Czasy Nowożytne tom 11/1997 Periodyk p ośw ięcony dziejom polskim i pow szechnym od XV do XX wieku

Janusz M ałłek (Toruń)

Reform acja w Polsce i w Prusach w XVI wieku.(Podobieństwa i różnice)

W L ondynie w latach I838 i 1840 ukazało się d rukiem dzieło h rab iego W aleriana K rasińsk iego trak tu jące o historii refo rm acji w P o lsce1. H rab ia K rasińsk i, kalw inista, zna laz ł się w A nglii, a potem w Szkocji ja k o em igran t po pow stan iu listopadow ym 1830/31 roku. B ył on także au torem książki zaw ierającej w ykłady z h isto rii religii n arodów słow iańsk ich2. „T he R eform ation in Po land” W aleriana K rasińsk iego było p ie rw szą n o w o czesn ą syn tezą h istorii po lskiej reform acji. U jrzało ono św iatło dzienne p a radoksa ln ie n ie w Polsce, lecz w A nglii, opublikow ane natu ra ln ie w języ k u ang ie lsk im , podczas gdy je g o po lsk i p rzek ład w yszed ł d rukiem dop iero w latach 1903— 1905J. Sam au to r zm arł w roku 1855 w E dynburgu i tam zosta ł pochow any.

W 1982 r. na konferencji h isto ryków reform acji w W ittenberdze w ygłosiłem referat pt. „P rusy K siążęce a refo rm acja w P o lsce”4. K onk luzją tego referatu by ła teza, iż m iędzy rozw ojem polskiej i p ruskiej refo rm acji istnieje ścisły zw iązek. S tąd ty tu ł n in ie jszego artykułu „R efo rm acja w Polsce i w Prusach w X VI w. P odob ieństw a i różn ice” . W ym aga ona jed n ak dalszego ob jaśn ien ia . O tóż w X V I stu leciu P rusy nie tw orzy ły ju ż je d n eg o tery torium , istniały bow iem Prusy K siążęce, lenno Polski, a także P rusy K ró lew skie inaczej zw ane Prusam i Polskim i, k tóre od roku 1454 a o sta teczn ie od roku 1466 w chodziły bezpośredn io w skład państw a polskiego. Jednak Prusy K ró lew skie do 1569 r. zachow ały au tonom ię po lityczną. M iało to sw oje reperkusje w organ izacji kościelnej. K ośció ł p ro testanck i (lu terańsk i) w P rusach K rólew skich w zasadzie pozostaw ał p oza struk tu rą K ościo ła p ro testanck iego w Polsce. C o praw da G o ttfried Schram m w sw ojej grun tow nej p racy o polskiej reform acji pt. „D er poln ische A del und d ie R eform ation 1 5 4 8 -1 6 0 7 ”5 om aw ia Prusy K rólew skie na rów ni z innym i p row incjam i: M a ło p o lsk ą R usią, W ie lk o p o lsk ą M azow szem czy L itw ą w ram ach R zeczypospo lite j P olskiej to je d n a k w iele p rzem aw ia za tym , aby je w yodrębnić. Faktem s ą b lisk ie w ięzi K ościo ła lu terańsk iego w Prusach K ró lew skich z K ościołem tego w yznan ia w Prusach K siążęcych, choć nie tw orzy ły one organ izacy jnej całości i w inniśm y je om aw iać osobno . W każdym razie trudno m ów ić w X V I w ieku o „ogó ln o p ru sk im ” K ościele protestanckim .

H isto rycy reform acji nie są w stan ie po dziś dzień odpow iedzieć do końca na kilka podstaw ow ych pytań do tyczących charak teru , a zw łaszcza przyczyn upadku tego ruchu re lig ijnego w Polsce. M yślę, że w do tychczasow ych badaniach sporadyczn ie uciekano się do m etody porów naw czej, k tóra m oże (choć nie m usi) być przydatna.

N in ie jszy referat je s t p ró b ą choć w skrom nym zakresie zastosow an ia tej m etody. O g ran iczając się do porów nan ia rozw oju p ro testan tyzm u w K oronie Polskiej i na Litw ie o raz w P rusach K rólew skich i P rusach K siążęcych w X V I w. p ragniem y skoncentrow ać się na k ilku kw estiach takich jak : stosunek spo łeczeństw a do reform acji, e tapy je j rozw oju , struk tu ra o rgan izacy jna now ego K ościo ła o raz stosunek do innych w yznań.

- 9 -

Z aczn ijm y od państw a, k tóre najp ierw ob ję ła refo rm acja tj. od Prus K siążęcych. O tóż, K sięstw o Pruskie sta ło się p ierw szym państw em luterańskim w E uropie. Już 6 lipca 1525 r. ks. A lb rech t H ohenzollern nakazał tutaj g łoszen ie „czystego” S łow a B ożego6. W prow adzen ie reform acji „od gó ry” spo tkało się rów nież z en tuzjastycznym przyjęciem „od d o łu” , zw łaszcza w K rólew cu gdzie kościo ły były przepełn ione w iernym i słuchającym i now ej nauki7. P rzy jm ow aniu nauki L utra sp rzy ja ło posług iw anie się język iem n iem ieckim przez p o k aźn ą część m ieszkańców m iast p ruskich . W ypadki oporu były sporadyczne z resz tą inspirow ane przez byłych K rzyżaków . N ajostrożn ie j postępow ano na w si gdzie zm iany w liturgii p rzeprow adzano stopniow o, aby nie drażnić w iernych. Już w roku 1530 przy ję to za obow iązu jącą K onfesję A ugsburską. Z nakom ity badacz reform acji w Prusach K siążęcych P. T schackert8 by ł zdania , iż po przeprow adzen iu w izytacji kościelnych i w prow adzeniu ordynacji kościelnej w 1544 r. K sięstw o Pruskie sta ło się ca łkow ic ie luterańskim . K olejny e tap dzie jów protestan tyzm u w P rusach K siążęcych w iązał się ze sporem w latach 1 5 4 9 -1552 o rtodoksji luterańskiej z osiandryzm em . który popiera! ks. A lbrecht. Z tego sporu o b ro n n ą ręk ą w yszed ł lu teranizm , który w 1567 r. usankcjonow ał sw oje w yznanie aktem Repelitio corporis doctrinae. Pojaw ien ie się w K sięstw ie Pruskim w raz z elek torem brandenbursk im (choć i n ieco w cześn ie j) konkuru jącego kalw inizm u nie zachw iało pozycji luteranizm u. D opiero w 1817 r. u tw orzen ie K ościo ła un ijnego (lu teran i kalw inów ) w prow adziło n o w ą ja k o ść kon fesy jną w Prusach. K ośció ł luterański w Prusach K siążęcych do 1587 r. m iał z pew nym i przerw am i ustrój episkopalny , później w prow adzono w je g o m iejsce ustrój konsystoria lny . K sięstw o Pruskie było azylem d la p ro testan tów z całej E uropy zw łaszcza z Polski. O sied lali się tutaj i szw enkfeld ian ie i m ennonici i b rac ia czescy. N iechę tn ie natom iast to lerow ano tutaj kato lików , nie dopuszczając ich ani do urzędów , ani na uniw ersytet. Ju ż w instrukcji w izytacyjnej ks. A lb rech ta z 31 m arca 1526 r. w art. 7 p rzew idyw ano usuw anie tych w szystk ich księży, k tórzy n ie zaak cep tu ją now ych zasad w iary9. W K sięstw ie P ruskim w prow adzono w całej rozciąg łości zasadę cuius regio, eius religio. N igdz ie , chyba w E uropie nie w prow adzono tak w cześnie „konfesjonalizacji lu terańsk ie j” .

Z kolei refo rm acja w P rusach K rólew skich nie m iała tak korzystnych w arunków rozw oju . Początkow o refo rm acja w T oruniu , E lblągu czy G dańsku by ła rów nie gorąco p rzy jm ow ana ja k w K rólew cu. Jednakże krw aw e rozpraw ien ie się k ró la Z ygm unta S tarego z rew oltą spo łeczna ja k i re lig ijną w G dańsku w 1526 r. zaham ow ało rozw ój refo rm acji, tej o fic ja lnej, na ćw ierć w ieku. R ozw ijała się ona nadal nurtem podskórnym , w ukryciu . D opiero w latach 40 ., pod koniec panow ania Z ygm unta S tarego, ośm ielano się na pow ró t do niej przyznaw ać. O b jęcie rządów w Polsce p rzez Z ygm unta A ugusta w 1548 r. zm ien iło d iam etra ln ie sy tuację p ro testan tów w Prusach K rólew skich , ja k z resz tą w całym państw ie p o lsko -litew sk im . Z arysow ały się w ów czas w yraźnie w spo łeczeństw ie Prus K rólew skich dw a obozy: protestanck i i kato licki. W m aju 1556 r. na sejm iku Prus K rólew skich (sz lach ta , w ielk ie i m ałe m iasta) p ro testanc i stw ierdzali, iż nie ch cą „now ej” re lig ii, o co się ich oskarża, ale g ło szen ia „czystego” S łow a B ożego „g łoszonego p rzez P ro roków , p rzez Jezusa C hrystusa Pana N aszego , A posto łów i ich praw nych następców ” , a le bez ludzkich b łędnych dodatków - do tyczy to sakram entów , a zw łaszcza W ieczerzy Pańsk iej. U w ażali oni, że ani pap ież , ani sobór, ani kanoniści nie m a ją p raw a w prow adzać zm ian do praw dziw ego, o rtodoksy jnego K ościo ła kato lick iego , który trw a w K onfesji A u g sb u rsk ie j10. O bóz katolicki odpow iedz ia ł na to ośw iadczenie ustam i b iskupa w arm ińsk iego S tan isław a H ozjusza, iż b łędna to nauka. R ipostow ali

- 1 0 -

w ów czas dw aj lu te ran ie-w ojew odow ie: m alborsk i A chacy C em a i pom orsk i Fabian C em a, że p rzec ież ta „b łędna nauka" w ciągu m inionych 30 lat na dobre zako rzen iła się w Prusach K rólew skich i w ciągu trzech m iesięcy - ja k by pragnęli b iskupi - nie da się je j w y p le n ić " . W tym m om encie trudno było przew idzieć, k tó ra op c ja konfesyjna: p ro testan tyzm czy kato licyzm zw ycięży w Prusach K rólew skich.. N a razie inicjatyw a n ależała do p ro testan tów , którzy dążyli do praw nego uznania ich konfesji. Ju ż w latach 1557, 1558 w ielk ie m iasta pruskie: T oruń , E lb ląg i G dańsk uzyskały przyw ileje re lig ijne p ozw ala jące na przy jm ow anie kom unii pod dw om a postaciam i co praw da na okres tylko je d n e g o roku, tj. do zeb ran ia się następnego sejm u lub też ro zp o częc ia się soboru narodow ego. W nadanych przyw ilejach nie było w ięc uznania pełnej w olności relig ijnej. K on fesja A ugsburska nie była w nich ani razu w spom niana, ale p rzecież zgoda k ró lew ska na kom unię pod dw om a postaciam i, stanow iąca zasadn iczą część nauki Lutra, o tw iera ła d rogę do dalszych decyzji. P rzyznane raz praw o trudno było odebrać . Za p rzykładem w ielk ich m iast zaczęły się dob ijać o przyw ileje relig ijne, z re sz tą z pozytyw nym skutkiem , m ałe m iasta. Z kolei sz lach ta z Prus K rólew skich m ogła pow ołać się na in icjatyw ę w iększości izby poselskiej z sejm u p io trkow skiego 1555 r„ k tóra w ysunęła p ro jek t w yznania zb liżony do K onfesji A ugsbursk iej. K olejne 2 0 - łe c ie było n iezw ykle korzystne d la rozw oju p ro testan tyzm u w Prusach K rólew skich. W 1580 r. w g ob liczeń H. N eu m ey e ra12 było tutaj 162 parafie ew angelick ie , z tego 114 na wsi. Ich liczba od p o w iad a ła m niej w ięcej liczbie parafii katolickich. K ośció ł kato lick i mial p rzew agę na w si, a K ośció ł luterański w m iastach. K ośció ł luterański nie w ytw orzył w P rusach K ró lew skich zcen tralizow anej o rgan izacji kościelnej, podczas gdy tak ą posiadał K ośció ł kato lick i. N ie było tutaj ani b iskupów pro testanckich , ani synodów d la całej p row incji. Ż yciu relig ijnem u nadaw ały ton w ielk ie m iasta. T a rów now aga sił m iędzy pro testan tam i a kato likam i gw aran tow ała w g runcie rzeczy w zajem ną to lerancje . N aw et zm nie jszen ie się liczby parafii p ro testanck ich w okresie kon trreform acji o 70 nie zm ien iło tego stanu rzeczy 1’. D ochodziło w ów czas do sporadycznych sporów , ale genera ln ie do roku 1724 kato licy i pro testanci żyli obok sieb ie dość zgodnie.

K oronę i L itw ę ob ję ła reform acja z pew nym opóźnien iem . Jej rozw ój był b lokow any od sam ego początku edyktam i luterańskim i Z ygm unta I już od roku 1520. P oza tym recepc ja pism Lutra i innych reform atorów , publikow anych g łów nie w języku niem ieck im znajdyw ała zdaniem G. S ch ram m a14 początkow o podatny grunt jedynie w m iastach: K rakow ie, Poznaniu czy W ilnie, w śród tej części m ieszczan k tóra znała ten języ k . W yraźny w zrost reform acji w Polsce nastąpił ju ż w latach 40., k iedy to obaw y p rzed represjam i ze strony schorow anego i zestarzałego króla sta ły się m niejsze. W 1542 r. m ieszczanin krakow ski J. L. D ecjusz inform ow ał w listach ks. A lb rech ta P rusk iego , iż codzienn ie w K rakow ie na kazaniach w ygłaszanych w duchu reform acyjnym zb iera się tysiące o só b 13 oraz, że g łoszen ie w sposób „czysty” Ew angelii odbyw a się w w ielu m iejscach , naw et w obecności arcyb iskupa P io tra G am ra ta16. N ow y im puls po lsk iej reform acji dali abso lw enci un iw ersytetu w W ittenberdze. O tóż, w latach 1 5 2 3 -1 5 4 6 , k iedy na un iw ersytecie tym w ykładał M arcin Luter, p rzez sale „L euco re i” p rzew inęło się około 100 P o lak ó w 17. M im o ostrych edyktów królew skich zakazujących w yjazdów na uczelnie lu terańskie, m ożna m ów ić o sw ego rodzaju m odzie w Polsce na stud ia w W ittenberdze. A bsolw entam i W ittenbergi byli późniejsi szerm ierze polskiej refo rm acji, tacy jak : A braham K ulw ieć, S tanisław R afajlow icz, S tan isław L utom irski, S tan isław M urzynow ski, E ustachy T repka, M arcin K row icki i w ielu innych. W latach 1 5 3 3 -1535 m ieszkał u F ilipa M elanchtona A ndrzej F rycz M odrzew ski, w ielki irenista,

- U -

au to r „D e repub lika em endanda” . Po śm ierci L utra w 1546 r. o raz zajęciu W ittenbergi p rzez w ojska cesarsk ie w 1547 r., tam tejszy uniw ersy tet s trac ił na a trakcy jności dla po lskiej m łodzieży różnow ierczej. Jego zadania au tom atyczn ie p rze ją ł un iw ersytet za łożony w K rólew cu w r. 1544. o ob liczu rów nież lu terańskim . W latach 1544 -1550 stud iow ało tutaj 69 studen tów z Polski, w latach 1 5 5 1 -1555 odpow iedn io 21 studentów , w ia ta c h 1 5 5 6 - 1 5 6 0 - 2 5 i w latach 1561—1565—2 4 18.

D odajm y w tym m iejscu , że K ró lew iec zapew nił po lsk im p ro testan tom pierw sze tłum aczen ie na ję z y k polski N ow ego T estam entu , K atechizm u, Postylli i K ancjonału . W latach 15 4 5 -1 5 5 2 u jrzało św iatło dzienne w ięcej d ruków po lsk ich w K rólew cu n iż w K rakow ie, n ieom al w y łącznie o treści relig ijnej. O b jęcie rządów w Polsce, w 1548 r. p rzez Z ygm unta A ugusta zm ien iło d iam etraln ie sy tuację po lsk ich ew angelików . Król m ia ł początkow o u sw ego boku dw óch pro testanck ich kaznodzie jów i innow iercy łudzili się nadzie ją , że pó jdzie on śladam i H enryka V III, tw orząc K ośció ł narodow y. P ro testan tyzm szerzy ł się w latach 50. X V I w. z n iespo tykaną s iłą zw łaszcza w śród elit sz lacheck ich . N a podatny g run t pad ło tu hasło nie p łacen ia dziesięc iny oraz un ieza leżn ien ie się od w yroków sądów duchow nych, w ięc program w yraźnie an tyklerykalny. Ju ż w roku 1555 na sejm ie w P io trkow ie 113 posłów z izby szlacheckiej zaznaczając , iż w y raża ją op in ię całego stanu sz lacheckiego zażądało od k ró la „aby S łow o B oże było g łoszone w sposób czysty w g nakazów Jezusa C hrystusa i A posto łów i podobn ie udzielan ie Sakram entów ” . R ów nocześnie posłow ie p rzed łoży li K onfesję p ióra S tan isław a L utom irsk iego b ęd ącą p rzeróbką K onfesji A ugsbursk iej. Z ażądali też zw o łan ia soboru na ro d o w eg o 19. Ks. A lb rech t Pruski, k iedy o trzym ał w iadom ość o tym fakcie p isa ł do sw ego posła w P io trkow ie A sverusa B randta , iż trzeb a B ogu W szechm ogącem u dziękow ać, że także w K oronie Polskiej poczyna się szerzyć czyste S łow o B oże20. Z dan iem św iadków zdarzeń , ale także h is to riografii sejm p iotrkow ski 1555 r. by ł punktem szczy tow ym polskiej reform acji. T eo lo g pro testanck i Jakub Sylw iusz rozpoczynając pro toko ły synodów różnow ierczych nap isał, iż w 1550 r. refo rm acja ob ję ła obydw ie części Polski (M ałopo lskę i W ielkopo lskę) lux Evangelii Jesu Christ i publice inclarescere coepit in atraque Poloniae2'. W M ałopo lsce stosunek liczbow y posłów pro testan tów do kato lików w ynosił w latach 15 4 8 -1 5 7 2 ja k 65 do 2 7 22. N iezw ykle w ażnym etapem w dzie jach po lskiej refo rm acji by ły lata 1556 -1560 zw iązane z d z ia ła ln o śc ią najw yb itn ie jszego po lsk iego refo rm ato ra Jana Ł askiego. W szystko w skazuje na to , iż au to ry te t Ł ask iego przesądził, iż po lska refo rm acja w głów nym sw ym nurcie odesz ła od lu teranizm u w k ierunku kalw inizm u. „D em okratyczna” o rgan izac ja K ościo ła kalw ińskiego by ła b liższa szlachcie po lskiej n iż bardziej zcen tra lizow ana struk tu ra K ościo ła luterańskiego. Szlachcic m iał przy tym rozw iązan iu o rgan izacy jnym zasadn iczy w pływ na w ybór proboszcza . Poza tym p rzesun ięc ie się cen trum m yśli refo rm acyjnej, po śm ierci L utra, z W ittenbergi do G enew y K alw ina spow odow ało , iż m łodzież po lska zaczęła obecn ie uw ażać za bardziej a trakcy jne uniw ersy tety kalw ińsk ie n iż lu terańskie, a w ięc preferow ała un iw ersytety w B azylei, S trasburgu, H eidelbergu czy n ieco później w L ejdzie. W sam ej B azylei stud iow ało w X V I w. 100 Polaków , a w H eidelbergu 3002j. W łaśn ie bezpośrednie kontak ty Polaków zarów no z K alw inem ja k i uczelniam i kalw ińskim i m iały ogrom ny w pływ na opow iedzen ie się znacznej części po lsk iego obozu refo rm acy jnego za tą konfesją . Ju ż w latach 60. m ożna m ów ić o tym , iż M ałopo lska , R uś i L itw a stanęły po stron ie kalw inizm u, natom iast W ielkopo lska pozosta ła w ierna konfesji lu terańskiej i braci czeskich . Jedynie M azow sze m iało ty lko śladow e w pływ y reform acji. W 1562 r.

- 1 2 -

d oszło do ro zb ic ia ruchu pro testanck iego w Polsce na tzw . zbó r w iększy - kalw iński i m niejszy - B raci Polsk ich czyli arian . P rze jśc ie najw ybitn iejszych teo logów do zboru m nie jszego osłab iło w sposób zasadniczy ruch p ro testancki. Jednak doprow adzen ie w 1570 r. do „C onsensusu S andom iersk iego” p rzew idu jącego w za jem ną to le ranc ję liturgii i in terp re tacji K om unii luteran, kalw inów i b raci czeskich n ieco zaham ow ało procesy erozy jne i w zm ocniło siły tych w yznań. W konsekw encji udało się p ro testan tom uzyskać w K onfederacji W arszaw skiej 1573 roku gw arancję to lerancji relig ijnej. Z resz tą stanow ili oni w ów czas zn aczn ą siłę p o lityczną w kraju. W senacie w 1569 r. było aż 50% pro testan tów 24. W okresie najw iększego rozkw itu reform acji w P o lsce (1 5 7 0 - 1580) funkcjonow ało tutaj oko ło 1000 zborów pro testanck ich , w tym m niej w ięcej po łow a n ależała do kalw inów 25. W 1591 r. co szósta parafia w P olsce była n ieka to licka26. O dtąd następu je gw ałtow ny zm ierzch tego ruchu charak teryzu jący się licznym i konw ersjam i. W spom niany na początku W alerian K rasiński przyczyn zm ierzchu reform acji polskiej dopatryw ał się w konsekw entnej działalności zakonu jezu itó w i nadm iernej u stęp liw ości p ro testan tów . R zecz je s t z p ew n o śc ią bardziej skom plikow ana i nie znalaz ła do tąd w h isto riografii pełnego w yjaśnienia.

K ośció ł p ro testanck i w Polsce stw orzy ł sob ie pew ne form y organ izacy jne , których w yrazem był podz ia ł na dystrykty i dość regu larne odbyw anie synodów . Z achow ały się p ro toko ły synodów - n iezw ykle cenne źród ło do od tw orzen ia ich dzia łalności. D la K ościo ła lu terańsk iego w W ielkopo lsce opub likow ał je G. Sm end27, a d la K ościo ła kalw ińsk iego i braci czeskich w całej Polsce, w 3 -to m o w ej edycji M. S ipay łło28. P ro testanci w Polsce m im o spektakularnych sukcesów w latach 5 0 -ty ch i kolejnych dziesięc io lec iach X V I w ieku, byli partneram i słabszym i w obec w yznaw ców K ościo ła ka to lick iego . Byli oni genera ln ie zw olennikam i to lerancji relig ijnej. N a poparc ie tej tezy przy toczm y dw a fakty. 16 czerw ca 1561 r. na kolokw ium różnow ierców w B użenin ie stw ierdzono , iż nie należy n ikogo zm uszać do przy jm ow ania sakram entów , ani też p rzym uszać do tak iego lub innego w yznan ia29. Z kolei na synodzie w W ągrow cu w dniach 25 do 30 grudn ia 1565 r. s tw ierdzano „w K ościele B ożym , praw dziw ym nie m oże je d e n d rug iem u panow ać w w ierze, ani być przyniew olon do n ie j”30.

P rzechodzę do zakończenia . Porów nanie linii rozw ojow ych refo rm acji w Prusach K siążęcych , P rusach K rólew skich o raz w K oronie i na L itw ie pozw ala na w yciągnięcie k ilku w niosków w spraw ach , k tóre sygnalizow aliśm y na początku.

1. Z aangażow an ie spo łeczeństw a w ruchu reform acyjnym było n ieodzow nym ,ale nie p rzesądzającym w arunkiem je g o pow odzenia . Z arów no w Prusach K siążęcych, P rusach K rólew skich , czy w Polsce o raz L itw ie znaczna część spo łeczeństw a pop iera ła reform ację , choć w różnych okresach czasow ych. W yniki były je d n a k różne.

2. S tanow isko w ładcy bądź to ja k o o rędow nika, bądź p rzeciw nika przem ian było n iezw ykle w ażne w starciu m iędzy starym a now ym K ościo łem i m ogło p rzesądzić o sukcesie lub porażce. W Prusach K siążęcych ks. A lb rech t w znacznej m ierze zadecydow ał o losach konfesyjnych K sięstw a i je g o m ieszkańców . Z kolei Z ygm unt S tary to rpedow ał p rzem iany, podczas gdy Z ygm unt A ugust pozostaw iał je w łasnem u biegow i.

3. P rzy jęcie jed n e j ty lko konfesji gw aran tow ało w iększe m ożliw ości rozw ojow e (P rusy K siążęce i P rusy K rólew skie - luteranizm przynajm niej w X V I w .). W Polsce rozb icie ruchu p ro testanck iego na konfesję

- 1 3 -

lu terańską, ka lw ińską i braci czeskich , a potem w ydzielen ie braci polskich dzia ła ło osłab ia jąco na rozw ój ruchu reform acyjnego .

4. N ie przyw iązyw anie w ystarczającej w agi do stw orzen ia jedno litych struk tu r o rgan izacy jnych m ogło rów nież osłab iać ruch reform acyjny. S truk tury tak ie stw orzono w Prusach K siążęcych (b iskupstw a, potem konsystorz), w Prusach K rólew skich były to n ieza leżne enklaw y (tzw. G eistliche M inisteria), a w P o lsce-L itw ie , potem R zeczypospolite j, przy ję ły one charak ter luźnego zw iązku (p odz ia ł k raju na dystrykty, w spó lne synody).

5. T o le ran c ja re lig ijna lub też „konfesjonalizacja” była w y k ładn ią pozycji starego lub now ego K ościoła w państw ie. S tąd „konfesjonalizacja lu terańska” w Prusach K siążęcych, rów now aga w postaci to lerancji re lig ijnej w Prusach K rólew skich, choć w b iskupstw ie w arm ińskim m am y do czynien ia z „k o n fes jona lizac ją ka to licką” i w reszcie w P o lsce-L itw ie to lerancja re lig ijna będąca „ ta rczą o b ronną” pro testan tów polskich coraz m niej ak cep to w an ą przez polskich katolików .

P rzedstaw ione w nioski m a ją z natury rzeczy charak ter ogóln ikow y, uproszczony i im presyjny. Z naczn ie w iększe m ożliw ości w zastosow aniu m etody porów naw czej tkw ią w badaniach szczegółow ych , zw łaszcza przy badaniach struk tu r sp o łeczno -re lig ijnych , np. gdybyśm y porów nyw ali sieć p arafia lną w poszczególnych krajach , czy ustalali na odpow iedniej skali rytm i stopień natężen ia ruchu reform acyjnego . M ożnaby też zasto sow ać tertium comparationis d la p rocesów dziejow ych reform acji, ale chyba m usiałby to być osobny m iern ik d la każdej konfesji, tzn. w yb ierając np. P rusy K siążęce ja k o kraj k lasyczny lu teran izm u m oglibyśm y porów nyw ać je z Szw ecją, D anią, czy państw am i luterańskim i R zeszy, ale n iekonieczn ie m ogłoby to państw o dobrym punktem odn ies ien ia dla kalw ińskiej H olandii.

Ju ż K olokw ium M iędzynarodow ej K om isji Porów naw czej H istorii K ościołów ob radu jące w 1971 r. w W arszaw ie zw róciło szczeg ó ln ą uw agę na zastosow anie kartografii w badaniach porów naw czych struk tur sp o łeczn o -re lig ijn y ch ’1. W Lublinie pod k ierow nictw em prof. Jerzego K łoczow skiego na K U L -u , pow staje atlas ch rześc ijaństw a w P olsce, obejm ie on także w spólnoty p ro testanck ie . N a obecnym etap ie badań po lsk iego p ro testan tyzm u uchw ycenie choćby podob ieństw i różnic w p rocesach rozw ojow ych P o lsk i-L itw y z krajam i bądź to sąsiadującym i (Prusy K siążece), bądź to w chodzącym i w skład R zeczypospolite j (P rusy K rólew skie) m oże być punktem w yjścia do pogłęb ionej analizy.

PRZYPISY:

1. V. Krasiński, HistoricaI Sketch o f tlie Rise, Progress and Decline o f the Reformation in Roland, vol. I-II. London 1838, 1840.

2. Tenże. Lectures on tlie Religions Histoiy o f the Slavonic Nalions, Edinburgh-London 1869.3. W. Krasiński, Zarys dziejów powstania i upadku reformacji ic Polsce, wyd. J. Bursche.

Warszawa 1903. 1905.4. J. Mallck. Das Herzogtum Preussen und die Reformation in Polen. [w:| Probleme der

Reformation in Deutschland und Polen, w serii: Studien zur Geschichte der deutsch­polnischen Beziehungen, Heft 8, Rostock 1983. s. 23-40.

5. G. Schramm. Der polnische Adel und die Reformation 1548-1607. Wiesbaden 1965. s. 116— 136.

6. Urkundenblich zur Reformationsgeschichte des Herzogtum Preussen, hrsg, P. Tschackert. Bd.2. Lepzig 1890 nr 371 i omówienie mandatu: Bd. 1. s. 118. 119.

7. Ibid. Bd. 2. s. 30.8. Ibid. Bd. l . s . 223.9. Ibid. Bd. 2 nr. 460 i omówienie: Bd. 1. s. 133. 134.

10. H. Neumeyer. Kirchengeschichte von Danzig und H'estpreussen in evangelischer Sicht, Bd. 1. Leer 1971. s. 86.

11. Ibid. s. 87.12. Ibid. s. 96.13. Ibid. s. 97 in .14. G. Schramm, Reformation und Gegenreformation in Krakau, Zeitschrift für Ostforschung, 19.

Jahrgang. Marburg 1970. Heft 1, s. 3^41.15. Elementa adfontium editiones, t. XLIX. edidit Carolina Lanckorońska, Romae 1980. nr 440,

s. 42 Kraków, 27. XII. 1542 r. es hören allein einen man teglich vil tausend menschen, under den auch beider standts die grossen prelaten und liern...

16. Ibid. nr.420. s. 3. Kraków 8 I 1542 r. bey uns das wort Gots und evangelio polnisch an vil orten lauter, rein und myt vil gutter hojfnung, auch her ertzbischoffs gegenwertigkeyt, predigt...

17. J. Mallek, Preussen und Polen. Politik, Stände, Kirche und Kultur vom 16, bis 18. Jahrhundert. Stuttgart 1992. s. 172.

18. M. Pawlak. Studia uniwersyteckie młodzieży z Prus Królewskich w X VI-X V III iv.. Toruń 1988. tabela 7.

19. J. Mallek. Preussen und Polen, s. 176-188.20. Die Berichte und Brieje des Rats und Gesandten Herzog Albrechts von Preussen Asverus von

Brandt, hrsg. von A. Bezzenberger. Lepzig 1921. Heft 4, Nr. 201. s. 507.2 1. Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. I. wyd. M. Sipayllo. Warszawa 1966. s. 1.22. 1. Kaniewska, Xlalopolska reprezentacja stanowa za czasów Zygmunta Augusta 1548-1572,

Warszawa 1974, s. 156.23. M. Pawlak, op. cit. tabl. 15 i 28.24. H. Merczyng, Zbory i senatorowie vt' dawnej Polsce. Warszawa 1905. s. 143.25. S. Litak. Kościół Polski w okresie reformacji i odnowy potrydencki ej, [w:] Historia Kościoła,

t. 3. Warszawa 1986. s. 361.26. H. Merczyng, op. cit. s. 143.27. G. Smend, Die Synoden der Kirche Augsburgischen Konfession in Grosspolen im 16., 17. und

18. Jahrhundert, Poznań 1930.28. Akta synodów różnowierczych. t. I (1550-1559). t. 11 (1560-1570). t. III (1571-1632),

opracowała M. Sipayllo. Warszawa 1966. 1972. 1983.29. Ibid. t. U.S. 104.30. Ibid. t. II. s. 198.31. CoUoque de l'arsovie 27-29 Octobre 1971 sur I.a Cartographie et L 'Histoire Socio-

Religieuse de I'Europę jusqu 'a la fin an XVII siede, Miscelannea Historiae Ecclesiasticae. t. V. Louvain 1974.