальнае навукi i культуры павiннавыходзiць на галоўнае месца, бо гэтыя галінычалавечае дзейнасьці зьяўляюцца тыміапошнiмi бастыёнамi, iснаванье якiх сьведчыць,пра тое, што нацыя яшчэ не загiнула. У гэтымсэнсе «апалiтычнага», «касмапалiтычнага» гра*фа нават можна было б паставiць у шэраг вядо*

мых нацыяналiстаў. Ёсьць сродак выратавань*ня Бацькаўшчыны ня меньш дзейсны чымзброя, вулiчны пратэст цi друкаванае слова, —грошы.

... Зьмянiўшы не адну сталiцу канец жыцьцяён бавіць на Бацькаўшчыне. Пасялiўся ў Вiльнi.Меў тут з даўнiх часоў дом на Бакшце. А яшчэ ў1804 годзе ўпершыню зацiкавiўся справамiВiленскага ўнiверсытэту, стаўшы яго самымбуйным фундатарам. Вось храналёгiя ахвяра*ваньняў:

1804 г. — Ахвяравана 1755 адзінак мiнэралаў.1805 г. — Збор ракавiн, руды — 5 тыс. адзінак.

Таксама на перавоз з Варшавы «збора натураль*най гiсторыi» — 225 руб.

1806 г. — Волава чырвонае (храмат волава) зьСiбiры, хрызапраз вагаю 60 фунтаў.

1809 г. — На адукацыю ўбогiх дзяцей —12.000 злотых.

1818 г. — Вялiкая шафа чырвонага дрэва, ба*гата аздобленая бронзай i медалямi (належалаСтанiславу Аўгусту, які трымаў у ёйнумiзматычную калекцыю).

1823 — На ўтрыманьне васьмi ўбогiх вучнеў— 1800 руб. на год. i г.д.

Таксама падараваў унiверсытэту значную ча*стку свайго збора каштоўных камянёў. Пад на*звай «Калекцыя графа Валiцкага» яна былаапiсаная С. Б. Юндзiлам (паводле шэрагугiстарычных крынiцаў пазьней захоўвалася ўЭрмiтажы). Адкрывае фундацыю для здольных,але бедных хлопцаў з прозьвiшчамi Валiцкiя iМiцкевiчы. Агульная сума ахвяраваньняў скла*ла два мiльёны злотых. Акрамя ўнiверсытэтудапамагаў i іншым установам, напрыклад, лiцэю

176 177


Авантуры яго жыцьцяДа партрэту генэрала Хадзькевіча

Аднойчы, натрапіўшы на газэтны артыкул,дзе размова ішла аб адкрыцьці вучоных з Дэла*вэрскага ўнівэрсытэту, я даведаўся, што людзі,схільныя да празьмернае рызыкі, у літаральнымсэнсе зробленыя з іншага цеста. Біяхімічнысклад актыўных рэчываў у іх мозгу, аказваецца,адрозьніваецца ад нормы, што дазваляе адчу*ваць у экстрэмальных сітуацыях ня жах а эйфа*рыю. Прытым, чым большая стаўка, тым вышэй*шы кайф.

У гісторыі нашай Бацькаўшчыны заўсёды ха*пала людзей зь «іншага цеста», асабліва ў XVIIIстагодзьдзі — стагодзьдзі легендарных авантур*нікаў. Наш герой ні ў чым не саступае, а ўчымсьці, мабыць, і пераўзыходзіць сусьветнавядомых нястрымных шукальнікаў прыгодаў.Ужо ня ведаю, як зь біяхімічным складам мозгуХадзькевіча, але каб пражыць так жыцьцё, не*сумнеўна, трэба было валодаць выдатным зда*роўем, энэргіяй атамнага рэактару, розумам, не*натольнай прагаю ўражаньняў і дзейнасьці…

Частка I

Поўнач Расіі. Зімовая пахмурная раніца 1823году. Карчма ў ваколіцах Вяткі. Паклаўшы гала*ву на стол, сядзіць чалавек. На стале — пачатаевядро гарэлкі... Судовы прыстаў канстатуе

Крамянецкага. А колькi вучоных, мастакоў,пiсьменьнiкаў карысталiся яго падтрымкай!

Мецэнацтва перарасло ў фiлянтропiю, — домна Бакшце заўсёды быў адкрыты наогул для ўсiх,хто меў патрэбу ў дапамозе. Гаспадар вылучаў*ся рэдкаю гасьцiннасьцю, i кожны дзень даваўабед на некалькi дзесяткаў асобаў.

У апошнiя гады хваробы i ўзрост пачалi брацьсваё: Валiцкi пакiнуў сьвецкае жыцьцё, але йтады бедныя студэнты маглi знайсьцi у яго пры*тулак. Пад канец свайго зямнога шляху трымаўдом за кошт продажу каштоўнасьцяў. Казалi,што каб так iшло й далей, гадоў празь дзесяцьсконьчыў бы ў галечы.

Памёр у 1828 годзе. Пахаваны на віленскіхБернардзiнскiх могiлках.

Як паведамлялася ў артыкуле пра Валiцкагаў «Энцыкляпэдыi павшэхнай», выдадзенай уВаршаве ў 1867 г.: «Памяць дабрачыннасьцi ягоi дабрадзейнасьцi да гэтага дня жывая ў Вiльнi».

Нашчадкi графа Валiцкага дапамаглi Бацькаў*шчыне зброяй. З*за ўдзелу ў вызвольнымпаўстаньнi 1863—1864 гадоў расейцыканфiскавалi маёнтак Азёры. Прадпрыемствызаняпалі...

178 179

скай ці кароннай шляхты. Паходзіў з мсьціслаў*скага ваяводзтва, з заможнага дому гэрбу «Кась*цеша», параднёнага з Ходзькамі і Жавускімі.Людвік, яго бацька, быў у 1765—1768 гадахвіленскім земскім рэгентам, а пазьней, аж дасьмерці ў 1771 годзе — земскім судзьдзёй.

Людвікаў атожылак парушыў банальнуюгісторыю роду.

Першы значны ўчынак у жыцьці нашага ге*роя — падробка ўласнай метрыкі, каб хутчэйўвайсьці ва ўладаньне спадчынай, якая заста*лася пасьля бацькавай сьмерці. Таму цяжка ка*заць дакладна, калі ён зьявіўся на сьвет Божы.Выдатны польскі пісьменьнік і гісторык Ген*рык Масьціцкі лічыў прыкладанай датаю —1760 год.

Разьдзел II. Багаты посаг і выдатныя нашчадкіНядоўга малады пан Ігнацы заставаўся спад*

чыньнікам — усё багацьце прагуляў ды пакінуўна зялёным сукне. І тым хутчэй прайграваў, чымбольш ягоныя ўладаньні абрасталі даўгамі.Другі, мабыць, у пятлю б залез у спазоры по*ўнага разарэньня, ці прадаў бы гонар за кава*лак хлеба, а для Хадзькевіча гэта была ўсяготолькі плата за навуку. Набывалася нешта, наяго погляд, куды значнейшае за бацькоўскіямаёнткі: прафесыйны досьвед ў картачнайгульні.

У пошуках багатага пасагу наш герой ўзяўшлюб з Кацярынай Вільгастоўскай. Ад іх саюзунарадзілася два сыны, старэйшы стане палкоўн*ікам у расейскім войску, а малодшы — пісьмень*нікам і вучоным.

сьмерць высланца Ігнацыя Хацкевіча пры маг*чымай спробе зьбегчы. А ўвечары, пракліная да*рогі, надвор’е, і нейкага літоўскага шляхцічаХадзькевіча, каб ён спрахнуў, прымчаўся фель*д’егер з ужо непатрэбным найвышэйшым ука*зам аб дараваньні.

Што нам сёньня да таго, што жыў і памёр нейкішляхціч? Людзям уласьціва жыць і паміраць. Цідзіўна, што аддаваў сваю шпагу направа й нале*ва? Не. Для тых часоў — паводзіны цалкам нар*малёвыя. І, мабыць, у жыцьці ў яго нямала былоспраў, за якія высылка — ня самае страшнае па*караньне. А між тым, перад намі — чалавек*ле*генда, адзін з апошніх вялікіх авантурнікаўXVIII стагодзьдзя.

Ігнацы Хадзькевіч (ён жа Ходзькевіч, Хадз*кевіч, Хацкевіч. Ён жа граф Дэнгоф, генэрал Ля*даіска. Ён жа «Гулец», «Шулер»), беларускішляхціч. Каронны гвардзеец, капітан грэнад*зерскага Сібірскага палка князя Дашкава, пад*палкоўнік войскаў Вялікага Княства Літоўска*га, генэрал*ад’ютант пры штабах францускіхпаўкаводцаў Шампіанэ і Масэны, кавалер За*латога афіцэрскага крыжа за ўзяцьце Ачакава,кавалер ордэну «Ганаровага Легіёну», удзельнікВялікай францускай рэвалюцыі і вызвольнагапаўстаньня 1794 году ў Рэчы Паспалітай, ра*сейскі і францускі шпіён, шэф паліцыі Неапа*лю, шэф зьверхштатнага кавалерыйскага швад*рону ў польскіх легіёнах, палітвязень, шулернайвышэйшае клясы...

Разьдзел I. РадаводРадавод яго нічым не вылучаўся з сотняў па*

добных, што можна ўбачыць у гэрбоўніках літоў*

180 181

іла нават Суворава. Атрымаў крыж і званьне ка*пітана.

Посьвіст куль і ядраў не замінаў асалоду аджыцьця, надаваў ёй вастрыні. Кожны вечар пілігенэралы ў пана Ігнацыя за найлепшыя фран*цускія віна, а пасьля — за зялёны стол... Разы*ходзіліся глыбокай ноччу, дзякуючы мілага кап*ітана за гасьціннасьць, з тугой паглядваючы набляск свайго золата ў яго шуфлядах.

Вайну скончылі. Аднастайнае жыцьцё ў за*лозе зусім ня вабіла. Падаў у адстаўку і выправ*іўся падарожнічаць па Эўропе.

Разьдзел V. «Хадзема, шаноўная грамада!»У Парыж прыбыў якраз своечасова. Пачына*

лася Вялікая рэвалюцыя... «Хадзема, шаноўнаяграмада!» — гаркнуў Хадзькевіч, і павёў уласны,нахутка зьлеплены атрад санкюлётаў пад мурыБастыліі. Як пісаў Жюль Мішле: «Хоць шматлі*кія французы пакінулі краіну, на зьмену ім пры*была вялікая колькасьць іншаземцаў… і, каб трэ*ба было памерці, яны б зрабілі гэта; бо так, няхайнават коштам сваёй гібелі, яны ўпэўніліся б ўтым, што жылі».

Разьдзел VI. Пан Ігнаці назірае, як белаOчырOвоныя пачынаюць і... прайграюць

Цяжка было заставацца ў гушчы падзеяў, і нятрапіць пад аўстрыйскія кулі ці нож гільяціны.Ды й навошта, калі дома цяпер рабілася няменьш цікава.

3 травеня прынялі Канстытуцыю — Бацькаў*шчына й Парадак наўзамен шляхецкага ўсеу*ладзьдзя. Незадаволеныя ж пераменамі, абапі*раючыся на расейскія штыкі, стварылі ў Таргов*

Разьдзел III. Як малады шляхціч Хадзькевічкашталяна прывучыў

Спачатку перабіваўся з хлеба на ваду; але, дзя*куючы першым невялікім перамогам, стаў заў*важны. У Варшаве неякі кашталян уручае Хадзь*кевічу 500 дукатаў, каб той абгуляў яго плямень*ніка, што атрымаў спадчыну (ганарар — трацінамагчымага выйгрышу). Хадзькевіч спрытнасправіўся с задачай. Кашталян, аднача, вырашыўразьвязацца з кампаньёнам як мага таньней, і даўяму замест прызначанае долі гадзіньнік з дыя*мэнтамі, табакерку, іншыя «дробязі», і, між інша*га, шпагу з залатым эфесам. Нічога не заставала*ся рабіць, як прыняць рэчы... А празь некалькідзён, Хадзькевіч па дарозе да каралеўскага два*ра, заглянуў да кашталяна, і як бы выпадковапаказаў шпагу, на якой ўжо быў вырыты надпіс:«Хадзькевічу ад кашталяна NN за доблесьць, вы*яўленую супраць NN (пляменьніка)». Цяперпрагавітаму кашталяну нічога не заставалася, якаддаць належнае (у абмен на шпагу?).

Разьдзел IV. Шляхціч Хадзькевіч становіццапроста панам Ігнацыем — душой таварыства,каронным гвардзейцам, героем Ачакава, каваOлерам крыжу за храбрасьць

Любоў да бляску і зьнешніх эфектаў прывялаў войска. Падаўся ў Каронную гвардыю, свайгороду «Іншаземны легіён» Рэчы Паспалітай 2*ойпаловы XVIII стагодзьдзя — прытулак злачын*цаў і падонкаў. Нядоўга прабыўшы ў гвардыі,зразумеў, што падвышэньня па службе лепшшукаць у Расеі. Паступіў у Сібірскі грэнадзерскіполк князя Дашкава, і ўзяў удзел у вайне з тур*камі. Храбрасьць яго пры штурме Ачакава ўраз*

182 183

чах чысьцілі кішэні расейскіх акупантаў, аўдзень, за тым самым сталом рыхтаваліся да паў*станьня. Ясінскі робіць Хадзькевіча сваім ад’ю*тантам і надае званьне капітана войска ВялікагаКняства Літоўскага.

Ведаў бы Ясінскі, што Хадзькевіч проста за*баўляецца, падварушваючы ягоную схільнасьцьда тэрору ! Тады ён, мабыць, запісаў бы сябра ўсотню*другую тых, «каго трэба павесіць дзелявыратаваньня мільёнаў».

Разьдзел VIII. Хто вы, пан Хадзькевіч?Пачынаючы прыкладна з тых часоў, біягра*

фія Хадзькевіча вельмі супярэчлівая. Некато*рыя гісторыкі лічаць, што ён быў на службе ў ра*сейскай выведкі. Генрык Масьціцкі, для якогаХадзькевіч — сымбаль здрады й ганьбы, сьцьвяр*джаў, нібыта падчас падрыхтоўкі да паўстаньня,той з «поўным цынізмам» выдаў акупацыйнымуладам дзяяча канспірацыйнага руху ІгнацыяДзялынскага. Магчыма, выдаў. Але ніякіх дока*заў няма.

Разьдзел IX. Тадэвуш Касьцюшка даведваецOца ад пана Ігнацыя пра паўстаньне ў ВялікімКнястве Літоўскім і пра сьмерць ненавіснагаКасакоўскага

Вільня. Ноч з 22 на 23 красавіка 1794 года.Ясінскі на чале 240 жаўнераў абяззбройвае ў ча*тыры разы большую расейскую залогу (павод*ле іншых дадзеных: 380 супраць 1012). А 25 кра*савіка адбываецца небывалая ў нашай гісторыіпадзея. Крымінальны суд (з падачы Ясінскага)прысудзіў да павешаньня за нацыянальнуюздраду Шымона Касакоўскага. Касакоўскі, бу*

іцы канфедэрацыю на чале з КсавэрыемБраніцкім, Севярынам Жавускім і СтаніславамШчэнсным Патоцкім.

Хадзькевіч згаджаўся з таргавічанамі, штоКанстытуцыя — гэта глупства. Тое самае гава*рыў і патрыётам, дадаючы, што пачынаць трэбабыло не з Канстытуцыі, а з шыбеніц.

Праціўнікі новага ладу перамаглі.

Разьдзел VII. Палкоўнік інжынерыі ВялікагаКняства Літоўскага Якуб Ясінскі, і адзіны зтых, «каго трэба было б павесіць дзеля выратаOваньня мільёнаў»

Пан Ігнацы разьвітаўся зь пераможцамі, і пе*раехаў у Вільню, дзе ў 1793 годзе разьвёўся зжонкаю, адчыніў уласны гульнёвы дом і ўступіўу шэрагі змоўшчыкаў. За картамі ці яшчэ раней,пасябраваў зь лідарам літоўскіх патрыётаў, ма*ладым палкоўнікам інжынерыі — ЯкубамЯсінскім.

Постаць Ясінскага сваім маштабам — выдат*ная кандыдатура на месца ў дапаможніках пагісторыі. Але гісторыкі*маралісты абмяжоўваюц*ца сухімі згадкамі, бо хрэстаматыйны герой няможа быць жывым чалавекам...

Хадзькевіч адразу ж пазнаў у Ясінскім свай*го, а дзеля гэтага трэба было ўсяго неяк адрозьн*івацца ад нормы. Адрозьніваўся Ясінскі і адХадзькевіча, бо для палкоўніка зямныя радасьціканчаліся там, дзе пачыналася барацьба за Баць*каўшчыну, прыкладам чаго Залаты крыж«Virtuti Militari» за безнадзейную, ганебнуюкампанію 1792 г.

Найлепшым месцам для канспірацыйнагаштабу палічылі шулерню пана Ігнацыя. Па на*

184 185

Адамам Ваўжынцам Жавускім, у Пагрэбішчах,адкуль хуценька зьбёг, чым прынёс шмат непры*емнасьцяў гаспадару (мабыць таксама дзеляпрыліку?).

Разьдзел XII. Пан Тадэвуш пакутуе ў ПетраOпаўлаўскай фартэцы, а пан Ігнацы — ў ТурэцOкай правінцыі

Аб’явіўся на турэцкай тэрыторыі ў малдоўс*кага пашы Пасвана*Аглу. Чаму мяноўна там, ане, скажам, дзе*небудзь у Швайцарыі? Робіццазразумела, калі дапусьціць, што выконваў шпіён*скае заданьне на карысьць Расеі. У Пецярбургудобра бачылі небясьпеку з поўдня. Турэччына йзалежныя ад яе краіны былі поўныя жаўнераў*эмігрантаў з Рэчы Паспалітай, сапраўднага вы*буховага матэрыялу для новага вызвольнагапаўстаньня ва Ўсходняй Галіцыі.

Вымушаны побыт у Малдове даваўся зьцяжкасьцю. «Туркі ні ваяваць ня ўмеюць, ні гу*ляць у карты»,— гаварыў Хадзькевіч. Так і па*кутваў да канца траўня 1797 года, пакуль ПавелI ня выпусьціў на волю Касьцюшку, а зь ім усіх,каму пашчасьціла ацалець ад расейскіх куляў ішабляў.

Разьдзел XIII. За малдоўскі пост — рай у КанOстанцінопалі і жонка партугальскага консула

Пан Ігнацы прыехаў у Вільню і прысягнуўноваму імпэратару.

Калі дагэтуль гісторыкі толькі дапускалі, штоён быў шпіёнам, то цяпер гэта ні ў каго не выкл*ікала сумневу. Пасьля Вільні мільгануў у Пецяр*бургу (магчыма атрымліваў інструкцыі), і зноў уТурэччыну, з таямнічай дыплёматычна*шпіён*

дучы польным літоўскім гетманам, не саромеў*ся насіць расейскі мундур. Цела гетмана віселана ліхтары тры гадзіны (так вешалі французы),пасьля чаго было кінутае без труны ў яму намогілках сьв. Стэфана. У той самы дзень Ясінскіадправіў Хадзькевіча да Касьцюшкі са зьвест*каю пра паўстаньне і пакараньне галоўнагаздрадніка.

Разьдзел X. Літоўскі СэнOЖюст, Анёл СьмерціПан Ігнацы круціўся ў варшаўскім натоўпе й

голасна падбухторваў:»Можа вам пянькі не ха*пае? Дык яе Літва даставіць!». Палымяныязаклікі маглі быць ня больш чым правакацыяй,якую замовілі расейцы, што імкнуліся выглядацьне захопнікамі, а выратавальнікамі манархічнайЭўропы.

Празь месяц пан Ігнацы прывёз Ясінскамупатэнт генэрал*лейтэнанта, а сабе 11 жніўня рас*стараўся эпалеты падпалкоўніка.

На наступны дзень Вільню занялі расіяне.

Разьдзел XI. Канец Рэчы Паспалітай. Ясінскізагінуў, Хадзькевіч зьбег

У канцы лета сітуацыя значна пагоршылася.Якуб апынуўся на другіх ролях; страта Вільніазначала страту Літвы. Усё кацілася ў бездань.

Сябар Ясінскі сумленна загінуу пры абароневаршаўскага прадмесьця — Прагі, а пан Ігнацы,падпалкоўнік войскаў ВКЛ не сьпяшаўся ад*даць «душу і сэрца» за незалежнасьць Рэчы Пас*палітай.

Пасьля падаўленьня паўстаньня Хадзькевічбыў арыштаваны расейцамі, як лічыў Масьціцкі,толькі дзеля прыліку, і сядзеў, узяты на парукі

186 187

Удзельніку штурмаў Ачакава і Бастыліі, спрак*тыкаванаму афіцэру занятак знайшоўся хутка.Выступіў на чале батальёну супраць Вандэі.Legion des Frans du Nord Хоха стаў на той мо*мант яго «радзімай». Граміў раялістаў і пра сабене забываў — цягнуў цэлы абоз нарабаванагаантыкварыяту, каштоўных строяў, ды іншыхпрадметаў раскошы. Крэдыторы не памыліліся,усім заплаціў спаўна.

Разьдзел XV. Хадзькевіч і ЛегіёныА ў гэты час легендарны генэрал Ян Генрык

Дамброўскі пачаў ажыцьцяўляць вялікую спра*ву, аб якой марыў яшчэ падчас ІІ падзелу РэчыПаспалітай, — ствараць ўзброеныя сілы за ме*жамі сьцёртых з палітычных мапаў Кароны йКняства. На пачатку 1799 году, Дырэкторыя, штоваявала амаль з усёй Эўропай, дала дазвол нафармаваньне ў Італіі за францускія грошы гэтакзванага Польскага легіёну з грамадзянаў былойРэчы Паспалітай, што змагаліся ў аўстрыйскімвойску і трапілі ў палон пад Мантуяй.

Гераічны і ня меньш трагічны лёс Легіёнаў!Нашыя землякі аплочвалі крывёю чужыя інта*рэсы ў Італіі, Аўстрыі, Гішпаніі, нават у Сан*Да*мінга — з надзеяю пачаць паход за незалежнасьцьБацькаўшчыны.

Хадзькевіч і Легіёны... Яго грэнадзерская по*стаць на імгненьне засланіла Дамброўскага і няменьш магутнага Карла Князевіча, узведзенагаКасьцюшкам у генэралы на полі бітвы. Праля*цеў як зьнічка, але й гэтага было дастаткова, кабзрабіць легіёнам пэўную рэпутацыю ў вачах Эў*ропы. Кім быў — ганьбаю ці гонарам ? Гісторыкіі мемуарысты толькі павялічваюць блытаніну

скай місіяй. Гэтым разам у значна весялейшаемесца — Канстанцінопаль.

Рэзідэнт Хадзькевіча, расейскі амабасадарбарон Качубей, уводзіць яго ў вышэйшы сьветсталіцы. Гэта было тое самае, што й прывесьцівоўка ў аўчарню. Прафесіяналы ад палітыкі вый*гравалі бітвы на сушы і на моры, а на зялёнымсукне атрымлівалі сакрушальныя паразы ад пад*палкоўніка Хадзькевіча. Місыя пана Ігнацыяскончылася раней, чым ён пасьпеў канчатковападарваць іх дабрабыт. Больш за ўсіх не пашан*цавала партугальскаму консулу Лабрашу. Нанаступны дзень пасьля ад,езду «расейскага дып*лямата», весь Стамбул даведаўся, што Хадзь*кевіч прыхапіў з сабой і жонку консула.

Разьдзел XIV. Legion des Frans du Nord (ДабOраахвотніцкі Паўночны Легіён)

Карэта імчала каханкаў у Францыю.Якабінскі тэрор зьмяніла смутная адліга Дырэк*торыі. Зноў кантррэвалюцыя ў Вандэі, на чарзеНармандыя й Брэтань. Па ўсёй краіне раялістыпад белымі сьцягамі паднялі галовы.

Па старой памяці наведаў Парыж. Колькізьмянілася за гэты час! Рэвалюцыя, патрабую*чы абаронцаў, ачысьціла вуліцы. Сапраўднаежыцьцё цяпер кіпіць там, на ўскраінах Рэс*публікі.

Пра гульню ў карты, бадай, адзіную крыніцуграшовых паступленьняў, не было й размовы:гуляць няма з кім, усе ў войску. А як сапраўдныкавалер, Хадзькевіч утрымліваў мадам Лабраштак, што ўпершыню ў жыцьці апынуўся перадпагрозай арышту за даўгі. На шчасьце, здолеўугаварыць крэдытораў пачакаць. І — у войска.

188 189

хто*небудзь іншы, а цудам знойдзены яго «баць*ка натуральны».

Разьдзел XVII. «Я заможны й старэйшы ўкрае генэрал!»

Пан Ігнацы мог назіраць вялікую колькасьцьафіцэраў і генэралаў* суайчыньнікаў бязь месцай сродкаў, але зь вялікім імпэтам паказацца рым*скаму сьвету заможнымі грамадзянамі РэчыПаспалітай. Гаварыў тады Грабоўскаму, што па*лякаў тут за басоту трымаюць, і ён, Хадзькевіч,гэтае ўражаньне зьменіць.

Зрэшты, і сам быў бязь месца. Ня ў стане доў*га знаходзіцца воддаль ад прыгодаў, выказаўжаданьне ўступіць у Легіёны. Дамброўскаму і такхапала падазроных асобаў, і пераўтвараць войс*ка ў іншаземны легіён ён не хацеў. Хадзькевічзрабіў захады, і вельмі спадабаўся французам.

Аднойчы генэрал Макдональд выклікае Кня*зевіча:«Мой генэрал, прыемна мне адчуваць дух,які між вамі пануе; выйшаў толькі што ад мянеафіцэр, яшчэ без накіраваньня, мае доказы, штослужыў падпалкоўнікам, хоча з намі ісьці як пад*паручнік, просіць толькі аб тым, каб хутчэй выз*начылі яму месца, а ён яшчэ роту за свой коштадзене. Як мага хутчэй, бо часу ня маем, таму пра*шу генэрала даць яму прызначэньне зараз жа».Князевіч толькі вылаяўся. Магчыма, ведаў ужо,як гаспадар дому на Віла Баргезэ між оргіямі ста*навіўся ў паставу рымскага трыбуна і голаснаабвяшчаў:«Дамброўскі з Князевічам адыйдуцьна другі плян, я стану на чале Легіёнаў як замож*ны і старэйшы ў крае генэрал!»

Як пасьля такіх дэклярацыяў яму ўсё ж паш*часьціла ўладкавацца? Дамо слова сьведкам і

сваім суб,ектывізмам. Нецяжка, аднак, заўва*жыць дзьве тэндэнцыі. Для палякаў — пераваж*на толькі здраднік, гнюсны шпіён, халодныцынік, для якога няма нічога сьвятога, прагнымарадзёр, etc., а для землякоў*ліцьвінаў — «шля*хетны кароль разбойнікаў ва ўсёй велічы свайгомаестату, геній, па якім плачуць», элегантны,шчодры, далікатны, высакародны, прывабны...Цікавы атрымліваецца партрэт, асабліва, калідапусьціць, што ўсе маюць рацыю.

Разьдзел XVI. Пан Ігнацы вырашыў, што леOпей у Рыме на Віла Баргезэ

Спроба паказаць наступны пэрыяд жыцьцяХадзькевіча сустракае пэўныя цяжкасьці і ў пля*не храналёгіі, бо сьведчаньні блытаныя й разна*моўныя. Паспрабуем жа з гэтага рознакалярова*га матар’ялу змайстраваць нешта цэльнае.

У легіёне Хоха праваяваў нядоўга. У картыгуляць зноў не было з кім, а аграмадны абоз цяг*нуць за сабой было ўсё цяжэй. Сышоўся зь Пят*ром Малешэўскім, па словах Масьціцкага, так*сама, асобаю цёмнай, і праз яго пазнаёміўся зсамім Полем Барасам. З пратэкцыі апошнягаапынуўся ў Італіі.

Уладкаваўся ў Рыме. На Віла Баргезэ адк*рыў шыкоўны гульнёвы дом, якому прэзента*бельнасьці дадаваў патранат генэрала Ежы Гра*боўскага, а круп’е быў magister elegantiorumмаёр О (Au), адзін са старых знаёмых, з кімХадзькевіч трыюмфаваў за зялёнымі столікамі.Au — асоба настолькі сьціплая й лагодная, штояго хутчэй можна было прыняць за начальнікаманахаў. Ён стаў правай рукою гаспадара. АХадзькевіч дзеля жарту абвясьціў, што маёр не

190 191

полк), як зьявіўся ў Легіёнах, ці пасьля таго, яктрапіў да Шампіанэ? У дадзеным выпадку гэтане так і важна. Затое ўсе як адзін сьведчаць, штошвадрон адрозьніваўся хараством каней, каш*тоўнымі мундурамі й зброяй, абоз быў налада*ваны тонкімі вінамі і разнастайнымі прысмакамі.Астатнія легіянеры, гледзячы на падначаленыхпана Ігнацыя голасна скардзіліся:»Чаму намДамброўскі з краю не выпісвае такіх афіцэраў,заместа голых як нашыя!?»

Разьдзе XIX. Пан Ігнацы — шэф кавалерыі ЛеOгіёнаў... у марах

Амбіцыі сягалі далей. Хацеў атрымаць каман*даваньне над усёй кавалерыяй. Канкурэнтаўусялякіх хапала: майстроў у атрыманьні ўзнага*родаў і званьняў. Легіёны літаральна трэсла адінтрыгаў і самалюбства былых якабінцаў, рады*калаў, рэвалюцыянэраў, авантурнікаў. Некато*рыя, вядомыя падчас паўстаньня 1794 году, ця*пер гулялі нязначныя ролі, й змагаліся за ўладу.Зь ліста Дамброўскага ад 18 кастрычніка 1799году да Юзафа Выбіцкага:»Не магу табе выка*заць у якой жыву галечы, і ня толькі я, але ўсеўжо колькі месяцаў без аплаты…, акрамя гэтагамаем тысячу засмучэньняў з усіх бакоў… Берна*дот навязаў мне Кралеўскага як генэрала брыга*ды, які, акрамя сьмешных паводзінаў, іншай ка*рысьці не прынясе, а Шампіанэ намінаваўМіраслаўскага шэфам артылерыі пры жывымАксамітоўскім».

Хадзькевіч не аднойчы даваў прыклады ад*чайнай храбрасьці; другі дзясятак гадоў у сяд*ле, не выпускаючы шаблі з рук. У параўнаньні зКралеўскімі падставаў дабівацца свайго ён меў

гісторыкам. Джавецкі ў мемуарах надрукаваныху Вільні ў 1858 годзе, сьцьвярджае, што гэта ад*былося адразу ж пасьля размовы Макдональдаз Князевічам. Граф Жавускі ў «Тэафрасьцепольскім» паведамляе іншае. Будучы камандзі*рам батальёну ў Паўночным легіёне Хоха, Хадзь*кевіч атрымаў загад ісьці да Дамброўскага якразтады, калі той пачаў фармаваць Легіёны ў Італіі.Хадзькевічу было даручана стварыць кавале*рыйскі швадрон, з чым ён не справіўся, бо адмі*ністратарам быў нікчэмным. Далей адбыўсяканфлікт з Князевічам, у выніку якога падаў уадстаўку. Паводле Масьціцкага: непрыемнасьціз Князевічам пачалісь адразу ж. У адрозьненьнеад Дамброўскага, Князевіч ня верыў у патрыя*тызм Хадзькевіча, упэўнены, што той — расейскішпіён, нават прыгразіў растрэлам «старэйшамугенэралу».

Разьдзел XVIII. Улюбёнец французаў, ягожаўнеры — краса абедзьвюх арміяў

З французамі пан Ігнацы агульную мову зна*ходзіў проста й хутка. Празь некалькі месяцаўён зноў у Легіёнах, але ўжо як сябар генэралаў:Шампіанэ, Макдональда, Жубэра, Масэны,Маро, Бернадота (казалі, што, Банапарт таксамазаўважыў літоўскага падпалкоўніка).

Цяпер Хадзькевіч паблажліва прапануе Дам*броўскаму сваю пратэкцыю; ляпае па плячы інезаўважна пераходзіць на «ты», — «Цо хцэшзробіць для Легіонув, то тэраз... Чампіонет ніц ціне одмуві».

Са словаў мемуарыстаў незразумела, калі жХадзькевіч выставіў за свой кошт швадрон (па*водле Масьціцкага — два, па іншых зьвестках —

192 193

натхненьня ці настрою мог зьнікнуць ў самы раз*гар боя, і ніхто з тых, хто сплываў крывёю, нямеў права вінаваціць яго ў баязьлівасьці. Але куліне выбіраюць: пад Ітры быў Хадзькевіч цяжкапаранены...

На чале двух батальёнаў ён узяў Мандові, зашто, як пісаў граф Жавускі, атрымаў генэраль*ства (іншыя крыніцы гэтага не пацьвярджаюць).

Дамброўскі і Князевіч занепакоена назіралі,як шматлікія справы Легіёнаў цяпер залежалі аднастрояў і капрызаў Хадзькевіча; а ён, як нічоганіякага засыпаў іх сваімі рапартамі.

Калі дапусьціць, што ён гэтаксама гаварыў, які пісаў, то не без расчараваньня трэба згадзіцца зпольскім пісьменьнікам Вацлавам Берэнтам утым, што «з такой вось суровай гліны лепіць сла*ва сваіх ідалаў». «Дамброўскі мазоліў вочы надчытаньнем ягоных данясеньняў, — неахайных,у крамзолях і дзіўна няспрытных.

Вось урыўкі зь лістоў у транскрыпцыі аўтарадакладна да літары: «З Фаліньё, бяз даты, VIIгода. — Prose Generała, abyć do mnie na pisał do Folina

Co mam ze soba Robić? Teraz oczekuionc Generale

twoich Rozkazów mam honor wyznac żem jest...» Цііншым разам:»Wzięnty w niewole od chlopów...

Powrociłem stamtont». І ў хуткім часе потым:»ale ja

jestem słaby gdyż mi dzisiaj Kule wyrznęli. Ci chłopi sa

brutale». «Nie dość że mu wzieli 150-u ludzi «moich

własnych», а таксама «garderobe», вельмі абура*ецца, а ў дадатак забілі mu «huіana» і чатырохфранцускіх афіцэраў — «a mnie dali Kule w sambok» — на вайне, мабыць, і быў у гэтым нейкішарм, праўда, капральскі хутчэй, чым генэ*ральскі». «Джавецкі пісаў, што ён добра ведаўфранцускую. І адкуль ён гэта ўзяў? Па* фран*

нязьмерна болей, але для кіраўніцтва Легіёнаўбыў найперш проста драпежнікам. Раззлаваны,пачаў з дапамогаю ўчарашніх герояў плесьцісупраць Дамброўскага і Князевіча інтрыгі, па*вуціньне якіх разарваў выбух Неапалітанскайвайны.

Разьдзел XX. Сябар ГенэралOаншэфа ШампіанэЗ усіх бакоў на Рым насоўваліся аўстрыйцы,

расейцы, неапалітанцы; у самім горадзе шырыў*ся рух супраць акупантаў. Васьмі тысячнаяфранка*польская залога сьпешна пакідала пазі*цыі ўспазоры 80 тысячаў генэрала Мака. Дзе ўжотут высьвятляць адносіны!

Хадзькевіч і цяпер, калі кожны думаў, як хут*чэй уцячы, цягнуў за сабою неразлучны абозусялякага каштоўнага барахла, гарцаваў «строй*ны, гнуткі, спрытны, вельмі падобны да італьян*ца», а як толькі чуў звон шабляў, адразу ж кідаў*ся ў гушчар бітвы. Жан*Эцьен Шампіанэ, падпатранатам якога знаходзіліся легіёны, адзна*чыў «ільвіную адвагу» ліцьвіна і прыстроіў тагопры сваім штабе... Па войсках пайшла чутка, штоў адной з сутычак, калі генэрал*аншэфа абкру*жылі аўстрыйцы, Хадзькевіч ударам палашазьнёс галаву найстрашнейшаму з варожых дра*баў... Пасьля гэтага выпадку ён стаўся для Шам*піанэ ў адной асобе ад’ютантам, целаахоўнікам,памочнікам па асобых і далікатных даручэньнях,нарэшце, проста сябрам.

Разьдзел XXI. Нязводны клопат ДамброўскаOга і Князевіча

На полі бітвы пан Ігнацы прасьцей простагагуляў пад руку са сьмерцю, але пры адсутнасьці

194 195

пер пісакам, што ўсё хлусьня, што ўсяго толькі —сядзібу з гародам...

Разьдзел XXIV. Пан Ігнацы ператвараецца ўгенэрала Лядаіска і становіцца шэфам паліцыіНеапалю

Ачомаўшыся ад першых няўдачаў, францу*зы дзень пры дні давалі хаўрусьнікам доказыперавагі свайго ваеннага мастацтва, народжана*га Рэвалюцыяй.

У студзені 1799 году здабылі Неапаль. Хадзь*кевіч настолькі добра спраўляўся з абавязкамі,асабліва па трафеях і кантрыбуцыях, што Шамп*іанэ не знайшоў лепшай кандыдатуры на пасадушэфа гарадзкой паліцыі.

Шэф адразу ж прыступіў да плённае працы.З дапамогаю нейкага Пятра Вільгата, былогафранцускага агента пры двары КаралеўстваАбодвух Сіцыліяў, распрацаваў грубую палітыч*ную правакацыю, —заможным абываталям пра*паноўвалася далучыцца да «змовы» супрацьакупантаў, а па начах, грэнадзеры Хадзькевічадашчэнту рабавалі іхнія дамы і палацы. Шматтады Хадзькевіч і Шампіанэ прыбралі да рукшэдэўраў мастацтва і антыкварыяту.

Шэф неапальскай паліцыі нагадвае героя зопэры *буфф, і нібыта ў жаданьні да канца адпа*вядаць аперэтачнаму антуражу, бярэ прозьвішча«генэрал Лядаіска».

У вядомым у той час рамане Лувэ дэ Куврэ«Прыгоды кавалера дэ Фабле», заснаваным нафікцыйных падзеях з польскага жыцьця, сяродгероеў вылучаўся доблесны барскі канфедэратЛявінскі, зь якім хадзіла ў бой ня меньш адваж*ная жонка на прозьвішча Лядаіска. Сюжэт рама*

цуску гаварыў і пісаў ня лепш, але з тым самымашаламляльным аплёмбам».

А як быць з дасьціпнымі афарызмамі, якіміХадзькевіч так і сыпаў? Няўжо ж гэткім нязграб*ным языком? Хутчэй за ўсё, свае данясеньніпісаў дзе*небудзь у сядле пад кулямі, бо іншымразам наўрадці знайшоў бы час на такія глупствы,аддаючы перавагу картам, віну й жанчынам.

Разьдзел XXII. Носьбіт «збаўчых лёзунгаў РэOвалюцыі»

Прагны і амбітны Шампіанэ быў ня супрацьпавялічыць маёмасьць за кошт праціўніка, учым знаходзіў дзейную падтрымку ўлюбёнагаад’ютанта. Аднойчы, пасьля таго, як вораг замар*даваў параненых у францускім лязарэце, Хадзь*кевіч добраахвотна ўзначаліў карную экспеды*цыю. А калі нехта запытаў яго, куды рушыць,адказаў з уласьцівым яму цынізмам: »Маю за*гад даць асьвету мясцовым жыхарам, — кабздольныя былі да прыняцьця свабодаў, якія іхчакаюць», ці як у Берэнта — «да прыняцьцязбаўчых лёзунгаў Рэвалюцыі». Мястэчка Мая*на, абок якога ляжаў няшчасны лязарэт, пайш*ло з дымам, а ўсё, вартае рабунку было разраба*ванае.

Разьдзел XXIII. Ахвяра помсты марадзёраХадзькевіча

Падчас штурму Неапалю, Хадзькевіч захапіўсотню*другую армейскіх валоў. Князевіч прыг*разіў яму растрэлам за рабунак. Валоў мусіў вяр*нуць. А празь нейкі час у газэтах зьявіліся паве*дамленьні, што Князевіч за кошт вайны набыўвялікія ўладаньні пад Страсбургам. Тлумач ця*

196 197

на зайздросьлівых францускіх генэралаў, на чалекалёны Шампіанэ паставіў Князевіча, чыя ма*гутная, нібыта адлітая з бронзы постаць на каневыдатна ўвасабляла два пераможныя войскі.Гэта знайшло паэтычнае адлюстраваньне падчасвызвольнага паўстаньня 1831 году:

«Вырваных у нашчадкаў ЦэзараўКінуў у вочы французаў стоКрывавых штандараў.(В.Берэнт, аповесьць «Nurt»)

Было іх на самой справе ўсяго толькі сорак, іне такіх ужо крывавых. Дамброўскі абураўся:»*Ганьба называць вайною іхнія ўцёкі. Тыя шэль*мы ня хочуць біцца! Уцякаюць толькі, спяваю*чы й пляндруючы навакольле».

...А ў ар’ергардзе рухаўся прылучаны да вайс*ковага абозу Дамброўскага абоз з трафэямі Шам*піанэ і Хадзькевіча.

Паводле сьведчаньня віленскага акцёраСкібінскага, Хадзькевіч за ўдзел у кампаніі быўадзначаны генэральскімі эпалетамі, а пазьней —ордэнам «Ганаровага Легіёну».

Разьдзел XXVI. Генэрал Хадзькевіч — міжнаOродны фінансавы афэрыст

Аціх тлум урачыстасьцяў, і Хадзькевіча вык*лікаў глава ўраду Дырэкторыі Поль Барас, кабпрапанаваць выкананьне буйной фінансавайдыверсіі. Дырэкторыя, імкнучыся перамагацьворага ня толькі на полі бітвы, надрукавала ўПарыжы аўстрыйскіх банкнотаў на многія мільё*ны. А. Гродэк, у кнізе «Пётр Малешэўскі (1768*1828) і яго грамадзкая навука», выдадзенай ў

ну лёг у аснову папулярных у 1791 годзе ў Па*рыжы опэр Керубіні і Крэйцэра, што адыграларолю ў цікаўнасьці францускага грамадзтва дасправаў у Рэчы Паспалітай. Уладзіслаў Хадзь*кевіч — сын пана Ігнацыя, пісьменьнік, драма*тург, арыенталіст і інжынер, у апавяданьні «Трылілеі», тлумачыў псеўданім тым, что французамі італьянцам вымаўляць яго сапраўднаепрозьвішча было цяжка.

Разьдзел XXV. Хадзькевіч і Легіёны — 2Подзьвігі Хадзькевіча ня лепшым чынам ад*

біваліся на рэпутацыі Легіёнаў. Шмат каго абу*рала, што пры рабунках у Неапалі ён карыстаў*ся паслугамі легіянераў*грэнадзераў, а маладыяафіцэры, трапляючы пад уладу ягоных «чараў»пераўтвараліся ў «дрэнных хлопцаў». «На пра*цягу няпоўнае паловы года здолеў гэты фенамэ*нальны польскі галаварэз… здэмаралізавацьабодва саюзныя войскі». Дарэмна легіёнавыя ка*мандзіры Хлапіцкі зь Бярнацкім будуць дасы*лаць роспачныя заклікі да Касьцюшкі, каб рата*ваў зброю Рэчы Паспалітай ад Хадзькевіча —»чалавека без маралі».

Наш герой знаходзіўся на вяршыні багацьцяй славы. Спрабаваў праўда, беспасьпяхова, стацьшэфам кавалерыі. Нарэшце, так укатаў Дамб*роўскага, што той даў дазвол на стварэньне заяго кошт двух швадронаў, але зьверхштатных.Дамброўскаму цяжка было зьвязваць сабе з ма*радзёрам, які «цягнуўся за Легіёнамі па ўсёйЭўропе крывавым сьледам»... Але яму так не ха*пала кавалерыі!

Перамогу ў Неапалітанскай вайне адзначылітрыюмфальным уездам у Парыж. Не зважаючы

198 199

ры не заставалася. Прыхапіў, што пасьпеў з са*мага неабходнага і пешшу ўцёк у Парыж.

У ліхаманкавым сьпеху нават ня здолеўразьвітацца з мадам Лабраш. Пасьля зьнікнень*ня Хадзькевіча, у сваім сакратэры яна знайшла 1тысячу луідораў і мноства каштоўнасьцяў...

Франкфурцкія ўлады зрабілі запыт наконтХадзькевіча ў Парыж, але там справе не далі ходу.

Разьдзел XXVII. 18 брумэра VIII году РэсOпублікі

Пакуль раз’язджаў, група найвышэйшыхфранцускіх генэралаў, пераважна ўсе яго добрыязнаёмыя і сябры, — Бернадот, Масэна, Шампіа*нэ ды іншыя — задумалі зьдзейсьніць ваенныпераварот. Дырэкторыю замяніць на Трыюмві*рат на чале зь Бернадотам. Шампіанэ ўзгадаў праспрытнага ад’ютанта, і запрасіў далучыцца.

Хадзькевіча не было сярод правадыроў: ягоня столькі захаплялі мэты, колькі — працэс, ат*масфэра інтрыгі. Як пісаў аб тых справах Шы*мон Ашкеназі:»Патрабавалася таксама сьпяршавысьветліць настроі і намеры афіцэрства. Восьгэтую рызыкоўную пасярэдніцкую справу ўзяўна сабе сьмяротнік Хадзькевіч.» А Масьціцкі ітутака ня ўбачыў нічога, што прымусіла б аддацьнашаму герою належнае:»… узяўся, ня грэбую*чы шулерствам, за сьлізкую місыю схіленьнявышэйшых францускіх афіцэраў да ўдзелу ўзмове...»

Пакуль рыхтаваліся, 18 брумэра VIII году Рэс*публікі ўсіх прагных да ўлады аперадзіў генэралБанапарт.

Мусілі хутка замятаць сьляды.

Варшаве ў 1936 годзе, пісаў, што друкаваў іх уІталіі наш зямляк зь Менску, той, чыё прозьвішчакрасуецца на Трыюмфальнай арцы ў Парыжы,хто застаўся верны Напалеону падчас «ста дзён»— Ян Генрых Валадковіч. А Хадзькевіч павіненбыў паклапаціцца аб тым, каб фальшыўкі як магахутчэй ўвайшлі ў абарот. У выпадку правалу,французы, натуральна, адмовіліся б выцягвацьяго зь пятлі. Але за распаўсюджваньне 100 фаль*шывых банкнотаў Хадзькевіч атрымліваў 20 сап*раўдных! Хоць справа, вядома, была не ў грошах:наш герой і за меншае рызыкаваў галавою...

Пад прозьвішчам графа Дэнгофа з Інфлян*таў, разам з мадам Лабраш выправіўся ў пада*рожжа па Нямеччыне. Фартуна, як і заўсёды,ішла побач, а яе жаўнер дайшоў да такога нахаб*ства, што аднойчы, каб паскорыць справу, аш*часьлівіў сваімі фальшыўкамі ў Швабіі цэлуюфранцускую дывізыю, якая дагэтуль не атрым*лівала грошай два гады. Легіёнам, што былі бязгрошай год, прапанаваў тую ж паслугу. Дамб*роўскі адмовіўся.

Зьдзіўляў і захапаляў правінцыяльную Ня*меччыну. Нашмат пазьней, гаварыў графу Жа*вускаму, што патраціў тады ня меньш з 10 мільё*наў рэйнскіх гульдэнаў.

Затрымаўся у Франкфурце ў сувязі зь цяжар*насьцю мадам Лабраш. Трапіў у поле зрокуўладаў. Якая там канспірацыя! Дом трымаў ураскошы, а ад нахлебнікаў і лісьліўцаў не былоадбою. Неяк увечары здарылася асечка: прайг*раў аграмадную суму. Раніцай закупіў каштоў*насьцяў яшчэ на некалькі сотняў тысячаў, але ўтой самы дзень нехта з атачэньня папярэдзіў,што ёсьць загад аб ягоным арышце. Часу на збо*

200 201

ненадоўга) без усялякіх цырымоніяў пахапалідзяячоў другарадных

Зноўку насунуўся цень гільяціны.

Разьдзел XXIX. У цяню гільяціныХадзькевіч ілгаў і выкручываўся, як вуж. Гуль*

ня са сьледчымі каштавала пакуль што месяцаўжыцьця ў чаканьні сьмерці. Памірае Шампіанэ.Хадзькевіч ні хвіліны не сумняваецца, што тагоатруцілі. Пасьля гэтае весткі распавёў аб усім,што ведаў, націскаючы на тое, што змова былане супраць Банапарта, у чым той мог упэўніцца18 брумэра.

Неспадзяваныя арышты ўразілі Дамброўска*га. Пісаў тады да нягоднага маёра Au:»Усе палякі,і тыя нават, якіх Хадзькевіч хацеў загубіць, ста*раюцца выцягнуць яго са зняволеньня. Калі быўпры ўдачы, быў яму паслухмяны, усхваляў,лісьлівіў перад ім... Сёньня бедны (!) Хадзькевічу няшчасьці, пакінуты ўсімі, а ты пішаш супрацьяго, абгаворваеш і абражаеш?!...»

Праз два гады сьледства кроў арыштаваныхужо нікому не была патрэбная, а іхныя пака*заньні яўлялі цікаўнасьць хутчэй для архіваў.Рэспубліканская Францыя стаяла на парозеІмперыі.

У Фушэ было досыць магчымасьцяў, кабупэўніцца ў здольнасьцях Хадзькевіча, якія мож*на было б скарыстаць у сваіх мэтах. Гэта былоняцяжка — пад час Консульства слава генэралаЛядаіска парасла бур’янам забыцьця.

Разьдзел XXX. Парыж. Persona non grataУ 1802 годзе Хадзькевіч выйшаў на волю.

Атрымаў назад усе ўзнагароды і званьні, а такса*

Разьдзел XXVIII. «Усіз злодзеяў у Тампль!»У наступным 1800 годзе Хадзькевіч удзельн*

ічае ў аблозе Генуі ў войску Андрэ Масэны. Заадвагу і незвычайныя здольнасьці прызначаныгенэрал*ад’ютантам пры штабе. Праўда, у Легіё*нах ня ўсе прызналі яго генэральства. Зрэшты,як і званьні Валадковіча, Турскага, ды іншых, незусім чыстых на руку францускіх пратэжэ.

Князевіч у лісьце ад 27 чэрвеня таго ж годускардзіўся аўтару «Мазуркі Дамброўскага» Юза*фу Выбіцкаму:»Мяне ўжо не датычыць, ці мыпяць Дырэктароў павінны мець, ці трох Консу*лаў, я за сабой толькі пасаду бунчушнага ўтры*маю. Калі Мадаліньскі гетманам застанецца куб*каў (pucharow)* рознага калібру прыстасаваў*шы, не запытаю якую форму кіраваньня Паўлі*коўскі ўкладае, як Хадзькевіч скарбам распарад*жаецца, як Валадковіч арганізуе войска ці Мірас*лаўскі артылерыю, толькі б мне можна былоналіць і выпіць свой кубак за здароўе Рэчы Пас*палітай...» Ведаў бы правадыр Легіёнаў, што празмесяц уся кампанія апынецца ў Тамплі!

Масэна, замешаны ў цёмныя грашовыя афё*ры і ваенна*палітычныя авантуры, пацягнуў засабой ўсіх астатніх.Хадзькевіча арыштавалі нападставе... падробкі аўстрыйскіх банкнотаў. Ка*нешне, гэта была толькі нагода. Напалеон, уз*мацняючы дыктатарскую ўладу, даручыўміністру ўнутраных спраў Фушэ высьвятліцьпаднаготную ўсіх сваіх няўдалых канкурэнтаў.Не жадаючы настройваць супраць сабе вядомыхгенэралаў ( калі хто зь іх і трапляў у няласку, дык

* Puchar — вобразны выраз. У дадзеным выпадку — «дзяя*чоў».

202 203

Разьдзел XXXII. СПб. Persona non grataАднак вернемся да нашага героя. Шматлікія

крыніцы паведамляюць, што ён прыбыў у Пе*цярбург у часы Паўла I. Адразу ж кідаецца ўвочы недарэчнасьць. Паўла забілі ў сакавіку 1801года. З аднаго боку агульнавядомы факт, з дру*гога — сьцвярджэнне паважанага Масьціцкага абтым, што Хадзькевіч сядзеў у турме два гады (ве*расень 1800 —верасень 1802 году). А паколькісярод аўтараў, што пісалі і ўзгадвалі пра Хадзь*кевіча, Масьціцкі на наш погляд, найбольш аў*тарытэтны як гісторык, то яму і паверым. На*огул, у выпадку з Хадзькевічам недарэчнасьці,супярэчлівасьці, розначытаньні —рэч звычай*ная. Вось Вацлаў Берэнт, напрыкляд, пісаў, штоХадзькевіч прыбыў ня з Францыі, а з Італіі.

Непрыемнасьці знайшлі й тут. Пераканаўся,што паўночная сталіца далёкая ад картачнагаазарту, але ўсё ж абгуляў сына нейкага крупнагавяльможы. Бедны хлапец, быў ня ў станеразьлічыцца й паспрабаваў скончыць жыцьцёсамагубствам. Разгарэўся скандал. Хадзькевічапацягнулі да генэрал*паліцмайстра Хертля. Напытаньне:»Як адважыўся ўзяцца за занятак, якіперасьледуецца законам ?» — адказаў, што, нямаючы сродкаў да жыцьця, ухапіўся за шулер*ства «як тапелец за брытву». Варты жалю выг*ляд героя шматлікіх бітваў выклікаў скупуюсьлязу ў маладога рамантыка Аляксандра І. Ма*быць, узгадаўшы былыя заслугі Хадзькевіча падАчакавам, імпэратар прызначыў яму пажыцьцё*вую пенсію — тысячу рублёў штогод. Але з гора*ду папрасіў зьехаць.

Хадзькевіч і без таго не зьбіраўся марнавацьтут час. Нуда...

ма прызначэньне камандзірам над некалькімібатальёнамі, што ствараліся ў Нармандыі, а ра*зам з тым і вуснае ўказаньне, каб празь нейкі часпадаў у адстаўку, як іншаземец, замешаны ў па*літычную змову. Што і зрабіў. Акрамя«najszczerszej chęci» служэньня дзяржаве. Якаятам chкж! Расейскі бок у асобе Чартарыйскагамяноўна яму прапанаваў сачыць за Касьцюшкаму Парыжы. І рады бы, ды трэба было пакавацькуфры й кайстры... На разьвітаньне французы,улічваючы былыя заслугі генэрала Хадзькевіча,забясьпечылі ягонае пасьведчаньне аб адстаўцынайлепшымі рэкамендацыямі, і, апрача таго,прызналі права патрабаваць палову пенсіі, штоналежала паводле закону паложанай да ягозваньня. Ад пенсіі пагардліва адмовіўся.

Разьдзел XXXI. Аб жанчыне, якую пан ІгнаOцы кахаў

У канцы 1802 года з Гаўру Хадзькевіч пап*лыў у Санкт*Пецярбург. Мадам Лабраш, пакульяе амарант быў зьняволены ў Тамплі, знайшлановага каханка. Граф Жавускі сустрэў яе ў 1811годзе на Бадэнскіх крыніцах пад Венай. Яна пе*ратварылася ў мадам de Presles, жанчыну баль*закаўскага веку, вельмі прывабную і дасьціпную,яе абкружалі натоўпы прыхільнікаў.

Калі граф нагадаў пра пана Ігнацыя, яна па*ведаміла, што зьявіўся ён у свой час для яе ў Кан*станцінопалі сапраўдным выратаваньнем, боспадар Лабраш — узор распусты і нястрыма*насьці — вымагаў ад яе такіх рэчаў, пра якія ігаварыць сорамна... На водах яна бавіла час з 12*гадовай дачкой Леанідай Дэнгоф.

204 205

дах у Спа (Бельгія). Абгуляць прафесыянала —асобая доблесьць! Толькі як? Праехаць паловуЭўропы, рызыкуючы вярнуцца ў адной ніжняйбялізне? Але наводчык сам быў прафесыяна*лам, і на стол перад Хадзькевічам леглі некалькікалодаў карт той самай фабрыкі, якімі карыстаў*ся галяндзец.

Можна было дзейнічаць. Аднак, вырашыў,што без дапамогі тульчынскіх сябраў — Канто*на і Панінскага не абыйсьціся. Пазнаёмімся згэтымі дзяячамі. Кантон — рэзыдэнт Патоцкіх,славуты шулер, (граф Жавускі называў яго«непераўзыйдзеным геніем махлярства»), ча*лавек невядомага паходжаньня і нацыяналь*насьці, што гаварыў па*французку і ангельску,як на родных мовах. Калі памёр, тульчынскіяжыхары і госьці кідалі ў магілу ня жмені зямлі,а калоды картаў, што накрылі труну рознака*ляровым дываном. Адам Панінскі — генэрал*маёр, удзельнік паўстаньня 1794 года, няслуш*на абвінавачаны ў паразе пад Мацяёвіцамі(«наш генэрал Грушы»), прафесыянальны афе*рыст.

Хадзькевіч паказаў калоды. Апрацаваць іх длябывалых шулераў было дзіцячай забаўкаю —зьняць пячаткі, памеціць, адпаведна скласьці,зноў запячатаць. А вось як падкінуць карты га*ляндцу ў зачынены куфар? Хто будзе рабіць гэ*тую чарнавую працу? Прыгадалі спрактыкава*нага ўзломшчыка, нейкага Хольма.

Немагчыма не прысьвяцьць гэтаму самарод*ку хоць некалькі радкоў. Граф Жавускі пісаўпра яго:»У Варшаве па шынках абгульваў ка*мердынераў і лёкаяў... Умеў відэлец падкідвацьугору і так падстаўляць закаркаваную бутэль*

Частка ІІ

Лепш быць першым у правінцыі... Гісторыя ягожыцьця дайшла да нас ў легендах, паданьнях, анек*дотах, дасьціпных афарызмах, якімі іскрыласяамаль кожнае слова генэрала. Мяноўна тут, у эўра*пэйскай правінцыі —у Літве і Ўкраіне — гэты аван*турнік паўстае перад намі ва ўсёй сваёй велічы.

Разьдзел І. У ТульчынеТульчын на Валыні — рэзідэнцыя апошняга вя*

лікага магната на землях былой Рэчы Паспалітай,уладальніка 1,5 млн. гэктараў зямлі і 130 тысячсялянаў, таргавічаніна Станіслава Шчэнснага Па*тоцкага. Па яго сьмерці ў сакавіку 1805 года спад*чына перайшла ў рукі сына — Шчэнснага Ежы,агорнутага нейкай псыхапатычнай прагаю азарт*ных гульняў. Тульчын пераўтварыўся ў заезныдвор шулераў і прайдзісьветаў, што цягнулія тудыз усяго блізкага й далёкага навакольля як мухі намёд. Іхні правадыр — Хадзькевіч, «больш доблес*ны на зялёным сукне, чым на полі бітвы» — па*водле няслушнай заўвагі афіцыяліста* ПатоцкіхАнтонія Хжаншчэўскага. Тут ён заснаваў, сваюштаб*кватэру, адкуль рабіў вылазкі на кіеўскіякантракты** , да Вільні і далей у Эўропу.

Разьдзел ІІ. Апэрацыя па разгрому «непераOможнага» галяндзкага шулера

Аднойчы Хадзькевіч атрымаў вестку праподзьвігі заможнага галяндзкага шулера на во*

* Афіцыяліст (з польск. уст. оficjalista) — канторшчык (у ма*ёнтку).

** Кантракт (з польск. уст. kontrakt) — кірмаш (кантрактавы).

206 207

лякія забавы і гулі. Нарэшце дайшло да сустрэ*чы з галяндцам. Прайграюць партыю за парты*яй да таго моманту, пакуль на стале не зьяўля*юцца карты, падкінутыя Хольмам. Луідоры пап*лылі назад у геамэтрычнай прагрэсіі. Яшчэ ка*лода ня скончылася, а банк у галяндца разьбіты.Другі банк не пратрымаўся і некалькіх абцугаў* ;таксама й трэці, і чацьвёрты... Галяндзец устаў з*за стала, прайграўшы ўсё да шэлегу.

Панцёры падзялілі выйгрыш, які склаў 10тысячаў луідораў (1 луідор — залатая манетакаля 6,5 грама вагі), ці 65 кіляграмаў золата.

Разьдзел ІІІ. Фушэ хоча працягу гісторыі з гаOляндцам

Хадзькевіч вярнуўся ў Тульчын. Як заўсёдыгуляў, шулераваў, завяраў фіктыўныя шлюбы,інтрыгаваў... Прытаміўшыся, паехаў разьвеяц*ца ў Францыю. Але там трапіў у нявыкрутку.

Праз пару дзён сьвята з нагоды каранавань*ня Напалеона, зьявіўся чыноўнік з сумнавядо*мага ведамства Фушэ, і прапанаваў наведацьДэпартамэнт паліцыі.

Пакуль устрывожаны Хадзькевіч чакаў ауды*енцыі, ён заўважыў, як міністар выйшаў са сваіхапартамэнтаў і размаўляе з чалавекам, здаецца,знаёмым і кўком галавы Фушэ запрасіў прайсьціда сабе. Обэр*паліцыянт пачаў здалёка. Запытаў,якім чынам здолелі абгуляць галяндца. «Дык восьхто гэта быў»,— падумаў Хадзькевіч, і адказаў: «Няведаю Ваша мосьць! Да хіба ж я настолькі з глуздузьехаў, што не сказаў Вашай мосьці пра тое, штоВаша мосьць і безь мяне даведаецца, калі захоча».

ку, што відэлец акурат у сярэдзіну корку ўты*каўся; кесы* й гадзіньнікі ў міг вока мог пера*несьці ў сваю і чужую кішэні…, а зьверх усяго,заўсёды меў між двума пальцамі нейкі сталёвыпрыстасончык, які называў кердонікам(kerdonik), і не было замка настолькі складана*га, каб ён яго за хвіліну не адчыніў. Часта арыш*тоўваўся, але заўсёды выкручваўся з рук пра*васудзьдзя… Падарожнічаў па Эўропе дыліжан*сам, калі быў пры грошах, і пешшу, калі іх нямеў...»

Хольма выслалі ў Спа пад выглядам хворагапольскага шляхціча з прыслугай і Кантонам уролі лёкая (дзеля нагляду). Спыніўся ў тым са*мым гатэлі, што й галяндзец. Абкружыў сабе ле*карамі, скардзіўся на здароўе, скрыпеў і ныў.Пазьбягаў як зялёных сталоў, так і любой кам*паніі. Найчасьцей, бачылі небараку самотнага,з пакутлівым выразам на твары. Неўзабаве слугіразьнеслі пагалоску, што іх гаспадар — люнатык.А Хольм і сапраўды пачаў бадзяцца начамі пагатэлі і на ўсеагульную ўсьцеху ламіцца ў нума*ры. Калі нехта паспрабаваў вярнуць яго да рэ*чаіснасьці, разыграў цяжкі прыступ канвуль*сый. Пасьля гэтага выпадку, абкружаны ўсеа*гульным спачуваньнем, мог без перашкодаўвандраваць, дзе хацеў. Наведваў і галяндца.Падгадаў зручны момант, ускрыў ягоны куфар,падкінуў мечаныя карты, таксама лёгка, не паш*кодзіўшы замка, зачыніў яго. На наступныдзень пакінуў курорт.

Надыйшла чарга Хадзькевіча і Панінскага.Сталяваліся ў Спа, не шкадуючы грошай на ўся*

* Абцуг (польск. уст. аbcug) — ход у картачнай гульні.* Кеса (у Ластоўскага) — торбачка скураная на грошы.

208 209

«Выкручвайся, як можаш! А мая справа зробле*на» — засьмяяўся Хадзькевіч.

Наступнай раніцай прыйшоў да яго чалавек,адлічыў грошы, і выдаў паперу, дзе гаварылася,што больш у яго паслугах паліцыя патрэбы ня мае.

Кашмары зьніклі, а пра беднага Хольма ніколіня згадваў.

Прайшло колькі гадоў.Берлін, Унтэр*дэн*Ліндэн. З Хадзькевічам

параўнялася раскошная карэта, зь якой высунуўгалаву пан у старасьвецкім парыку: »Хадзькевіч!Прашу са мной!» Угледзеўся — Хольм!

Хольм распавёў, што in gratiam* свайго кер*доніка стаў агентам Фушэ. Пад розныміпрозьвішчамі ездзіць па Эўропе і здабывае па*перы дзяржаўнае важнасьці. »На мяне абрынуў*ся залаты дождж... Толькі... Рана ці позна службагэтая мяне да шыбеніцы давядзе...»

Так і здарылася. У хуткім часе пасьля сустрэ*чы з Хадзькевічам быў схоплены ў Любэку пад*час францускай аблогі і на загад маршала Блю*хера павешаны як шпіён.

Разьдзел V. У Тульчын 2Каго тут толькі не было! Афіцэры вакольных

залогаў, Мацей Радзівіл зь Бярдзічава, Ян Дук*лан Ахоцкі, Станіслаў Трамбецкі, аўтар «Рукап*ісу, знойдзенага ў Сарагосе»вучоны й пісь*меньнік Ян Патоцкі, генэрал*інспэктар карон*ных войскаў Каэтан Мянчынскі, іншаземцы зўсёй Эўропы… Весялун, князь Дзьмітры Чаць*вярцінскі вылучаўся тым, што калі трымаў ціцягнуў банк, рублі адмяраў рондалямі.

Фушэ моўчкі паказаў замок ад галяндцавакуфру, і дадаў: «Той ліс трымаў іх пад замкомангельскай работы. Найлепшыя нашыя сьлеса*ры спрабавалі яго адчыніць. Слухай, Лядаіска,са мной нельга жартаваць, я цябе ведаю. Гаворкане пра зварот выйграшу, які ўжо даўно праман*тачаны. Тое, што той дурань даў сабе абкруціцьвакол пальца — ня наш клопат. Скажы лепш, яквы замянілі карты?» — «Ваша мосьць! Клянусяшляхецкім і афіцэрскім гонарам, што ніколініякіх замкоў не адмыкаў і ня ўмею адмыкаць!»— Цудоўная клятва! Але й так ведаю, што гэтапраўда. Скажы, быў сярод вас адзін з тваіх зем*лякоў, што рабіў розныя ашуканскія штучкі, зьякіх і жыў?» — «Так, ваша мосьць!» — «З гэтаехвіліны ты слуга паліцыі. Прызначаю табе 250луідораў штомесяц і 500 наперад. Загадваю, кабпрывёў да мяне гэтага здольніка!»

Разьдзе IV. Хольм і яго зоркаХадзькевіч аб’езьдзіў усю Эўропу. Безвыні*

кова. Пракляты Хольм пачынаў ужо мроіцца, апа начах наведваўся ў кашмарах Фушэ са сваімімайстрамі заплечных спраў. Праз восем месяцаў,канчаткова страціўшы надзею, прыехаў у Парыждакласьці пра неўдачу... І раптам, як з*пад зямлі,у Понт*Нёф — Хольм! Толькі аброслы, абадра*ны й галодны, непадобны да сабе. Абодва мах*ляра не маглі нарадвацца. Накіраваліся ў Пале*Раяль, дзе Хадзькевіч грошаў не пашкадаваў.Апрануў, абуў, накарміў, напаіў шампанскім, апраходзячы паўз паліцэйскі дэпартамэнт, про*ста здаў Хольма варце. За сьпінаю пачуў, як абу*раны гэткім падступствам, уладальнік кердоні*ка спрабуе вырвацца, нешта растлумачыць. * in gratiam (лац.) — міласьцю.

210 211

Зофію просьбамі прыслаць грошай, якія імгнен*на траціў у публічных і гульнёвых дамах, залазіўу новыя пазыкі, і, абкружаны крэдыторамі, пла*каў, маліў, і лаяў лёс... Супакоіўся навекі ўвосень1809 году ў Францыі ад невядомай хваробы.

Хадзькевіч выйграў у Патоцкага два мільёныпольскіх злотых, Адам Панінскі — мільён, Кан*тон — 500 тысячаў. Празь некалькі гадоў Зофіяўдакладніла канчатковую суму даўгоў — 600 ты*сячаў чырвоных злотых, (болей за дзьве тонызолата!) ... Праз шмат гадоў, Пётар Юкоўскі, мар*шалак вінніцкай шляхты, адзін з тульчынскіхзаўсёднікаў, распавядаў мемуарысту Франціш*ку Кавальскаму, пасьля некалькіх келіхаў доб*рага віна, што Шчэнсны Ежы за ўвесь свой ка*роткі зямны шлях пасьпеў прагуляць... 16 мільё*наў рублёў срэбрам.

Хадзькевіч зьеўшы «Пілаву», рэшткі пакінуўдробнай шляхце, а сам рушыў на Бацькаўшчы*ну, у Літву.

Разьдзел VIII. Гвардзейцы генэрала ХадзьOкевіча

Уладкаваўся ў Вільне — спараўдным Эльда*рада шулераў. Жыў па*магнацку. Стварыў улас*ную гвардыю, а дакладней выведку. «Почт» скла*даўся з гарэзаў і свавольнікаў усіх сацыяльныхгрупаў.

Добры знаўца людзей, ён умеў адзначаць іхналежным чынам. Жартаўліва называў сваіхмалайцоў «плёткамі» (plotki). Гэтыя плёткі меліоступ да ягонага стала, дома, багацьця. Штод*зень цягнулі золата з яго куфараў. Але за гэтапавінны былі быць гатовыя на ўсё. Ляцець уд*зень і ўначы з канца ў канец Эўропы, каб

Шмат хто з гасьцей Шчэнснага Ежы станаві*ліся яго сябрамі й дарадцамі, а без Хадзькевічаён і кроку не хацеў ступіць.

Ён дзень у дзень руйнаваў сваю спадчыну,разьвітваючыся з фальваркамі й вёскамі.Жыцьцё ляцела, быццам у нейкім чадз .

Разьдзе VI. «Пан з паноў»Суправаджаючы аднойчы Патоцкага ў пада*

рожжы зь Бярдзічава ў Кіеў, Хадзькевіч не раз*губіўся з*за адсутнасьці картаў, і адразу ж наталіў«неадольную смагу вісту» ад якой пакутваў спа*дарожнік. Убачыўшы ў полі стог, прапанаваўпрымітыўную, але ня меньш, як высьветліласяазартную гульню ў саломкі. Хто карацейшуювыцягне — бярэ стаўку.

Ніякі шулерскі досьвед у гэтай гульні ня меўзначэньня. Але фартуна, як заўсёды, была побачіХадзькевіч пасьпяхова ператвараў салому ў за*латыя. Праседзеўшы поўдня пад стогам, Шчэн*сны Ежы прайграў ні многа ні мала 14 тысячаўдукатаў.

Сапраўды, не без падстаў Хадзькевіч лічыўсабе «панам з паноў». «Вы ўсе, — зьвяртаўся ёнда сваіх шляхетных таварышоў, — зь сялянаўжывёце, а я — з вас».

Разьдзел VII. Канец «Пілавы»У Тульчыне запахла заняпадам. Не прайшло

і трох гадоў, як малады Патоцкі апынуўся по*ўным банкрутам. Увосень 1807 года перадаў сва*ёй мачысе й каханцы Зофіі Грачанцы ўсё, чымяшчэ валодаў, ўзамен на пажыцьцёвую штога*довую рэнту з 15 тысяч дукатаў. Потым паехаўза мяжу папраўляць здароўе, адкуль засыпаў

212 213

сам бургамістар,— чалавек з добрай душою і ап*рача таго, гаспадар найлепшага гатэлю.

Пад выглядам польскага ці літоўскага графаХадзькевіч заехаў у двор гатэлю прэзыдэнта*бур*гамістра ў аграмаднай фуры, крытай жоўтымдзегцявіком, замовіў найлепшы нумар, і пап*расіў гаспадара наведаць яго.

Падчас візыту слугі разгружаюць фуру, і пры*гінаючыся пад цяжарам, заносяць у пакой даілжэ*графа два куфры. Хадзькевіч яшчэ раз пе*рапрасіў бургамістра за турботы, і дадаў, штосустрэцца з ім хацеў таму, што ў першыню ўжыцьці за мяжой, што нямецкай ня ведае, а прысабе мае вялікія грошы, і таму пытае, ці можаразьлічваць на бясьпеку і патранат паважанагагаспадара? Немец, расчулены даверам, усё га*рантаваў, і застаўся на абед. А Хадзькевіч міжіншым адчыніў куфры, нядбайна перагарнуўзолата, і прапанаваў упэўніцца, што не забаўкі зсабой прывёз. Залатыя пазіралі пераканаўча.

Некалькі дзён бургамістар паказваў падапеч*наму, цалкам адданаму навуцы і літаратуры, мяс*цовыя старажытнасьці і помнікі архітэктуры,вазіў па ўсіх бібліятэках. Напрыканцы Хадзь*кевіч пачаў пазяхаць і сумаваць. «Вось,— казаўнемец, — каб гэр граф любіў напрыклад карты, ане старажытнасьці і кніжкі, прапанаваў бы ша*ноўнаму графу забаву. Ёсьць у нас клюб. Можнашмат прайграць, але й шмат выйграць, таксама».Карты? Хадзькевіч паморшчыўся:»Дрэнна ве*даю гульню. Картаў страшуся, як вагню, а каліпачынаю прайграваць ці выйграваць, зусім тра*чу вытрымку і вялікія глупствы раблю». «Нічо*га,— супакоіў бургамістар, — буду трымаць вас,шаноўны, ў полі зроку. Хадзем!»

здзяйсьняць волю гаспадара: помсьціць, вышук*ваць малакасосаў і прасьцякоў з грашыма, вялі*кія людзкія зборні, балі, кірмашы, балюшкі, вы*ведваць, дзе кватаруюць вышэйшыя расейскіяафіцэры, ці маюць і ў якой колькасьці наяўныя,ці гуляюць у карты, і калі не, то як іх звабіць, цімахлююць у гульні etc.

Безумоўна, Хадзькевіч ня толькі не адставаўад памагатых, а мог бы да ўсіх сваіх званьняў да*даць яшчэ тытул архімахляра эўрапэйскага маш*табу. Рызыкаваў, але ведаў, што рабіў.

«У гэта цяжка паверыць,— пісаў граф Жа*вускі, але картачныя махляры стварылі ў апош*нія гады Рэчы Паспалітай сапраўдную дзяржа*ву, магутнасьцю мацнейшую ад той, што апіра*лася на законы краіны... Тая асаблівая федэра*цыя мела ў Варшаве сваі зьезды, сваю арганіза*цыю, сваю паліцыю…

Разьдзел IX. Рэха славутай мінуўшчыныАўстрыйская кампанія 1809 году зноў нага*

дала пра былое. Хуткі на рашэньні патрыёт РэчыПаспалітай, кавалер ордэну «Ганаровага Легіё*ну», генэрал Хадзькевіч прадаў маёмасьць і на*ват каштоўнасьці другой жонкі, каб сфармавацьполк у акупаванай войскамі Княства Варшаўс*кага Галіцыі. Па невядомых прычынах полк, ад*нак, не сфармаваў.Разьдзел X. Разгром Мюнхэнскага картачнагаклюбу

Тое, што «трэба жыць рызыкуючы», Хадзь*кевіч ня толькі ведаў задоўга да Ніцшэ, але ў ад*розьненьне ад філёзафаў й жыў так.

Ён аб’явіўся ў Мюнхэне, дзе, як чуў, магістраттрымаў картачны клюб, прэзыдэнтам якога быў

214 215

паручайся за тых, каго дрэнна ведаеш. Паручыў*ся сёньня за мяне, а цяпер зірні, што было ў маіхкуфарах».

А там усяго тысячы на дзьве ці на тры дука*таў, а пад імі — камяні ды пясок. «Калі б прайг*раў, дык скокнуў бы ў вакно, экіпаж мой стаяўгатовы на трэцяй вуліцы. Пакуль пагоня, быў быя ўжо далёка».

Трэба дадаць, што ўцякаць Хадзькевічу ніколіне даводзілася. Граф Жавускі сьведчыў, што«ніводны магнат не раскідваўся грошыма большза яго. У кожны горад як на карэце і з прыслугаюпрыязджаў, гэтак і ад’язджаў.

Разьдзел XI. Як пан Ігнацы даказаў аднаму маOладому ліцьвіну, што Хадзькевічу безпакаранашкодзіць немагчыма

Калі недзе ён пакідаў па сабе нядобрую па*мяць ці падазрэньні на несумленную гульню, токазалі аб тым шэптам: афіцэр трох арміяў стра*ляць умеў трапна... Толькі аднойчы найшла касана камень. Адзін малады ліцьвін, чалавек неза*можны, адданы філязофскім абстракцыям і, ап*рача таго пэдант, наслухаўшыся пра Хадзькеві*ча, палічыў сваім абавязкам асьцерагаць замож*ных неспрактыкаваных малайцоў ад гэтага зло*дзея.

Хаця пан Ігнацы й пляваў на тое, што пра ягодумаюць, нават наўмысна рабіў так, каб думаліяшчэ горш, але паслугі невядомага дабразычліў*ца вельмі не на руку пайшлі. Колькі разоў най*лепшым чынам падрыхтаваныя шулерскія апэ*рацыі сконьчыліся крахам. Хадзькевіч, мабыць,упершыню ў жыцьці быў даведзены да сапраўд*нага шаленства. Пакуль шукаў, як бы лепей ад*

...Перад банкамётам ляжала куча золата.Хадзькевіч прайграў, выйграў, зноў прайграў...Нерваваўся, круціўся, чырванеў, на яго ілбе вы*ступілі кроплі поту. Стаўкі падвышаліся... «Ва*банк!» — азвалася рэха ў запалай вусьцішы.

Пасьля кароткага замяшаньня банкамётзьвярнуўся да Хадзькевіча:»Гэта добра будзе,калі вяльможны выйграе, а калі не?...» На штопачуў далікатны адказ:»Маеш пан рацыю, але,спадзяюся, прэзыдэнт клюбу, тут прысутны, якібачыў мае наяўныя, можа за мяне паручыцца.Бургамістар згодна кіўнуў. Пачалі гульню.

Клюб мясьціўся ў салёнах вялікага дому навысокім першым паверсе. Вокна выходзілі навуліцу. Было лета. Хадзькевіч пакутуючы ад за*духі, расшпіліў фрак і камізэльку, аслабіў хусткуна шыі, адчыніў вакно і сеў на падаконьнік нібы*та на каня, зьвесіўшы адну нагу на вуліцу. Уагульным замяшаньні ніхто не зьвярнуў увагуна гэтую непрыстойнасьць…

Нарэшце выцягнуў шчасьлівую карту. Заб*раў весь банк. Сябры клюбу рвалі валосы на га*ловах, бо было там (у пераліку) з палову мільё*на злотых. Запакаваўшы золата, Хадзькевічяшчэ з чвэрць гадзіны пакруціўся у клюбе і вяр*нуўся ў гатэль.

Прыбёг бургамістар павіншаваць госьця зпосьпехам, і ўбачыўшы запрэжаную фуру сазьдзіўленьнем пацікавіўся, чаму госьць гэтаксьпешна выязджае? «Акурат у самы раз»— ад*казаў Хадзькевіч, і ахвяраваў немцу тысячу ду*катаў. Той ад шчасьця ўжо руку хацеў цалаваць.«Не дзякуй пан так сардэчна» — (ад былойсьціпласьці й сьляду не засталося), бо ў маімпосьпеху больш, чым думаеш, браў удзел. Не

216 217

помсьціць, чалавек той пераехаў у Варшаву.Празь некалькі месяцаў, будучы ў сталіцы, панІгнацы прыклаў усе сілы каб зь ім пазнаёміцца.

У хуткім часе сядзелі за бутэлькай шампанс*кага. Хадзькевіч абкружыў свайго новага «сяб*ра» ласкай і клопатам, частаваў і лісьлівіў. Тойзусім растаў; адкрыў душу. Між іншага паведаміў,што вельмі хацеў бы зьездзіць за мяжу, да восьтолькі няма за што. «Толькі й клопату? — усьмі*хнуўся пан Ігнацы — Праз тыдзень я адпраўля*юся па ўсёй Эўропе. Калі твая непараўнальнаявучонасьць і здольнасьці гэтага патрабуюць, нетурбуйся ні аб чым. Толькі ці згодны ты выс*тупіць пад маім прозьвішчам, бо ёсьць у мяне натое прычыны? Згодны? Дазволь тады, каб могты па*магнацку выглядаць, справіць табе адпа*ведны гардэроб».

Малады чалавек амаль што ў ногі не падаў.Паехалі. Прыбылі ў Дрэздэн. Прапанаваў свай*му спадарожніку найлепшыя нумары ў шыкоў*ным гатэлі, а сам заняў невялічкую непрыкмет*ную каморку. Пасьля двух сутак дарогі без адпа*чынку, кавалер хацеў ужо ўпасьць у ложак. АлеХадзькевіч, убачыўшы на стале абвестку з зап*рашэньнем у гэты ж вечар на маскарад, прымусіўспадарожніка ўзяць у ім удзел і паслаў у тэат*ральную дырэкцыю па які*небудзь блюзьнерскістрой. Пакруціліся пару гадзінаў на маскарадзе.Павячэралі й леглі спаць. Хадзькевіч той жа ноч*чу, як толькі яго « сябар» заснуў, забраў усю ад*зёжу, якую справіў у Варшаве, заплаціў за камор*ку, а астатняе зваліў на «паніча ў апартамэнтах»і выехаў. Няшчасны праспаў да самага полудня.А калі абудзіўся і хацеў апрануцца, апроч блюзь*нерскага гарнітуру нічога не знайшоў. Пазваніў.

Гарсон казаў, што пан, пра якога пытаюць, вые*хаў колькі гадзінаў таму.

У роспачы, адмаўляючыся верыць, небаракакінуўся ў кабінэт. А там на стале ляжала цыдул*ка: «Выкручвайся зараз як здолееш! Будзеш ве*даць, блазан, што Хадзькевічу ні ў Вільні, ні ўВаршаве, нідзе беспакарана немагчыма».

Здолеў вярнуцца ў Варшаву толькі праз не*калькі месяцаў не самых вясёлых прыгодаў. «Тутбольш ганебнай злосьці, чым помсьлівага дось*ціпу!» — усклікае Станіслаў Мараўскі.

Разьдзел XII. Яго адмоўная прывабнасьцьГабрыела Пузыніна з Гюнтэраў, дама досыць

разумная і добрапрыстойная, у мемуарах падназвай «У Вільні і дварах літоўскіх» безумоўна,не магла абыйсьці постаць Хадзькевіча.

Асуджаючы выбрыкі й наогул паводзіны«гульца » і «шулера» (пад гэтымі прозьвішчаміяго ведалі ў Вільні), адчуваецца, глядзела на ягоне без таемнай сымпатыі. Маці Пузынінай пас*кардзілася аднойчы пану Ігнацыю на шум зшынка непадалёку, ад якога не магла заснуць.«Будзь пані спакойна,— адказаў, — я ўсё ўстрою».Наступнае начы і сапраўды было ціха. Запыта*лася, якім чынам яму гэта ўдалося .«Гэта маелюдзі, — адказаў— яны мяне слухаюць».

Была размова пра дрэннага ксяндза — «Гэтамой капелян», а пра жанчыну дрэннае рэпута*цыі:»Гэта маліна з майго лесу». Сустрэў пан Ігна*цы на адной зь віленскіх вуліцаў каля аптэкі трохсваіх знаёмых, гэткіх жа разбойнікаў, толькіменьш выбітных:»Пройдзем трохі далей,— заў*важыў ён, — бо як убачыць нас аптэкар, будзегатовы зрабіць з нас воцат чатырох злодзеяў».

218 219

Сёньня паводзіў сабе як сапраўдны магнат,шчодра ахвяруючы на дабрачыннасьць, а заўтрамог адмовіць у сухой скарынцы жабраку. Шчод*рым, канешне, было быць прыемней. Спаткаў*шы ўбогага, даставаў для яго з кішэні ўсё, што ўжменю ўмяшчалася, не ўважаючы золата ці срэб*ра; ці грошы, гадзіньнік, табакерку на зямлюўроніць, —не нахіляўся па іх, былі ўжо ўласнась*цю слугаў. Жавускі сьцьвярджаў, таксама, што ўкарты ўшчэнт нікога не абгульваў, асабліва калібачыў, што з*за грошай чалавек пачынае губляцьгоднасьць. У Тульчыне прыйшоў да яго шарач*ковы шляхціц, змучаны нейкім працэсам, каб нанаступны дзень, належную суму не заплаціў,страціў бы родавы маёнтак. Абняў генэрала закалена, просячы аб выратаваньні, хаця і без асаб*лівае надзеі. Хадзькевіч засьмяяўся, што яшчэ незусім страціў розум, каб уласныя грошы разда*ваць:»Прыходзь увечары, шаноўны». І ўвечары,вяртаючыся ад зялёнага стала і ўбачыўшыпросьбіта, даў яму болей, чым той марыў.

Каб ня лётаць па Эўропе і літоўскім закуткаму «ненажэрным жаданьні чужых грошай», Хадзь*кевічу хапіла б і Вільні. Але ня ўсе дамыґ былі дляяго адчыненыя, бо хаця й захапляліся, але пабой*валіся. Актор Казімір Скібінскі ўспамінае, якХадзькевіч заявіўся без усялякага запрашэньняна яго вясельле са сьпявачкаю Камінскай 5 ліста*пада 1814 года. Скібінскі апісвае адзеньне госьця,як сапраўдны куцюр’е. «Прыйшоў каля паўночы.Вядомы ўсёй Вільне як любоўны авантурнік ікарцёжнік. Гаварылі пра ягоных некалькі дзясят*каў жонак, якім яго ўласныя лёкаі давалі шлюб* .

Высокага росту, апрануты балёва, у белыхшаўковых панчохах, у чаравіках з дыямэнтавыміспражкамі; чорныя кароткія нагавіцы, белая ак*самітная камізэлька, чорны фрак са стужкай,chapeau bas* пад пахай». А Станіслаў Мараўскімог бы дадаць, што найдаражэйшае адзеньне,найдаражэйшую, заўсёды сьвежую парыскуюбялізну насіў наўмысна нядбайна, усё на ім ля*жала як*бы ад niechcenia. Фракі падартыя, кашуліпакамечаныя, але белыя як сьнег.

Калі Скібінскаму далажылі аб прыходзе генэ*рала Хадзькевіча, ня вельмі ўзрадваўся, бо ня могне асьцерагацца якога*небудзь выбрыку. Пай*шоў сустракаць. Пан Ігнацы расшаркаўся: —Прашу прабачэньня за маю настойлівасьць, штоасьмеліўся прыйсьці нязваным, але з малакоммаці ўсмактаў любоў да прыгожых мастацтваў,асабліва да драматычных акцёраў. — Сябры сцэ*ны і для нас мілыя госьці»...

Паглядзеў пан Ігнацы — пажывіцца асабліванечым, бо меньш, як па дукаце да вісту не сядаў.Але ж такі пакруціўся сярод зялёных столікаў,пасьля чаго па*ангельску зьнік, аблегчыўшыкішэні гасьцей больш чым на паўтара кіляграмазолата, выйграўшы 200 пунктаў (у Анджэя Ха*мерліньскага*Дзеражыньскага, які пісаў значнапазьней, —500 пунктаў).

Разьдзел XIII. Хадзькевіч і жанчыныАсабліва даставалася жанчынам. Так у Льво*

ве прыбягае да пані Цялецкай з Патоцкіх і паве*дамляе, нібыта паліцыя хоча яго арыштаваць задаўгі на дзьве тысячы дукатаў, дык ён павінен

* Так у Скібінскага ў «Pamętnik aktora». Warszawa, 1912. * Фасон шляпы.

220 221

зараз жа з горада бегчы. Цялецкая, каб затрымацькаханка пры сябе, плаціць гэтыя грошы «плёт*кам», што з’явіліся пад выглядам прадстаўнікоўулады, гэта значыць, яму ж у кішэню.

Палякі называлі яго сваім Казановам. Нівод*ная з жанчын не магла ўстаяць перад яго д’ябаль*скае чароўнасьцю. Шмат разоў браў фіктыўныяшлюбы, меў мноства каханак, уражваў Вільнюсваімі «Райскімі вечарамі», ці папросту оргіямі.

Віленская віцэ*губэрнатарша Бабятынская зМантвілаў, прывабная жмудзінка, жанчына лег*кадумная, вядомая была ў горадзе дзівацкімі па*водзінаміі жаданьнем весьці рэй ва ўсёй сталіцы.Сярод яе фантазіяў была й такая. Калі абнавіласвае апартамэнты, завяла ў сабе звычай, каб на*веднікі (а паколькі Вільня — горад быў невялікі,жыхары звычайна хадзілі пешшу), у пярэдняйчысьцілі абутак. Дзеля гэтага заўсёды напагато*ве стаялі два лёкаі са шчоткамі і гуталінам.

Чарговае новаўвядзеньне віцэ*губэрнатар*шы хутка стала вядомае ўсім. І вось аднойчыХадзькевіч, праходзячы паўздом Бабятынскай,аточаны сваімі нягоднікамі, зьвярнуўся даіх:»Панове, наведаем віцэ*губэрнатаршу, алеспачатку добра запэцкаем боты ў канаве». Ска*зана —зроблена. Зайшлі. Дакладаюць аб прыход*зе генэрала. Гаспадыня сардэчна запрашае. Алёкаям працы! Пакуль усёй зграі боты вы*чысьцілі, прайшло ня меньш як чвэрць гадзіны,а Бабятынская на мяккай сафе ў маляўнічайпаставе ўвесь гэты час чакала. Як толькі ботызазіхацелі, Хадзькевіч, нібыта ўзгадаўшы абчымсьці вельмі важным, дастаў гадзіньнік, гля*нуў і ўсклікнуў:»Ай, панове, аднак зараз павін*ны быць ўжо ў пана NN «, — і да лёкая:»Але ўжо

позна. Падзякуй сваёй пані за чыстыя боты і —бывай здароў».

З таго выпадку абутак у Бабятынскай большня чысьцілі.

Пані Хялхоўская, заможная і прыгожая дамапакахала Хадзькевіча, і абавязкова хацела ўзяцьз ім шлюб. Пан Ігнацы таксама, здаецца першыраз за апошнія гады сур’ёзна захапіўся, але праланцугі Гімэнэя нават і думаць не хацеў. Але паб*іўся аб заклад адразу зь некалькімі гулякамі ажнона 500 дукатаў, што а трэцяй гадзіне а поўдні ўпрызначаны дзень знойдуць яго, распранутага, уложку ў пані Хялхоўскай. А жыла яна, трэба заў*важыць, з усім дваром у флігелях Сьвята*Міха*лаўскага кляштару (што было ў той час модна).

Зьявіўся пасьля паўдня. Нейкі час забаўляўгаспадыню гісторыямі, сьмяшыў да сьлёз. І рап*там зьмяніўся з твару, схапіўся за галаву, халод*ны пот выступіў на яго ілбе, і, нібыта страціўшыпрытомнасьць, рухнуў у фатэль. ПерапалоханаяХялхоўская разгубілася. Ён, трохі апрытоміўшы,папрасіў яе, каб дазволіла прылегчы на ложак.Пані казала, што будзе зручней ў якім*небудзьіншым месцы, але «хворы» пачаў хныкаць, стаг*наць, закочваць вочы, і ўсяляк паказваць, як ямудрэнна. Нарэшце, згадзілася, а сама пабегла рас*парадзіцца наконт гарабаты. Было акурат калятрэцяй гадзіны. Хадзькевіч хутка застаўся ў стро*ях Адама і скокнуў пад коўдру. Праз зачыненыядзьверы пачуў, як да Хялхоўскай ўварваўся шум*ны натоўп закладнікаў. Прыйшлі ў пакой, сар*валі коўдру, і пераканаліся на сваё зьдзіўленьне,што заклад прайгралі.

Хялхоўская, зразумеўшы што да чаго, учыні*ла бурную сцэну. Нават кінулася біцца. Адмові*

222 223

ла ад дому і выкінула жартаўніка прэч, дарэчыбыло яму тады гадоў за пяцьдзесят. На гэтым неспынілася. На вялікую шкоду Хадзькевічуразьнесла па Вільні некаторыя яго сакрэты . Усёб дараваў, толькі ня гэта.

Пачаў дасылаць сьлёзныя цыдулкі з праба*чэньнямі і пасылкі з рознымі прысмакамі. Хял*хоўская спачатку вяртала ўсё, але празь нейкі часяе сэрца здрыганулася, і яна пакінула ў сабе ко*шык з садавінаю, да якой была вельмі ласая.

І вось Хялхоўскай, на вялікім вечары ў паніЕльскай з Сапегаў дакладаюць: прыбыў камэрды*нер Хадзькевіча з пасылкай, а разам з тым, пера*далі і ліст на добрай францускай паперы папырс*кай парфумамі, дзе пан Ігнацы зноў выбачаўся іпрасіў, каб паласавалася прысланымі асабіста дляяе з Астрахані «вінагронамі». Тут якраз нехта (ма*быць невыпадкова) пачаў пра «вінагроны» раз*мову. Захацелася Хялхоўскай пахваліцца. Пры*несьлі пасылку. Усе абкружылі стол у прыемнымчаканьні. Адчынілі. З*пад прасяной крупы пачалідаставаць... старыя жыдоўскія чаравікі, конскіяяблыкі, далей паказаліся яшчэ горшыя брыдоты.Усе з абурэньнем і агідаю ад стала, а Хелхоўскаяад гэтае неспадзяванасьці страціла прытом*насьць.

Хадзькевіч тым часам ехаў па дарозе на Вену.

Разьдзел XIV. «Ці цёпла ў пакоях Хадзькевіча?»Напрыканцы 1814 года Хадзькевіч назаўсё*

ды пакінуў сталіцу, каб рэшту дзён бавіць у сваіхуладаньнях на Валыні. На разьвітаньне не абый*шлося бязь невялікага эксцэсу. Рэч у тым, штоапошнім часам, бываючы ў Вільні, спыняўся ўдоме Мюлераў, займаючы найвялікшыя пакоі за

дукат у дзень. У адзін з прыездаў быў непрыем*на зьдзіўлены падвышэньнем кошту да двух ду*катаў. Пайшоў да гаспадара, а той адправіў дажонкі, маўляў, дом належыць ёй. СпадарыняМюлер стаяла на сваім, апраўдваючыся дарагоў*ляю паліва. Згадзіўся. Месяцы праз два прый*шоў да Мюлера і паведаміў, што павінен зьехацьу Нямежу пад Вільню, а потым на пару*другуютыдняў (зрэшты дакладна ня ведае) у Смаргоньі Ашмяны, і таму просіць, каб памяшканьні зас*таліся за ім, і апальваліся да яго вяртаньня. Мю*лер згадзіўся, а Хадзькевіч яшчэ й выцягнуў зяго слова гонару, што ўсё выканае. Апальваюць.Чакаюць два, тры, пяць, восем тыдняў, нікомуне здаючы тых апартамэнтаў. Хадзькевіча ўВільне больш не бачылі. А недзе праз год нехтаад яго імя запытаў Мюлераў, ці цёпла ў пакоях угенэрала?

Разьдзел XV. Камісар прайграў скарбовыя, алепаплаціўся Хадзькевіч

Прыезд генэрала на Валынь парушыў спакой,што надыйшоў там пасьля сьмерці ШчэнснагаЕжы Патоцкага. А тут яшчэ буйна прабівалісяновыя парасткі: сыны Станіслава Шчэнснага ічароўнае Грачанкі — Аляксандар, Мечыслаў іБаляслаў. Мала таго, што яны хуценька трапіліў кампанію Хадзькевіча, дык ён яшчэ распускаўзьедлівыя досьціпы пра іх маці.

Зофія добра бачыла небясьпеку. Дзеля гона*ру роду трэба было нешта рабіць, балазе памочнікізнайшліся ўплывовыя, — сын ад яе першага шлю*бу расейскі генэрал Ян Віттэ (ён жа дэ Вітт),царскі обэр*шпіён і пастаўшчык коней для войс*каў у Херсонскай губэрні, і жаніх яе дачкі ад дру*

224 225

гога шлюбу малады флігель ад’ютант Аляксанд*ра І, начальнік штабу 2*ой арміі, што дыслакава*валася ў ваколіцах Тульчына, Павел Дзьмітры*евіч Кісялёў.

Віттэ сутыкнуўся з Хадзькевічам у Кіеве пад*час кантракту. Убачыўшы Аляксандра Патоцка*га на яго кватэры, дзе той сядзеў на канапе міжпанам Ігнацыем і яшчэ нейкім карцёжнікам, вы*мавіў:»Як мне шкада Аляксандар, бачыць цябе,як Хрыста на крыжы, паміж двума разбойні*камі». Хадзькевіч адразу ж парыраваў:»Кудыбольш цікавей бачыць столькі крыжоў на аднымразбойніку». Абражаны Віттэ нібыта данёс імпэ*ратару на Хадзькевіча, як на чалавека шкоднага інебясьпечнага, пасьля чаго пана Ігнацыя саслаліў Перм.

Цяжка казаць, ці было так насамрэч, — відаць,не. Ёсьць версіі і больш пераканаўчыя.

Хадзькевіч, пражываючы ў апошнія гады ўсваіх уладаньнях, межаваў са старой пані Барэц*кай, асобай заможнай, зь вялікімі сувязямі, гана*рыстай і зваднай. Бесперапынныя спрэчкі за лесі мяжу настолькі дасталі яго, што падаў прашэнь*не на імя міністра ўнутраных справаў, абвінава*ціўшы Барэцкую ў тым, што яна кожны год та*емна вывозіць за мяжу нейкіх людзей і штонельга паручыцца, ці гэта не рэкруты? Справайзанялася адмысловая камісія, і Хадзькевіч нібы*та паплаціўся за свае інсынуацыі.

Сапраўды, была справа з Барэцкай, але й янане была галоўнай прычынаю што адыграла ў лёсегенэрала…

Прыйшоў час даць слова сьведкам тульчын*скага кола. Яны ўсё бачылі зьблізу, і мяноўна іхверсыю падтрымаў Генрык Масьціцкі.

Як ужо гаварылася , найбольшымі ворагаміХадзькевіча былі тры чалавекі: Зофія Патоцкая,Ян Віттэ і Павел Кісялёў. Чакалі толькі зручнагавыпадку, які і зьявіўся ў канцы 1819 году. Хадзь*кевіч за картамі літаральна абабраў да ніткі камі*сара інтэндатуры Бячаснава, а камісар разьлічваў*ся скарбовымі грашыма. Прычына была мізэрная.Але Віттэ і Кісялёў паклапаціліся аб тым, кабарыштавалі якраз Хадзькевіча, кінулі ў кіеўскуютурму, а адтуль выслалі ў Вятку.

Разьдзел XVI. СойкаВыратаваньня не чакаў. Не знайшоў сіл зма*

гацца з Фартунай, каторая заўсёды была з ім за*адно. Ці проста страціў цікаўнасьць да жыцьця.

У нудзе, бязьдзейнасьці і нягодах запіў.Апошняя каханка пана Ігнацыя, прыгожая

вясковая дзяўчына на прозьвішча Сойка, якуюён памяняў на ангельскую кабылу, прыклалашмат намаганьняў дзеля выратаваньня генэра*ла, і дайшла да імпэратара. Невядома, праўда гэтаці не, але, прынамсі, такую памяць захавала прадзяўчыну мясцовая народная традыцыя, а ме*муарыст Роллі перанёс яе на паперу. Згодна згэтай версыяй, дзяўчына кінулася ў ногі Аляк*сандру І, а ён толькі плячыма паціснуў, бо нічогане ведаў аб справе, а калі запатрабаваў дакумэн*ты і ўбачыў у іх перавышэньне закону, другі разпамілаваў Хадзькевіча, і загадаў вярнуць назад.Але фельд’егер спазьніўся.

Разьдзел XVII. Апошняя рысаНеяк Хадзькевіч даведаўся, што ў Печажы

памірае яго добры знаёмы, афіцэр батальёнускарбовай міліцыі Драч. Пабожная гаспадыня

226 227

Героіка

Генадзь СагановічСьмерць палявога

гетмана

Андрэй ШпунтБеларускі палкоўнік

Канстанцін Паклонскі


Юда Макавэй Рэчы Паспалітайпалкоўнік габрайскага палка

лёгкай кавалерыіБерэк Ясялевіч


«Я Бацькаўшчыныне перажыву…»

генэрал*лейтэнантінжынерыі ВКЛ

Якуб Ясінскі

Печажа паведамляе яму, што афіцэр ня хоча па*яднацца з Богам, і сьвятара да сабе не пускае.Хадзькевіч хутка прыязджае. Пасьля кароткайразмовы з генэралам, Драч просіць сьвятара іпамірае як добры каталік.

Карціна супярэчлівага жыцьця нашага героябыла б няпоўнай, калі б ня сьведчаньне графаЖавускага: »Адну толькі рэч шанаваў — рэлігію, уякой быў выхаваны. Ніколі супраць яе не дазва*ляў сабе наймалейшага жарту».

Было і такое. Яшчэ ў тульчынскія вясёлыячасы, калі са Шчэнсным Ежы сядзеў за фарао*нам у шынку, усхадзілася раптам моцная наваль*ніца. Маланка ўдарыла ў комін, і забіла слугу, штосядзеў вакол гульцоў. У Хадзькевіча не здрыга*нуўся ніводны мускул. Не адкладаючы картаў,флегматычна заўважыў:»Каб у мяне так стрэль*нула, казалі б, што кара Божая».

Жыцьцёвы шлях, адлюстраваны ў пісьмовыхсьведчаньнях сучасьнікаў, — усяго толькі бачнаячастка жыцьця.

Што хаваецца за гэтай няўтольнай прагаюрызыкі, жаданьнем цьвяліць добрапрыстойныхлюдзей?

Ці простаму сьмяротнаму зразумець не дад*зена таго, што ёсьць нормаю для тых, у каго біях*імічны склад актыўных рэчываў мозгу адрозьн*іваецца ад нормы?

Цяжка знайсьці адказ ды й ці ёсьць ён наогул?

228 229

Генадзь Сагановiч

Сьмерць палявога гетмана

Адбывалася гэта тры стагодзьдзi таму, у часевайны Маскоўскай дзяржавы з РэччуПаспалiтай. Пасьля шэрагу вялiкiх перамог вой*ска Вялiкага Княства Лiтоўскага й КароныПольскай маскоўскiя ваяводы зусiм страцiлiiнiцыятыву ды, зачынiўшыся, сядзелi ў гарадох.Напрыканцы 1661 году ваенныя дзеяньнi наБеларусi цалкам перапынiлiся, i настала гэтакчаканае зацiшша. Нiхто ня ведаў, як доўга янопратрывае. Урады сьпяшалiся надрыхтавацца дановых кампанiй, а войска — як найлепей выка*рыстаць перадышку. Зiма ў тым годзе выдаласяцёплая, зусiм бясьсьнежная. Да самай вясны рэкiтак i не пакрылiся лёдам. Польскiя канфэдэратыбавiлiся тады «на кватэрах» пад Кельцамi, а вой*ска Вялiкага Княства, не падначаленае нiякайгетманскай уладзе, стаяла на паўднёвым захад*зе Беларусi. Рэзыдэнцыяй кiраўнiцтва Братэрс*кага хаўрусу (так называлася канфэдэрацыя бе*ларуска*лiтоўскага войска) па*ранейшаму заста*ваўся Кобрын, хоць роты паразыходзiлiся парозных паветах, кармiлiся на Лiдчыне йСлонiмшчыне.Царскi ўрад хацеў унiкнуць нова*га абвастрэньня вайны i таму зноў паспрабаваўзацягнуць час дыпляматычнымi перамовамi.Стольнiк Несьцераў, прыехаўшы ў сакавiку ўВаршаву, сьцьвярджаў, што Аляксей Мiхайлавiчгатовы падпiсаць замiрэньне, аднак, калi сэната*

230 231

кам недалёка i мог бы, мусiў бы дапамагчы сваiм.Але — не дапамог. Пасьля разгрому Гасеўскага iсам адступiў да Наваград*ка. Так згубнаўплывалi на ход вайны асабiстыя ўзаемныяантыпатыi гетманаў...Цiкава, што ў той самыдзень, калi царскi ваявода захапiў у палон Гасеў*скага, швэды паланiлi ўладара Курляндыi ЯкубаКетлера з цэлай сям’ёй. Але калi захоп апошнягавыклiкаў капiтуляцыю ўсёй Курляндыi швэдам,дык зьняволены Гасеўскi па дарозе ў Маскву могсам пераканацца, што на Беларусi барацьба суп*раць акупацыйных уладаў набывала ўсё боль*шае сiлы. У лес пачала сыходзiць шляхта, якаяраней давала прысягу цару, i разам зь сялянамi,мяшчанамi, казакамi нападала на маскоўскiхратнiкаў, пе*ракрывала дарогi, займаламястэчкi.За час ад тае няшчаснае бiтвы падВеркамi i да абмену палоннымi ў Смаленскувойска Вялiкага Княства пры дапамозепольскай дывiзii Чарнецкага колькi разоў уш*чэнт разьбiвала царскую армiю. У 1660 годзе адЛяхавiчамi, на Басi й каля Чарэi, у наступным —пад Кушлiкамi. Мяшчане беларускiх гарадоўпачалi ўздымаць паўстаньнi ды самастойна рас*праўляцца з маскоўкоўскiмi залогамi, выганяю*чы цi зьнiшчаючы iх.Самы час быў для вызна*чальнага удару, для вялiкай выправы на ўсход,за Дняпро, каб перанесьцi ваенныя дзеяньнi натэрыторыю непрыяцеля. Тым больш, што дапа*могу абяцалi татары, якiя самi праглi паходу «наМаскву». Урадавыя колы разумелi гэта йспрабавалi падрыхтаваць генэральную насту*пальную кампанiю. Тады й сапраўды была маг*чымасьць за адзiн наступ паставiць цара накаленi ды змусiць ято падпiсаць прыймальныя

ры выставiлi ўмоваю абавязковае вяртаньне аку*паваных тэрыторыяў, дык высьветлiлася, штоМасква на гэта ня пойдзе.Усё, аб чым удалосядамовiцца вясной 1662 году, гэта вымена палон*ных. Рэч Паспалiтая хацела, скарыстаўшы зруч*ны момант, вызвалiць паболей сваiх вязьняў, iабавязкова — палявога гетмана Вiнцэнта Гасеў*скага. Тым больш, што мяняцца было на каго: упалоне ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiмзнаходзiлася 242 высокiя маскоўскiя чыны, ся*род якiх — стольнiк Хаванскi*малодшы, князiКазлоўскi, Акiнфаў, два Шчарбатых, палкоўнiкi,стралецкiя галовы, дваране й дзецi баярскiя. Восьтады, на пачатку красавiка, калi ў Смаленску дзе*ля правядзеньня першага абмену сустрэлiсякамiсii абедзьвюх дзяржаваў, з маскоўскайняволi й быў вызвалены гетман Гасеўскi, разамзь якiм адпусьцiлi палкоўнiка Мiхала Абуховiча,афiцэра Стэфана Невяроўскага ды яшчэ каля200 жаўнераў.Саракагадовы Вiнцэнт КорвiнГасеўскi трапiў у палон пад Вiльняю, калi ўкастрычнiку 1658 году, маючы толькi паўтарытысячы коньнiцы, мусiў прыняць бой з палкамiваяводы Даўгарукага. Сеча адбылася ў вёсачцыВеркi. Харугвы Гасеўскага ня вытрымалi нацiску:хто загiнуў, хто кiнуўся ўцякаць, а ў руках уцарскiх ваяўнiкоў застаўся абоз непрыяцеля i,галоўнае, сам гетман. Калi яшчэ маскоўскiя вая*воды бралi ў палон гетмана?!Вiною ўсяму быланя толькi празьмерная адвага Гасеўскага, якi рас*пачаў дзеяньнi супраць Даўгарукага без асноў*нага складу сваей дывiзii (бальшыня харугваўяшчэ не прыйшла з Жамойцi, дзе ваявала зшвэдамi), але й бязьд*зейнасьць вялiкага гетма*на Паўла Сапегi. Той у часе бiтвы стаяў з войс*

232 233

як дырэктару камiсii, пасылалі дэпутатаў, патра*буючы неадкладнага вырашэньня пытаньняўаплаты, гарантыi iхнiх правоў.ю востра ставiлiпытаньне аб дзейнасьці манэтных двароў; кан*фэдэраты ня верылi справаздачам Цiта Барацiнi,сьцьвярджалі, што той адно абкрадае дзяржаву,жадалi ўласнага кантролю, каб высьветлiць,куды й на што iдуць выбiтыя iм мiльёны шэля*гаў. Аднак вiленская камiсiя па*ранейшаму невырашала праблемаў канфэдэратаў.Тады сяроджаўнераў пачалі зьяўляцца падазрэньнi, цi не з*за Гасеўскага ўсё гэта чынiцца? Ці ня мае на мэцесам дырэктар камiсii лiквiдацыю хаўрусу, што йтак быў разьяднаны? Маршалак Жаромскі, якій раней вылучаўся сваёй памяркоўнасьцю, ця*пер проста раздражняў рашучых канфэдэратаў.Асаблiва непрыемнае было ягонае сяброўства зГасеўскiм. Намесьнік Жаромскага мазырскi мар*шалак Канстантын Катоўскi займаў удачыненьнi да ўладаў самыя дыкальныя пазыцыiй баяўся, што згоднiцтва Жаромскага прывядзеда здрады iнтарэсаў хаўрусу.

Што да Гасеўскага, дык той даўно і насамп*раўдзе быў ворагам канфэдэратаў. Дарэмна вой*ска сымпатызавала яму. Жаўнеры памяталi свай*го гетмана такiм, якi ён быў да маскоўскага пало*ну, любiлi яго і верылi яму, а той яшчэ ў 1662году канчаткова вызначыў свае пазыцыi i стаўна бок каралеўскага двара. За добрую суму гро*шай (адразу заплацілі 18 тысяч франкаў i паабя*цалі 100 тысяч талераў пасьля таго, як абяруцькаралём свайго кандыдата) ён схіліўся да праф*ранцускай парыі, уключыўся ў прыдворныягульнi i разам з канцлерам Крыштапам Пацампачаў шукаць магчымасьці, каб як найхутчэй і

ўмовы замiрэньня. Аднак урад ня мог кiравацьсваiм войскам. Абедзьве дывiзii Вялiкага Кня*ства — i сапежынская, i жамойцкая —падпарадкоўвалiся толькi iмi абраным правады*рам i законна патрабавалi ад дзяржавы «крывёюзаганараваных заслугаў»... Каб нарэшце неяквыплацiць войску шматгадовыя даўгi ды вяр*нуць яго ў баяздольны стан, у другой паловелiпеня ў Вiльнi сабралася скарбова*вайсковаякамiсiя. Двор Рэчы Паспалітай надта хацеў, кабдырэктарам стаў вызвалены з палону ВiнцэнтГасеўскi, які рыстаўся сымпатыямi канфэдэра*таў. Калi ў траўнi палявы гетман наведаў Коб*рын, жмудзкая дывізія нават прапанавала абрацьяго кiраўнiком Братэрскага хаўруса, але гэтагане магло дапусьуіць войска правага крыла, якоерашуча выступiла супраць гэтага. Дзеля гэтага,дарэчы, узнавілася канфрантацыя памiждывiзiямі. Сапегу ўгаварылi не складаць канку*рэнцыі палявому гетману, і камісія пачалапаседжаньнi пад дырэктарствам Гасеўскага. Ад*нак ейную працу ўскладнялi сур’ёзныя непара*зуменьні памiж камісарамі й дэпутатамi ад кан*фэдэратаў. Камiсiя практычна не прымалаанiякiх радыкальных рашэньняў. Тадыпрыхiльнiкi Сапегі накіравалі сваiх паслоў давялiкага гетмана з просьбай асабiста прыеаць уВільню. Сапега зьявiўся ў сталіцу 31 жнiўня, iхоць афіцыйна ня браў удзел у паседжаньнях,уплываў на працу камісіі праз сваіх надзейныхлюдзей, якія ўваходзілі ў склад дэпутатаў.Часiшоў, а камiсiя не прымала анiякiх радыкальныхпастановаў. У Кобрыне канфэдэраты пачалі хва*лявацца. Тое, што адбывалася ў Вiльнi, iх усёбольш непакоіла. Яны пiсалi лiсты Гасеўскаму

234 235

Гасеўскi? Камэнданта палка з Друi, якi прапус*каў стругi да Рыгi, канфэдэраты адразу ж схапiлiй прывезьлi да свайго кiраўнiцтва ў Волпу.

Разгарачаныя жаўнеры праглi пометы. Кон*ны аддзел паручнiкаў Навашынскага йХлявiнскага — агулам 500 вершнiкаў — зьявiўсяў сталiцы ўжо пад ноч на 25 лiстапада. Даведаў*шыся ад рэзыдэнта вайсковых дэпутатаў скар*бавай камiсii палкоўнiка панцырнай харугвыНевяроўскага, што Жаромскi ў кляштарыкармэлiтаў, частка канфэдэратаў пасьпяшаласятуды. «Воля ўсяго войска такая, — запатрабавалiяны, — каб маршалак прыехаў у абоз i зрабiў спра*ваздачу!» Жаромскi ўпiраўся, але мусiў ехаць. Удывiзiю яго не павезьлi. Па дарозе спачаткустукнулi абухом у лоб, а пасьля, каля Дубiнак,што недалёка ад Вiльнi, пасеклi шаблямi й кiнулiпроста на шляху, не дазваляючы хаваць цела. Гэ*та дзеля таго, «каб усiм скарумпаваным быўстрах!»

А ранiцай Хлявiнскi, як добры знаёмы гетма*на, бязь цяжкасьцяў увайшоў у дом Гасеўскага iтаксама давёў да ведама рашэньне войска: ехацьу абоз для адказу. Гетман тлумачыў, што вельмiнядужы (ён сапраўды быў хворы), ды не хацеўпакiдаць свайго пакою, але Хлявiнскi ультыма*тыўна патрабаваў ехаць. Абаранiць Гасеўскага небыло каму: пяхота, якая вартавала цэлую ноч, падранiцу пайшла адпачываць.

Гадзiне а восьмай, калi яшчэ не разьвiднела,канфэдэраты, пасадзiўшы гетмана ў карэту, падканвоем ужо вывозiлi яго зь Вiльнi. 29 лiстападаканвой спынiўся каля мястэчка Астрына, што ўЛiдзкiм павеце, недалёка ад ракi Котры. Натоўпжаўнераў адразу ж шчыльна абступiў карэту з

без асаблівага гвалту распусьціць канфэдэра*цыю. Ці думаў ён, чым можа скончыцца ўсяля*кая дзейнасьць супраць Братэрскага хаўрусу?Пакуль Гасеўскі сядзеў у няволі, яшчэ ў 1661 год*зе на Полаччыне за адну спробу ўзяць пад кант*роль канфэджратаў быў забіты «цнатлівы сяродцнатлівых» ротмістар Крыштап Адахоўскі і па*ранены паручнік абознага Акольскі.

Дывізія выбухнула сьляпым жаданьнем по*мсты, калі 22 лістапада на вайсковай сэсіі ў Вол*пе маршалак Катоўскі паказаў шыфраванылічбамі ліст канцлера Паца, адрасаваны Гасеўс*каму. Сумненьні імгненна адпалі — гэта змова!Канфэдэраты адразу ж вызвалі да Вільні свойаддзел на чале з Хлявінскім і Навашынскім, якімбыло загадана схапіць Гасеўскага разам зь яго*ным хаўрусьнікам Жаромскім ды прывезьці ўабоз для суда, а калі тыя не паддадуцца — забіць.Палявы гетман абвінавачваўся ў самых цяжкіхграхох. Жаўнеры, прыкладам, лічылі, што яшчэпадчас маскоўскага палону Гасеўскі хмовіўся зцарскім урадам аддаць у вечнае валоданьне задобрыя грошы Смаленшчыну і Севершчыну, аМасква паабяцала за гэта паставіць яго ваяво*дам на гэтых землях. Хадзілі чуткі, што палявыхгетман хацеў разам з каралём хацеў запрасіць наБеларусь швэдаў, казакаў і татараў, каб падпа*радкаваць канфэдэратаў сілай, а непакорных —пакараць сьмерцю. Быццам пацьвярджалі існа*ваньне гэтай змовы зьчесткі пра тое, што зьпісьмовага дазволу Гасеўскага й Жаромскага паДзьвiне да Рыгi прайшлi стругi з маскоўскiмiкупцамi, а царскi дыплямат Нашчокiн тым ча*сам паехаў на сустрэчу да караля. Дзеля чаго? Цiне ў справе той змовы, якую пачаў плесьцi

236 237

асуджаным Гасеўскiм. Проста ў вочы ямувыгаворвалi абвiнавачаньнi ў здрадзе айчыне йвойску, кiдалi гiдкiя абразы, загадвалi рыхтавац*ца да сьмерцi. А ён, зусiм безаба ронны, апэля*ваў адно да лi*тасьцi, справядлiвасьцi: «Я, буду*чы шмат гадоў гетманам, апошняга пахолка безсудзьдзi не скараў, а вы мяне, гетмана, так забiцьхочаце?!»

На кучы каменьня пад старым крыжам Гасеў*скага прымусiлi спавядацца ксяндзу. Але потымi гэтае палiчылi непатрэбным. Паручнiк Нава*шынскi раптам стрэлiў проста ў галаву гетману.Гэта быў першы стрэл, якi абарваў малiтву Га*сеўскага. Пасьля, як ён ужо звалiўся долу, пачалiстраляць iншыя. Стра*лялi яшчэ й яшчэ, ажнопакуль не зьнявечылi цела. Так загiнуў геройшмат якiх бiтваў, мужны й непахiсны абаронцаайчыны, якому да*вялося перажыць больш чымтрохгадовы маскоўскi палон, — загiнуў якздраднiк, ад свайго ж войска, якое ка*лiсьцi гэ*так яго любiла.

Адводзячы душу, жаўнеры хацелi яшчэ й па*секчы цела Гасеўскага але ксёндз не дазволiў гэ*тага. Так яно й ляжала, кiнутае проста ля дарогi,пад вялiзным крыжам, ажно пакуль не прыехалапрыслуга палявога гетмана. Нябожчыка ад*везьлі да Астрыны, а ўжо адтуль адправілі ўВільню, да ягонай жонкі й дачок — Зосі й Тарэзы.

«Цела мае... каб ля ног бацькоў маiх было па*хаванае... без усялякiх помпаў, коштаў i шыкаў...»Гэтак запiсаў ён у тэстаманьце ў 1661 годзе, калі,седзячы ў маскоўскім палоне, страціў усялякуюнадзею вярнуцца на айчыну. Цяпер удава спош*ніла запавет. Пахавала яго ў саркафагу ў касьцё*ле Сьвятога Казіміра побач з крыптай, у якой

ляжаў бацька Аляксандар Гасеўскі, знакамітысмаленскі ваявода. Даўгі надпіс на чорным мар*муровым надмагiльлi амаль два стагодзьдзiдарогi, пад вялiзным крыжам, апавядаў пра спра*вы й годнасьцi гетмана. Пакуль помнiк не разьбiлiў 1840 годзе чужынцы, перарабляючы касьцёлна царкву...

А што ж бунтаўнікі*канфэдэраты?Забойства палявога гетмана было здарэнь*

нем, яшчэ нечуваным ва ўсёй Рэчы Пас*палiтай.Злачынства канфэдэратаў адштурхнула ад iхсымпатыi шмат каго з былых прыхiльнiкаў. Дыйсярод самога Братэрскага хаўрусу адразу пачаў*ся разлад. Радыкальнае кола, якое несла адказ*насьць за забойства, засталося ў абсалютнайменшасьцi. Жмудзкая дывiзiя ўскладала ўсю вiнуна правае крыло, паколькi Катоўскi, Хлявiнскi йНавашынскi былi з армii Паўла Сапегi. Аднак даiнсьпiратараў расправы належаў i афiцэр дывiзiiлевага крыла Невяроўскi. У тых умовах, пера*жываючы маральны крызыс, войска ВялiкагаКняства Лiтоўскага зноў разь*дзялiлася i ўстудзенi 1663 году адыйшло на зiмовыя кватэ*ры: жмудзкая дывiзiя — на Жмудзь, а сапежьнс*кая — на Беларусь, на памежжа Вiленскага йНаваградзкага ваяводзтваў.

Вось тады абозны Мiхал Пац, сваяк забiтагагетмана, iнтуiтыўна адчуў, што настаў момантдзеяньняў. Сапраўды, хiтры й рашучы Пац, яко*га Катоўскi пры кожнай нагодзе небеспадстаў*на называў «ворагам шляхецкай свабоды й за*латой вольнасьцi», нарэшце атрымаў рэальнуюмагчымасьць захапiць уладу над разгубленымiжаўнерамi цэлага жмудзкага войска. Спачаткуён схiлiў на свой бок большасьць афiцэраў, а пась*

238 239

ля зь невялiкiм аддзелам уначы раптоўназьявiўся ў Вiльнi, схапiў забойцаў, упрыватнасьцi, — Невяроўскага, Хлявiнскага(Навашынскi пасьпеў уцячы ў Маскоўскуюдзяржаву), лiдэра канфэдэратаў Катоўскага, iавалодаў артылерыяй. Наступнага дня, 24красавiка, усё кiраўнiцтва мяцежнай дывiзii пад*далося й прысягнула на вернасьць РэчыПаспалiтай. Войска цалкам адцуралася арышта*ваных злачынцаў i 5 траўня 1663 года падпiсалапагадненьне з каралеўскай камiсiяй, паводлеякога канфэдэрацыя распускалася. Пры гэтымусiм жаўнерам, якiя ўваходзiлi ў Братэрскi хаў*рус, за выключэньнем забойцаў палявога гетма*на, гарантавалася амнiстыя. У рад паабяцаўвыплацiць войску 5 мiльёнаў злотых (увесь жадоўг складаў блiзу 13 мiльёнаў). Гэтак дайшло даканчатковага ўтаймаваньня мяцежнай дывiзii.Акт утварэньня канфэдэрацыi, падпiсаны падПалудавiчамi на Полаччыне ўвосень 1661 году,быў спалены. Войска падпарадкавалася закон*най уладзе. Празь якi месяц удалосязьлiквiдаваць канфэдэратаў i ў дывiзii правагакрыла, якой кiраваў вялiкi гетман Сапега. Такшто сьмерць палявога гетмана абярнулася кан*цом Братэрскага хаўрусу.

Толькi цяпер армiя магла наступаць. Аднакчас быў незваротна страчаны, а разам зь iм — iшанцы на перамогу. Восеньска*зiмовая выпра*ва на Севершчыну сарвалася. Пацягнулiся пе*рамовы, якiя ажно праз два гады скончылiсякампрамiсным пагадненьнем у Андрусаве.

Калi ўсталявалася чарговае зацiшша на фронь*це, урад вырашаў лес забойцаў Гасеўскага. Судадбыўся ажно на*прыканцы 1664 году ў Варша*

ве. Чатырох — Катоўскага, Наркевiча, Невяроў*скага й Ястрэмбскага — засудзiлi на сьмерць.Каралi iх 3 студзеня 1665 году пры зачыненыхбрамах, атачыўшы рынак моцнай аховай пяхо*ты. Палкоўнiку Невяроўскаму i Катоўскамуадсеклi галовы, пасьля чаго — чвартавалi целы.Наркевiча i Ястрэмбскага толькi абезгаловiлi. Авось галоўны злачынца Навашынскi ацалеў ваўцёках. Хоць яго й выдалi пазьней РэчыПаспалiтай, забойцу пасадзiлi ў вязьнiцу i, па*добна што, сьмерцю не каралi.

240 241

Упершыню мы бачым Паклонскага нагiстарычнай арэне ў чэрвенi 1654 году, пад часнападу Маскоўшчыны на Рэч Паспалiтую. УМаскве гэты чалавек быў вядомы як лiдэр пра*васлаўнай партыi, i, здаецца, толькi й чакаў па*чатку агрэсii, каб пачаць дапамагаць усталёўваць«новы парадак», пра якi нi ён, нi тыя, хто быў зьiм, ня мелi рэальных уяўленьняў. Iснаваньне падрукой маскоўскага цара, разам з братамi*адзiнаверцамi бачылася ў ружовым сьвятле.Iлюзii пройдуць, але гiсторыя паўторыцца. Тыя,хто гэтага не зразумеюць, давядуць краiну да ка*тастрофы 1795 году.

5 лiпеня 1654 году Паклонскi з чатырнаццаць*цю прадстаўнiкамi ад шляхты i мяшчанаўМагiлева пакiдае горад i прыбывае ў стаўку на*казнога гетмана ўкраiнскага войска, палкоўнiкаНежынскага палка i швагра Хмяльнiцкага IванаЗалатарэнкі. Казацкi правадыр адсылае пера*бежчыкаў да свайго кiраўнiцтва ў табар пад Ба*гуславам. Хмяльнiцкi сустрэў беларусаў задбымкамi. Гэтай хiтрай лiсе ўсё адно — штошляхта, што габраi. I тых i другiх ён варыў у кіпніi зьдзiраў жыўцом скуру, але прапагандысцкiямэты патрабавалi надзець маску шчырага сябра.

Хмяльнiцкi добра разумеў значэньне перахо*ду магiлеўскай шляхты, пра што сьведчыць яго*ны лiст да цара Аляксея Мiхайлавiча. «...Пришолк нам в войско шляхтич КонстантинЮрьевичПоклонский из Литвы, из повета Могилёвского— нашие веры православные, за которую и онмного пострадал от супостатов наших... Да по*жалует его твоё царское величество правами идобрами теми, которые он держал первые прикоролях польских и предки его держали. Изволь


Беларускi палкоўнiкКанстанцiн Паклонскi

Iмя Паклонскага грымела па ўсім ВялiкімКнястве Лiтоўскім. Але што мы ведаем пра ягосёньня? Хто ён? Авантурнiк? Шукальнiк багаць*ця й славы? Адважны, хiтры, жорсткi i крыва*душны, як Багдан Хмяльнiцкi, цi высакароднырыцар i змагар за iдэю, як Януш Радзiвiл? Здаец*ца, у ягонай постацi дзiўным чынам спалучалiсяўсе гэтыя якасьцi.

Ротмiстар войска ВКЛ Канстанцiн ВацлаўПаклонскi паходзiў з праваслаўнай беларускайшляхты гербу «Сьлепаўрон». Калi нарадзiўся iдзе — невядома. Магчыма, перад тым, як род пад*паў пад польскi ўплыў, першым прозьвiшчампродкаў было Вадзгiр, якое потым стала прыдом*кам. Продкi са Жмудзi, пазьней асядаюць уПiнскiм павеце, а Канстанцiн Паклонскi зьяўля*ецца ўжо ў Магiлеве. З Магiлевам зьвязана ягоблiскучая, хаця i кароткая кар’ера.

Багацьцем Магiлеў тады не саступаў Вiльнi йрэальна быў другiм па значнасьцi горадамВялiкага Княства. Магiлеўцы заўсёды праводзіліхiтрую палiтыку ў дачыненьнях са зьнешнiмсьветам i граблі пад сябе. Адсюль спэцыфiчнымагiлеўскi сэпаратызм, за якi ўрэшце прыйшлосьцяжка расплочвацца. Магілеўцам што Лiтва, штоМаскоўшчына — толькi б ня рушылi гарадзкiхвольнасьцяў. Гэтыя ўласьцiвасьцi места важныядля разуменьня паводзiнаў Паклонскага.

242 243

рэнка гаспадарыць ва Ўсходняй Беларусiзьнiшчаючы i рабуючы ейныя паветы. Паклонскiдзе толькi можа выцясьняе казакаў з акупава*ных абшараў i не дазваляе праводзiць вярбоўку.Магчыма, употай наш авантурнiк спадзяеццавызвалiць Беларусь ня толькi ад запарожцаў, алей ад царскiх ваяводаў, бо пачынае разумець сап*раўдныя намеры чужынцаў. З iлюзiямi раставац*ца цяжка, i далей ён ужо ашуквае сябе ды спра*буе супакоiць сумленьне.

Залатарэнка стаў Паклонскаму як костка ўгорле. Ня вельмi разлiчваючы на свае сiлы,беларускi палкоўнiк засыпае АляксеяМiхайлавiча лiстамi, у якiх пiша, што: «Золото*рёнак на меня гневается, что есть вашей царс*кой милости без кровопролития место Могилёви место Чаусы с иными силами до того привра*тил; написал бы до него, чтоб до меня дела неимел, и моих бы казаков к себе не принимал и невступался в уряд Могилёвский и Чауский».

Да Паклонскага даходзяць чуткi, штонежынскi палкоўнiк зьбiраецца яго забiць.Даводзiцца зноў пiсаць да цара, каб слаў ратныхлюдзей для аховы, бо са сваiм войскам цяжкасьцi— Залатарэнка ня толькi праводзiць вярбоўку ўБеларусi, але яшчэ пагрозамi прымушае казакаўПаклонскага пераходзiць на свой бок, ды й на*огул, па Магiлеўшчыне стала небясьпечнаезьдзiць — вакол залатарэнкаўскiя засады. Дай*шло да таго, што Паклонскi пад пагрозаю сьмерцiзабаранiў магiлёўскiм купцам ўсялякiя зносiныз Запароскай Сеччу. Цяпер ён мусіць змагаццана два фронты. Ад верных людзей ён атрымлiваесьпiсак зь лiста свайго былога пратэктараХмяльнiцкага: «Понеже тот Поклончик не отзы*

твоё царское величество в том сем пожаловатьего... дабы великую милость государскую и про*чая шляхта поддавалися...»

З гэтым лiстом Хмяльнiцкi адсылае Паклонс*кага да цара пад Смаленск.

Аляксей Мiхайлавiч прыняў перабежчыка нацарскую службу ў званьнi беларускага палкоўнiкай пажалаваў яму 100 рублёў. Удзячны й шчасьлiвыПаклонскi хутка набраў войска адну тысячу пя*хоты й 100 вершнiкаў 6 жнiўня здабыў Чавусы, апраз тыдзень ужо быў пад мурамi Магiлева разамз армiяй ваяводы Мiхаiла Ваейкава.

Горад пратрымаўся зусiм нядоўга, асаблiвадзякуючы байкам iгумена Куцеiнскага манасты*ра Iаiля Труцэвiча, вельмi падобнымi да тых, штораспаўсюджвае сёньняшняя пятая калёна. 25жнiўня Ваейкаў пiша цару: «... а ляхи, государ, ижиды били челом, чтоб их выпустить совсем изМогилёва в Польшу. Вся чернь за здачу...» Празтры днi горад капiтуляваў.

Войска Паклонскага дасягнула 6 тысячаў, i паколькасьцi не саступала ўсёй армii ВКЛ, пра ад*раджэньне якой пасьля цяжкiх паразаў аб*вясьціў найвышэйшы гетман лiтоўскi ЯнушРадзiвiл. Беларускi палкоўнiк набывае ня толькiўплыў, але й багацьце.

Аляксей Мiхайлавiч добра засвоiў прапано*ву Хмяльнiцкага, i дарункi сыпяцца як з рогу. Уверасьнi Паклонскi атрымлiвае двор у Магiлёве,горад Чавусы, вёскi — Баждынiчы, Забалоцьце,Ялавое i Старасельле. У лiстападзе за ўзяцьцеКрычава зноў узнагароды — вёскi Пуцкi, Гала*чэва i Сьвятазёры.

Яшчэ да ўзяцьця Магiлева ў Паклонскага па*чаўся канфлiкт з украiнскiмi казакамi. Залата*

244 245

раеў, якiх абвiнавацiў у супрацоўнiцтве зьлiтвiнамi. Частку зь iх загадаў зьнiшчыць i абра*баваць, частку прымусiў да прыняцьця правас*лаўя».

Не зьбiраюся выступаць у ролi адваката бела*рускага палкоўнiка. Проста факты дазваляюцьіначай паглядзець на ролю Паклонскага ў тойсправе. Апрача таго, трагедыю магiлеўскiх габ*раеў трэба разглядаць у кантэксце генацыду габ*раеў, якi распачаў ў 1648 годзе на ўсходзе i поўднiРэчы Паспалiтай Багдан Хмяльнiцкi. Каб лепшзразумець месца Паклонскага, трэба адхiлiцца адтэмы ды коратка закрануць праблему габраеў уРэчы Паспалiтай, iх адносiны з астатнiмнасельнiцтвам.

З часоў Жыгiмонта II Старога пачынаеццамоцны прыток габраеў у Карону i Вялiкае Кня*ства. Кароль i шляхта вельмi зацiкаўленыя ўiмпарце габрайскiх капiталаў. Да вайны 1648*1667 гг. габраi жылi ў Рэчы Паспалiтай бясьпеч*на, як нiдзе ў Эўропе. Рэлiгiйная талеранцыя iпрагрэсiўныя законы адчынялi вялiкiямагчымасьцi. Шляхта, натуральна, дыктавалаўмовы. Але мяшчане й сялянства пры падтрым*цы духавенства былi большасьцю, тым асяродзь*дзем, у якiм даводзiлася жыць габраям i якое нямела да iх анiякай сымпатыi.

Калi ў Заходняй Эўропе буржуазiя паступо*ва пачынала цясьнiць арыстакратыю, браць ган*даль у свае рукi, дык у нас усё было наадварот. Убарацьбе са шляхтай мяшчане ўвесь час церпяцьпаразы. Эканомiка, гандаль кантралююццагабраямi — як прадстаўнiкамi шляхты, якпасрэднiкамi мiж шляхтай i астатнiмнасельнiцтвам. Лiхвярствам, якое лiчылася

ваецца запорожским казакам и до твоего полкуне хочет смириться, чтоб о нём промышлял, хотяко мне отошли, или так ево как ни есть изведи; ачто ни есть имеет, от нас имеет...».

Пад конец 1654 году Паклонскi ўсёж здолеўвыцiснуць Залатарэнку з Магiлеўшчыны.Прыйшла чарга маскоўскiх стральцоў. Дзяржаў*ны акольнiчы Iван Алфер’еў ў адпiсцы ад 1сьнежня паведамляе, што казакi Паклонскагаб’юць «государевых людей». Паклонскi жа сасвайго боку сутыкненьнi з маскоўцамi падаваўпроста як асобныя непаразуменьнi, і выходзіўсухім з вады.

У студзенi 1655 года Януш Радзiвiл вырашыўузяць рэванш ды рушыў на Магiлеў. Паклонскiдаведаўшыся пра гэта, пасьля некалькiх нязнач*ных сутычак з войскамi ВКЛ, таксама пасьпя*шаўся ў горад. Хто такi найвышэйшы гетманведалi ўсе. Хворы й фiзычна слабы, ён са сваiмпалкаводчым генiем мог супрацьстаяць тысячамздаровых i магутных ворагаў. Таму магiлеўцы,яшчэ ў поўнай меры ня зьведаўшы прывабнась*цяў новага рэжыму, але i дабра ня пабачыўшы,пачалi зноў падумываць: што лепей? Змагаццацi здацца? Паклонскi ўпэўнены: трапiць да«сваiх» — учыняць як са здраднiкам, таму, пад*мацаваўшы свае довады дзiдамi казакаў, прыму*шае жыхароў рыхтавацца да абароны.

Перад прыходам Януша Радзiвiла, падМагiлевам адбываецца трагедыя, галоўным вы*канаўцам якой быў Паклонскi. Звычайна пада*ецца, што ён быў яшчэ й аўтарам, iнатхняльнiкам. Напрыклад, у грунтоўным«Польскiм слоўнiку бiяграфiчным» чытаем:«...схiляў мяшчанаў выгнаць з горада ўсiх габ*

246 247

Спачатку Хмяльнiцкi адступiў, выказваючыжаданьне ўступiць у перамовы з Каронай, але ўтой самы час даў дазвол сваiм падначаленымспусташаць край. Стваралiся сапраўдныя бандыгайдамакаў* пад кiраўнiцтвам такiх садыстаў якКрыванос, Ходкiй, Ганя, Нябаба, Маразенка дыiншых, асобы якiх былi гераiзаваныя ў савецкайгiстарыяграфii.

З габраямi ў Хмяльнiцкага былi свае ўласныярахункi. Адзiн пазбавiў яго маёмасьцi ды жонкi,другi данёс на яго, калi ён увайшоў у зносiны зтатарамi. 10 лiпеня 1648 году было чырвонае адкрывi — у гэты дзень было цалкам высечаная габ*райскае насельнiцтва шмат якіх гарадоў i мястэ*чак у Рэчы Паспалiтай.

Натан Гановэр, заслаўскi габрай, якому ўдало*ся вырвацца з таго пекла, у 1653 годзе ў Венэцыiнадрукаваў кронiку «Дрыгва глыбокая, цi Дрыг*ва казацкая». Са старонак кнiгi патыхае ледзянымжахам. З адных габраеў зьдзiралi жыўцом скуру,i кiдалi сабакам, iншым адсякалi рукi i ногi, а целыкiдалi на дарогах, цяжарным жанчынамуспорвалi жываты, дзяцей секлi на кавалкi, якрыбу, цi насаджвалi на ражон i, засмажыўшы наагні, прымушалi матак есьцi iх мяса... Магілеўскіямяшчане былi самымi звычайнымi антысэмiтамi,праўда, у адрозьненьне ад казацкай вольнiцы, iхможна было б назваць гэткiмі рэспектабельнымiбюргерамi, яны не хацелi (цi iм духу не хапала)апусьцiцца да пагромаў, таму габраеў нiхто нечапаў нi ў 1648*м, нi ў наступныя гады.

Маючы некаторыя ўяўленьнi аб казаках, ня*цяжка здагадацца, што было б з магiлеўскiмi

хрысьцiянамi самай «бруднай» справаю, такса*ма займаюцца пераважна габраi. З габраямi мяш*чанам было змагацца лягчэй i прасьцей, чым сашляхтаю — бо вось яны, пад бокам, ды й Касьцёлпадтрымлiвае.

Другая вялiкая група, з якой сутыкнулася габ*райства, — казацтва. Як пiсаў прафэсар Брэслаў*скага ўнiвэрсiтэту Генрых Грэц: «У гнюснымасьляпленьнi... габраi палiчылi магчымымзьявiцца саўдзельнiкамi ды памагатымi шляхтый езуiтаў у справе заняволеньня казакаў... Маг*наты прагнулi пераўтварыць вольных казакаў усваiх прыгонных, езуiты — перавярнуць правас*лаўных у рыма*каталiкоў, а тамтэйшыя габраi ўвыніку гэтага — абагацiцца. Яны давалi ўлада*рам калёнiяў* казакаў парады, як прыгнятаць,прыцiскаць, зьнявольваць апошнiх, разыгрывалiролю судзьдзяў над iмi, абражалi iх у царкоўныхсправах. Няма нiчога дзiўнага ў тым, што зьня*воленыя казакi ненавiдзелi габраеў яшчэ большза памешчыкаў i ксяндзоў, бо мусілі найчасьцейсутыкацца з габраямi... Крывавая адплата быланепазьбежная i абрынулася як на вінаватых, такi на бязьвiнных, на апошнiх, можа, мацней, чымна першых».

Выбух грымнуў у страшным 1648*м. Увесьпоўдзень i ўсход Рэчы Паспалiтай апынуўся ўполымi грамадзянскай вайны. У тым жа годзепамёр кароль Уладзiслаў, якога Хмяльнiцкi яшчэнеяк шанаваў. На працягу колькiх месяцаў, якгэта звычайна бывала ў такiх выпадках, трываламiжкаралеўе, а папросту — анархiя. Краiнуспаралiзавала.

* Так у Грэца:»пасяленьняў, вёсак, станіц». * Гайдамак (польск. уст. Hajdamak — разбойнік, рабаўнік)

248 249

га заклятага ворага Залатарэнкi Паклонскiнапiша: «Я хотя имелся и добре у царя его мило*сти, однако смотря на неволю трудно было, нетолько мирских, но и духовных наших забралив неволю, и в лучшей волносци за ляхами пре*бывали если, нежели ныне живут наши. А чтомоё оно видело, какие безделья над честнымижёнами и девицами чинили, чего вяще отмще*нием будет Господь Бог сам...»

Маскоўскiя войскi надоўга захрасьлі ў РэчыПаспалiтай. Блiцкрыгу не атрымалася, а надзеiПаклонскага на стварэньне на акупаваных аб*шарах аўтаномнай рэспублiкi пад ягокiраўнiцтвам, дзе паважалiся б шляхецкiявольнасьцi, аказалiся нерэальнымi. Наўрад цi ёнвярнуўся толькi з*за ваенных неудач Маскоўш*чыны. Хутчэй да гэтага прывёў шэраг прычынаў,якiя ўжо пералiчвалiся.

Калi Паклонскi зразумеў, што яму няма мес*ца нi на Бацькаўшчыне, нi ў Маскоўшчыне,думаў, нават каб паехаць у Кiеў i стацьзаконьнiкам. Лiст ад Радзiвiла вяртаў надзеюна дараваньне. 5 лютага 1655 году пад час адна*го з прыступаў, Паклонскi на чале 400 шляхці*чаў вяртаецца да суайчыньнiкаў. Частка мас*коўцаў трапiла ў пастку i была перабiтая — «го*сударевых» людзей з трыста ды казакаў з ты*сячу.

Глыбiнныя матывы ўчынкаў Паклонскаганiкога ў той неспакойны час не цiкавiлi. Тамуновыя яго заклiкi пераходзiць на бок РэчыПаспалiтай ня мелi вынiкаў. Перабежчыкам, стаўздраднiкам яшчэ раз.

Трохi ўмацаваўшы, Радзiвiлава войсказрабiла яшчэ некалькi марных спробаў вярнуць

габраямi адразу ж пасьля ўваходу ў горад жаў*нераў Паклонскага. Але тады не здарыласянiчога, i гэта нягледзячы на ўказ АляксеяМiхайлавiча пра высяленьне габраеў зМагiлеву. Мяшчанства не дае Паклонскамупраходу: «Збаў нас ад габраяў!». Той абяцае, адалей справа не iдзе. Цi лянота яму была, цi рукiне даходзiлi, цi яшчэ штосьцi , а гэта ж было зусiмняцяжка.

Паход Януша Радзiвiла на Магiлёў прымусiўПаклонскага вырашаць габрайскае пытаньне.Падставаю для высяленьня iх з гораду была нятолькi незадаволенасьць мяшчанаў, але яшчэ iваенная неабходнасьць. Лiчылася, што «великоемноголюдство» будзе перашкаджаць абароне.Час быў ваенны, расправа кароткая, а тут яшчэдайшлi весткi, што габраi супрацоўнiчаюць зРадзiвiлам. Вось тут iх як здраднiкаў вывялi загорад i перабiлi (некаторыя габраi ўсё ж захавалiжыцьцё, прыняўшы праваслаўе).

На пачатку 1655 году Януш Радзiвiл пачаўаблогу, якой вельмi перашкаджалi моцныя ма*разы, дрэннае забесьпячэньне i хвароба гетма*на. Каб пазьбегнуць крыві, Радзiвiл дасылае Пак*лонскаму лiст з прапановай перайсьцi на бокВялікага Княства, на што атрымлiвае згоду. Не*задоўга перад тым беларускi палкоўнiк атрымаўВялейку, Лазараўку i Заходы, але гэта ўжо нямела анiякага значэньня.

Маскоўскiя парадкi аказалiся сапраўднайазiяцкай дэспатыяй. Ён, які схiляў галаву толькiперад Богам, так i ня змог назваць сябе царскiмхалопам. Нагледзеўся ён i на самадурствамаскоўскiх ваяводаў. Ужо пасьля вяртаньня дасваiх у лiсьце ад 24 сакавiка 1655 году да ўласна*

250 251

Магiлеў, i 10 красавiка вымушанае былоадступiць. Магiлеўцы перахiтрылi самi сабе —зьбераглi горад дзеля таго, каб сем год цярпецьад маскоўскай залогi.

Паклонскi, маючы патрэбу апраўдвацца нятолькi перад сваiмi, але i перад супрацьлеглымбокам, пiша да аднаго з маскоўскiх саноўнiкаў.Да нас дайшоў урывак зь лiста, датаванага, маг*чыма, сакавiком 1655 году. У гэтым лiсьце пал*коўнік спасылаецца на небясьпеку царскайнямiласьцi, выхад з абложанага гораду матывуетым, што выратаваў шмат мяшчанаў ад царска*га мяча. «...И о едином коне на ночь за Днепрвыехал; ажно в ночи заскочили меня от войскалитовского. Бога моево благодаря, што не убит,угодил Господь Бог завистливым людям, шторадуются, что есть всего того не взял угодил имне, всё что имел от царя его милости назад воз*вратилось и не есть там долею обязан благодея*нием».

Пасьля адыходу войскаў Княства адМагiлева Паклонскi яшчэ нейкі час самастойнадзейнiчае са сваiмi валанцёрамі ва ЎсходняйБеларусi. Але Радзіма даравала. На Сойме 19травеня 1655 году Паклонскаму разам з «шлях*тай, якая зь iм назад павярнула», былi пажала*ваныя грамадзянскiя правы. Як пiсаў Урускi ўсваiм Гярбоўнiку»: «Канстанцiн — вярнуўся падхаругвы Бацькаўшчыны i адзначыўся рыцарс*кай доблесьцю».

Пакуль войскi Лiтвы i Кароны мужнастрымлiвалi ў шмат разоў большыя сiлы маскоў*скага агрэсара, швэдзкi кароль Карл*Густаў на*нёс удар у сьпiну. У чэрвенi 1655 году фэльдмар*шалы Вiтэмберг i Кёнiгсмарк пачалi iмклiвы рэйд

у глыб краiны. Швэды хлынулi з поўначы напоўдзень моцным горным патокам якi ўжо не*магчыма было стрымаць. Гэты перыяд у гiсторыiРэчы Паспалiтай мае вобразную назву — Патоп.Маскоўцы, атрымаўшы нечаканую падтрымку,8 жнiўня ўваходзяць у Вiльню, учынiўшы дзiкуюразьню. Помста за 1612 год была жахлiвая — го*рад гарэў 17 дзён. Недзе палова жыхароўзагiнула ад агню i мячу.

Ваеннае шчасьце адвярнулася й ад Паклонс*кага. У тым жа месяцы ён церпiць паразу падБарысавам ад ваяводы Барацiнскага, у жнiўнiпад Койданавам, i, нарэшце яго аддзел быў даш*чэнту разьбiты пад Ашмянамi Залатарэнкам. Аленежынскi палкоўнiк, жорскi гвалтаўнiк беларус*кага народу, нядоўга будзе сьвяткаваць перамо*гу — увосень загiне ад кулi пад час аблогi Старо*га Быхаву.

Пасьля бiтвы пад Вiльняй Паклонскi разам сасваiм дабрадзеем Янушам Радзiвiлам падаўся даКейданаў. Радзiвiл зь дзьвюх бедаў выбiраеменьшую — швэдаў. У Кейданах 18 жнiўня ёнпадпiсвае пагадненьне, аддаючы Вялікае Кня*ства пад пратэктарат Карла*Густава.

Спроба выратаваць краiну абарочваеццаабвiнавачаньнем у здрадзе. Аўтарытэт гетманасярод шляхты падае. Калi ён з палутаратысяч*ным войска пайшоў з Кейданаў на Вiльню, усежаўнеры разьбегліся ад яго. Паход да Варшавытаксама ня ўдаўся. 31 сьнежня 1655 году Радзівілпамёр у Тыкоцiнскай крэпасьцi, абложанайвойскамi Паўла Сапегi.

Паклонскi разьвiтваецца з гетманам яшчэ ўпершай палове кастрычнiка. У складзе вялiкайчасткі войска Вялікага Княства ён iдзе да Прусii,

252 253

дзе быў завербаваны ў армiю электара* Фрыдры*ха*Вiльгельма. Не мiнула й году, як мусіў вярнуц*ца на Бацькаўшчыну, бо электар здрадзiў РэчыПаспалiтай. У адказ Паклонскi бярэ удзел у па*ходзе на Прусiю, арганiзаваным падскарбім і па*лявым гетаманам Вялікага Княства ЛітоўскагаВiнцэнтам Гансеўскiм. 22 кастрычнiка 1656 годуПаклонскi ўдзельнічае ў бiтве са швэдамi, якуюлiтвiны прайгралi. Ён трапiў у палон і быў кiнутыу Мальборкскую фартэцу. Калi яго выпусьцiлi,дакладна невядома. Яшчэ ў 1658 годзе ёнзнаходзiўся ў швэдаў, спадзяючыся на хуткуюсвабоду — калi будуць абменьваць палонных.

Паводле артыкула гісторыка Анджэя Рахубыў «Польскім бiяграфiчным слоўнiку» пасьля па*лону кар’ера беларускага палкоўнiка скончыла*ся, бо на вайсковую службу ён больш не вярнуў*ся. Але захавалася перапiска Паклонскага з ка*ралём Янам Казiмiрам, з якой мы даведваемся,што гэта не зусiм ня так, бо да вызваленьня Баць*каўшчыны ён усё ж спрычынiўся.

У лiсьце ад 6 траўня 1660 году кароль дае ямудазвол на фармаваньне палка за кошт дзяржа*вы. Паклонскi адказвае 27 лiпеня ў абозе падПачапавам, што ён лiчыць за лепшае ў час, калiБацькаўшчына гiне (pro patria qvam patria mori),чвэрць сваiх уласных сродкаў выдаць пачто*вым** , каб са скарбу грошаў ня браць. А 2 жнiўнязаклiкае зьбiрацца пад яго каманду ахвотнiкаў,узброеных па*райтарску, драгунску i казацку,

каб дзейнiчаць у Беларусi, дзе ён абяцае заместскарбовых грошаў багатую здабычу. На тойдзень палкоўнік меў 8 харугваў пяхоты i 10 ха*ругваў кавалерыi, якiя былi сфармаваныя й узб*роеныя яго коштам*.

Хаця Паклонскi i кінуў Януша Радзiвiла ўцяжкую хвiлiну, у вiну яму гэта ня ставiлася, штопацьвярджае тэстамэнтам ад 1661 году жонкапакойнага гетмана Марыя Лупу, гаспадарынямалдаўская: «...таксама... стараства Быстрыцка*га ЯМцi** пану Вацлаву Канстанцiну Паклонс*каму — палкоўнiку ЯКМцi***, якому рэспэктамзасгуг яго годнацй памяцi князю ЯМцi маймумужу i дабрадзею майму нямалы час iм аддадзе*ных...» Тады, магчыма, Паклонскi й атрымаў даў*гачаканы пакой — кароткi перадых перад Веч*ным супакоем.

Ён памёр перад 1663 годам. Да заканчэньнявайны заставалася яшчэ чатыры гады...

* Электар (лац. elector выбаршчык) — у «Свяшчэннай Рым*скай імперыі курфюрст (ням. Kurfьrst —князь*выбаршчык),імперскі князь, упаўнаважаны з ХІІІ ст. да 1806 года абіраць гер*манскага караля.

** Пачтовы (польск. гіст. Pocztowy) — шараговы (у кавалерыі)

* Нацыянальны гiстарычны архiў Беларусi. Фонд 1733,вопiс 1, справа 1, арк. 315*318

** ЯМці — Яго міласьці.*** ЯКМці — Яго Каралеўскай міласьці,

254 255

што яго народ ня мае права быць пасыўнымназiральнiкам, калi Бацькаўшчына гiне. Гэта быўбылы камiсiянэр* вiленскага бiскупа Масальска*га, гандляр канямi i пастаўшчык фуражу, жыхарваршаўскага прадмесьця — Прагi, Бэрэк Ясялевiч.

Родам Ясялевiч з Жамойцi, тут ён убачыўсьвет у 1764 годзе ў Крэтынзе, што за тры мiлі адПалангi, у сям’i Ёсла. З самага маленстваадрозьнiваўся вялiкай жывасьцю характару. За*мест таго, каб спраўна хадзiць у хедэр, не зьвяр*таючы ўвагi на парады бацькоў i незадавальнень*не настаўнiкаў, Бэрэк днi навылет гуляў у ваен*ныя гульнi, майстраваў драўляную зброю, пра*вакаваў вулiчныя бойкi, у якiх быў самым заўзя*тым удзельнiкам.

Калi надышоў час выбіраць жыцьцёвы шлях,малады чалавек надта не вагаўся. Для Бэрэка, якгабрая, шлях быў амаль што адзiны — гандаль.Прызвычаенаму заўсёды рухацца, яму прый*шоўся да густу такi вiд дзейнасьцi як фактар*ства**. Хадзiць далёка было ня трэба, бо гаспа*дар, да якога ён вырашыў наймацца, быў улада*ром Крэтынгi, i характар яго цалкам задавальняўгэткага ж пасыянарнага габрая.

Служба не абяцала быць сумнай. Каму ж пра*панаваў ён свае паслугi? Хто ў Рэчы Паспалiтайбыў адным з самых вядомых авантурнікаў?Вiленскi бiскуп Iгнацы Якуб Масальскi.

Постаць Бэрэкавага патрона настолькiцiкавая, што немагчыма не сказаць пра яго хаця


Юда Макавэй Рэчы ПаспалiтайГерой вызвольнага паўстаньня 1794 году

палкоўнік габрайскага палка лёгкайкавалерыі Берэк Ясялйвіч

...Прадмесьце Прагi, заслоненае габрайскiмрэгiмэнтам*, здабытае штурмам; усё загiнула пад

ударамi мяча. Назаўтра цэлы полк быў знойдзенына фартыфiкацыях у вечным сьне; нi адзiны

жаўнер ня зьбег перад пераклiчкаю сьмерцi. Тыялюдзi заслугоўвалi быць французамi!..

Дэпутат францускага мiнiстэрства юстыцыiСальвэртэ — у адказ на антысэмiцкiя выпады

дэ Манцiньi ў 1830 годзе.

Расейскаму панаваньню прыйшоў канец. Ге*нэрал Мадалiнскi, шэф брыгады Нацыянальнайкавалерыi, ударыў першым на чале 10 швадро*наў**. Выклiканая гэтым сьмелым учынкам бурадакацiлася да старажытнай сталiцы Кароны —Кракава. Вiльня яшчэ рыхтуецца, а МалаяПольшча ўжо лiкуе. Генэрал Андрэй ТадэвушБанавэнтура Касьцюшка прыносiць прысягу iвыдае Акт, абвяшчаючы паўстаньне па ўсёйРэчы Паспалiтай. У рух прыйшлi ўсе народы навялiкiх абшарах Кароны i Вялiкага Княства.

Пад Актам паўстаньня 1794 года стаяў шэрагподпiсаў. Сярод iх — iмя аднаго габрая, якi лiчыў,

* Рэгiмэнт (ням. Regiment — поўк), афіцыйная назва паўка упяхоце і гвардыі войска Вялікага Княства Літоўскага.

** Швадрон (ням. Schwadron — эскадрон) — кавалерыйскаяадзiнка, складалася зь дзьвюх харугваў; 1 харугва — 100 вершнiкаў.

* Камiсiянэр (лац. Comissio — даручэньне) — пасярэднiк узьдзелках.

** Фактарства (лац. Factor — робячы, вытвараючы)— блiзкаепаводле сэнсу да камiсiянэрства; спасярэднiцтва памiж сваiм пат*ронам ды iншымi асобамi.

256 257

Стаўленьнi былi розныя. Напрыклад, вядомыпатрыёт Станiслаў Сташыц, ведаючы незадаво*ленасьць мяшчанаў сваiмi гандлёвымiканкурэнтамi, называў габраяў «саранчою краяi вечнымi шкоднiкамi». I ўсё ж, нягледзячы напроцiдзеяньне, габраi былi зраўняныя ў правахса шляхтаю. Наогул, адносiны да iх з боку шлях*ты былi ў асноўным зычлiвыя, чаго нельга ска*заць пра iншыя групы грамадзтва.

Каля 1788 году Бэрэк ужо даволi пабачыў усвае 24 гады i асеў у Варшаве на Празе: узяўшлюб, i пачаў гандляваць конямi. Так ён жыў дапачатку паўстаньня 1794 году, калi на картубыло пастаўленае iснаваньне Рэчы Пасппалiтай.

Пра ўдзел габраяў ў тых падзеях сьведчаньнiдаволi супярэчлiвыя. На жаль, стаўленьнебеларускiх габраяў да «iнсурэкцыi», у адрозь*неньне ад каронных, было пераважна ня толькiпасыўным, але нават варожым. Бэрэк, прасяк*нуты iдэямi Захаду, глядзеў на падзеi не як габ*рай, а найперш як грамадзянiн РэчыПасппалiтай. Ён бачыў, што атмасфэра паўстань*ня мабыць упершыню парушыла муры, якiяаддзялялi габраяў ад хрысьцiянаў.

Разам з рамесьнiкамi, шляхтай, законьнiкамi,жанчынамi й дзецьмi габраі працавалi набудаўнiцтве ўмацаваньняў у Варшаве й другiхгарадах у найвялiкшай згодзе i з найвялiкшайнапругаю. Тадэвуш Касьцюшка разьлiчваў надапамогу габрайства. Сярод усеагульнага ўзды*му й лiкаваньня ён прамаўляе палымяную пра*мову ў казiмераўскай сынагозе (пад Кракавам).Але ж Бэрэка не задавальняе, што ўдзел габраяўу паўстаньнi абмяжоўваецца галоўным чынамдапаможнымi працамi. Ён хоча прынесьцi ка*

б некалькi словаў. Нягледзячы на забарону Кась*цёла на азартныя гульнi, біскуп лiтаральна неадыходзiў ад зялёнага сукна. Быў вядомы ўсёйкраiне як дойная карова для вялiкiх i малых шу*лераў. Бiскупавы пройгрышы ацэньваліся дзя*сяткамі тысячаў залатых дукатаў. Дзеля дасяг*неньня ўласных мэтаў ня грэбаваў нiякiмiсродкамi, не спынiўся нават перад нацыяналь*най здрадаю — каб зьнiшчыць сваiх ворагаўЧартарыйскiх, падаўся да расейцаў.

Зайздросьцячы буйным магнатам, стварыўполк уласнага iмя з францускiх ахвотнiкаў, роз*ных нягоднiкаў i iншых падазроных асобаў. Утой самы час Масальскi быў чалавек высокааду*каваны, мэцэнат. Акружаў сябе людзьмi навукiй мастацтва, многiм зь якi дапамог у кар’еры.Шмат зрабiў для асьветы ў Рэчы Паспалiтай.

Служба ў бiскупа пайшла Бэрэку на ка*рысьць. Разам з Масальскiм ён падарожнiчае паЭўропе, бывае ў Парыжы, Брусэлi. Дзякуючыгэтаму вывучыў некалькi моваў. Новы сьветстварыў з засьцянковага хлопца чалавека сьвец*кага. Фiлязофiя францускiх асьветнiкаў прык*метна ўплывае на Бэрэка, зрэшты, як i на тыся*чы яго раўналеткаў. Вярнуўшыся ў РэчПаспалiтую, ён, пазнаёмiўшыся з поглядамi гра*фа Мiрабо, выступае за раўнапраўе габраяў уграмадзтве.

Тым часам краiна на хвалi эканамiчнага ўзды*му iдзе шляхам рэформаў. Чатырохгадовы Сойм1789 году паступова зьнiшчае фэадальныяперажыткi. Апроч iншага, даволi востра стаялапытаньне аб габраях. Пасьля прыняцьцяКанстытуцыi 1791 году зьяўляецца шэраг пра*ектаў Калантая, Сташыца, Чацкага i iнш.

258 259

ру палка. Ён спасылаецца на Кiлiнскага, якi ўсваiх «Мэмуарах» пiша, што наогул не атрымаўад Касьцюшкi нi гроша на абмундураваньне,толькi званьне палкоўнiка. Але, тым ня менш,змог сабраць ужо праз тры (!) днi пасьля адозвы1780 чалавек.

Вайсковым фармаваньням, якiя лiхаманкавастваралiся ў тыя днi, быў ўласьцiвы недахоп за*бесьпячэньня, абмундураванья, дысцыплiны.Але трэцяе не датычыла палка Ясялевiча. Бэрэквалодаў талентам арганiзатара i сiлай перакон*ваньня. Яго падначаленыя былi спаяныядысцыплiнаю ў адно цэлае.

Пра тое, што полк iснаваў i пра доблесьцi яго*ных валанцёраў гаворыць Граецкi ў «Трактацеаб Габраях» i Б. Вышынскi ў «Рэформе народуIзраiля». Аддзел Бэрэка складаўся прыблiзна з500 шабляў, гэта 5 харугваў цi 2,5 швадрона. Бе*зумоўна, з такой колькасьцю людзей, плюс яшчэ5*ы i 7*ы лiтоўскiя рэгiмэнты генэрала ЯкубаЯсiнскага — усяго каля 4*х тысячаў, сiлы РэчыПаспалiтай, якiя баранiлi прадмесьце Варшавы,былi ня ў стане затрымаць больш чым 35 тыся*чаў расейскага войска з 86 гарматамi. Яны маглiтолькi прыгожа загiнуць.

Паводле традыцыi, полк Ясялевiча загiнуўамаль цалкам. На жаль, ахвяры, прынесеныягабраямi, не зьмянiлi да iх адносiнаў мяшчанства.Сярод «пунктаў», якiя магiстрат i цэхi Варшавыўручылi расейскаму камэнданту гораду генэра*лу Буксгеўдэну, быў пункт пра выгнаньне габ*раяў. Буксгеўдэн, чалавек практычны, вырашыўпа*свойму. Ён не згадзiўся з магiстратам, але за*гадаў габраям набываць бiлеты, якiя давалi пра*ва на знаходжаньне ў горадзе. Вось так заплацiлi

рысьць Бацькаўшчыне са зброяю у руках. Служ*ба ў габрайскай мiлiцыi парадку — гэта для ста*рых. Перад iм стаiць прыклад Аўстрыi, дзе ў часыiмпэратараў Ёзафа II i Леапольда I тысячы габ*раяў бралi ўдзел у турэцкай кампанii.

У самы цяжкi момант, калi ўжо амаль нiхтоня верыў у перамогу, Бэрэк зьвяртаецца даКасьцюшкi з прапановаю стварыць полк лёгкайгабрайскай кавалерыi, на што 17 верасьня 1794году атрымаў згоду i званьне палкоўнiка. 1кастрычнiка агалошваецца ягоная адозва дасуайчыньнiкаў. Цiкава, што габрай Ясялевiчупершыню назваў Рэч Паспалiтую сваёй Баць*каўшчынай.

Наконт iснаваньня палка ёсьць розныя думкi.Мне здаецца, што полк усё ж быў створаны, няг*ледзячы на тое, што яго назва не сустракаецца ўрэляцыях i ў сьпiсе вайсковых частак, якiябаранiлi Варшаву. Польскi гiсторык Корзан усваёй капiтальнай працы «Гiсторыя Польшчыпры Станiславе Аўгусьце» выказвае сумнеў уiснаваньнi палка на падставе недахопу часу наяго арганiзацыю. Грошы на патрэбы палкаЯсялевiч узяў толькi 6 кастрычнiка — 3.000 зло*тых ужо моцна абясцэненымi скарбовымібiлетамi. Праз чатыры дні адбылася бiтва падМацяёвiцамi, у якой Касьцюшка трапляе ўрасейскi палон. Да гiбелi дзяржавы застаеццапрыкладна чатыры тыднi. За гэты тэрмiн немаг*чыма было сабраць полк, ды яшчэ каб яго жаў*неры бiлiся пасьля страты Начальнiка як «iльвыi леапарды» (да чаго заклiкаў у сваёй адозьвеЯсялевiч).

Другi дасьледчык, Эрнэст Лунiнскi думаеiнакш. Яго зусiм не зьздiўляе раптоўнасьць збо*

260 261

шарагоўцамi ў аўстрыйскую армiю, цi ўвогуле нянесьцi нiякае службы. Для шмат каго, у тым лiкуi для Бэрэка, гэта былi ганебныя ўмовы. ЗАўстрыi трэба было бегчы.

Яму з Заёнчакам зноў шанцуе. Заёнчака, цяж*ка параненага, сярод суровай зiмы кiнутага ўАлямюнцкую фартэцу, хiтрасьцю вызвалiлажонка (Аляксандра дэ Пернэ), а Бэрэку дапамаглiзьбегчы некалькi прыяцеляў. Сапраўды, у тако*га чалавека як Бэрэк Ясялевiч, не было недахо*пу ў людзях, у якiх ён ввыклiкаў сымпатыю. На*ват аўстрыйскi губэрнатар Львову Гайхур адз*начаў яго «вялiкую дасьцiпнасьць, вясёласьць iдух таварыства».

Бэрэк i Заёнчак, даведаўшыся, што ўФранцыi, дзе канцэнтравалiся эмiгранты з РэчыПаспалiтай, ствараюцца легiёны, сьпяшаюццатуды. Бiяграфiя жыцьця нашага героя з гэтагамоманту нагадвае паслужны сьпiс ляндскнэхтучасоў Трыццацiгадовае вайны. Вочы разьбяга*юцца ад назваў мясьцiнаў, дзе яму прыйшлосяўдзельнiчаць у бiтвах. У Iтальянскай кампанii ёнпачынае як просты кавалерыст. Падчас заняць*ця Гасконы кавалерыйскi легiён, дзе ён служыў,складаўся з 1.200 шабляў. Ад легiёну, якiстрымлiваў атакi сувораўскiх казакаў iаўстрыйскiх драгунаў, засталося толькi 190 ка*валерыстаў на змучаных канях. Пераведзены ўI*ы легiён у званьнi ротмiстра, ён змагаецца падТрэбiяй, Новi I*ай, Новi II*ой, Боскаю. У канцы1800 году легiён Бэрэка, ад якога амаль нiчога незасталося, быў перакiнуты на Рэйн, дзе генэралКнязевiч ствараў новы корпус. I вось тут, на Рэй*не, лёс пачынае наносiць Ясяевiчу ўдары, балю*чыя й ганебныя.

«ўдзячныя» мяшчане Варшавы габраям за аба*рону Бацькаўшчыны...

Бэрэк быў адным зь нямногiх, хто ўцалеў упраскай мясарубцы. Пасьля капiтуляцыi ён ра*зам з генэралам Юзафам Заёнчакам (якi павiненбыў камандаваць абаронай прадмесьця, але ўсамым пачатку быў цяжка паранены і выбыў збарацьбы), здаўся аўстрыйцам. Бо, яксправядлiва лiчыў Бэрэк, аўстрыйскi палон усёж лепей, чым Сiбiр. Iх кiнулi ў фартэцу Алямюнц,што ў Галiцыi. Быў, праўда, яшчэ адзiн шлях.Тыя, хто адступiў з генэралам ТамашамВаўжэцкiм у Сандамiрскае ваяводзтва,разьлiчвалi працягваць ужо безнадзейную ба*рацьбу, але голад, маральная й фiзычная зьня*мога, брак боепрыпасаў хутка прымусiлi герояўскласьцi зброю.

Для Бэрэка пачалося новае жыцьцё. З тагомоманту, як Касьцюшка даў яму званьнепалкоўнiка, ён лiчыць сябе прафэсiйным вайс*коўцам. Як i многiя былыя ўдзельнiкi паўстань*ня 1794 году, апынуўшыся ў эмiграцыi, ён будзегатовы стаць пад любыя сьцягi, змагацца дзе заў*годна — ад Гiшпанii да Блiзкага Усходу, з адзiнаютолькi надзеяю, што ягоная зброя ўрэшце будзевыкарыстаная ў барацьбе за незалежнасьцьРэчы Паспалiтай.

15 верасьня 1796 году Бэрэк прапануе аўст*рыйцам стварыць 6*8 тысячны габрайскi корпус,але безвынiкова. Крайсгаўптман Баўм, якi зай*маўся справамi палонных, лiчыў, што большаяiх частка, да якой ён адносiў i Ясялевiча, — про*ста авантурысты. Званьнi, якiя яны атрымалi адНачальнiка, для аўстрыйцаў нiчога ня значылi.Баўм прапанаваў на выбар усiм *— цi паступаць

262 263

Бэрэк мог бы так i атрымлiваць сьцiплуюпэнсiю на чужыне ды марнець са сваёй сям’ёю.Дапамагло знаёмства з генэралам ЭдуардамМарцье. Гэты чалавек,пазьней князь Трэвiзо,справядлiва лiчыў, што такiх бязладзьдзяў, штоадбылiся з Бэрэкам у яго родным легiёне, непавiнна быць у францускай армii, ды ўзяўЯсялевiча пад сваю апеку. Ён дае Бэрэку звань*не капiтан*кватэрмайстра I*га гановэрскага дра*гунскага палка, 500 франкаў кампэнсацыi i доб*рага каня. У той самы час яму прысуджаеццавышэйшая ўзнагарода Францыi — ордэн Гана*ровага легiёну.

Пачыналася вялiкая эпоха напалеонаўскiхвойнаў. Мiрныя пэрыяды ў жыцьцi Ясялевiча,пасьля таго, як ён зьбег з Аўстрыi — толькiкароткiя перапынкi мiж войнамі. У аўстрыйскайкампанii 1805 году Бэрэк удзельнiчае ў бiтвах,якiя вядомыя нам са школьнай парты — Вэрты*ген, Аўстэрлiц, Ена. Ён ня быў кар’ерыстам. Да*ведаўшыся аб тым, што генэрал Дамброўскi ства*рае на тэрыторыi былой Рэчы Паспалiтай уПазнаньскiм ваяводзтве легiёны, накiраваныясупраць Аўстрыi i Расеi, Бэрэк пакiдае свайгодабрадзея Марцье ды сьпяшаецца на Бацькаў*шчыну, дзе ён быў прызначаны ў I*шы полк кон*ных стралкоў Казiмiра Турко. Зноў шэраг бiтваў— Тчэў, Гданьск, Мальтэзэр*Вiзэ, Фрыдлянд. Заўдзел у iх 8 сакавiка 1808 году ён быў узнагарод*жаны крыжам «Вiртуцi Мiлiтары».

Мабыць, адчуваючы, што французыабышлiся зь Ясялевiчам нашмат лепей, чым свае,у легiёнах зьмяняюцца адносiны да «бязроднагагабрая». Пасьля Тыльзыцкага мiру яго робяцьшэфам швадрону i ў якасьцi кампэнсацыi за

Умовы, у якiх Князевiч ствараў свой корпус,былi складаныя. Вакол віравалі iнтрыгi былыхякабiнцаў, радыкалаў i рэвалюцыянэраў. Бэрэк,якi ў баi быў першым, зусiм згубiўся сярод кар’е*рыстаў ды ўсялякiх майстроў атрыманьня ўзна*гарод i званьняў. Тое, што Ясялевiч быў габраемi ня быў шляхцiцам, мела для тых людзей нашматбольшую значнасьць, чым колькасьць бiтваў, уякiх ён удзельнiчаў i пралiваў кроў. У вынiку ат*рымалася, што Бэрэк, якi меў за плячыма дзьвеiтальянскiя кампанii, званьне палкоўнiка прыКасьцюшку, вымушаны быў у званьнi ротмiстрападпарадкоўвацца людзям уплывовым, але незазначаным у нiводнай кампанii. Ён жалiццасвайму былому камандзiру Касьцюшку, але ста*ры правадыр паўстаньня 1794 году можа падт*рымаць былога падначаленага толькi словам.Тое, што дзеелася вакол, таксама давала малааптымiзму.

У мiрнай дамове, заключанай у Люнэвiле 9лютага 1801 году, пра Рэч Паспалітую не былоніводнага слова. Карацей кажучы, падставы длярасчараваньня мелiся з усiх бакоў. А тут яшчэнапрыканцы таго ж году iснаваньне самога ка*валерыйскага легiёну было пастаўленае пад пы*таньне. Пяхотныя часткi, што складалiся зэмiгрантаў з Рэчы Паспалiтае, былi ўключаныяў склад рэгулярнай францускай армii. Кавале*рыя легiёнаў ацалела толькi дзякуючы будуча*му каралю Нэапалю i шэфу ўсёй францускайкавалерыi Мюрату, якi аддаў яе на службу ўЦызальпiнскую рэспублiку. Але для Ясялевiчаўжо не было розьнiцы. Ня бачачы для сябе нiякiхпэрспэктываў, у чэрвенi 1802 году ён падае ў ад*стаўку ў званьнi ротмiстра I*ай клясы.

264 265

непрыемнасьцi ў корпусе Князевiча ўзводзяцьу званьне палкоўнiка. Бэрэк даволi эфэктна выг*лядаў у строi вугорскага ўзору. Высокая мядзь*вежая шапка была адзнакай, што ён служыць уэлiтных частках. Ня выключана, што тады ж Бэ*рэк прыняў хрост i ператварыўся ў Бэрко, Бэр*ку цi Бэрка, а прозьвiшча Ясялевiч (ад Ёсла) пе*рарабляецца ў хрысьцiянiзаванае Язэп.

Падчас мiру полк Ясялевiча стаяў у Раве, по*тым на радзiме героя паўстаньня 1794 году Яку*ба Ясiнскага на Куявii ў Пыздрах. Яго ведаюцьды паважаюць i ў легiёнах, i ў францускай армii.Здаецца, тут не абышлося бязь нейкага ўласнагамагнэтызму, бо Бэрэк Ясялевiч не займаў уплы*вовага становiшча ў эмiгранцкiх палiтычныхколах i ў армii. Ды й паводле ўдзелу ў бiтвах ёння быў рэкардсмэнам — у iмпэратарскай Старойгвардыi многiя маглi б даць яму фору. Адзiныммесцам, дзе Бэрэк меў вышэйшую ступень, быламасонская ложа «Вялiкi Усход», у якую ён быўпрыняты пасьля Тыльзыту. Яго начальнiкпалкоўнiк Турко ў ложы быў толькi«чаляднiкам». Мабыць, менавiта сярод масонаўБэрэк упершыню адчуў сапраўдную роўнасьць,бо там паходжаньне ня мела нiякага значэньня.Тым больш, што адмiнiстратар «Вялiкага Усхо*ду», вядомы працiўнiк Суворава падчасiтальянскай кампанii, маршал Андрэ Масэна,герцаг Рывалi, князь д’Эсьлiнг сам паводле па*ходжаньня быў габраем.

Мiр працягваўся нядоўга. Раптоўна выбухну*ла Аўстрыйская кампанiя 1809 году, якая сталаапошняю ў жыцьцi Ясялевiча. Бэрэк загiнуў. Умяне не паварочваецца язык казаць «недарэч*на». Бо Бэрэк на чале швадрону быў мудрым

камандзiрам. Але тут бачыцца нейкая жорсткаянасьмешка лёсу, бо трэба ж было ўцалець унекалькiх кампанiях, у змаганьнях сусьветнагазначэньня, каб загiнуць у дробнай сутычцы.

Ужо з самага пачатку ён бiўся пад Грыбавам,потым на чале двух швадронаў уланаў iшоў уавангардзе другой часткi армii генэрала ЯзэпаПанятоўскага на Асецк i Жэлiхаў да аўстрыйс*кае мяжы. Падчас пераходу ён даведаўся, што ўКоцка над правым берагам Вепра знаходзяццадва швадроны вугорскiх гусараў. Бэрэкразьлiчвае раптоўным ударам выбiць iх на другiбераг, што i робiць 5 траўня 1809 году.

...Ён зьявiўся як вiхор. Вугорцы панiчнапабеглi цераз мост на другi бераг. Але знайшоў*ся сярод iх адзiны чалавек, якi ня страцiў галавы.Калi праз мост пранесься захоплены пагоняюБэрэк, а зь iм яшчэ некалькi вершнiкаў, вугорацапусьцiў шлагбаўм.

Гэта быў капрал Мешэлiц, за свой учынак уз*нагароджаны срэбным мэдалём «За храбрасьць».Перашкоды, якую стварыў Мешэлiц, было дас*таткова, каб гусары апамяталiся iконтаратакавалi. Бэрэк зразумеў, што трапiў упастку. Акружаны з усiх бакоў, ён вырашыў пра*даць сваё жыцьцё як мага даражэй...

Ёсьць розныя меркаваньнi пра тое, што былопасьля контаратакi вугорцаў. Паводле аднойвэрсii, вугорцы, акружыўшы падпалкоўнiка,прапанавалi яму сыйсьцi з каня i здацца, але ённе пачуў, пасьля чаго атрымаў удар у галаву адгусара Стэфана Тота (таксама мэдаль «За храб*расьць»), упаў i быў затаптаны конямi. Паводледругой вэрсii, Бэрэк проста адмовіўся здацца. Нуi паводле трэцяй, якая зазначаная ў «Польскiм

266 267


«Я Бацькаўшчыны не перажыву...»Герой вызвольнага паўстаньня 1794 году

генэрал*лейтэнант інжынэрыі ВКЛЯкуб Ясінскі

Калi б меў Твой супакой у душы i Тваю ўладу ўкраiне, павесiў бы сто чалавек, вызвалiў бы

шэсьць мiльёнаў.Зь лiста Якуба Ясiнскага

да Тадэвуша Касьцюшкi

...Маю гонар упэўнiць Вас, што безь бiблiятэкi,мэблi i экiпажаў можна быць вельмi шчасьлiвым,

ня будучы рабом...Зь лiста Якуба Ясiнскага да кiраўнiка

расейскае акупацыйнае адмiнiстрацыi Вiльнi

1794 год, лiстапад. Варшаўскае прадмесьцеПрага ў агнi.

На вачах зьмярцьвелае ад жаху Варшавывойскi генэрал*аншэфа Суворава высякаюцьвуліцу за вуліцай. Вiсла падзяляе няздольныхдапамагчы гледачоў на адным беразе й ахвярына другiм. Адзiны мост, якi iх зьвязвае, ня можапрапусьцiць усiх уцекачоў ад сьмерцi, i няшчас*ныя тонуць тысячамi. На наступны дзень ракабудзе чырвонаю ад крывi i выйдзе зь берагоў.

Мабыць, тым, што патанулi пры пераправе,больш пашанцавала, чым тым, каго п’яная адкрывi расейская салдатня палiла жыўцом, секлашаблямi, калола дзiдамi, гвалцiла. Ды няўжо жаў*неры*хрысьцiяне, падданыя iмпэратрыцы, што

слоўнiку бiяграфiчным», ён сам прасiў аблiтасьцi, але быў засечаны.

Смутак апанаваў легiёны. Бэрэк сапраўдыбыў сымбалем барацьбы за Бацькаўшчыну i стаўлегендаю пасьля сьмерцi. Пра Бэрэка ўспамiналi,калi краiна ўздымалася супраць акупантаў у1831*м, 1863 гадах. Газэта «Манiтор» ад 19 чэр*веня 1809 году пiсала: «Бэрэк Ясялевiч — пер*шы габрай Рэчы Паспалiтай, якi паказаў сваiмадзiнаверцам шлях гонару i даў прыкладгераiчнага служэньня Бацькаўшчыне».

268 269

зьвесткi. У прыватнасьцi, пасада камэндантаiнжынэрнага корпусу ў Вiльнi, якую ён займаўнапачатку 90*х гадоў, як i ўсе вышэйшыя дзяр*жаўныя i вайсковыя пасады ў Княстве, надава*лася ўраджэнцам цi жыхарам Лiтвы.

Нарадзiўся 24 лiпеня 1759 году, цi на два гадыПазьней у шляхецкай сям’і гэрбу «Равіч».

У 12 гадоў Якуба аддаюць ў Кадэцкi корпус уВаршаве (цi, як ён яшчэ называўся, — у Рыцарс*кую школу). Да гэтага часу хлопчык ужо ведаўлацiну, нямецкую i францускую мовы.

Стан армii быў такiм, як і стан дзяржавы.Гусарскiя харугвы — гонар Рэчы Паспалiтай, яеэлiтная цяжкая кавалерыя, што наводзiла жах наворагаў, ужо ня несьлi вайсковае службы, атолькi ўдзельнiчалi ў парадах, урачыстасьцях дыпахавальных працэсiях — «пахавальныя жаўне*ры», як звалi iх сучасьнiкi. Афiцэры (акрамяiншаземцаў, зразумела) i ведаць ня ведалi, штоiснуюць на сьвеце такiя рэчы як стратэгiя i так*тыка. Колькасьць палкоў — фiктыўная. Урэгiмэнце са 120 чалавек — на 41 жаўнера 25афiцэраў! Не здарма пра лiтоўскую гвардыю ка*залі, што ў ёй «dwa drahana a cztery kapitana». Вой*ска паступова рабiлася прытулкам падонкаў iмаргiналаў. Служба не перашкаджала адначасо*ва займацца i справамi цывiльнымi.

Перад каралём і вялікім князем Станiславам*Аўгустам востра стаяла пытаньне аб стварэньнiновага войска. Новыя ваенныя кадры — падму*рак будаўнiцтва новай Рэчы Паспалiтай. У 1765годзе, нягледзячы на стагнацыю i розныя пераш*коды, кароль адкрывае Рыцарскую школу i кажапазьней, што лепшай вайсковай установы большнiдзе не iснуе.

сябравала зь Дзiдро i Вальтэрам, рабiлi такое?Шматлiкiя сьведкi сцьвярджаюць адно: як не*маўлят адрывалi ад матчыных грудзей iнасаджвалi на дзiды, як законьнiц зачынiлi ўБэрнардынскiм кляштары, згвалцiлi i засеклi, як19 законьнiкаў i старцаў*калек закатавалi дасьмерцi, як 25 тысячамi скрываўленымi,пасечанымi целамi старых, жанчын i дзяцей былоўсеянае ўсё прадмесьце. Сярод распранутыхтрупаў жаўнераў i мiрных жыхароў уперамешкувалялiся забiтыя конi, сабакi, каты, наватсьвiньнi, — бязьлiтасна зьнiшчалася ўсё жывое.

Сярод гэтага пекла, калi сэрцы многiх муж*ных дагэтуль людзей зайшліся ад вусьцішы,знайшлiся тыя, хто быў ня ў стане перажыцьБацькаўшчыну, хто хацеў загiнуць са зброяй уруках. За палiсадамi Зьвярынца (раён Прагi)стрымлiвалi ворага рэшткi двух лiтоўскiхрэгiмэнтаў i полк габрайскае лёгкае кавалерыiБерэка Ясялевiча — усе пад камандаю маладогагенэрал*лейтэнанта войскаў ВКЛ ЯкубаЯсiнскага.

Неўзабаве ўсё было скончана... Гарматныястрэлы гучалі пахавальным салютам РэчыПаспалiтай.

1. ПачатакЯк гэта часта бывае, пра першыя крокi

гiстарычнае асобы нiчога цi амаль нiчога невя*дома. Калi нарадзiўся i дзе? Бiёграф ЯсiнскагаГенрык Масьцiцкi, а за iм i шэраг польскiх дась*ледчыкаў называюць Вэнглеў каля Пыздраў,што на Куявах. Але ж ня менш i нязгодных, тых,хто лiчыць Бацькаўшчынай героя Вялiкае Кня*ства Лiтоўскае, да чаго схiляюць ускосныя

270 271

згодна зь якой з 1 студзеня 1784 года забараняліпродаж i набыцьцё афiцэрскiх пасадаў i чыноў— гэта адчынiла шлях наверх такiм здольнымвайскоўцам як Касьцюшка.

3. «Vitam іmpende vero» (Словы Русо, — дэвізЯсінскага)

Перакананьнi маладога чалавека фармуюццапад уплывам Русо. Гэты фiлёзаф быў вельмi па*пулярны сярод эўрапейскай моладзi. Пройдзедзесяць гадоў, i вучнi Жан*Жака ўсталююць уФранцыi крывавую дыктатуру ў iмя высокiхiдэалаў Свабоды, Роўнасьцi i Братэрства.

У Варшаве Якуб пазнаёмiўся са шчэжэцкiмстарастам Пётрам Патоцкiм — нацыяналiстам iворагам Расеi, і празь яго пратэкцыю ўвайшоў упатрыятычныя сфэры сталiцы. У гэты самы час,магчыма, ён стаў у шэрагi вольных муляраў, вар*штаты якiх былi, па сутнасьцi, тайнымiпатрыятычнымi згуртаваньнямi.

Малады вальнадумец так спадабаўся ня менш«прагрэсiўнаму» Патоцкаму, што той нават пра*панаваў Якубу заняцца выхаваньнем сваiх дзя*цей — Фелiкса i Яна. Але нядоўга Ясiнскi рабiў зхлапчукоў патэнцыйных рэвалюцыянэраў. Улiстападзе 1787 года ён мусіў пакiнуць гэты за*нятак праз няскончаныя спрэчкі з бабкай Пела*гіяй Патоцкай — хiба ж магла добрая каталiчкадапусьцiць, што яе ўнукi зробяцца радыкаламi й«бязбожнiкамi».

4. СлужбаЗатое кар’ера iдзе ўгору. З пратэкцыi генэра*

ла лiтоўскай артылерыi князя Францішка СапегiСтанiслаў Аўгуст прызначае Ясiнскага, на той

Рапарты сьведчаць пра тое, што Ясiнскi ня меўвялiкiх схiльнасьцяў да сыстэматычнай працы.Больш спадзяваўся на сваю памяць, а калi i браў*ся за пяро, дык для таго, каб пiсаць вершы.

2. Сьвецкае жыцьцёЯкое там вучэньне! За сьценамi корпусу віры*

лася жыцьццё!З тых часоў, як на трон узыйшоў Станiслаў*

Аўгуст, каралеўская рэзiдэнцыя, а зь ёй iпалiтычнае жыцьцё, якое пры Сасах канцэнт*равалася ў Дрэздэне, перамяшчаецца ў Варша*ву. Сталiца Кароны хутка ператвараецца ў ася*родак культуры i навукi. Людзi цягнулiся сюдыня толькi з краю, але i з*за мяжы. Рэйвялі раско*ша й празьмернасьць. Новы стыль жыцьцязамянiў патрыярхальную грубасьць на фран*цускую сапсаванасьць i распусту. Правiнцыяглядзела на Варшаву з зачараваньнем i абурэнь*нем адначасова.

А глядзець было на што. Амаль на кожнаевулiцы — лаўкi, крамы, кавярні, карчмы адчы*неныя далёка за поўнач. Пасьля Вялiкага Посту— цэлы год быў адным суцэльным карнавалам— званыя абеды, асамблеi, вячэры, пiкнiкi. Кар*ты. У Рэчы Паспалiтай яны займалi такое мес*ца, як нi ў воднай іншай краiне сьвету. I хоцьЯсiнскага нашчадкi называюць паэтам, але най*перш ён гулец. Гулец навышэйшае клясы, якісадзiўся за стол з самымi вялiкiмi шулерамi свай*го часу.

У 1783 годзе Якуб скончыў корпус i быў пры*няты ў лiк яго афiцэраў у званьнi падбрыгадзiра.

У тым жа годзе Вайсковая канцылярыя ЯКМ(Яго Каралеўскай Мосьці) выдае «Дэклярацыю»,

272 273

надзеямi на прускую дапамогу. Расея з трыюм*фам перамагае Турэччыну i Швэдыю — рукiразьвязаныя, ды й здраднiкi не марнуюць часу.

Праз год пасьля прыняцьця Канстытуцыi пра*вадыры Тарговiцы прыяжджаюць у Пецярбург iдамаўляюцца аб падтрымцы расейскiх войскаў.Царскі генэрал Мiхаiл Крачэтнiкаў выкарысто*ўвае штучную зачэпку («Расея доўга цярпелакрыўды ад Сойму») i 22 траўня 1792 года пару*шае мяжу.

Агрэсарам супрацьстаяла каля 15 тысячаўвойска Вялікага Княства Літоўскага — патрыя*тычных, але дрэнна абвучаных і узброеных жаў*нераў. Пачалася вайна.

Расейцы бяруць адзiн горад за другiм, да iхдалучаецца Прусiя, — краiна ў коле ворагаў. Ва*кол здрада i анархiя. Камандуючыя хутка, зьмя*няюць адзiн аднога. Ясiнскi з горыччу вымуша*ны прызнаць, што бяда ня ў тым, што iнжынэрныкорпус, на чале якога ён стаiць, разам з артыле*рыяй можа выставiць толькi каля тысячы змага*роў, а ў тым, што бракуе часу, каб зрабiць з гэтайтысячы добрых афiцэраў, кожны зь якiх павёўбы ў бой дзясяткi, сотнi жаўнераў.

Праз тры днi ад пачатку агрэсii Якубудзельнiчае ў бiтве пад Мiрам. Як сьведчыць бу*дучы ад’ютант Напалеона, генэрал ЮзафСулкоўскi, Ясінскі са сваiмi пехацiнцамi паказ*ваў цуды гераiзму, вытрымлiваючы на працягу45 хвiлiнаў шквальны агонь варожае артылерыi,у той час, як лiтоўскiя трохфунтовыя снарадыне праляталi й паловы патрэбнае адлегласьці.Бiтву прайгралi. Ясiнскi з Сакальнiцкiм з упэў*ненасьцю фанатыкаў умацоўваюць стратэгічнаважны Нясьвiж.

час ужо падпалкоўнiка, i капiтана iнжынэраўМiхала Сакальнiцкага ў кiраўнiцтва створанагаў 1780 годзе у Вiльнi Корпусу артылерыi й ваен*нае iнжынэрыi, а на пачатку 1789 году iм жа да*ручае арганiзацыю Корпусу iнжынэраў Вяліка*га Княства Літоўскага.

Уздым ваеннае справы адбываецца ў рэчыш*чы пастановаў Чатырохгадовага Сойму 1788*1792 гадоў, склiканага з iнiцыятывы патрыятыч*нае партыi на чале з Гуга Калантаем, СтанiславамСташыцам ды iншымi патрыётамі.

3 траўня 1791 года Рэч Паспалiтая атрымлiваеКанстытуцыю. Грамадзтва сымпатызуеФранцыi. У войску афiцэры паверх форменныхчорных павязваюць гэтак званыя «якабiнскiягальштукi» ( белыя нашэйныя платкі плотна за*вязаныя на некалькі вузелкоў, канцы якіх выг*лядаюць у розныя бакі) жаўнеры прышпiль*ваюць на кукарды яловыя i дубовыя галiнкi —сымбалi Волi й Надзеi.

Пасьля травеньскiх урачыстасьцяў Ясiнскаганакiроўваюць на рэвiзiю будаўнiцтва каналуМухавец*Пiна (Каралеўскi канал). 13 студзеня1792 года Станіслаў Аўгуст надае яму званьнепалкоўнiка iнжынэрыi ВКЛ.

5. Кампанiя 1792 годуПакуль Якуб мiрна працуе на Каралеўскім

канале, сытуацыя ў краiне пагаршаецца дзеньпры дні. Частка шляхты, убачыўшы ў рэформахнаступ на свае правы, стварае ў 1792 годзе ўТарговiцы канфэдэрацыю. Расея пiльна сочыцьза тым, што адбываецца ў Рэчы Паспалiтай iўвесь час умешваецца ва ўнутраныя справы на*шае краiны. Дэпутаты сойму цешаць сябе

274 275

званае Генэральнае канфэдэрацыi, створанайпад пратэктаратам Кацярыны II, i 26 лiпеня ад*дае загад войскам Кароны i Вялікага Княстваскласьцi зброю. Для Ясiнскага гэта быў удар. Ённакіроўвае лiст шэфу вайсковае канцылярыi ге*нэрал*лейтэнанту Аўгустыну Гарэцкаму аб даз*воле ўвайсьцi ў Варшаву, каб зьберагчы свойкорпус...

Касьцюшка напiша пазьней: «Армiя з 60 ты*сячаў на чале з каралём была б непераможная. Ашто кароль? Страцiў карону, апраўдваючысятым, што не было грошаў, а на што? Цi мяса йхлеба не было ў краi? Амэрыканская рэвалюцыядае прыклад працяглае вайны без грошаў — 8гадоў, абы толькi ўрад клапацiўся аб адзёжы iабутку для жаўнераў».

Ганебны сойм у Гораднi паставiў кропку — на*пачатку 1793 году адбыўся II падзел РэчыПаспалiтай. Кароль — няшчасная ахвяраабставiнаў, мiжволi бачыцца яго падабенства зьЛюдовiкам XVI. Чытаючы дамову пра другі пад*зел, Стагіслаў Аўгуст заплакаў, молячыпакоўнiка Штольтэнбэрга : «Мiласьцiвы спадар,мiласьцiвы спадар, зьлітуйцеся нада мной! Ня*хай не прымушаюць мяне падпiсвацца пад сва*ёй ганьбай!» Падпiсаў.

Каралеўскi загад ад 26 лiпеня быў сустрэты ўштыкi. Але ў тых умовах афiцэрства, «не жадаю*чы бачыць сваёй ганьбы», выходзiць з армii. Якпiсаў Юзаф Сулкоўскi: «Засталiся адны абмежа*ваныя абываталi». Застаўся i Ясiнскi, якi памя*таў з кадэцкiх часоў словы бiскупа Красiцкага:«Хоць бясьпечна карабель кiнуць i плыць, большсумленна быць на караблi, ацалець цi загiнуць».Застаўся дзеля падтрыманьня баяздольнасьцi

Войска ВКЛ магло ганарыцца такiмiафiцэрамi, але... Сакальнiцкi ўспамiнаў: «З тагоўсяго, што зрабiў, нiчога не было выкарыстана; iсамi толькi маскалi скарысталiся маёй працаю:неаднаразова гаворыў фартыфiкаваць лягеры,усталёўваць батарэi, магазiны, флешы* г. д., а якпаказаліся 20 казакоў, усе мы пакiдалi i гаконы**,фашыны*** i гарадзені, авёс, хлеб, крупы i наватлюдзей страчвалi. Гэта вобраз нашае вайны». Упалон былі захопленыя 804 жаўнеры i 30афiцэраў на чале з камэндантам Нясьвiжупалкоўнiкам Дамінікам Дэдэркам.

Пасьля Нясьвiжу Ясiнскi ўмацоўвае Берась*це, пад якiм пасьля Мiру стаяла войска. 23 чэр*веня каля гэтага гораду адбылася бiтва — самаязначная за ўсю кампанiю 1792 году.

Плян ваенных дзеяньняў, распрацаваныЯсiнскiм, зьявiўся новым этапам у разьвiцьцiваеннага мастацтва ў Рэчы Паспалiтай. У iм пра*паноўвалася пасьлядоўнае правядзеньне баёўдзеля стрымлiваньня непрыяцеля, з выкарыс*таньнем мясцовых забудоваў i стараннаеартпадрыхтоўкi. Генэрал Мiхал Забэла пiсаў,што Якуб спалучаў у сабе веды ваеннага мастац*тва з адвагаю i руплiвасьцю. За бiтву пад Берась*цем Ясiнскi быў узнагароджаны Залатым кры*жам «Virtuti Militari».

На жаль, гэтая бітва ўжо нiчога не вырашала.Станiслаў Аўгуст пакорлiва далучаецца да гэтак

* Флеш (< фр. flèche страла) — палявое ваеннае ўмацаваньне(у выглядзе рова, акопа) у форме выступаючага ў бок праціўнікатупога вугла.

** Гакон — пішчаль.*** Фашына (ням. Faschine < лат. Fascis звязка, пучок) — пера*

вязаны пруцьцямі ці провалакай пучок хвораста.

276 277

З восенi пачынае адчувацца бражэньне. УсяРэч Паспалiтая паступова пакрываецца сеткаюкансьпiратыўных арганiзацыяў. Касьцюшкаедзе ў Парыж, дзе беспасьпяхова iмкнецца ат*рымаць дапамогу французаў. Ясiнскi становiццадушой кансьпiрацыi ў Вiльнi. Ён лiчыць, што нановым этапе барацьбы ўжо недастаткова змагац*ца пад лёзунгам аднаўленьня Канстытуцыi 3траўня. «Каб узьняць народ ад Одры да Дону,трэба аднолькавая воля для ўсiх клясаў». Скрай*не радыкальнае крыло кансьпiрацыi(«якабiнцы», ад iмя Ясiнскага), што групуеццавакол палкоўнiка iнжынэрыi, не была, аднак,уплывоваю палiтычнаю сiлай. Хутчэй гэта былiдыскусiйныя клюбы, у якiх не было нiчога агуль*нага з тымi клюбамi, што зрабiлi францускуюрэвалюцыю.

Каб не выклiкаць падазрэньняў, Якуб пры*мервае маску чалавека, ляяльнага да акупантаў,i водзiць знаёмства зь людзьмi, якiя прадалi Баць*каўшчыну. За лепшае месца для падпольнагаштабу Ясiнскi палiчыў картачны салён свайгоад’ютанта i злога генiя Iгнацыя Хадзькевiча (Да*рэчы, гульня ў карты iстотна дапамагала папаў*няць сродкі. Вось, напрыклад, дзеячы руху ЯнДуклан Ахоцкi з капiтанам Качаноўскiм узялi сасьцiплай касы каля 2*х тысячаў злотых, а празьнейкі час, паезьдзiўшы па краiне, пагуляўшы,папiўшы, вярнулi назад 15 тысячаў дукатаў, агэта 53 кіляграмаў золата!).

Калi выпадала вольная хвiлiна, Ясiнскi пiсаўвершы. Асаблiва гэтаму спрыялi бурныя падзеiвакол, таму найбольш напiсана iм менавiта ў1793—94 гадах. Нашчадкi назавуць яго ня толькiзмагаром за незалежнасьць, а яшчэ й паэтам,

будучага вызвольнага войска. На шчасьце, разу*меньнем i згодаю падтрымаў Касьцюшка.

6. КансьпiрацыяУ студзенi 1793 года Ясiнскi вяртаецца ў

Вiльню й займаецца ўзнаўленьнем Корпусуiнжынэраў.

Тое, што дзеецца вакол, змушае сэрцааблiвацца крывёю. Польны гетман Вялiкага Кня*ства Лiтоўскага Шыман Касакоўскi бяз сорамуносiць расейскi мундур, таргавiчане разам зрасейцамi разбураюць край — рабуюць прыват*ную i дзяржаўную маёмасьць, лiтоўскiярэгiмэнты гвалтам уключаюць у расейскае войс*ка, недатыкальнасьць асобы перастала мець ахо*ву закона, скасавалi Канстытуцыю i пастановыЧатырохгадовага сойму...

Ясiнскi з захапленьнем i надзеяй глядзіць наФранцыю. Там рэвалюцыйная армiя пасьля па*чатковых няўдач дае прыклад абароныРэспублiкi, пастаўленай па*за законам усімсьветам (выняткам Паўночна*АмэрыканскiхШтатаў). 19 лiстапада 1792 году Францыяагалосiла, што будзе дапамагаць любому наро*ду, якi будзе змагацца за сваю незалежнасьць.Ясiнскага i астатнiх радыкалаў не бянтэжыць,што сякера гiльятыны пачынае апускацца ўсёчасьцей i часьцей.

Ганьбу змые толькi кроў. Аднойчы Якубзаявiў, што краiну нельга выратаваць, калi нявысякчы ўсю шляхту — гэта быў вынiк скрайня*га раздражненьня, рэакцыя на тую ўпартасьць iвузкасьць поглядаў паноўнага саслоўя, што былоня меншай прычынаю страты незалежнасьцi,чым зьнешнiя абставiны.

278 279

Адбылiся спробы абяззброiць некалькi палкоў.У палове сакавiка саксонскi дыплямат у Вар*

шаве шле да свайго мiністра шыфроўку: «Пачы*наюць збывацца пабойваньні, што акцыя, зьвя*заная з рэдукцыяй* польскага войска, можастаць вернай прычынаю абурэньняў. БрыгадзiрМадалiньскi, шэф брыгады нацыянальнаекавалерыi... выступiў супраць праектаванае рэ*формы. Здолеў сабраць 10 швадронаў, якiя скла*даюць яго брыгаду i знаходзяцца ў цяперашнiчас у ваколiцах гораду Пултуска...»

24 сакавiка ў Кракаве Тадэвуш Касьцюшкаабвясьціў Акт паўстаньня ў Кароне. 4красакавiка пад Рацлавiцамi ён атрымлiваеблiскуючую перамогу над расейскiм корпусамгенэралаТормасава.

У Вiльнi пашыраюцца вершы, у якiх гетмануКасакоўскаму пагражаюць вяроўкай, апаведамленьнi, якiя ён атрымлiвае, прымушаюцьадчуць, што гэтыя абяцаньні могуць спраўдзіц*ца. 17 красавiка узьнялася — Варшава...

Дайшла чарга й да Княства — марнаваць часужо ня мела сэнсу. Пачынаць, вядома, трэбабыло зь Вiльнi. Вiленская залога была найбольшбуйная, а супрацьпаставiць хаця б роўную моцінсургенты не маглi. Што да артылерыi, дык тутбыло зусiм дрэнна. Падчас II падзелу РэчПаспалiтая страцiла 226 гарматаў. На пачатакпаўстаньня ў войску ВКЛ баяздольныя адно 20легкiх гарматаў (без улiку замкавай артылерым iгарматаў без лафэтаў), а ў Арсеньнева 20 гарма*таў толькi ў Вiльнi.

хоць у паэзii значнага сьледу й не пакiнуў.Здольнасьцi свае ацэньваў цьвяроза: «Пiшу тое,што хачу, i аб тым, што мяне цiкавiць, пахвал нешукаю...» З прозы захавалася толькi адна натат*ка «Аб войску», дзе ён пiша, што ня хоча бачыцьжаўнера прыладаю тыранii.

Вядома, Ясiнскi — паэт, рамантык. Iрвецца убой i хоча пачаць выступленьне 19 лiстапада.Добры тактык, ён прайграваў як стратэг. Не ха*пае вытрымкi. Верх бярэ жаданьне пакрасавац*ца перад усiмi на белым канi ў парадным мунду*ры з шабляй нагала! Ён нiбыта не заўважае непа*дрыхтаванасьцi i дрэнна забясьпечанасьцi вой*скаў. Не заўважае, што рух распаўсюджваецца ўасноўным па гарадах, а сярод такой вялiкай сiлыяк сялянства не вядзецца нiякае прапаганды.

Але хада падзеяў прысьпешвалася i зь iншагабоку. У пачатку 1794 году да акупантаў пачалiдаходзiць зьвесткi пра кансьпiрацыю. Людзейпачалi рэпрэсаваць толькi праз адно падазрэнь*не. З пачаткам арыштаў у Лiтве ўлады даведалiсяi пра Ясiнскага. Гетман Касакоўскi i камандзiрвiленскае залогi генэрал Арсеньнеў, мабыць,вельмі зьдзiвiлiся, калi зразумелi, з кiм пiлi каву iрэзалiся ў карты. Якуба своечасова папярэдж*ваюць, i ён хаваецца на Антокалi, адкуль едзе падВiльню ў Вiлькамiрскi павет, дзе стаяць верныяяму рэгiмэнты. Каб ня кiдацца ў вочы расейцам,ён вымушаны зьмянiць блiскучы мундур на ся*лянскую вопратку.

7. ВыбухПралiлася апошняя кропля. Расейскi каман*

дуючы генэрал Iгельстром патрабуе скарачэнь*ня войска Рэчы Паспалiтай да 15 тысячаў.

* Рэдукцыя (польск., з лац. reductio зварот, зьдзьвіганьне на*зад) — скарачэньне.

280 281

...Ранiцай Вiльня сустрэла Волю. (Кiтовiч ва«Успамiнах» сьведчыць, што ў Ясiнскага было240 жаўнераў супраць 900 расейскiх (A. Kitowicz.

«Pamętniki». Warszawa, 1871. S. 129) а паводле Кар*зона 380 жаўнераў ўзялi ў палон 1012 расейцаў(Т. Корзон. «Внутренняя истроия Польши приСтаниславе*Августе». Т. VI. 1896. С. 163—166) —у любым выпадку бачная перавага ворага).

На другi дзень законная ўлада на чале зьЯсiнскiм абвясьцiла «Унiвэрсал да ваяводзтваўi паветаў ВКЛ», у якiм паведамлялася пра выз*валеньне ад ворагаў мужнымi войскамiпалкоўнiка Ясiнскага.

У Кароне ўбачылi адрозьненьнi «Унiвэ*рсалу» ад свайго «Акту паўстаньня». Асяродзь*дзе Касьцюшкi асьцерагаецца лiтоўскага сэпара*тызму. Падазронасьць палякаў, жаданьне цал*кам падпарадкаваць нашыя абшары i дамiнавацьу лiтоўскiх справах прынесьлi шмат шкоды пат*рыятычнаму руху. Вялiкае Княства ж нiколi неадмаўлялася дзейнiчаць з Каронай рука ў рукудзеля ўсеагульнае волi, ды яшчэ i прызнала вяр*хоўнае кiраўнiцтва паўстаньнем у асобеКасьцюшкi.

25 красавiка ў Вiльнi на лiхтары быў павеша*ны за нацыянальную здраду гетман Касакоўскi.Галоўным iнiцыятарам пакараньня быў Ясiнскi.Гэтая падзея не спрыяла росту ягонага аўтары*тэту ў вачах шляхты; для шляхты Якуб заставаў*ся занадта радыкальным.

Нейкі час Ясiнскi валодае ў Вялікім Княстведыктатарскiмi паўнамоцтвамi. 4 траўня жыхарыВільні ўбачылi адозву: «Зьнiшчайце здраднiкаўi забойцаў i не чакайце нiякага правасудзьдзя,якое часта спазьняецца. Цi мы, цi яны». Эгацэн*

22 красавiка Касакоўскi ў спазоры падзеяўзьбiрае сяброў Вайсковай камiсii i робiць iм вы*мову, гаворачы: «Памятайце, што кроў вашаябудзе ручаямi плысьці па вулiцах!» Пасьля гэта*га ён адразу выпраўляецца да камандзiравiленскае залогi. Мiкалай Дзьмiтрыевiч Арсень*неў быў, натуральна, не на сваiм месцы. Чалавекмяккi, у iм не было нiчога ваеннага; лаўры Мар*са вабілі яго меней за перамогі у салёнах. На тры*вожныя сыгналы ад Мiкалая Тучкова не зьвяр*таў увагi, а тут яшчэ Касакоўскага прынесла...Генэрал няўважліва слухаў даклад гетмана, а самдумаў пра Юзэфу Валадковiч, зь якойromansowaі апошнiм часам. Размова скончыла*ся тым, што Касакоўскі быў абвінавачаны ў ба*язьлівасьці.

Вiльня. Ноч з 22 на 23 красавiка 1794 года.Цiшыню парушае гарматны стрэл — сыгнал дапаўстаньня.

Перамагчы ў адкрытым баi ворага, якi толькiў людзях меў васьмiразовую перавагу, мог толькiНапалеон цi гетман Хадкевiч, таму Ясінскі спад*зяецца на раптоўнасьць i рашучасьць. Залога,узятая зьнянацку, амаль не супрацiўлялася. Былiчутныя толькi рэдкiя стрэлы... Ясiнскi на сiвымканi паказаўся перад расейцамi, нагадвая сваімвыглядам сьвятога Юрыя. Нi ў каго не падняла*ся рука стрэлiць у яго... Арсеньнеў, аддаючыЯсiнскаму шпагу, заўважыў, што за час сваёйслужбы не зрабiў нiкому шкоды, i запатрабаваўадпаведных адносiнаў, на што пачуў у адказ:«Мiласьцiвы генэрал! Лёс вайны, што Вы арыш*таваны, але за Вашую дабрыню i годнасьць буд*зем шанаваць Вас у нашых сэрцах i любіць адпа*ведна Вашай годнасьцi».

282 283

князя Пацёмкiна прымусiў задавольнiццанамесьнiцтвам у Iнфлянтах. I вось — новы ўдар!У выніку неверагодных канцылярскiххiтраспляценьняў змагацца з героем бiтвы падСаратогай (Касьцюшкам), для якога гэтая вай*на значыла куды болей, абралi чамусьцiменавiта Рапнiна, якi прагнуў толькi цiшынi iспакою.

Як i трэба было чакаць, пачатак дзейнасьцiновага галоўнакамандуючага быў адзначанынезвычайнай асьцярожнасьцю i адсутнасьцюякога*колечы пляну. Нягледзячы на тое, штопаўстаньне не вылiлася ва ўсенародную бараць*бу, нягледзячы на першыя паразы Касьцюш*кавых войскаў, Рапнiн ня можа пераламiцьхаду падзеяў. Салтыкоў скардзiўся князю Ру*мянцаву ў лiсьце ад 17 жнiўня: «Усюды пера*магаем i выштурхоўваем ворага, але нiчога згэтага ня маем; былi выпадкi, калi пасьля раз*грому гэтых бандаў, замест таго, каб iсьцi напе*рад, мы былi вымушаныя пераходзiць да аба*роны».

Ясiнскi тым часам пакiдае адмiнiстрацыйнуюпрацу ў Вiльнi i бярэцца за шаблю. Першаябiтва, у якой ён удзельнiчае — пад Немянчы*нам, скончылася паразай лiцьвiнаў, падПалянамi — таксама. А тут яшчэ пачынаюцанепаразуменьнi з паплечнiкамi. Старэйшыхафiцэраў раздражняла неабходнасьць падпа*радкоўвацца маладому «выскачку». Хлявiнскi,напрыклад, дэманстраваў відавочную пагардуда субардынацыі.

Касьцюшка паставiў кропку. Дрэнна ведаю*чы Вялiкае Княства, ён просiць рады ў СтанiславаАўгуста, на што той ня здолеў прапанаваць

трызм Ясiнскага пашыраў шыхты неспры*яльнiкаў. Для многiх ён — «лiтоўскi сэпаратыст iякабiнец».

Касьцюшка ўзводзiць Ясiнскага ў генэрал*лейтэнанты, але не ад шчырага сэрца, а таму,што асьцерагаецца прэтэнзiяў на вярхоўнуюўладу. У «Праклямацыi», выпушчанай iм,падкрэсьлiваецца, што генэралы Ясiнскi,Грабоўскi i Хлявiнскi, якiя дейнiчаюць у Лiтве,— усяго толькi камандзiры аддзелаў ягонагавойска.

Супрацiўныя бакi робяць няўдалыя спробызатушыць паўстаньне. 10 траўня прускi генэралФафрат на чале 11 тысяч жаўнераў парушыўмежы Рэчы Паспалiтай. Фафрат быў служакамстарой школы, i яго дзеяньнi зусiм негрунтавалiся на рэальных абставiнах, здавалася,што ён ваяваў не з жывымi людзьмi, а звасковымi фігурамі. У расейцаў таксамаадбылiся перамены. Замест Iгельстрома, вярхоў*ным галоўнакамандуючым рэскрыптам ад 22чэрвеня прызначылi 60*гадовага князя МiкалаяРапнiна — таксама, у пэўным сэнсе, знаходку дляпаўстанцаў. Рапнiн пражыў бурнае, цiкаваежыцьцё. У Сямігадовую вайну ваяваўдобраахвотнiкам на баку французаў, дзе заслу*жыў славу доблеснага жаўнера, а пасьля й рэна*мэ галянтнага кавалера ў салёнах мадам Пампа*дур. Шмат папрацаваў на дыпляматычнай служ*бе (адзiны расейскi прадстаўнiк падчас Кучук*Кайнарджыйскага мiру), быў генэрал*губэрната*рам Смаленску, Арла, Пскова.

Кар’ера Рапнiна скончылася б недзе ў С.*Пе*цярбургу, безумоўна, у вышэйшых сфэрах, — дыне пашанцавала. Лёс у асобе зайздросьлiвага

284 285

Прайграныя бiтвы, сьмерць брата,непаразуменьнi з кiраўнiцтвам руху заганяюцьЯсiнскага ў дэпрэсiю. Пэсымiзм робiць яго абы*якавым да свайго i чужога жыцьця. Касьцюшка,мабыць, адчуваючы, што не заўсёды быўсправядлiвы зь «лiтоўскiм сэпаратыстам», схiляеяго да прыняцьця камандаваньня на жмудзкаймяжы й наднарвянскім фронце.

Праз чатыры днi пасьля прызначэньняЯсiнскага, 19 лiпеня ранiцай, генэрал Кнорынгсупольна з Зубавым пачалi штурм Вiльнi, дзеВяльгорскi пакiнуў невялiкую залогу. Горадвытрымаў тады дзякуючы мужнасьцi ўсiх ягожыхароў. Аўтар знакамiтага на ўвесь сьвет па*лянэзу «Разьвiтаньне з Радзiмай» Міхал Клеа*фас Агінскі успамiнаў: «Вiленскiя мяшчанепаказвалi цуды гераiзму, кiдаючыся ў адчаi наворага, якi з абодвух бакоў дайшоў да прадмесь*цяў i падпалiў усе дамы, да якіх мог дапасьці».Прарыў расейцаў да Вiльнi стаўся вынiкам дзе*яньняў Вяльгорскага, якi залажыў пасьля ад’ез*ду Ясiнскага лягер у Воранаве, дзе засяродзiўсем тысячаў войска. Жаўнеры, якiя стаялi безсправы, пачалi патроху разбэшчвацца, а ў ква*тэры галоўнакамандучага афiцэры п’янствавалi,рэзалiся ў карты — быццам гэта была не вайна, апiкнiк. Усё да болю нагадвала часы кампанii1792 году.

У Вяльгорскага хапiла мужнасьцi зразумецьсваю няздатнасьць. Ён пiша лiст Юзафу Паня*тоўскаму аб тым, пра што Ясiнскi з самага пачат*ку казаў Касьцюшку: «Ня ведаю краю, ня ведаюлюдзей — Ясiнскi iх ведае...» Дзякуючы нама*ганьням памяркоўнае партыi, замест ЯсiнскагаВаршава прызначыла на месца Вяльгорскага

нiчога лепшага за кандыдатуру генэрала Вяль*горскага.

Касьцюшка пiша Ясiнскаму, што шле ў Літвунiбыта сваю правую руку i дадае: «...а ты, генэ*рал, будзь яму дапамогай сваiм розумам i муж*насьцю». Ясiнскi бачыць, што выбар ня лепшы,бо Вяльгорскi зусiм ня ведае Княства i людзей,Якубу не застаецца нічога іншага, як толькi за*сыпаць новага кiраўнiка рапартамi, у якiх гучацьнастойлiвыя патрабаваньнi, нават мальба: ума*цоўваць сталiцу i высылаць партызанскiя атра*ды за расейскi кардон — нават пешых i босых.Замест гэтага Вяльгорскi загадаў вывесьцiвойскi зь Вiльнi ў Лiдзкi павет, а сам напiсаў ра*сейскаму генэралу Кнорынгу, прапануючыздаць горад. Не падазраючы, што такое чыніц*ца зусiм побач, Ясiнскi чакае галоўнага камэн*данта ў лягеры пад Соламi, куды той i незьбiраецца ехаць. Прамарнаваўшы шмат часу,Якуб, у якога было каля 4 тысячаў жаўнераў,вырашыў атакаваць два расейскiя корпусы —Зубава i Бэнiгсэна (каля 5 тысячаў i 16 гарма*таў). Бiтва, што адбылася пад Соламi — адна знайбольш крывапралiтных падчас паўстаньня1794 года.

Пазьней Ясiнскага будуць называцьафiцэрам*тэарэтыкам, якi ня меў войска. Нажаль, збольшага так i адбывалася, але перад намiне кабiнэтны стратэг пруска*аўстрыйскагаўзору. Празь пяць гадзiнаў бою, усё, як казаўНапалеон, вырашыў «сьвежы» батальён, ды небатальён, а некалькi палкоў, што падыходзiлi дарасейцаў. Жаўнеры Ясiнскага адступiлi з год*насьцю i ў баявым парадку. Падчас адступлень*ня загiнуў брат Якуба Юзаф, капiтан стралкоў.

286 287

сына мазавецкага ваяводы — генэралаСтанiслава Макраноўскага.

Падначаленая Ясiнскаму наднарвянскаядывiзiя складалася з 2800 чалавек пяхоты, 1720кавалерыi і 9 гарматаў. У большасьцi сваёй яго*ныя людзі былі кантанiстамі, валанцёрамі — ад*ным словам, сырым матар’ялам. Дзейнiчацьдаводзiлася ў вельмi цяжкiх умовах. Вораг на*ціскаў з усiх бакоў, апрача таго Якуб дрэннаведаў мясцовасьць. Для папаўненьня сваiхшыхтоў ён едзе ў Берасьце, адкульнакiроўваецца да Бельску, каб сабраць рэшткiлiтоўскае армii i ўдарыць па Прусii. Па дарозе даяго даходзiць вестка, якая канчатковаперакрэсьлiла ўсялякiя надзеi на перамогу. Ра*сейцы ўзялі Вiльню. Ясiнскi пiша лiст да расей*скага камэнданта гораду: «Даведаўся, што панкамэндант загадаў разрабаваць мой дом. Няхайён запытае сваiх афiцэраў, цi абыходзiлiся ў насзь iмi такiм чынам? Маю гонар упэўнiць Вас,што безь бiблiятэкi, мэблi i экiпажаў можна быцьвельмi шчасьлiвым, ня будучы рабом...»

Празь месяц, 11 верасьня, імкнучыся ўзьняцьнародны настрой, Найвышэйшая Радаагалосiла заклiк «Да грамадзянаў правiнцыiВялiкага Княства Лiтоўскага», дзе гаварылася,што страта Вiльнi яшчэ не канчатковая параза,што «не гарады й муры засланяюць нас ад вора*га, але нашы сэрцы й дух». У тыя ж днi, убачыў*шы проста фатальную сытуацыю ў Гораднi,Якуб гаворыць ад’ютантам: «Я Бацькаўшчыныне перажыву, калi лёс ня дасьць мне загiнуць убiтве, зьвярнуся да гэтых прыяцеляў», — пака*заў на пiсталеты. Пагарда да сьмерцi кiдала ягоў самую гушчу бiтваў, але Якуб быў нiбыта за*

моўлены ад куляў. Касьцюшка, каб неяк падт*рымаць Ясiнскага, сэпаратызму якога цяперакаасьцерагацца не было сэнсу, па прыбыцьцi ўГорадню ўзнагароджвае генэрала пярсьцёнкамз надпiсам: «Бацькаўшчына свайму абаронцу»i прызначае камандзiрам адной зь лiтоўскiхдывiзiяў, даручыўшы наднарвянскую ЮрыюГрабоўскаму.

8. КанецРасея, нарэшце атрымаўшы гарантыi заха*

ваньня мiру з боку Турэччыны, вырашае адныммоцным ударам пакончыць з Рэччу Паспалiтай.Выклiкалi графа Суворава*Рымнiцкага, адно iмяякога, як казаў расейскі паўкаводзец, герой Ся*мігадовай вайны Румянцаў, запужае многiя ты*сячы. Сувораў рухаўся паскораным маршам; уверасьнi*кастрычнiку ён наносiць першыя пара*зы нашым войскам пры Крупчыцах, пад Берась*цем, Кабылкай...

Касьцюшка разумеў, што змагаючыся з Фэр*зэнам i Суворавым паасобку, ён будзе мецьбольш шанцаў і 10 кастрычнiка сутыкаецца зФэрзэнам пад Мацяёвiцамi. Вораг меў падвой*ную перавагу ў людзях i патройную ў артылерыi.Тады склалася сітуацыя, падобная на тую, штонапаткала Напалеона пры Ватэрло. Касьцюш*ка вельмi разьлiчваў на падыход брыгады генэ*рала Адама Панiнскага, але той атрымаў загадвельмi позна i проста фiзычна ня здолеў яговыканаць, ператварыўшыся зь лёгкае рукi генэ*рала Юзафа Заёнчака ў здраднiка, што павiннабыло прыкрыць памылкi камандаваньня. Падчас бiтвы цяжка паранены Касьцюшка трапляеў палон...

288 289

Якуб прыбыў у Варшаву празь дзесяць дзёнпасьля мацяёвiцкае трагедыi, i папрасiў у Тама*ша Ваўжэцкага, абранага на месца Касьцюшкi,аб пасаду на пярэднім краі абароны — ў Празе.Ён спалiў масты. Існуе меркаваньне, што ў гэтымомант Ясiнскi прапанаваў зьнiшчыць караля iўсiх палонных, каб спалiць масты i для астатнiх.

Прага атрымлiвала ўдар першай, бо павiннабыла служыць шчытом, што прыкрывае Варша*ву з поўдня, адкуль iшоў Сувораў. А за сьпiною— Вiсла, i адзiны мост, што злучае прадмесьце згорадам. Умацаваньнi рабiлi палонныя, бо на*род ужо нi ў што ня верыў. Генэрал Юзаф Заён*чак, адказны за абарону Прагi, таксама ня меўнiякiх надзеяў. Ён лiчыў, што, каб паспрабавацьвыстаяць, трэба хаця б 45 тысячаў жаўнераў, а ўнаяўнасьцi — толькi 15. Войска Суворава, ра*зам з прусакамi — 38 тысячаў i 86 гарматаў.Прусакi сьцьвярджалi, што войскi РэчыПаспалiтай налiчвалi 35 тысячаў (прускi Генэ*ральны штаб карыстаў з падобнай хлусьнi, кабнадаць большую вагу сваiм перамогам цi апраў*даць паразы). Паводле Заёнчака, ўсё войскаРэчы Паспалiтай налiчвала тады 22 тысячы жаў*нераў.

Ясiнскаму даручылi абараняць левае кры*ло — Таргувек. У ягоным распараджэньнiтолькi 4 тысячы жаўнераў 5*га i 7*га лiтоўскiхрэгiмэнтаў ды яшчэ пара*другая сотняў габрай*скае лёгкае кавалерыi палкоўнiка БэрэкаЯсялевiча.

Зь лiстапада расейцы праводзяць артпад*рыхтоўку. Наступнай ранiцай а 5*й гадзiне па*чаўся штурм. На пазыцыi Ясiнскага быў абры*нуты ўдар чатырох з сямі калёнаў сувораўскага

войска. Прыкладна праз поў гадзiны вораг зла*маў лiнiю абароны i хлынуў за ўмацаваньнi Тар*гуўка. Пачалася панiка. Цывiльныя i войскiкiнулiся да моста. Улады не было, — Заёнчакапаранiла ў жывот на самым пачатку штурму.Толькi вакол Ясiнскага згрудзiлiся рэшткi жаў*нераў, якім заставалася прыгожа загiнуць, зас*ланяючы сваiмi целамi адыход апошнiх абарон*цаў Бацькаўшчыны.

Якуб не палохаўся сьмерцi, а нiбыта забаўляў*ся зь ёю. Стоячы на ўвесь рост у золкай вiльгацiвосеньскае ранiцы i блакiтных клубах парахаво*га дыму, ён рабiў зь сябе жывую мiшэнь, але кулiня бралi яго да таго моманту, пакуль з карабiну,што падаваў яму ад’ютант, не было пакладзенанекалькi дзясяткаў ворагаў.

Потым надыйшла Вечнасьць...Аляксандар Сувораў падчас крывавае оргii

ў Праскім прадмесьцi цынiчна заяўляе пруска*му генэралу Швэрыну: «Я тут з маiм войскам,увенчаны лаўрамi перамогi». У Пецярбургутаксама ўзрадавалiся гэтай ганебнай перамозе,амытай крывёю многiх тысячаў бязьвiнныхлюдзей. Жаўнеры атрымалi срэбныя i бронза*выя мэдалi з манаграмай Кацярыны II iнадпiсам: «За труды и храбрость при взятииПраги 24 октября 1794 г.», афiцэры — пазало*чаныя i бронзавыя крыжы з тым жа надпiсам.Хацелi i ўласна для Суворава адлiць мэдаль, алеўсяму бывае мера. Цэсарэвiч Павел Пятровiчбыў рашуча супраць, гаворачы, што гэта былоня «действие военное, а единственно закланиежидов».

Праз два гады Павел Пятровiч, стаўшыПаўлам I, i робячы ўсё насуперак ненавiснай

290 291

Успамін

А. Дз.Расеец малюе Менск

Сяргей РыбчонакРадавод Міцкевіча

Мілаш пра Гейштара,Гейштар пра Каліноўскага

Антон Сіюль

Сны

Каваль у каронеГутарка пра СтаніславаАўгуста Панятоўскага

мацi, адпусьціць на волю Касьцюшку i 17 тыся*чаў палонных — ацалелых удзельнiкаў апошня*га акту трагедыi Рэчы Паспалiтай.

292 293

А.Дз.

Расеец малюе Менск...

Ён не імкнецца зусім дакладна акрэсьліць бу*дынкі, галоўнае — раскідаць іх на паперы, каб уагульных рысах даць уяўленьне пра пляніроўкуаднаго з буйнейшых гарадоў «ізноў набытых»зямель.

Адбылося тое набыцьцё ў 1793 г., паводледругога падзелу Рэчы Паспалітай. Тады ж, у1793 г., ствараецца першы расейскі плян места— «губернского города Минска». Недзе ў канцыXVIII — пачатку ХІХ стст. малюецца й плян,фрагмэнт якога мы бачым тут. Старанна вывед*зены надпіс «Ратуша». З такой жа акуратнась*цю расейскія службоўцы падрыхтуюць у 1851 г.на подпіс імпэратару Мікалаю І указ аб зносератушы, якая, паводле згадак сучасьнікаў,«...сваім існаваньнем нагадвала пра звычаі міну*лага часу, пра магдэбургскае права». Але на торг,прызначаны дзеля выдачы падраду на разборкубудынка, ніхто не зьявіўся. Прыйшлося зьвяр*тацца да войска й выдаткоўваць грошы «на па*купку снарадаў дзеля разборкі ратушовага бу*дынка».

Сэнтымэнтальнасьць менчукоў захавалажыцьцё ратушы пасьля ўказу толькі на 6(шэсьць) гадоў, да 1857 г. Няхай бы тады, на зло*ме XVIII — ХІХ стст. расейскі чыноўнік так ста*ранна не выводзіў гэты надпіс — «Ратуша». Імаляваў над надпісам гармату — знак выкарыс*

294 295

таньня будынка вайскоўцамі. Ён нібы прадба*чыў далейшы лёс таго, што маляваў. А калі непрадбачыў, дык нейкая патаемная сіла кіравалаягоным пёркам.

Гэткі самы злавесны быў надпіс яшчэ пад ад*ным асуджаным будынкам — вуніяцкаю царквоюСьвятога Духа, якая на мапе вышэй ад ратушы. Ібачым мы касьцёл дамініканаў (самы верх фраг*мэнту пляну), а з правага боку ад ратушы — бу*дынак, які пазьней ужо намі будзе названы бу*дынкам першай беларускай опэры — у 1852 г.менавіта ў ім будзе пастаўленая опэра «Ідылія»на лібрэта В.Дуніна*Марцінкевіча. Тут даклад*насьць у вымалёўцы пляну — як знак сьмерці, якантрапалягічнае вымярэньне перад гільятынай —увойдзе шыя ў паглыбленьне ці ня ўвойдзе, і каблязо заскочыла лягчэй, і каб шпарчэй выцякалакроў... Але расеец маляваў горад, а намаляваўвыспу. З мапы стаўся пажоўклы кляновы ліст.

Нашыя позіркі скіраваліся на гэтую выспачкуў цэнтры мэгаполісу. І атрымаецца, што контурыфрагмэнту амаль дакладна акрэсьлілі тую часткуМенску, якая засталася для нас сакральнай.

Сапраўды выспа...Гэты фрагмэнт пляну Менску зусім нядаўна

знайшоў і перадаў у рэдакцыю сталы чытач ННмянчук Кірыл Калінін. Знайшоў на падстрэшшыкуляштару базылянак, таксама пазначанага намапе. Цяпер на гэты будынак нарэшце скончылікласьць новую чырвоную дахоўку, цалкам адна*віўшы падчас рэстаўрацыі канструцыі даху. Фай*на. Але такіх знаходак там больш ужо ня будзе.

296 297

ца ўрэшце адмоўна, напрыклад, як з Купалавымбацькам.

Асноўным матэрыялам на пачатку нашыхпошукаў стала менавiта такая справа аб дваран*стве Мiцкевiчаў*.

Спэцыфiка гэтай крынiцы — наяўнасьць, якправіла, распрацаванай генэалёгii, якуюхадайнікi прад’яўлялi на разгляд i зацьвярджэ*нье. I справа Мiцкевiчаў у гэтым сэнсе не вык*лючэньне.

У 1804 г. паэтаў бацька Мiкалай Мiцкевiчпадаў рашэньне аб прызнаньнi ў дваранстве. До*казы разглядалiся ў Гарадзенскiм дваранскімдэпутацкiм сходзе, i 29 лiстапада мясцовая вы*вадовая камiсiя пастанавiла прызнаць Рымвiд*Мiцкевiчаў гербу Порай за шляхту з аднясень*нем iх да 1*й часткi радаслоўнае кнігі (найбольшпрэстыжнымi лiчылiся 5*я (тытулаваныя рады)i 6*я (старажытныя рады) часткi). У дакумэнцегаварылася, што прадзед хадайнiкаў Крыштаф,сын Валентыя, з родных мясьцiн, г. зн. з Радунс*кай парафii Лідзкага павету, перасялiўся на На*ваградчыну (напэўна, у канцы XVII ст.) iажанiўся з Хрысьцінай Закрэўскай, за якой узяўпасаг — фальварак Вольцу (прададзены ў1700 г.). Ягоны сын Ян меў ад Марыяны Леш*чылоўскай пяцёх сыноў — Якуба, Адама, Iосiфа,Стэфана й Базыля, i валодаў каля 1739 г. двумапусткамі ў ваколiцы Прудох, якiя выкупіў пазь*ней па заставе Францiшак Верашчака. Пасьлясьмерцi Яна сыны разам з маці прыкупiлi ўМiхала Сасiновiча зямлю ў ваколіцы

Сяргей Рыбчонак

Радавод Міцкевіча

Адзінай мэтай гэтага артыкула зьяўляеццавысьвятленьне генэалёгii Адама Мiцкевiча пабацькоўскай i мацярынскай лiнiях.

Паводле даўно вядомай гiстарычнайтрадыцыi Адамаў бацька паходзiў са старажыт*нага, але зьбяднелага шляхецкага родуРымвiдаў*Мiцкевічаў гербу Порай. Ён жыў i пра*цаваў адвакатам у Наваградку* . Мацi паэта —Барбара з роду Маеўскiх гербу Стары Конь, дач*ка Матэвуша й Ганны з Арэшкаў**.

Значнае месца ў нашай тэме займае прабле*ма прызнаньня ў дваранстве Расейскайiмпэрыi. Пасьля гвалтоўнай iнкарпарацыiВялiкага Княства Лiтоўскага мясцовая шляхтапавiнна была прадставiць у губэрнскiядэпутацкiя сходы свае доказы, дзе яны перша*пачаткова разглядалiся, пасьля чаго (у станоў*чым выпадку накiроўвалiся ў Пецярбург, дзеДэпартамэнт Герольдыi пры Сэнаце зацьвярд*жаў iх або не). Што казаць пра шарачковуюшляхту, калi праз гэтую працэдуру былi выму*шаныя прайсьцi нават князi Радзiвiлы. Абівань*не парогаў, пiсанiна просьбаў, — усё гэта патра*бавала вялiкiх грошай, а справа магла скончыц*

* Górski K. Adam Mickiewicz. Warszawa, 1989. S. 240.** Wasylewski St. Matka Adama Mickiewicza // Kuryer Literacko-

Naukowy. 1933, Nr. 52. S. 8—9.

* Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 319, Воп. 2,Спр. 1991.

298 299

так Вольца*Букрэеўская, 1696 г.; 7) выпiс з кнiгГалоўнага Трыбуналу ВКЛ са сьведчаньнемшляхты й абываталяў аб паходжаньнiМiцкевiчаў, 10 жнiўня 1787 г.; 8) выпiс з рашэнь*ня Наваградзкага земскага суда аб прызначэньнiМiкалая Мiцкевiча апекуном жонкi й дзяцейАдама Мiцкевiча, 15 лютага 1802 г.

Камiсiя разгледзела гэтыя дакумэнты, аледастатковымi не палiчыла i запатрабавала новыхдоказаў: перш за ўсё дакумэнтаў аб валоданьнiмаёнткамi з прыгоннымi i мэтрыкаў абхрышчэньнi. Невядома, зь якой прычыны, алеМiцкевiчы, напэўна, не пасьпелi выканаць гэтаепатрабаваньне, i 10 сакавiка 1839 г. ДэпартамэнтГерольдыi указам скасаваў пастанову Гарадзен*скага ДДС ад 29 лiстапада 1804 г. i выключыў iх здваранства.

Толькi ў жнiўнi 1841 г. Фэлiцыян АдамавiчМiцкевiч здолеў даставiць дзьве мэтрыкi — насябе й брата Iпалiта, а крыху пазьней — яшчэ трыдакумэнты — выпiсы з кнiг Гарадзенскага земс*кага суда: 1) прадажная Валентыя ГрыгоравiчаМiцкевiча Крыштафу Мiцкевiчу на маёнтакМiцькоўцы Гарадзенскага павету, 3 студзеня1695 г.; 2) тастамант Яна КрыштофавiчаМiцкевiча сынам Якубу, Адаму, Iосiфу, Стэфа*ну й Базылю на маёнтак Мiцькоўцы, 4 траўня1768 г.; 3) прадажная Якуба й Адама Мiцкевiчаўбрату Стэфану на свае спадчынныя часткi маён*тка Мiцькоўцы, 5 чэрвеня 1784 г.

Гэтыя дакумэнты наводзяць на пытаньнi. На*прыклад, чаму Валенты, бацька Крыштофа, па*казаны на радаводзе сынам Станiслава, а ў даку*мэнце — сынам Рыгора, прадае маёнтак сваймусыну? Дзе жыў Ян: у ваколiцы Прудох цi ў

Гарбатовiчах (1770) i плацiлi за яе падатак, яксьведчыў квiт 1789 г. Якуб пакінуў сынаМiкалая, каморнiка менскага, які ад БарбарыМаеўскай меў сыноў Франьцішка, Адама й Аляк*сандра (Казiмiр*Юры, народжаны 26 лютага1804 г., адсутнiчае, як і Антонi, народжаны 29красавiка 1805 г.). Адам меў сыноў Фэлiцыяна iIпалiта. Iосiф, Стэфан i Базыль дзяцей непакiнулi. Яшчэ хадайнікі акурат стасавалiся згенэалёгiяй роду Міцкевiчаў, зацьверджанай наГарадзенскай кадэнцыi Галоўнага ТрыбуналуВКЛ 25 чэрвеня 1789 г. Шляхецтва таксама да*казвалася сьведчаньнем шляхты й абываталяўпавету (10 жнiўня 1787 г.) у тым, што яны —нашчадкi Крыштафа Мiцкевiча, які быў шляхцiц.

Іншымі словамi, усё складалася ўдала. Толькiствораная ў Вiльнi для рэвiзii Гарадзенскага два*ранскага дэпутацкага сходу камiсiя (дзе быловыяўлена шмат фальсыфiкацыяў i подкупаўслужбовых асоб) зноў зацiкавiлася справай на*шых герояў. Iх папрасiлi прад’явiць арыгіналь*ныя дакумэнты на шляхецтва.

У 1836 г. Iпалiт Адамавiч Мiцкевiч даслаўкамiсii ажно 8 дакумэнтаў, а менавiта: 1) выпiс зкнiг Галоўнага Трыбуналу ВКЛ з генэалёгiяйМiцкевiчаў за 25 чэрвеня 1789 г.; 2)генэалягiчная таблiца роду, складзеная паводлетаго ж выпiсу; 3) прадажная Крыштафа йХрысьцiны Мiцкевiчаў Адаму Букрэю на маён*так Вольца, 23 красавiка 1700 г.; 4) купная намаёнтак Гарбатовiчы ад Сасiновiча Мiцкевiчам,дадзеная 20 красавiка 1770 г.; 5) квiт на выплатудвух пустак., у ваколiцы Прудох ад ВерашчакiЯну Мiцкевiчу, 20 сакавiка 1739 г.; 6) застаўнаяад Крыштафа й Хрысьцiны Мiцкевiчаў на маён*

300 301

Цьвiклi, а потым у Дзевятковiчы, што наСлонiмшчыне, дзе служыў паштовым». Нарэш*це, ён пасялiўся ў ваколiцы Сьлiжэвiчы i меўсына Яна. Ян меў пяцёх сыноў i жыў нейкi час увёсцы Пруды. «Пасьля яго сьмерцi дзецi неза*конна, бо не ад уладальнiка, а ад арандатараСасiновiча, набылi зямлю ў ваколiцыГарбатовiчах i перасялiлiся туды». ТамуЯнiшэўскi як былы законны ўладальнiквыклiкаў Мiцкевiча ў суд i патрабаваў доказаўна шляхецтва.

Наступны жнiвень прынес яшчэ большыянепрыемнасьцi. 6 i 7 дня мясцовая шляхта (якмужчыны, так i жанчыны, агульнай колькасьцю24 чалавекi), выбраўшы сабе за кiраўнiка Тадэ*вуша Гарбатоўскага, «гарэлкай свае розумызатлумiўшы... па ўсiх ваколiцах хадзiлi й езьдзiлi,хлопамi Мiцкевiчаў называлi, а Падрэцкiх iТаралевiчаў тры разы на дом Мiцкевiчаўнасылалi». Напэўна, пасьля гэтых падзеяў i пась*пяшаўся Мiкалай у Радунскую парафiю па вя*домае нам сьведчаньне тамтэйшае шляхты йабываталяў, якое датаванае 10 жнiўня 1787 г.,каб хоць нейкую паперу мець супрацьабвiнаваўцаў.

11 жнiўня супрацьстаяньне дасягнулакульмiнацыi: Рэмiпян Гарбатоўскi, узяўшыстрэльбу з узьведзеным курком, напаў на домМiцкевiчаў, сварыўся з Базылём i некалькi разоўпарываўся забiць яго. Але Базыль з дапамогайдамоўнiкаў здолеў абяззброiць нападнiка. У тойжа дзень Гарбатоўскi зноў заявiўся да нашых ге*рояў, але ўжо з больш «зручнай для забойствастрэльбай i зь лепшым, што тычылася пораху йкуль, зарадам», i так зьнянацку, што Базылю да*

Мiцькоўцах? Як Адам i Якуб у 1784 г. маглi пра*даваць Стэфану Мiцкевiчу нешта ў Мiцькоўцах,калi ўсе яны з 1770 г. жылi ў Гарбатовiчах i большнiчым не валодалi? Выснова бачыцца толькiадна — бацька Адама скарыстаўся для зацьвярд*жэньня чужым радаводам. Той жа мэце служылiбайкi пра перасяленьне й сваяцтва.

Справа Мiцкевiчаў цягнулася аж да 1859 г. iскончылася нiчым. Праўда, чыноўнiкi Менска*га ДДС i Дэпартамэнту Герольдыi так i нявынайшлi фальсыфiкацыi. Проста ў Мiцкевiчаўне хапiла грошай, i, напэўна, не засталося наш*чадкаў.

Так перад аўтарам паўстала нечаканая задача— стварыць новую генэалёгiю роду Мiцкевiчаў.Матэрыялаў, якiя проста цi ўскосна тычацца на*шых Мiцкевiчаў (на Наваградчыне хапала йiншых), аказалася болей, чым можна было мер*каваць. На жаль, значна праясьнiць радавод прод*каў паэта яны не дапамаглi. Больш таго, сьледзт*ва зайшло ў чарговы тупiк. Цяпер цяжка зразу*мець, з чаго ўсё пачалося, напэўна, з грошай, якiягарбатовiцкая шляхта пазычыла ў нашых герояўу 1784 г. Замест вярнуць доўг яна раптам адкры*ла «мужыцкасьць» Мiцкевiчаў. На гэтую тэмубыла складзеная позва*памфлет са стараннарасьпiсанай генэалёгiяй, што зьявiлася ў лiпенi1787 г. Магчыма, аўтарства належала гарадзенс*каму ротмiстру Францiшку Янiшэўскаму. Восьяе кароткi зьмест.

Янiшэўскiя валодалi вёскай Буцюнкi непада*лёк ад Гораднi ў накiрунку да Iндуры, дзезьявiўся на сьвет пазашлюбны Хведар Мiцкевiч.Каб гэты факт не перашкаджаў яму жыць спа*койна, «ён зьехаў спачатку ў каралеўскую вёску

302 303

вялося не баранiцца, а хавацца, каб выратавацьсвае жыцьцё.

Справа абвiнавачаньня Мiцкевiчаў у мужыц*тве разглядалася ў Наваградзкiм гродзкiм судзе17 сакавiка 1788 г. i скончылася для iх удала.Нiводзiн з бакоў, а найперш абвiнаваўцы, нiякiхаргумантаў не прад’явiлi. Мiцкевiчысьцьвярджалi, што адсутнасьць папераў няробiць iх мужыкамi, тым больш што сёньня яныналежаць да шляхецкага стану. Па законах РэчыПаспалiтай гэта забясьпечыла нашым героям не*сумненную перавагу, таму суд абаранiў гонарМiцкевiчаў i асудзiў абодва бакi на маўчаньне.Не зьявiўшыся, Янiшэўскi быў завочна пакара*ны штрафам у 1045 злотых, спагнаць якiМiцкевiчам дазвалялася ва ўстаноўленым па*радку.

Зразумела, што згаданы дэкрэт МiкалайМiцкевiч не прадставiў у якасьцi доказу дваран*ства. Таксама цяжка пазбавiцца думкi, што скан*дал са шляхецтвам Мiцкевiчаў ня меў нiякiх пад*ставаў. Аднак праясьнiць сытуацыю могуцьтолькi новыя пошукi. Кола сваякоў Адама, якоеаўтару ўдалося ўдакладнiць, можна бачыць намалюнку.

Малы Адам, несумненна, чуў гэтую гiсторыюад сваiх блiзкiх, i нешта зь яе скарыстаў для ства*рэньня «Пана Тадэвуша».

Аўтар, зразумела, i не марыў знайсьцi мэтры*ку аб хрышчэньнi мацi Адама. Барбаранарадзiлася каля 1767 г., а адпаведных дакумэн*таў таго часу захавалася вельмi мала. Тым няменш, вэрсiю з жыдоўствам можна было будакладнiць ускосна — шляхам вывучэньнягенэалёгii роду Маеўскiх.

Па*першае, акрамя iмя Барбара, яна называ*лася яшчэ Розай, як сьведчыць мэтрыка абсьмерцi* . Па*другое, бацька яе — МатэвушМаеўскi, аканом маёнтку Чомбраўскага,нарадзiўся каля 1737 г. i меў, напэўна, таксамадачок Тэрэзу й Марыяну (апошняя, магчыма,стала адной з хросных Казiмiра*ЮрыяМiцкевiча), але зьвестак пра прыналежнасьцьгэтага Матэвуша да роду Маеўскiх гербу СтарыКонь пакуль ня знойдзена. Здаецца,Ст. Васылеўскi проста скарыстаў найбольш вя*домы на Наваградчыне род, нават не паспраба*ваўшы удакладнiць паходжаньне зь яго Барба*ры. Наогул, пры значнай колькасьцi прагледжа*ных аўтарам матэрыялаў, не выяўлена нiводнагадакумэнту, дзе б Маеўскiя згаданага гербукантактавалi з нашымi Мiцкевiчамi.

Цiкавы факт ёсьць у кнiзе З. Сухадольскага:дзецi Адама Мiцкевiча ад Цэлiны Шыманоўскай(Уладзiслаў*Iосiф) i ягонага сябры па ВiльнiФранцiшка Малеўскага ад Гелены Шыманоўс*кай (Марыя) у лепшых жыдоўскiх традыцыях,вынесеных з Эгiпту, перажанiлiся памiж сабою**.

На карысьць жыдоўскага паходжаньня паэ*тавай мацi гаворыць i наступны факт. Пакульпаэт жыў на Беларусi зь яе традыцыямiталеранцыi i значным дамешкам жыдоўскаекрывi, на ягоныя рысы проста не зьвярталi ўвагi.Калi ж ён апынуўся ў Расеi, дзе сыноў Iзраiлячуюць за вярсту, сябры прыдумалi яму ласкавуюмянушку «Адам Адамович Вральман», што тлу*мачылася яго незвычайнай здольнасьцю да

* Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 937, Воп. 4,Спр. 151. Аркуш 108.

** Suchodolski Z. Panny Szymanowskie. Warszawa, 1986.

304 305

Мілаш пра Гейштара,Гейштар пра Каліноўскага

Жывучы ў Каліфорніі, польскі паэт, ляўрэатНобэлеўскай прэміі Чэслаў Мілаш часта й на*стальгічна згадвае сваё котлішча — Літву. І, ма*быць, ужо ня столькі ў гэтых успамінах раман*тыкі й натхненьня, колькі дзядоўскага сантымэн*ту. Людзі старога веку — больш краязнаўцы, чымпаэты.

Гэтым разам аповяд састарэлага паэта пачы*наецца ад паўстаньня 1863 г. Нагодай паслужы*ла яму другое выданьне Успамiнаў Якуба Гей*штара* — кiраўнiка «белых» i земляка, — якоеМiлаш набыў у Кракаве. Набыў i напiсаў эсэ«Над Нявяжаю, век дзевятнаццаты», якое пась*ля зьявiлася ў парыскай Kultury №5 за гэты год**.

Рака Нявяжа (або Нявежыс), прыток Нёмна,цячэ ў самым цэнтры сучаснае Летувы, памiжКоўнам ды Панявежысам. Лiтвою Мiлаш назы*ваў Аўкштоту — адсюль цяжкасьцi з тлумачэнь*нем некаторых гiстарычных рэалiяў, напрыклад,ролi Калiноўскага, як «лiтоўскага сэпаратыста»...

Якуб Гейштар, — пiша Мiлаш, — уладальнiкмаёнтку па*над Нявяжай, быў найблiжшым су*седам i прыяцелем майго роднага прадзеда Сы*мона Сыруця.

* Першае выданьне: Pamiętniki Giesztora z lat 1857 — 1865.

Wilno, 1913.** 1991 год.

Уладзіслаў*Іосіф1838*1926

* шлюб у 1863 г. * Марыя1834*1926

+ Цэліна (Шыманоўскія1812*1855 маці з Валоўскіх)

шл. 1834

Адам*Бэрнард1798*1855 Гелена

1811*1861+ Францішак

Малеўскі

Францішак1794*?

Аляксандар1801*?

Казімір*Юры1804*?

Міхал*Антоні1805*1811

Барбара + Мікалай1767*1820 1765*1812

Барбара

Якуб Адам Іосіф Стэфан БазыльМатэвуш Маеўскі1737*?

Марыяна + Ян Міцкевіч (ур. Лешчылоўская)

лiтаратурньгх iмправiзацый, як правiла, на фран*цускай мове* .

Як бачым, генэалёгiя Адама Мiцкевiча паматчынай лiнii ня менш заблытаная, чым пабацькавай.

* Сиротин А. Россия и славяне. СПб, 1913. С. 69—70.

306 307

мёр, узяў на выхаваньне аднаго зь ягоныхсыноў), ён ацэньваў людзей паводле таго, цi «здобрага яны гнязда» («Зь дзяцiнства ня маю ка*ставых засьцярогаў, але маю вельмi моцна прыш*чаплёную веру ў прыстойнае альбо благое «гняз*до»). Найцяжэйшы закiд, якi ён робiць Канстан*таму Калiноўскаму (хоць лiчыць ягонайвыбiтнейшай постацьцю 1863 году) — гэтаняведаньне людзей i атачэньне сябе лiсьлiўцамi,пасрэднасьцямi, тыпамi сумлеўнага характеру.

Прызнаюся, я ня маю яснага ўяўленьня прастановiшча сялянаў у Лiтве перад манiхвэстамцара 1861 году й пасьля яго. Але Жмудзь (маг*чыма таму, што каталiцкая) не была арэнай такiхвiдовiшчаў як Беларусь, Валынь цi Украiна, дзевыбухнула нянавiсьць да ляхаў альбо паноў.

Для Гейштара ягоны край быў часткай няРэчы Паспалiтай, а папросту — Полыпчы, у яемежах 1772 году. Такое перакананьне выглядаесёньня крыху нелягiчна, бо й сам Гейштарсьцьвярджае: «кожны разумны чалавек мусiцьпрызнаць, што польскасьць у Лiтве, на Беларусi,Украiне й Валынi пераважна прадстаўляешляхта».

Камiтэт «белых», галоўным творцам якогабыў Гейштар, спрабаваў затрымаць паўстаньне,але яно выбухнула ў самiм Каралеўстве...

Арыштавалi Гейштара 31 лiпеня 1863 году. Ёнатрымаў прысуд — 12 гадоў цяжкiх работ, паз*баўленьне правоў, канфiскацыя маёнтку. Карупачаў адбываць на солевых варэльнях каляIркуцку. Умовы тады былi не такiя цяжкiя, як усталiнскiх гулагах. Дзень працы цягнуўся 5гадзiн. Гейштар меў шмат вольнага часу i там чаўпiсаць свае ўспамiны. У 1868 яму дазволілі жыць

Нарадзiўся Гейштар у 1827*м. Вучыўся ў Кей*данах, пасьля — у шляхецкiм iнстытуце ў Вiльнi iдалей вывучаў права ў Петэрбургу. Там ягонымпрыяцелем быў Зыгмунт Серакоўскi. Зразумела,яны спрачалiся. Гейштар быу працiўнiкам узброе*най барацьбы i за мэту ставiў вызваленьне сялянаў,як перадумову якiх*кольвек незалежнiцкiх акцый.

У 1848 годзе петэрбурскага студэнта Сера*коўскага, якi памкнуўся быў удзельнiчаць урэвалюцыi, схапiлi на аўстрыяцкай мяжы йпаслалi ў салдаты, але ён так вылучыўся на Каў*казе, што зрабiў вайсковую кар’еру й дайшоў даступенi афiцэра генштабу. Тымчасам Гейштаратрымаў маёнтак (якi належаў да сям’i ягонаематкi, Леакадзii з Завiшаў) Ignacogrуd, названытак у гонар Iгната Завiшы, якi быў афiцэрам уКасьцюшкавым паўстаньнi, а пазьней быў паха*ваны ў Апiталоках.

Ажанiўся Гейштар са сваей цёткай, роднай ся*строй свае маткi. Я не ўяўляю, што ўвогуле маг*чымае сужэнства з такой блiзкай сваячкай. Датаго ж ён меў тады дваццаць чатыры гады, а янатрыццаць адзiн. У кожным разе Гейштары мелiшасьцёра дзяцей, пяць сыноў i дачку. Пазьней,як вярнуўся з Сыбiру, Гейштар ажанiўся другiраз i меў яшчэ двух сыноў.

Найбольш актыўны ён быў у 1861 годзе, калiпасьля манiхвэсту аб вызваленьнi сялянаў былiствораныя губэрнскiя камiтэты, часткова з прыз*начаных, часткова з абраных шляхтаюпрадстаўнiкоў. Абраны ад свайго павету, Гейш*тар езьдзiў па ваколiцах i назiраў, як манiхвэстправодзiцца ў жыцьцё.

Выхаваны на польскай рамантычнай паэзii(Гейштар быў сябрам Сыракомлi, i калi той па*

308 309

Каваль у каронеГутарка Сяргея Астраўцова

з Уладзiмерам Кiслымпра Станiслава Аўгуста Панятоўскага

Здарылася так, што гэтай падзеi на Беларусiамаль не заўважылi. А рэч вось у чым. Аднойчытры гарадзенскiя беларусы — гiсторык М. Тка*чоў, фiзык А. Мiлiнкевiч i мастак Ул. Кiслызаехалi у Воўчын каля Высокага*Лiтоўскага(гэта Камянецкi раён) ды раскапалi там рэшткiпахаваньня апошняга караля Рэчы ПаспалiтайСтанiслава Аўгуста Панятоўскага. Празь нека*торы час пра тое даведалiся у Варшаве й Менс*ку. А сёлета ў траўнi згаданай тройцы (а такса*ма кiраўнiку Белрэстаўрацыi зь Менску Кана*валенку) былi уручаныя ўзнагароды*адзнакi«Заслужаны для культуры Полыпчы». Словам,адбылося нешта для грамадзкае думкi як быц*цам зразумелае (штосьцi каштоўнае знайшлi —атрымалi узнагароды), але й не зразумелаезусiм. Навошта, скажыце, выкопваць гэтага ка*раля? Што зь iм далей рабiць? Хто ён увогулетакi?.. Усё тут патрабуе тлумачэньняў. Іпаколькi двое ўдзельнiкаў экспэдыцыi — людзiвельмi занятыя (доктар гiстарычных навукМ. Ткачоў зараз у Менску кiруе Грамадой, а да*цэнт Купалаўскага унівэрсытэту А. Мiлiнкевiчпрацуе намесьнiкам старшынi Гарадзенскагагарвыканкаму па культуры), карэспандэнт ННзьвярнуўся па тлумачэньнi да трэйцяга — мас*така*рэстаўратара Музэю гiсторыi рэлiгii

у Iркуцку, дзе ён гандляваў абуткам. А ў 1872быў вызвалены i асеў у Польшчы.

У некалькiх разьдзелах успаміны датычаццаспрэчкi пра стасункi памiж Лiтвой i Каронай, боня ўсе, як Гейштар, былi прыхільнікамі Польшчызамест Рэчы Паспалiтай. Тут галоўным ягонымпрацiўнiкам быў Канстанты: Каліноўскі.Варункi дваццатага стагодзьдзя цалкам зьмянілігэтую постаць, а з*за таго, што «umiarł szybko jadą»,няшмат засталося ад ягоных поглядаў ды памк*неньняў.

310 311

згнiлi й абрынулiся долу, пахаваўшы пад сабойусё, што яшчэ магло быць вартага. Ляпнiна аб*сыпалася... А касьцёл быў незвычайны.Эвангэлiсты зь пясочнiку на франтоне стаяць!..

Мы знайшлi тое мейсца, дзе стаяла труна,пачалi капаць. Перакапалi ўсе да драбнiцы,перабралi рукамi. Паўдня патрацілi, але дасталiбатата знаходак арлоў зь «Цёлкам», радавым гэр*бам Панятоўскiх, ды iншых. У Варшаве чамусьцiсамы горшы арол апынуўся, хоць я ў Менск пе*радаваў вельмi добрага. Дзесьцi па дарозе, мусi,папрылiпалi арлы да рук.

А як з самiм нябожчыкам?Костак мы не знайшлi. Але, як паказалi пазь*

нейшыя досьледы, дробныя рэшткi костак былi.Мы гэтага ня ведалi, калi везьлi з сабой у Горад*ню мех рэшткаў: абцасаў, стужак, залачоных га*луноў i каралеўскай шаты, якой была пакрытаятруна і якой нiбыта любiў ахiнацца сам кароль.Дошкi ад труны пакiнулi на мейсцы,прыхiнуўшы да мура.

Была восень. Мы вырашылi пачакаць да вяс*ны й тады зноў пашукаць косткi, можа, думала*ся нам, iх нехта перахаваў. Тады, як мымеркавалi, i паведамiм пра знаходкi ў польскаеконсульства, каб рэшткi караля перахавалi, як iналежыць, на Вавэлi. Тады якраз у Польшчы па*чыналася кампанiя рэабiлiтацыi Панятоўскага.Доўгi час яго лiчылi здраднiкам, якi давеў краі*ну да згубы, а таму, маўляў, ён ня мае маральна*га права быць пахаваным разам зь iншымiкаралямi ў Кракаве. Цяпер жа шмат хто зьмянiўдумку: у тым становiшчы Панятоўскi ня могдзеіць іншакш, а ў палякаў былi й больш грэш*ныя каралi.

Ул. Кiслага, якi дагэтуль не абцяжараны нiякiмiпасадамi...

— Аднойчы, — пачаў Ул. Кiслы, —А.Мiлiнкевiч вяртаўся ад сваякоў зь Беластоку.Ехаў ён праз Высокае. Як чалавек, заангажава*ны гiсторыяй, заехаў у Воўчын i пачуў там та*кую гiсторыю... Пасьля вайны, калi апошнiкаталiк пакiнуў Воўчын, савецкiя пагранiчнiкiаднае начы абрабавалi касьцёл. Шукаючы каш*тоўнасьцяў, яны растрыбушылi ўсё пахаваньнекараля. Перад тым (iснуе пасьляваенны акт пе*радачы касьцёлу) усё было цэлае — i абразы, iусё астатняе... Апавядалi таксама, што каралеўс*кую карону прысябечыў мяйсцовы каваль. I ўгэтай кароне ён, як мужык вясёлы, выходзiў ча*сам патанчыць на вясельлях. Карона, казалi,была з простага жоўтага мэталю, вiдаць, з брон*зы, i пазалочаная.

— Па*мойму, у кнiжках напiсана, што яна былаз тамбаку... Але што адбывалася далей?

— Прайшло батата часу. Падрос Мiлiнкевiчаўсын, пачуў ад бацькi (заўзятага, дарэчы, крааяз*наўцы) гэты аповяд i давай яго агiтавацьзьезьдзiць туды. Ну, а Мiлiнкевiч прапанаваўдалучыцца мне. Запрасiлi таксама, як архэоляга,Ткачова. Выпiсалi прапускi ў памежную зону дыпаехалi.

Каваль тады ўжо памёр, але нам удалося ад*шукаць ягоных дачку й сына. Высьвятлiць, праў*да, нiчога не змаглi. Цi то яны баялiся казаць, цiпапросту нiчога ня ведалi. Ускосна мы зразумелi,што карона трапiла ва ўтыль — каляровыя мэталi.Абмянялi, напэўна, у ганучнiка на муку й соль.

Раз такая справа, мы пайшлi да касьцёлу. Атамака вецер гуляе, страха абдзёртая, кроквы

312 313

ный сделаем». Як? Тут, у Белавескай пушчы?Для каго, для зуброў?.. Зрэшты, ім было ня таксьмешна, як дзіка.

Ну а апроч Цьвяткова, ніхто больш гэтай спра*вай у нас не цікавіўся. Хоць усё гэта наша гісто*рыя, наша зямля. Гарадзенскія гісторыкі наогулда Мілінкевіча ставяцца нядобра, з рэўнасьцю.Маўляў, фізык, мог бы фізыкай і займацца. Алей самі яны гэтага рабіць ня стануць. Я магу зра*зумець іхнюю зайздрасьць. Яны сабе нават даз*воліць такога ня могуць: паехаць за 300 км шу*каць пахаваньне караля.

— Кароль. Кім ён быў для нас? Чужым ці не?— Асоба, вядома, не зусiм пасьлядоўная. Лес

ягоны трагiчны. Атрымалася, як у тым кiтайскiмпраклёне: каб ты жыў у цiкавыя часы. Як мы за*раз... Яго асуджаюць за тое, што падпiсаў падзелРэчы Паспалiтай i паехаў у Пецярбург да Каця*рыны. Цяжка пра гэта казаць, i думаю, я ня самыкампэтэнтны ў гэтым пытаньнi чалавек. Адно яведаю жалезна: Ст. А. Панятоўскi, а для нас ёнбыў перадусiм не каралём, а вялiкiм княземлiтоўскiм (хоць, вядома, калi ён бываў у Гораднi,усе крычалi: вiват, кароль!), шмат зрабiў дляБеларусi. Узяць наш горад. Калi ён разбудавау*ся? Менавiта пры Панятоўскiм.

У Польшчы пасьля хвалi рэабiлiтацыi да ягозноў узьнiкае варожасьць. Маўляў, масон i на*огул здраднiк. Хоць для Польшчы ён таксамазрабiў багата карыснага. Тыя ж Лазенкi, Вiлянув...

— Калi я тады адразу надрукаваў нататку правашыя пошукi, мне сказалi пра незадавальнень*не гарадзенскiх палякаў, маўляў, я замахнуўся начысьцiню каралеўскай крывi. Але зьвесткi пратое, што дзед караля быў пазашлюбным сынам

Карацей, нам хацелася цалкам датрымаць усеправiлы, каб не выглядаць вандаламi. Можа,пазьней палякаў гэта якраз i кранула.

Аднак захаваць у таямнiцы гэткую справуаказалася амаль немагчыма?

Пра нашае адкрыцьцё стала вядома, i неўза*баве мы зь Мiлiнкевiчам даставiлi знойдзеныярэшткi ў Мiнiстэрства культуры ў Менск. Далейiх перадалi ў рэстаўрацыйныя майстэрнi Дзяр*жаўнага музэю. Для iх зрабiлi адмысловуюскрынку, якая потым была ўрачыста перададзе*на камiсii з Варшавы. У тую камiсiю ўваходзiлiвядомы антраполяг (адмыслова дзеля гэтагапрыляцеў аднекуль з Афрыкі), дырэктар Кара*леўскага замку, дырэктар Лазенак... усяго 13 асо*баў. Вяртаючыся дадому, яны без папярэджань*ня заехалi да нас у Горадню. Я так зразумеў, кабспраўдзiць, цi няма ва ўсiм гэтым «качкi». Мянеперапытвалi асобна — як, што, дзе знайшлi? Аў*вечары па трэйцяй праграме польскага радыё яўжо пачуў паведамленьне пра падзею. Палякi —рамантычны й сантымэнтальны у гэтым народ.Скрынку тады ж ўрачыста пры сьвечках унесьлiў палац: «Круль знув повруціў до Варшавы».

— Пасьля гэтага справай нарэшце зацiкавiлiсяй з гэтага боку мяжы, і да цябе наведаліся зкiнакамэрамi...

— Гэта рэжысэр У. Цьвяткоў узяўся рабіцьфільм пра Панятоўскага, Агінскага й яшчэ ка*гось. Здымалі ў мяне ў майстэрні, здымалі нас уВоўчыне, здымалі, як мы шукаем, распытвалі, якмы ставімся да разбурэньня касьцёлу. Дарэчы,палякі з нашых рагочуць. Яны спыталіся ўМіністэрстве культуры, як думаюць выкарысто*ўваць касьцёл. Ім адказваюць: «Ну, зал концерт*

314 315

гось падобнага, чаго ня скажаш пра землякоў.Стаялi напышлiвыя, як сычы. Нiхто нават непацiкавiўся, хто я такi, не кажу ўжо правiншаваньнi... Затое палякi сказалi, што польскаякультура ацанiла наш учынак. У вадказМiлiнкевiч сказаў слова па*польску. Пачаў з таго,што няма нiчога дзiўнага ў тым, што чатыры бе*ларусы зрабiлi гэтую справу. На што ў вiцэ*мiнiстра Ягелы крыху апусьцiлася скiвiца. Якпотым мы даведалiся, ён перад тым быў на не*прыемнай размове зь беластоцкiмi беларусамi.Вырашыў, мабыць, што мы зноў пачнем сваебочкi кацiць, хоць i па*польску. Дарэчы, менска*му мiнiстру перакладчык тлумачыў польскiяпрамовы на расейскую мову.

Потым былi шампанскае й вiншаваньнi. Уразмове зь Ягелам я сказаў, што не адчуваюнiякай заслугi. Была прыватная выцечка бязьнейкага адмысловага намеру... Ён адказаў, штогэтыя ўзнагароды папросту не раздаюцца (завыслугу iх не даюць. Перад намi такую атрымаўчалавек, якi знайшоў у Польшчы й адрэстаўра*ваў карцiну Рэмбранта). Я яму кажу, што пра*цую ў беларускай культуры 12 гадоў i — нiц. Атут — ворэк зь цюхамi i маш баба пляцэк. А ёнтады адказвае: нех пан так не лiчы. Зробiлiшьмытак, бо естэшьмы уважны до людзi...

Пасьля ўсяго была вячэра ў гатэлi «Вiкторыя».Зьдзiвiла пры знаёмстве з польскiмi дзеячамi

культуры тое, што большасьць зь iх выйшлi зьБеларусi, з заходняй. Усе яны маюць сантымэнтда нашага краю. Яны кажуць: мы мусiлi ўцякаць,каб жыць як людзi, а не сярод белых мядзьведзяў.

Пасьля гэтых сустрэчаў я перастаў баяццапольскай iнвазii. Нам патрэбныя трывалыя кан*

беларускага магната Сапегi, я вычытаў у польскайкнiжцы «Спрэчка пра Станiслава Аўгуста»...

— Гэта ўсё праз нашых гiсторыкаў, якiм вартабыло б быць больш уважлiвымi да асобы Паня*тоўскага. Мацi караля — з Чартарыскiх, аЧартарыскiя — стары беларускi род. Дзед караля— Панятоўскi — нават па*польску пiсаў сваепрозьвiшча праз «ў». Карацей, Станiслаў Аўгуст— чалавек з нашых земляў. I ён роўна дзялiў сваевысiлкi памiж Польшчай i Вялiкiм КняствамЛiтоўскiм. Ня так, як цар Пётар I, якi забраў усiхтутэйшых майстроў да сябе у Расею ды забаранiўу нас рабiць каменныя пабудовы. Але ж цара ўнас шануюць, а пра караля, пры якiм магутнаеразьвiцьцё атрымалi нашыя гарады, расквiтнеламэцэнацтва, нават не згадваюць...

— Самы час распавесьцi пра ўрачыстасьць уВаршаве, у якой табе давялося браць удзел.

— Сёлета ў траўнi нам затэлефанавалi зпольскага консульства ў Менску й запрасiлi нацырымонiю перазахаваньня каралеўскае труныў Варшаву. Перазахаваньне мелася адбыцца укатэдры сьв. Яна, але не адбылося. Як я ўжо казаў,пачалася новая хваля антыпанятоўскiх настрояў.Тым ня менш, нас прынялi спачатку ў Польскiмфоньдзе культуры, а пасьля ў Мiнiстэрстве куль*туры й мастацтва. Уручэньне нам адзнакаў былопрымеркаванае да падпiсаньня культурнае дамо*вы памiж Беларусьсю й Польшчай. Зь Менскудзеля гэтага прыехалi мiнiстар культуры Вайтовiчi старшыня Фонду культуры пiсьменьнiк Чыгры*наў. Менскiя з парогу паставiлiся да нас халодна,ня ведаю чаму.

На ўручэньнi ўсё было ветлiва й прыгожа. 3боку палякаў мы не адчувалi нiякае пыхi цi ча*

316 317

Антон Сiюль

Сны

Холодным травеньскiм ранкам я брыду падруку праз старыя прысады ліпаў i дубоў. Іх ва�ранёныя камлi зiхцяць, як мораная глiнавелiзарных вазаў.

Сьцяжына йдзе ўгару. Дрэвы расступаюццаперад вялiкай бажнiцы, да якое з дарогi вядуцьцыкляпiчныя каменныя прыступкi. Руды гранiт,рудая цэгла, хвалi дахоўкi зачароўваюць сваёйматар’яльнасьцю сярод акварэльнага паветра.Здаецца, гэтая спаруда толькi вылузалася з гус�тога дзiрвану.

Гранiтны партал шырока расхiнаецца, дэман�струючы сiлу падуг, якія нясуць высокую стром�кую званiцу.

Гостры шпiль тускна мiгцiць, як нэонаваяхiрургiчная прылада. Бажніца зьдзiўляе праста�тою й дакладнасьцю. Стрэхi кожнае яе часьцiны— нібыта роўнiцы прыступкаў, ад сакрыстыяўда абсiды, ад трансэпту да наваў, ад званiцы —да неба.

Я доўга пасьля шукаў гэты храм. Але ў Вiльнiяго няма...

Дойлiдзтва ўвасабляе сыстэму ўяўленьняўлюдзей пра iх месца ў прасторы, пра iх бiялягiчныоптымум i здавён узвышаецца па*над iншымiвiдамi чалавечай дзейнасьцi. Архiтэктура якфактар татальны, ствараючы штучныя

такты зь iмi, хоць яны й па*рознаму да нас ста*вяцца. Але факт: частка нашай культуры, нашыхмазгоў апынулася там, i трэба з гэтага неяк ка*рыстаць.

— Няўжо гэтак лагодна вашыя гутаркiпрацякалi ўвесь час?

Я мусiў сказаць iм, што мне няўцям i наогулгэта насьмешка, калi пiшуць, што польскiшляхцiц Ян Луцэвiч стварьгў беларускуюлiтаратуру. Яны мне адказвалi: ня мусiце крыў*даваць, бо мы не прыдаем гэтаму адмысловагаэтнаграфiчнага сэнсу. Маўляў, яны гавораць такдзеля скарачэньня, але маюць на ўвазе тэрыто*рыю Рэчы Паспалiтай. А падтэкст можа быць iтакi: наша ж гiстарыяграфiя прывучыла, што калiшляхта, дык толькi польская.

Але я не заўважыў, прынамсi ў культурнымасяродзьдзi, жаданьня праглынуць нас дый год*зе. Яны казалi, што хочуць, каб у нас быў нар*мальны край, нармальная культура. Калi б у насна Беларусi не руйнавалi, а стваралi, яны гато*выя спрыяць нам. Дырэктар Каралеўскага пала*цу ў Варшаве А. Гэйштар (нядаўна ён ужо наве*даў Горадню. — С. А.) сказаў, што калi будзе ад*наўляцца Гарадзенскi замак, яны дапамогуцьузнавiць iнтэр’еры.

Яшчэ ў гутарцы згадваўся Адам Мiцкевiч, i ясказаў усё, што думаю. Адказ быў наступны, кры*ху iранiчны: што ж нам рабiць з жыдабеларусам(палякi нядаўна высьветлiлi, што ягоная мацi —Маеўская — паходзiць з жыдоў), польскiм паэ*там, якi па*польску сказаў: «Лiтва, Айчынамая!»?..

Мы маем агульную гiсторыю, i нам досыцьужо адмаўляцца ад свае спадчыны.

318 319

шы памiж iмi, пасьля — навыперадкi слупуюцьпляцоўкi ўнiяты, кальвiнiсты, юдэi, музульмане,стараверы... Такiя задачы ня ставiлiся перад сак*ральнай архiтэктурай нi на Апэнiнах, нi ўСкандынавii. Славуты Гляўбiц праектаваўбажнiцы для ўсiх канфэсiяў, за 30 гадоў (з 1737па 1767) зьнiтаваўшы iмi край ад Вiльнi даМсьцiслава, ад Полацка да Сталовiчаў. Роз*насьць канфэсiяў стала беларускай этнiчнай ад*метнасьцю, што прадвызначала й сьвецкую тра*дыцыю. Замкi, палацы, ратушы, кампiлюючы ўсабе ўсе кшталты, арганiчна ўваходзiлi ўбеларускi ўрбанiстычны краявiд.

Беларускае дойлiдзтва было сьведчаньнемадметнасьцi, саматоеснасьцi краю падчас нава*лы акупантаў. Цi можна сабе ўявiць, што, ска*жам, немцы пераўтваралi гарады Бэльгіі цiФранцыi ў руiны, каб паставiць на iх фартэцыi?Цi магло такое рабiцца хоць у якiм закутку Эў*ропы? Расейцы гэта зрабілі на Беларусi,спляжылi да рэшты магдэбурскiя гарады з ты*сячагадоваю спадчынай.

Якiя пачуцьцi вярэдзiлi душу Залескага, якінапiсаў панараму яшчэ не разбуранага, але асуд*жанага да страты Берасьця?.. Зграбныя касьцё*лы, вялiкiя кляштары, старасьвецкія камянiцы,белы*белы горад. Але ўсё ўжо падрыхтавана давыкананьня прысуду. Залескi быў чалавек ту*тэйшы, не пазбашлены таленту й сумленьня,прыняў удзел у паўстаньнi 1831*га, быў засуд*жаны сам, сябраваў з Шаўчэнкам, Норвiдам, неўстрымаўся і ў 1863*м... Цi ня лёс Берасьця йБабруйска, якiя мастак увасобiў тады, як быўяшчэ зусім малады, сфармавалi яго як патрыё*та? Гэтаксама, як i праз стагодьдзе лёс

вымярэньнi, ёсьць начыньнем для цывiлiзацыi.Яе сьценкi адмяжоўваюць людзтва ад вонкавагасьвету й замыкаюць ва ўнутраным, дзе ўжоархiтэктурны кшталт дыктуе сваю ўсеабдымнуюсыстэму эстэтычных ўяўленьняў.

У розныя эпохi розныя народы па*своймуiнтэрпрэтавалi гэты фактар. Адныя рабiлi калё*ны ў выглядзе людзей, другiя — паставы людзейу выглядзе калёнаў. Адныя прамаўлялi празархiтэктуру, другiя падпарадкоўвалiся ёй. Адныянароды пакаленьнямi будавалi пiрамiды й вялiкiясьцены, другiя будавалi для сябе, не вырастаючыў гатовым начыньнi, а карыстаючыся iм.

Беларусь, на працягу стагодьдзяў пазбаўле*ная магчымасьцi ўголас прамаўляць праз рэлiгiю,гаспадарства й пiсьменства па*свойму,знаходзiла выраз сваей тоеснасьцi ў будаўлянайтрадыцыi. Да прыкладу, што ў нас больш краса*моўна сьведчыць пра Рэфармацыю, як ня тузiнзбораў эвангелiкаў мяжы XVI—XVII ст. У тойпэрыяд архiтэктура на Беларусi стала сродкампалемiкi. Фармуючыся, яна фармавала людзей ўнесупынным дыялёгу. Бо не было аднойiдэалёгii, аўтарытарнай тыранii, каб дыктавацьманалёг каменных муроў.

Для народаў, канфэсiяў i станаў дойлiдзтвабыло адной моваю, якую прымушаны быў слу*хаць кожны. Вось жа ня кожнага прымусiш узяцьу рукi «ня тую» кнiгу, зайсьцi ў iншую бажнiцу.

Розныя канфэсii iмкнулiся сьцвердзiццапразь вiзуальнае ўвасабленьне сваей рацыi ўвыглядзе храма. Гэтае стваральнае спаборнiцтваў вышынi, харастве й бляску сфармавала фонурбанiзацыi ў ВКЛ. Калi на плошчы ставiлi цар*кву, тут жа было месца й для касьцёла, для рату*

320 321

адчуваў эўрапейскую традыцыю старабеларус*кай архiтэктуры.

Для беларусаў архiтэктурная спадчына, якаяне давала забыцца пра мiнуўшчыну краю, сталакрынiцай натхненьня. Адноўлены жанр —архiтэктурны краявiд, якi меў глыбокую трады*цыю, стаў у XIX стагодзьдзi выключнай магчы*масьцю культурнiцкае апазыцыi акупантам.

Неўзабаве пасьля падзелаў Рэчы Паспалiтайна Беларусь прыяжджае Юзаф Пешка. У 1793—1812 гг. ён жыве ў Гораднi, Менску, Вільнi, Ду*коры, наведваецца ў Расею. Мастак мысьлiў сябеяк манумэнталiст, не без прэтэнзiяў на эпiчныятэмы (дарэчы, як i яго настаўнiк Ф. Смуглевiч).Але застаўся ў беларускiм мастацтве як партрэ*тыст i аўтар ёмістага цыклю архiтэктурныхкраявiдаў Беларусi. Шляхотны ўтульны Менск,легендарны Магiлёў, што мажна разьлёгся паДняпры, Віцебск, пра якi з захапленьнем казаўРэпiн: «Божа*ж мой, гэта ж наш расейскi Тале*да!» Руіны замкаў, вулiцы гарадоў у Пешкi нiбыпаснулi. Сон апанаваў Беларусь, але велiчныямуры, ветразi барочных франтонаў, званiцы,шпілi памятаюць як бруiла тут жыцьцё, якiя быліфэсты ды кiрмашы.

Яну Дамелю пашанцавала меней. Пасьля Та*больска, Томска ды Енiсейска ён селiцца ў1822 г. ў Менску, дзе i спачыў. У Сiбiры ён раз*малёўваў касьцёлы, на Беларусi браўся за гіста*рычную патэтыку. Але там, дзе быў шчыры, зас*таўся непераўзыдзены. Вiльня паўстае ў ягоныхпрацах, як велiчная дэкарацыя для гiстарычнаедрамы. Людзi дзеюць пад калёнамi вечнага го*раду як недарэкi, што парушылi яго мэмарыяль*ны спакой.

панiшчанай цывiлiзацыi фармаваў моладзь, якаяпраз разуменьне стратаў i горыч, высьпявала дапалiтычнае барацьбы за незалежнасьць.

Зь iншага боку, што адчувалi тыя расейцы*мастакi, што прыбылi на Беларусь зь легiёнаміакупантаў i «засвойвалi» гэты край? Трутнёў,Струкаў, Гразноў, пасканчаўшы Строганаўскуювучэльню ў Маскве, прыбылi сюды ў 1863—1864 гг. з афiцыйным заданьнем. Яны нястомнашкiцавалi, пiсалi акварэлi, «фіксуючы» то адзiн,то другi храм, будынак, руіну. Рабiлася гэта вы*барачна, адлюстраваньню падлягалi помнiкi пра*васлаўя й «русскости» ў Северо*Западном крае.Для Д. М. Струкава гэта была адна вялiкая экс*пэдыцыя 1864 году — Полацак, Магiлёў, Нясьвiж,Менск, некалькi мястэчак. Дзёньнiк, палявыязапісы, стос малюнкаў — прызначалiся длямэтраполii. Але iх вызначае шчырасьць, даклад*насьць дакуманта, якi сьведчыў, што край незусiм... «русский».

Для прафэсара I. П. Трутнёва Вiльня стала даскону месцам падзьвiжнiцтва. Седзячы тут, якна высьпе, наракаючы, што сярод дапаможнiкаўдля маляваньня ў Вiленскай школе «в русскомвкусе нет ни одного», ён сумленна фiксаваў тое,што бачыў: праваслаўную готыку Вiльнi, цэрк*вы, крыжы, камянi Полацка, Вiцебска,Мсьцiслава ды iнш. В.В. Гразноў быў побач зТрутнёвым, але ягоныя iнтуiцыя i густ падказвалiсвой кiрунак Сынковiчы, Мураванка, Лiда, га*радзенская Каложа... зноў Вiльня. Апроч таго,яму не чужыя былi й амбiцыi дасьледчыка, пуб*ліцыста. Яго iлюстрацыямi аздобленыя кнігі П. *М. Бацюшкава, трэцi том «Живописной Рос*сии». Бадай, ён, як нiхто зь яго суайчыньнiкаў,

322 323

ны ўсе — «вечныя». Па*дзiцячаму рыдаць надпяшчаным горадам, што змыла хваля, ды каўтацьсваю безабаронную роспач прымушалібеларускiя пэйзажысты*«рамантыкi», былыяпаўстанцы, вязьнi, эмiгранты...

У Дабужынскага ў гарадзкiх краявiдах большсвайго «Я*а». Пазбаўлены iлюзiй i самагiпнозу,ён быў нават саркастычны, малюючы адно гара*ды. Вiльня, Пецярбург, Лёндан, Мюнхен, Нэа*паль i ўрэшце Вiцебск, дзе быў дырэктарам на*роднай мастацкай школы. Але якiя яны ў ягорозныя! Пецярбург, чыю архiтэктуру ён выву*чаў «па*сапраўднаму» — гэта горад*манэкiн, уякiм самотна й страшна. Ужо жывучы ў Коўне,ён здолеў асэнсаваць Пецярбург, рыхтуючыiлюстрацыi да Дастаеўскага. Гарады Захаду зьнiзкi «Гарадзкiх сноў» 1912—1922 гг. — для ягопроста Горад. Але колькi летуценнасьцi ўвiленскiх i вiцебскiх краявiдах! Тут ён дома, тутён гаспадар, але тут iзноў усё, як у сьне. На золкуцi на апошнiм промнi спыняе ён гадзiньнiк, боастатняе — толькi чужынскi тлум. Старажытнаягiсторыя, паданьнi i ўсе гарадзкiя таямнiцыВiльнi й Вiцебска былi яму вядомыя. «У асобеДабужынскага, у яго мастацкай творчасьцi злу*чаўся рускi вялiкадзяржаўны шовiнiзм зьбеларускiм контррэвалюцыйным нацыянал*дэ*макратызмам.» («Полымя рэвалюцыi», № 3 за1934 г.)

Зь яго работаў глядзеў Беларускi горад.Пустымi вачнiцамi храмаў, падсьлепаватымiвокнамi, нiшамi, аркамi некалi слаўнага места,якому ўжо наканавана было пайсьцi ў нябыт...

У Шагала ня Вiцебск сьпiць, а самы сон на*поўнены, насычаны Вiцебскам...

А ў Менску Дамель не ўстрымаўся ад простыхі шчырых замалёвак гораду й навакольля...

Калi гляджу на здымак Н. Орды, не магу незьвярнуць увагi ад шчыльна самкнёных вуснаўпрацавiтага ўпартага чалавека, ад засяроджана*га позiрку з*пад ссунутых броваў. Пакаштаваў*шы, як i Залескi, паўстанцкага быту, у 1832*ммусiў зьехаць у Парыж, дзе вучыўся мастацтву.А па вяртаньнi на Радзiму абыйшоу яе ўздоўж iўпоперак. Як трубадур славiць сваю абраньнiцу,ён славiў свой край. 280 аркушоў у 8 сэрыях —гэта мог зрабiць тоькi мэтанакiраваны ўпартыпрацаўнiк. Тое, чаго не магчыма зрабiць куляй— абесьсьмяроцiць здабыткi свайго народу, баль*шыня якiх не перажыла твораў Орды. Яму ад*нолькава блізкiя старажытная царква i новыкасьцёл, сялянская хата i рамантычны палац,усё ў гэтым краi было ягоным. Дакумэнтальныязамалёўкi, часам ляпiдарныя, але прасякнутыярамантыкай адыходнае эпохi, захавалiся «на па*мяць».

Рамантычны пэйзаж iснаваў у многiх наро*даў. Але нiдзе ён не набываў такой сацыяльнайзначнасьцi. Не само па сабе мiлаваньне дэталямiархiтэктурнага краявiду, а той падтэкст, якi яноможа несьцi, рабiў яго такiм устойлiвым, самымнацыянальным жанрам. Гэта ня проста замак нагары, — яго патрушчылi сёньняшнiя акупанты,гэта ня проста палац, — яго гаспадар ужо заката*ваны ў Сыбiры, гэта ня Ратуша, дзе грае аркес*тар па сьвятах, — яе ўжо загадалi зруйнаваць, гэтыкасьцёл ўжо не касьцёл, а кляштар — не кляш*тар. Гэта край наш, якi ўжо ня наш.

Афорты Пiранэзi, цi вэдуты Бэлотта ня мелiпатрэбы «вязаць вузялкi» на ўспамiн, iх успамі*

324 325

«...Мiнiн у сваей творчасьцi захапляеццапапскiм рэакцыйным барока...» («Трыбуна мас*тацтва», № 4 за 1925 г.)

Больш здолеў зрабiць Драздовiч. Ёнлiтаральна фэтышызаваў краявiды гарадоў i мя*стэчак, руiны й курганы. У Драздовiча яны паў*стаюць нiбы на iншай плянэце, на якой няма па*кутаў i занядбаньня. А сапраўды фантастычныясны пра Месяц i Марс нiбы падгледжаныя з вак*на рэальнае хаты. Там iснавала яго Беларусь, умурох замкаў Лiды i Крэва, менскага Трыбуна*лу, у гляўбiцавых вежах, пругкiм барока...

Рэлiктавы рамантызм...Невыпадкова й сёньняшняе Адраджэньне

распачыналася ў суполках, дзе была рупнасьцьпра архiтэктурную спадчыну, як квiнтэсэнцыюнацыянальнай традыцыi. Увага да ацалелыхпомнiкаў, старых фатаздымкаў, рэканструкцый,малюнкаў Пешкi, Орды, Драздовiча будзiлi сьвя*домасьць. Сфармавалася цэлая плынь убеларускiм мастацтве, лiтаратуры, кiно 80*90*хгг., якая стала найбольш адэкватнай праявай на*цыянальнай сьвядомасьцi, здольнай аб’яднацьусю культурную частку грамадзтва ўнезалежнасьцi ад сацыяльных станаў, адукацыiй нават мовы. Акцыi гэтага руху, да прыкладу,перад будынкам першай опэры (пляц Волi), сталiпраявамi рэальнай палiтычнай апазыцыi.Супрацiў гвалту над натуральным асяродкам, уякiм да расейскай акупацыi йснавала беларус*кая цывiлiзацыя, стала ня столькiсупрацiўленьнем камунiстам, колькi тамумэханiзму, што быў запушчаны напрыканцыXVIII ст. Гэтая акалiчнасьць ня мае простых ана*лягаў у пасьлякамунiстычнай Эўропе. Наша

Адраджэньне й лес здабыткаў дойлiдзтва, якматар’яльнага ўвасабленьня спэцыфiкi духова*га, мастацкага й палiтычнага досьведу нацыi,адзiнага й непадзельнага, зьнiтаваныя ў адзiндвухсотгадовы боль.

326 327

Яўген Анішчанка. Просім, пан генэрал: 1994,№ 7.

Андрэй Шпунт. 600 рублёў золатам i 700 срэб*рам. Сiмяон Полацкi — выдатны дзяяч беларус*кай культуры?: 1997, № 27—28.

Андрэй Шпунт. Цудоўная фартуна шляхці*ца Валіцкага: 1997, № 29—30.

Андрэй Шпунт. Авантуры яго жыцьця: Дапартрэту генэрала Хадзькевіча: 1998, № 10.

Генадзь Сагановіч. Сьмерць палявога гетма*на: 1993, № 13.

Андрэй Шпунт. Беларускі палкоўнік Кан*станцін Паклонскі: 1997, № 25—26.

Андрэй Шпунт. Юда Макавэй РэчыПаспалiтай: палкоўнік габрайскага палка лёгкайкавалерыі Берэк Ясялйвіч: 1996, № 38.

Андрэй Шпунт. «Я Бацькаўшчыны не перажы*ву...»: генэрал*лейтэнант інжынэрыі ВКЛ ЯкубЯсінскі: 1998, № 6.

А. Дз. Расеец малюе Менск: 1992, № 9.Сяргей Рыбчонак. Радавод Міцкевіча: 1993,

№ 17.Мілаш пра Гейштара, Гейштар пра Каліноўс*

кага: 1991, № 2.Каваль у кароне. Гутарка пра Станiслава Аў*

густа Панятоўскага: 1991, № 3.Антон Сіюль. Сны: 1993, № 15.

Зьвесткі пра публікацыю тэкстаўзборніка ў газэце «Наша Ніва»

Генадзь Сагановіч. Contra Tyrannos: 1997, №1—2.

Андрэй Катлярчук. Першы ў сьвеце дзяржаў*ны банк і першыя банкноты: беларускі сьлед:2006, № 40.

Алег Дзярновіч. Смак бяседы: 2006, № 31.Алесь Белы. Cerevisia Albaruthenica. Пор*

тэр: 2006, № 16.Вольга Бабкова. Карчма: 1997, № 32.Valancin Kaіnin. Vuиniouski sљytak: 1993, № 18.Валяньцін Калнін. Maestri comacini: 1996, № 7.Антон Сіюль. Стары хрост: 1993, № 14.Алег Дзярновіч. Маўклівы кляштар Сапегі: 1991,

№ 3.Алег Дзярновіч. Ордэн Сьвятой Брыгіты: 1993,

№ 14.Андрэй Шпунт. Габрыэль Грубэр — беларускі

езуіт. 1997, № 15—16.Ю.Ш. Радзівілы: больш чым багатыя, больш

чым магнаты, больш чым род: 1992, № 6.Аляксей Бацюкоў. Авантура беларускай

шляхты: 2006, № 40.Генадзь Сагановіч. Crimen Perduellionis, або

справа смаленскага ваяводы: 1996, № 10.Януш Тазьбір. Партрэты ў плямах: Гісторыя

за кратамі суб’ектыўнасьці: 1996, № 32.Наталя Гардзіенка. Патрыятычная зорка

«Мадам дэ Бар»: 2000, № 5.

328

Documents

rec - Kamunikat.orgpdf.kamunikat.org/download.php?item=20088-1.pdf · дала 380 тыс. кв. км, а ад 1678 г. 306 тыс. кв. км і ўжо не змянялася амаль