Rentzsch Julian Türk Dillerinde Kipsellik Ve Kipselligin Anlambilimsel Haritasi Pp 129 168 in Bilig Sayi 67 2013

129

GZ 2013 / SAYI 67129-168

bilig

Trk Dillerinde Kipsellik ve KipselliinAnlambilimsel HaritasJulian Rentzsch

zBu almann temel amac, Trk dillerindeki kipselliin anaifadelerine genel bir gz attktan sonra, kipselliin anlambi-limsel alannn tipik blmleniini tespit etmektir. Grgl so-nular, genel dilbilim erevesinde sunulan baz modeller veiddialarla karlatrlacak, Trke delillerin model kuram iinnemi irdelenecektir. Olay kipsellii, grnsel kipsellik ileepistemik kipsellik olmak zere kipsellik snf incelenecek,anlambilimsel at ulamlar olarak ise olanakllk, gereklilik ileistek dikkate alnacaktr. Trk dillerinin, model zerinde yeryer uyarlamalar gerektiren baz zellikler gsterdii grlecek,kipselliin badak bir ulam olarak betimlenemeyecei kant-lanacaktr.Anahtar KelimelerKipsellik, kip, anlambilim, anlambilimsel harita, etki alan,dilbilgiselleme

Kipselliin Anlambilimsel HaritasTrk dilleri, dier dil ailelerine oranla birbirine olduka benzer olmaklaberaber, kipsellik1 (modality) ifadeleri alannda byk eitlilik gstermek-tedir.2 Ama kipsel elerin yzey ekilleri ne kadar farkl olsa da aralarndaana hatlar aada tarif edilecek olan birka esasl benzerlik de vardr. Bubenzerliklerin bazlar, Trk dillerini kipsellik kuramlarnn ekillendiril-mesinde nem tayan Greke, Latince, ngilizce gibi diller bata olmakzere dier dillerden ayrmaktadr. Bundan dolay Trk dilleri imdiyekadar dikkate alnmayan baz bileenlerle kipsellik kuramn btnleme_____________ Mainz niversitesi Trkoloji Blm Mainz / Almanya

[email protected]

Rentzsch, Trk Dillerinde Kipsellik ve Kipselliin Anlambilimsel Haritas

130

biligGZ 2013 / SAYI 67

potansyeline sahiptir. Bu almada, kipselliin niteliklerine dair birkagenel aklamadan sonra, van der Auwera ve Plungiann (1998) pek okdilde yaygn olan dilbilgiselleme yollarn zetleyip anlambilimsel haritaolarak gsteren ve geni lde kabul gren tasnifi ksaca tantlacaktr.Trk dillerinde kaydedilen durum, van der Auwera ve Plungiann sundu-u modelle karlatrlacak, model kuramnn baz sorunlar gsterilipzmler nerilecektir.Kipsellik esasen anlambilimsel bir ulam olmakla birlikte, dilde ifrelenir-ken ie, zorunlu olarak biimsel bir bileen de eklenir. Dilsel biimler isekendi aralarnda ilevsel ilikiler kurar. Ksmen evrensel iermeler tayanbu ilevsel ilikiler, belirli bir etki alan katmanlamasn oluturur. rne-in, epistemik kipselliin olay kipselliine oranla daha byk bir etki ala-nna sahip olmas pek ok dilde biimbilimsel ve szdizimsel dzeye yans-yan bir olgudur.Kipsellik Aristoteles zamanndan beri mantk bakmndan aratrlmtr.Kipsel mantk geleneinde kipsellik, genellikle olanakllk-gereklilik ikiliierevesinde incelenmektedir. Baz bilginler gnmzde de bu iki ulamlayetinmekte (rn. van der Auwera & Plungian 1998; kr. Lyons 1977:787), bazlar ise istei de kipsellik alanna ilave etmektedir (rn. Palmer22001). stelik, olanakllk-gereklilik ikiliini daha az dikkate alan, yerineznellik-nesnellik (subjektif-objektif), olgusallk-olgusuzluk (factuality-non-factuality) ya da gereklik-gerek dlk (realis-irrealis) gibi kavramikiliklerini koyan yaklamlar da vardr. Sonu olarak, kipselliin kapsadanlambilimsel ulamlar bugne dein tartlmaktadr (kr. Narrog 2005;Nuyts 2006). Yukardaki tanmlama meselesine; kantsallk (evidentiality),grn, kln, zaman gibi dier ulamlara kar snrlama meselesi deeklenebilir. Kipsellik ou defa salt snflandrlmas zor elerin p tene-kesi ulam (dustbin category) olarak kullanlmaktadr. Bu almada, kipsel-lik diye betimlenen ulamn gerekten eitli, birbirinden bsbtn bam-sz ulamlardan ibaret olduu savunulacaktr. Bu kannn sebepleri aadaayrntl olarak aklanacaktr.Bunlarn yan sra, epistemik kipsellik ile kantsallk arasndaki iliki vekipin (mood) snflandrlmas zellikle sorun karmaktadr. Baz iddialaragre, kantsallk epistemik kipselliin bir alt ulamdr (rn. Palmer 1986:66), baz iddialara gre ise, kantsallk ve epistemik kipsellik kipsel bir atulamn ortak alt ulamlardr (rn. Palmer 2001: 24-69, Boye 2012), yinebaz iddialara gre, kantsallk kipsellikten bsbtn farkl bir ulamdr(Plungian 2001: 354; kr. de Haan 1999; Nuyts 2006; Cornillie 2009).Kipin sistemdeki yeri ise son derecede problemlidir. Kipler ou zaman


131

GZ 2013 / SAYI 67bilig

edimsze (illocution) ortak edilirken (rn. Lyons 1977), baz bilginler kipterimini hi kullanmamay tercih etmektedirler (rn. van der Auwera &Plungian 1998: 86, kr. s. 83). Sz edilen ilk ktaki sorun, edimszn(szeylem kuramnn btn terminolojisi gibi) tzel olarak pragmatik birterim niteliinde olduu, bu olgunun zorunlu sonucu olarak sz konusukip elerinin semantik deerinin ne olduu sorusuna yol atdr. Busoruya da aada dnlecektir.Bu yazda olanakllk ile gerekliliin yan sra istek de dikkate alnacaktr.stein kipsellik iin nemi, hem olay kipsellii sahasnda saptanabilentikel biimbilimsel analoji, hem de kipler alannda gzken olanakllk vegereklilikle anlambilimsel kesimesi yzndendir. Dier taraftan, kipsellikbalamnda anlmay hak etseler de kantsallk, prospektiflik (gelecek za-man), art, soru ve olumsuzluk gibi ulamlar hesaba katlmayacaktr.Bu almada, edimbilimsel (pragmatik) grngler ounlukla dta bra-klarak elerin dar manada anlambilimsel (semantik) durumuna, yaniekil-anlam ilikisine odaklanlacaktr. Bir enin semantik anlam, eitlibalamlarda ortaya kmakla birlikte enin balamsal okuyuuyla zdedeildir. enin semantik anlamn saptamak iin enin prototipik oku-yularn belirli bir balamda ortaya kan somut okuyulardan ayrt etmekgerekir. rnein, Siz gidin, ben sonra gelirim tmcesinde (mit 2003:93) -ir eki gelecek zamana ait olarak yorumlanr. Oysa -ir, Johansonun(1971) gsterdii gibi, gelecek zaman deil, odaksl olmayan intraterminalgrn ifade eder. Yukardaki gelecek zaman yorumu bu grnseldeerin balamsal bir okuyuudur. Bununla birlikte, bir enin semantikanlamn tespit edebilmek iin pek ok somut rneklerdeki okuyularnincelemek, balama baml anlamsal bileenleri balamdan bamsz an-lamsal bileenlerden ayrmak gerekir.Tartmamz iin, yukarda belirtildii gibi, van der Auwera ve Plungiannmodeli (1998) elverili bir balang noktasdr. Van der Auwera ve Plun-gian, Bybee, Perkins ve Pagliucann (1994) pek ok dilde tespit ettiiyaygn dilbilgiselleme yollarndan hareket ederek kipselliin anlambilim-sel haritasn oluturmulardr. Anlambilimsel harita tasarm, anlambilim-sel bir alann birbirine bitiik, dolaysyla dil tarihinde belli anlam geliim-lere yol aan anlambilimsel alt ulamlardan ibaret olduu fikrine dayaldr.Anlambilimsel haritalar hem ezamanl hem de artzamanl bakmdan fay-daldr, nk belirli bir e haritada belirli bir saha igal etmekte, zamaniinde nceki sahasndan belli kurallara uyarak igal ettii sahasn geni-letme ya da daraltma imknlar dahil olmak zere bitiik sahalara gee-bilmektedir. Szn ksas, iyi tasarlanan bir anlambilimsel haritada, hem


132


bir enin ezamanl anlambilimsel biimini, hem de enin tarihsel geli-imini iaretleyebilmekteyiz.Van der Auwera ve Plungiann haritas sadece olanakllk ile gereklilikiermekte, istek alann dta brakmaktadr (van der Auwera & Plungian1998: 86). Dikkate alnan iki kipsellik alan, katlmc ii kipsellik (partici-pant-internal modality), katlmc d kipsellik (participant-external moda-lity), deontik kipsellik ile epistemik kipsellik olmak zere drt alt ulamablnr (s. 80-81). Katlmc terimi bu model erevesinde kipsellik tara-fndan en ok etkilenen varlk anlamna gelmektedir, baka bir deyile olasdurumu veya olay gerekletirecek kii veya nesne. Biimsel bakmdan,katlmc Trk dillerinde yaln (rnek 1, Eski Uygurca), ilgi (rnek 2, Tr-kiye Trkesi) ya da ynelme (rnek 3, Kazaka) durumuyla iaretlenebilir.Anlambilimsel roller asndan, sz konusu katlmc klc (agent), etkileyen(patient), deneyimci (experiencer) gibi roller stlenebilir. Katlmc kavram-nn kesin tanmlanmas ne kadar g olsa da, sezgisel olarak kolayca tespitedilmektedir (kr. van der Auwera & Plungian 1998: 83-84).(1) Sen yme amt kl--in d-m kergek.

sen de imdi gnl-iye.2.tk-bel gnder-ae gerekimdi senin de gnln serbest brakman gerek.(Uigurica III: 82, 21-22; Erdal 2004: 525)

(2) Aklamalar senin yapm grnmen gerekiyor.(Atay 1972: 113)

(3) Ke bol-d. Maan ket-v kerek.ge ol-gr ben.yn git-ae gerekGe oldu. Gitmem gerek.(Suleymenova et al. 1997: 131)

Katlmc ii ile katlmc d kartlna gelince, kipsellii artlandranetken(ler)in katlmcya gre isel ya da dsal olmasn belirtmektedir (vander Auwera & Plungian 1998: 80). Kipsellii artlandran etkenlerin birkii (ki sk sk konuur da olabilir), toplumsal ya da trel bir dzg olabil-dii deontik kipsellik ise, sz konusu modelde katlmc d kipselliin biralt ulamdr (s. 81). Epistemik kipsellik, nermenin (proposition) olaslnkonuur bakmndan deerlendirmektedir (s. 81, 83).


133


Kipselliin genel kaynaklar arasnda, van der Auwera ve Plungiann pre-kipsel anlamlar diye adlandrd kadir olmak, bilmek, yetmek, yeti-mek, olmak, cesaret etmek (olanakllk iin, s. 91-92), muhta olmak,iyi olmak, sahip olmak, dmek, istemek (gereklilik iin, s. 94-96)gibi kavramlar vardr. Dier yandan kipsellik; art, taviz, tmle, emir,gelecek zaman gibi post-kipsel anlamlara geliebilmektedir (s. 93-94, 96).Bu makalenin konusu iin daha da nemli olan ise kipsellik alannn tipiki gelimeleridir. Katlmc d, deontik ile epistemik anlamlar dolayszolarak pre-kipsel elerden dilbilgiselleebilmekle beraber (s. 92, 95), ka-rakteristik dilbilgiselleme yollar katlmc ii kipsellikten geerek katlmcd kipsellik zerinden epistemik kipsellie varmaktadr (s. 98 ekil 14).Ters gelimeler ise atipik saylmaktadr. in ilginci, deontik olanakllk,genel katlmc d olanakllktan geliebilirken (ki st anlamllktan altanlamlla gelimedir, s. 88), gereklilik alannda gelime ters yne, deon-tik gereklilikten genel katlmc d gereklilie geer (ki alt anlamllktanst anlamlla gelimedir, s. 95). Deontik kipselliin sahasnda olanakllkile gereklilik arasnda bir dei toku mmkndr: Deontik gereklilikdeontik olanakllktan geliebildii gibi, deontik olanakllk da deontikgereklilikten geliebilir (s. 99). Van der Auwera ve Plungiann modelininana hatlar ekil 1de gsterilmektedir.ekil 1. Kipselliin anlambilimsel haritas (van der Auwera & Plungian 1998: 111temel alnarak uyarlanmtr)


134


Van der Auwera ve Plungiann anlambilimsel haritasnn temeli olanBybee, Perkins ve Pagliucann (1994) eserinde sadece tek bir Trk dilin-den (Yeni Uygur Trkesinden) tek bir kipsel enin (yeterlilik eyleminin)dikkate alnmas (s. 191), haritada Trk dillerindeki durumun uygun ola-rak yanstlp yanstlmad sorusuna yol amaktadr. Bu soru, Trk dille-rinde kipsellie genel bak srasnda yantlanacaktr.Trk Dillerinde Olay KipselliiBu blmn konusu olan olay kipsellii (event modality); olay ifade edendilbilimsel birimi dolayszca etkilemekte; baka bir deyile olay kipsellii,ilerin durumunu (state of affairs, SoA) kendi etki alanna almaktadr. Son-raki blmde incelenecek olan ve bu yazda grnsel kipsellik diye ta-nmlanan elerden farkl olarak, burada incelenen elerin bir niteliidaha vardr, bu da olayn anlambilimsel yapsn deitirmesidir. Yukardabelirtildii gibi, van der Auwera ve Plungiann almasndan farkl olarakbu yazda olanakllk ile gereklilik yannda istek de dikkate alnacaktr.Olay kipsellii alannda katlmc ii-katlmc d kartl kolayca sapta-nr. Aada gsterilecei gibi, bu kartlk dier kipsel snflar iin nem-sizdir.Eski Trk yaztlarnda, kipsel unsurlarn ktl yznden olanakllnanlambilimsel i bnyesine dair kesin sonular karmak zorken,3 EskiUygur dilinde olanakllk iin iki nemli e tespit edilebilir: -GAlI bol- ile-(y)V u- veya -GAlI u-. -(y)V u- ile -GAlI u- arasndaki fark sadece biimbi-limsel gibi grnr, -(y)V ya da -GAlI ulacnn seilmesinde hissedilebiliranlambilimsel fark yok gibidir. Oysa, -GAlI bol- biriminin anlam dierle-rinkinden ok farkldr. nk, -GAlI bol- hep katlmc d olanakllkifade ederken (rn. 4), -(y)V/-GAlI u- hem katlmc d (rn. 5) hem dekatlmc ii (rn. 6) olanakllk ifade edebilir niteliktedir.(4) Ol yol-a bar-p art sansar-dn oz-al

gs yol-et git-ul tamamiyle Sasra-ayr kurtul-ulbol-maz.ol-osz.intraO yoldan yryerek tamamiyle Samsaradan kurtulmak olmaz.(Maitrisimit 0.08.r29-304),

(5) etz-tin ra i drl-p etz-ke beden-ayr uzak farkl ayrl-ul beden-yn


135


teg- u-maz-larula-ul kadir.ol-osz.intra-Trikayadan uzak bir ekilde ayrlm olduklar iin Trikayaya ulaa-myorlar.(Altun Yaro P1.02.12.r04-05)

(6) Bu mu-umuz-n emgek-imiz-ni a-a yad-ags keder-iye.1.-bel strap-iye.1.-bel a-ul yay-ulut-u szle-geliu-ulu k-mz ksn-mzanlat-ul syle-ulkadir.ol-ort g-iye.1. kuvvet-iye.1.yo erti.yok geBu kederimizi, strabmz aka anlatmaya sylemeye kadir olacakkadar gcmz kuvvetimiz yoktu.(Altun Yaro P1.00.04.r07-09)

rnek (4)te Samsaradan kurtulma imknszl yolun niteliklerine, yanikatlmc d etkenlere baldr. Ayn ekilde rnek (5)te Trikayaya ula-ma imknszl, Trikayann uzaklnn sonucudur, ki bu da katlmcd bir etkendir. rnek (6)ya gelince, strab ifade etme imknszlkatlmclarn gszlne balanmtr, ki bu katlmc ii bir etkendir.Bu noktada iki not uygundur. lk olarak, van der Auwera ve Plungiankatlmc ii olanakll renilmi yetenek (learnt ability) ile ikin yetenek(inherent ability) olmak zere iki alt ulama bler (1998: 82). rnek (6)dameydana kan pragmatik okuyu ikin yetenektir. kinci olarak, katlmcii ile katlmc d arasndaki kartlk dil d gereklikte bulunmas artolmayan kavramsal bir kartlktr. Bir olanaklln (ya da olanakszln)katlmc ii ya da katlmc d olarak nitelenmesi her eyden nce dilselsunma tarz meselesidir. rnein, belli bir uzakl katetme imkn (ya daimknszl) katlmc d olarak sunulabilir (byle durumda kipselliiartlandran etken uzaklktr), katlmc ii olarak da sunulabilir (byledurumda katlmcnn gc uzakl katetmek iin yeterlidir (ya da yeter-sizdir)). Pek ok dilde, farkl alglama veya sunma tarzlaryla ilgili seimimkn vardr.Eski Uygurcada -GAlI bol- ile -(y)V/-GAlI u- arasndaki anlambilimselfark, yukarda verilen rneklerde de grld gibi, ilkinin katlmc d


136


olduu, ikincisinin ise katlmc ii-katlmc d kartlna dair tarafszolduudur. zetle, sz konusu eler privatif kartlk ([katlmc d])oluturmaktadr (kr. Trubetskoy 1936);5 bu privatif kartlkta ise -GAlIbol- olumlu (iaretli) ye ([+katlmc d]), -(y)V/-GAlI u- ise olumsuz(iaretsiz) ye ([katlmc d]) olarak vazife grmektedir.Bu iki enin dnda Eski Uygurcada sporadik olarak dier bir e deortaya kmaktadr, bu da sonraki Trk dillerinin bazlarnda nem kaza-nan -(y)V bil- unsurudur. rnek (7)de grlecek gibi, bu enin birincildurumu renilmi yetenek ifade etmektedir.(7) Bir-ig ilet- bil-mek-i ze

mrekkep.fras-bel kullan-ul bil-ae-iye.3 zereMrekkep frasn kullanmay bildii iin(Xuanzang VIII: 1042)

-(y)V bil- esi, -(y)V/-GAlI u-nun tekrar olumsuz (iaretsiz) yesi olduu[katlmc ii] kartln olumlu (iaretli) yesidir.Yukarda sunulan verilere dayanarak (eldeki alma iin nem tamayanbirka olanakllk esi daha vardr), Eski Uygurcada bile olanakllk ala-nnda, [katlmc ii] ile [katlmc d] olmak zere iki privatif kartlktespit edebiliriz (bk. Tablo 1). -(y)V/-GAlI u- ise her iki kartlkta olumsuzye olarak vazife grmektedir, baka deyile bu e katlmc deikenibakmndan iaretlenmemi bir gstergedir. [katlmc ii] kartlnda -(y)V bil- olumlu ye, -(y)V/-GAlI u- ise olumsuz ye olarak grev yapmak-ta, [katlmc d] kartlnda -GAlI bol- olumlu deeri, -(y)V/-GAlI u-olumsuz deeri iaret etmektedir. -(y)V bil-in kaynaklarda ktl,[katlmc ii] kartl, [katlmc d] kartlndan ok daha aznemli olduunu gsterir. Bununla birlikte, her iki anlambilimsel kart-lk, sonraki Trk dillerinde, her dilde kendine zg biimde, belli bir roloynamaya devam etmektedir.Tablo 1. Eski Uygurcada olanakllk

katlmc ii katlmc d-GAlI bol- +-(y)V bil- + -(y)V/-GAlI u-


137


U- yardmc eylemi Eski Trke andan sonra hemen her yerde bsb-tn kaybolurken (Osmanlca ve Trkiye Trkesi olumsuz -(y)AmA- ek-linin dnda), bol- ile bil- yardmc eylemleri birok dilde varln sr-drmektedir. ou zaman, ana eylemi yardmc eylemle birletiren unsur(yani birletirici) yenilenir (ya da deitirilir) ya da yeni bileimler, var olanbileimlere dayanarak analoji ilkesine gre oluturulur. Biimlerin btneitlilii bu yaznn erevesinde gsterilemeyecei iin, az sayda seilmirneklerle yetinilecektir. Konumuz iin nemli olan, birok dilde bol-unkatlmc d anlaml ifadelerde, yine birok dilde ise bil-in katlmc iianlaml bileimlerde kullanlddr. kincil grng ise byle ekillerinanlambilimsel alann geniletebildiidir. rnein Trkiye Trkesinde, -(y)V bil- ile etimolojik bakmdan ayn olan -(y)Abil-, artk sadece katlmcii kullanlar (rn. 8) deil, katlmc d (rn. 9), deontik (rn. 10) veepistemik (rn. 11) kullanlar da kapsamaktadr. zel katlmc ii eolarak -mAyI bil- unsuru oluturulmutur (rn. 12).6 Trkiye Trkesin-den farkl olarak Kazakada -A/-y bil- salt renilmi yetenek iin kullan-lp Eski Uygurcadakine benzer bir durumu korumaktadr. [-katlmc ii]deeri iin Kazakada baka, ihtimal daha gen olan bir birim -A/-y al-mevcuttur. Bu birim, rnek (13)te katlmc ii olarak yorumlanrken,7rnek (14)te ise katlmc d olarak okunur.8(8) Eer bugn Trkeyi ngilizce kadar iyi konuabiliyor, yazabiliyorsam,

bunu babamdan ok Trkn Ablaya borluyum.(mit 2008: 98)

(9) Olunuzla zel olarak ilgilenirseniz, normal ocuklara yakn bir yaamsrdrebilir.(mit 2003: 47)

(10) Buyur, otur. Kitaplar yere koyabilirsin.(mit 2003: 77)

(11) Size yetebilir ancak bana yetmiyor abi.(mit 2003: 38)

(12) gdleri tam gelimemitir. Kendilerini korumay bilmezler.(Atay 1972: 150)


138


(13) Savat- bar ma? dep sura-yd.okuryazarlk-iye.2.tk var sor alnt sor-intra.3Jaz-a bil-e-si be?yaz-ul bil-intra-2.tk sorSavat-m bar, jaz-a bil-e-min,okuryazarlk-iye.1.tk var yaz-ul bil-intra-1.tkde-ydi Bkir. z-i orta mektep-tede-intra.3i kendi-iye.3 orta okul-bulsaba ber-etin mualim eken.snf ver-ort retmen kntOrsa ma, azaa ma?Rusa sor Kazaka sorAzdap orsa da jaz-a al-a-mn.bir.az Rusa da yaz-ul al-intra-1.tkOkuryazarln var m? diye soruyor. Yazabilir misin? Okuryazar-lm var, yazabilirim, diyor Bkir. O ortaokul retmenidir. Rusam, Kazaka m? Biraz Rusa da yazabilirim.(web-1)

(14) Mamand-m boyna jums taba al-ma-d-m.uzmanlk-iye.1.tk gre i bul-ul al-osz-gr-1.tkUzmanlma gre i bulamadm.(web-2)

Bol- yardmc eylemiyle oluturulan kipsel elerde yukardakine benzerbir durum saptanabilir. aataycada -(X)p bol- bileimi yalnz katlmcd balamlar iin geerliyken (rn. 15), Hakasada etimolojik bakmdanayn unsur katlmc ii anlamlar da ifade edebilir (rn. 16).9(15) Su ulu bol-an-din t-p bol-mas.

su yksek ol-ae-ayr ge-ul ol-osz.intraNehir yksek olduu iin geilemez.(Baburname 130v13)


139


(16) Srer-n imne-p pol-ar-m-asiz.-bel iyiletir-ul ol-ae-iye.1.tk-ynkirtn-e-zer be?inan-intra-2. sorSizi iyiletirebileceime inanyor musunuz?(Hakasa Matta 9: 28)

-(X)p bol- gibi, dil tarihinde ilk nce katlmc d bir anlam tad belliolan bir birimin anlambilimsel sahasn katlmc ii ynne geniletmesi,van der Auwera ve Plungiann ileri srd dilbilgiselleme yollarna ks-men ters dt iin ilgi ekicidir.Trk dillerinin ok saydaki olanakllk ifadeleri arasnda makalemizinerevesinde anlmaya deer bir yap daha vardr, bu da bir adeylem, ge-rektiinde bir iyelik taks ve Arapadan alntlanm olan sfat*mumkinden oluturulan, slamiyetten etkilenmi Trk dillerinde okyaygn olan bileimidir. Birincil anlamnn katlmcd olduu kesin olan bu bileimin ilgin yan, Kazaka, Trkiye Trkesidahil olmak zere birok modern dilde anlambilimsel sahasn epistemikolanaklla geniletmesiyle beraber, katlmc ii durumlara uygun olma-ma niteliini korumasdr. Kazak dilinden alnan rnek (17)de -UvImmkin katlmc d olanakllk ifade ederken, rnek (18)de ayn eepistemik kipsellik belirtmektedir. Ayn kullan ayrml Trkiye Trke-si -mAsI mmkn esinde kendini gstermektedir (rn. 19 ile 20).(17) On-nan keyin biz-der bri-miz ayta-ayta

o-ayr sonra biz- hep-iye.1. tekrar-tekraralal bilim blim-in-e bar-a ber-v-imizkentsel bilim blm-iye.3-yngit-ul yrd-ae-iye.1.mmkin emes.mmkn deilGelecekte hepimizin tekrar tekrar belediye eitim dairesine gitmemiz

mmkn deil.(web-3)


140


(18) slandya-da ekini janartav-d kti atlav-slanda-bul ikinci yanarda-ilg gl pskrme-iye.3bastal-uv- mmkin.bala-ae-iye.3mmknBelki zlandada ikinci iddetli yanarda pskrmesi balayacak.(web-4)

(19) Merakm uyand, kadnn yz nasld acaba? arafn altndan anla-mam mmkn deildi.(mit 2003: 214)

(20) Hafif yamur iseliyordu. Akama kuvvetli bir yaz saana gelmesi okmmknd.(Ali 1997: 21)

Bu anlambilimsel blnme, model kuram bakmndan dikkate deerdir.Sonuta katlmc ii ile katlmc d kipsellik, her ikisinin etki alannnilerin durumu olmas sfatyla, bir ortak ilevsel dzleme ait olurken, epis-temik kipsellik daha yksek bir ilevsel dzlemde bulunur (bk. aada).Bir enin kendi birincil etki alann btnyle smrmeden etki alanykselmesine (scope increase) uramas ilk bakta dikkate deer gibi g-rnmektedir. Van der Auwera ve Plungian, tam yukarda anlan etki alannitelikleri yznden, kipselliin alt ulamlarnn sadece [epistemik] kart-lna gre gruplanmasnn anlaml olduunu ileri srer (1998: 81-82).(Bununla birlikte, sezgiden baka, etki alan niteliklerinin bu tr gruplan-ma iin nemli saylmasnn sebepleri belirsiz.) [-katlmc ii]nin kimiTrk dillerinde grld gibi baz kipsel eler iin tanmlayc anlam-bilimsel nitelik olmas mmkndr.Kazaka ile Trkiye Trkesinin u ana kadar tartlan olanakllk iaretle-yicilerinin karlkl ilikisi ekil 2 ile ekil 3te gsterilmektedir.


141


ekil 2. Kazak dilinden seilmi olanakllk iaretleyicileri

ekil 3. Trkiye Trkesinden seilmi olanakllk iaretleyicileri

Gereklilie gelince, bu anlambilimsel alanda da Trk dillerinde bykbiimsel eitlilik grnmekle beraber, yukarda verilen Eski Uygurca r-nek (1)de grlen kalbn ok yaygn olduu sylenebilir. Bu kalp l-zum ya da lazm manasna gelen bir yardmc adsal szck (yani ad veyasfat) iermektedir. Birletirici olarak ou zaman bir adeylem grev alr.


142


(Bununla birlikte, baka imkanlar da vardr.) Bu yap eklindegsterilebilir. Van der Auwera ve Plungiana gre, gereklilik alannda dakatlmc ii-katlmc d kartln fark etmek mmkndr (1998: 80).Trk dillerinde de tabii isel ihtiyalar ile dsal zorunluluklar dilsel olarakayrt edilebilir; ancak bu anlambilimsel kartla, dilbilgisellemek yledursun, nemli biimsel ifade kartlnn denk dt bile sylenemez.(htiyalar aslnda gereklilik kavramndan ok eksiklik kavramyla ilgilidirve d etkenlerden de kaynaklanabilir.) Trk dillerinde gereklilik ifadeleri-nin ezici ounluu hem katlmc ii hem de katlmc d balamlar iingeerlidir. Katlmc ii anlamlar iin birka zel idiyomatik ifadeler bu-lunmakla birlikte, gerekliliin prototipik olarak katlmc d olduu, kat-lmc ii gerekliliklerin daha ok istek ifadeleri yardmyla anlatld daaktr. Trk dillerinde daha yaygn olan kartlk, van der Auwera vePlungiann da and (1998: 82) zayf ile gl gereklilik arasnda ortayakmaktadr. rnein Trkiye Tkesinde, -sA iyi (21), -mAsI lazm (22),-mAsI art (23) gibi, zayftan glye uzanan bir skalada farkl yerler igaleden unsurlar vardr.(21) Tamam, ek szlemeyi e-mailine yolladm. Yarnki toplantya gitmedenbakarsan iyi olur.

(mit 2008: 30)(22) Annecim kapatmam lazm artk. Seni sonra ararm.

(afak 2006: 116)(23) Bu kadar ok soru sorman art m?

(afak 2009: 166)Zayf gereklilik ile istek alanlar arasnda bir kesime sahas olduu, rnek(21)deki -sA iyi esinin hem gereklilik olarak (bakman gerek, bakmal-sn), hem de istek olarak (bakman istiyorum) anlamlanabilmesindenbelli olur.Van der Auwera ve Plungiann modelinde olmayan istek alannn ise,olanakllk gibi katlmc ii ile katlmc d alt ulamlara blnmesi iimi-ze yarar. nk Trk dillerinin ounda, katlmc ii istekler ( X-mekister) ile katlmc d istekler ( KATn X-mesini ister) iin ayr bi-imbilimsel ifadeler kullanlmaktadr. Trkiye Trkesinde bu anlambi-limsel kartlk -mAK iste- (katlmc ii) ile -mAsInI iste- (katlmc d)biimleriyle gsterilmektedir. zbekede ista- yardmc eylemi her ikidurumda -(i)sh adeylemi ve belirtme ekiyle ile birleir; ancak, katlmc d


143


istek ifadesinde ayrca katlmcy gsteren bir iyelik eki de vardr. rnek(24) katlmc ii istek (-(i)shni ista-), rnek (25) ise katlmc d istek(-(i)shini ista-) gstermektedir:(24) Buni u bil-mas-di, bil-ish-ni ham ista-mas-di.

bu-belo bil-osz.intra-ge bil-ae-belda iste-osz.intra-geBunu bilmiyordu, bilmek de istemiyordu.(Umarbekov 115)

(25) Ona-lar farzand-lari hamisha birga bol-ish-i-nianne- ocuk-iye.3. hep beraber ol-ae-iye.3-belista-y-dilar.iste-intra-3.Anneler ocuklarnn hep yannda olmalarn isterler.(Hoshimov 4)

Oysa, baz dillerde katlmc ii ile katlmc d istekler bir tek unsurla daifade edilebilir. Byle bir strateji Trkiye Trkesinde de vardr (kr. gide-yim istiyorum ile gidesin istiyorum). Yakutada, hem katlmc ii (rn. 26)hem de katlmc d (rn. 27) istekler iin kullanlabilen, -IAx adeylemi,iyelik eki, belirtme eki ve baar- istemek yardmc eyleminden oluan biryap mevcuttur (). Katlmc ii durumda adeylemeeklenen iyelik eki ile baar- eyleminin znesi arasnda akma (uyum)vardr. Bylece, katlmc ii istek ifade eden rnek (26)da hem adeylem-deki iyelik eki hem de istek eylemi birinci tekil ahs ile iaretlenmitir.Katlmc d olan rnek (27)de ise adeylem birinci oul ahs ile, istekeylemi ise ikinci tekil ahs ile iaretlenmitir.(26) Ak t-alax-pn baar-bap-pn.

a gnder-ynl.ae-iye.1.bel iste-osz.intra-1.tkOnlar a gndermek istemiyorum.(Yakuta Matta 15: 32)

(27) Bihigi tiiy-em-mit ss ot-u rgx-pt-nbiz de-ul-1. yabani.ot-bel kar.ae.iye.1.-belbaar-a-n duo?


144


iste-intra-2.tk sorBizim gidip yabani otu karmamz ister misin?(Yakuta Matta 13: 28)

Grld gibi ezamansal bakmdan olanakllk ve gereklilik gibi, istekalannn da katlmc ii ve katlmc d alt ulamlara blnmesi mm-kndr. Tarihsel boyuta gelince, elimizde olan Eski Trke verilere baka-rak katlmc ii isteklerin birincil olduu sonucuna varabiliriz. Eski Uy-gurcada en yaygn olan istek ifadeleri, amasal ula -GAlI ile kse- iste-mek veya san- dnmek eylemleri ile oluturulmutur. Bu yaplarkatlmc d elere gelimek iin uygun deildir, nk -GAlI ulac ahsiaretleyici kabul etmez. Bundan dolay katlmc d istekler Eski Uygur-cada emir kipleri, prospektif (gelecek zaman) gibi, dar manada olay kip-selliine mensup olmayan yedek ifadeler yardmyla bildirilmektedir, rnek(28)de -zUn eki, rnek (29)da ise prospektif -GAy gibi:(28) Biligsizlig ln-lar-m -zn aln-zun.

bilgi-priv-ata i--iye.1.tk sn-vol.3 bit-vol.3Bilgisiz ilerim snsn, bitsin (istiyorum).(Berlin Metinleri 13.13.A.04.r28)

(29) Xwa-lar ujatre-lar tut bult teg u-ay-lar.iek- emsiye- srekli.olarak bulut gibiu-pro-iekler ile emsiyeler hep bulut gibi usun (istiyorum).(Xuanzang VII: 1246-1247)

Bazen katlmc d eler, bu tr eler temelinde dolaylamal (perifras-tik) ekilde gelimitir. Mesel, Tuvaca rnek (30)da -zUn kipi alnt ia-retleyici dep araclyla kze- istemek (


145


(30) Men-den n l-p ber-zin dep kze-p tur siler?ben-ayr ne.bel et-ul ver-vol.3alnt iste-intra 2.Sizin iin ne yapaym istiyorsunuz? (Szc szcne: Benden sizin

iin ne yapsn diye istiyorsunuz?)(Tuvaca Matta 20: 32)

(31) Men-i sler-ge ne-ni et-sin de-p=turu-ar?ben-bel siz.-yn ne-bel et-vol.3 de-intra-2.Sizin iin ne yapaym diyorsunuz? (Szc szcne: Beni sizin

iin ne yapsn diyorsunuz?)(Altayca Matta 20: 32)

(32) Tile-dk kim bu i riyat-i br-gey.dile-gr.1.tml bu k dn-iye.3 ver-opt.3Bu k dn olarak versin istedik.(Baburname 59r4-5)

(33) Ge yattk, biraz daha uyu-ya-sn iste-dim.(mit 2003: 269)

Kip ile prospektif iaretleyici temelinde oluturulan yaplar bir yana, OrtaTrke dneminden balayarak yaln adeylem (rn. -mAK) ile istek eyle-minden (rn. tile-, iste-, xwhla-) ibaret olan katlmc ii istek ifadeleri deortaya kar. Adeylemler genellikle kolayca iyelik taklaryla biletii iin,bu ifadeler temelinde ikincil katlmc d istek ifadeleri oluabilmitir.Trk Dillerinde Grnsel Kipsellik (Kip)Trk dilbilgisi geleneinde kip diye adlandrlan eler anlambilimselbakmdan iki trldr: (A) Trkiye Trkesi -(I)yor, -(V)r, -DI, -mI gibi,grn anlaml (Johanson 1971; Dilar 1974) bildirme (haber) kipleri(B) Trkiye Trkesi -(y)A, -(y)InIz, -sIn, -mAlI gibi, kipsel anlamlar ta-yan tasarlama (dilek) kipleri (kr. Ergin 1958: 258-259; Gencan3 1975:271; Korkmaz 2003: 26).Her iki e grubu kip olarak snflandrlmasna karn, ancak ikinci grupdar manada kipsel anlam tamaktadr. Ayn kavramsal mantk bat dilbil-gisi geleneinde de vardr: Hem (A) hem de (B) gruplarna giren ekillerLatince modus (ngilizce mood) terimiyle betimlenir, ama sadece (B) gru-


146


buna ait olan, indikatif olmayan ekiller modalis (Lat.) veya modal (ng.)sfatyla nitelenir.Kipsellikle ilgili olan bu yazda (A) grubu dikkate alnmayp (B) grubunamensup olanakllk, gereklilik ve istek kavramlaryla ilgili kipsel elereodaklanlacaktr. Dolaysyla, Trkoloji geleneinde (rn. Brockelmann1954: 227-229)10 voluntatif (gnlllk kipi) diye adlandrlan ve EskiTrkede -(A)yIn, -(A)lIm ekillerini gsteren unsurlar, -, -GIl, -(X) gibiikinci ahs emir kipleri, -zUn, -zUnlAr gibi ekiller gsteren nc ahsemir kipleri (alternatif bir terminolojiye gre, nc ahs voluntatifler,kr. Johanson 2009: 489), ayrca Dou Trkesinde -GAy, Ouz dillerindeise -(y)A, -(y)Ay, -GA ekillerinde ortaya kan optatif (istek kipi) ve ilevselile anlambilimsel bakmdan bu elere yakn akrabalk gsteren TrkiyeTrkesi -mAlI (gereklilik kipi) gibi unsurlar bu blmn konusudur.(B) grubu, kipsel olmas sfatyla (A) grubundan ayrlrken, bu iki grububirletiren, aada ayrntl olarak belirtilen anlambilimsel ve ilevsel yn-ler de vardr. (B) grubunun anlamnda kipsellikten baka grnsel birbileim de saptanr. Bu grnsel bileim yznden (B) grubu yaznndevamnda grnsel kipsellik (kimi yerde ksaca kip) terimiyle anlacaktr.Bu eleri bir araya getiren anlambilimsel nitelik olanakllk, gereklilik ileistek gibi kipsel kavramlar bilinli bir varln (V) bak noktasndan (N)sunmasdr. Olay kipsellii, olaya kipsel bir nitelik ekleyerek olayn anlam-bilimsel yapsn deitirirken, grnsel kipsellik olayn yapsna do-kunmakszn, olayn katlmc tarafndan yerine getirilmesinin bilinli birvarln kansnca mmkn, lazm ya da istenilir olduunu belirtir. Bakabir deyile grnsel kipsellik, olaya znel bir bak katar. Olay kipselliiise, somut balama dayal olarak znel ya da nesnel yorumlara ak olabilir.Mesel yukarda anlan rnek (8)de -(y)Abil- tmcenin znesinin nesnelbir yeteneini betimlerken, rnek (10)da ayn e konuurun (K) muha-taba (M) olay (O) yerine getirmesi iin izin verdiini, baka bir deyileolayn yerine getirilmesinin konuurun znel bakna gre mmkn ol-duunu ifade eder. rnek (22)de telefon kapatma lzumunun nesneletkenlerin ya da konuurun znel deerlendirmesinin sonucu olmas, ba-lamdan anlalr olabilse bile, -mAsI lazm iaretleyicisinin anlamnda ifre-lenmemitir. Sonu olarak, olay kipsellii hem nesnel hem de znel ba-lamlara uygunken (baka bir deyile, znel-nesnel kartl olay kipselliialannda ifrelenmezken), grnsel kipselliin anlamnda hep znel birtutum vardr.Kipleri de katlmc ii-katlmc d kartlna gre ayrmak mmkn-ken, belirli bir enin bu veya u snfa aitlii aada gsterilecei gibi


147


bilinli varlk (V) ile enin ifreledii ahs arasndaki ilikiye baldr.Dolaysyla baz kip eleri, ahsa gre ekildiinde kimi kez katlmc ii,kimi kez katlmc d olarak yorumlanr. Bu yzden bu kartln kendi-sinin kipler iin snflandrc bir nem tamad sonucuna ulaabiliriz.Bu anlambilimsel farklar bir yana, olay kipsellii ve grnsel kipsellikarasnda ilevsel ayrm da vardr, bu da etki alan hiyerarisinde farkl yerlerigal etmeleridir. lk bakta, gerek olay kipsellii gerek kipler ilerin du-rumunu (SoA) etkiledii iin iki ulamn etki alan ayn gibi grnr. Hal-buki, olay kipselliin ile kipin etki alannn farkl olduu, iki kategoriningrnle ilikisi incelendiinde ortaya kar. nk, -(X)yor, -(V)r, -mI, -DI gibi grn eleri olay kipsellii eleriyle kombine edilebilirken (-(y)Abiliyor, -(y)Abilir, -(y)Abildi, -mAsI gerekiyor, -mAsI gerekirdi, -mAsIgerekmiti vs.), grn ile kip birbirini dlar. Bundan farkl olarak, olaykipselliini kiple kombine etmek mmkndr, byle bir bileimin anlam-bilimsel bakmdan manal olmas artyla (-(y)Abilsin, -(y)Abilmeli, -mAkgerekmesin, -mAk istesin vs.). Bu davran, kip ile grnn ayn etki ala-nn paylatn, bu iki ulamn olay kipselliini etkilediini gstermekte-dir. Ancak, olay kipsellii seimlik ulam olduu iin kipler, olay kipselliiiermeyen ilerin durumlarn da etkileyebilir.Sonu olarak, ilerin durumu, olay kipsellii, grn ile kip u etki alanhiyerarisine girer11:

ilerin durumu < olay kipsellii < grn; kipTrke kiplerin ifade ettii baz anlamlar genel dilbilim alanyaznnda sksk deontik kipsellik olarak anlmaktadr. Deontik terimi esasen ykm-llkle ilikiliyken (Greke ykmllk, grev), dilbilim alanya-znnda yaygn olarak ykmllk-izin ikilii iin kullanlmaktadr. Buanlaya gre ykmllk deontik gereklilie, izin ise deontik olanaklladenk dmektedir (kr. Lyons 1977: 823; Palmer 2001: 9-10; Nuyts2006: 4). Yukarda belirtildii gibi deontik kipsellik, van der Auwera vePlungiana gre gereklilii veya olanakll artlandran etkenleri bir kii,toplumsal veya trel bir dzg ile zdeletiren katlmc d kipselliin biralt ulamdr (1998: 81). Ayrca bu bilginler emir kipi gibi baz ulamlaredimszle birlikte gruplamaktadrlar (1998: 83).Trk dillerinde kiplerin anlambilimsel deeri incelenirken, yukarda anlangrlerin Trk dilleri iin ne kadar isabetli olduu sorusu da irdelenecek-tir. Kip sisteminin incelikleri her Trk diline zg olmakla birlikte, ilkelerbtn Trk dillerinde aa yukar benzedii iin burada Trkiye Trke-sinden rnekler vermekle yetinilecektir.


148


ou zaman edimbilimsel ilevi emir, rica ya da neri bildirmek olan ikin-ci ahs emir kipinin anlambilimsel ilevi, muhatabn olay yerine getirme-sinin konuurca istenilir, gerekli veya olanakl olarak deerlendirildiinibelirtmektir. Emir kipinin semantik anlamnn istek, gereklilik (ykml-lk) ile olanaklln (iznin) bileenlerini kapsad, aadaki rnekler ileamlamalarndan anlalmaktadr:(34) Haydi baba kalk gidelim.

(Atay 1972: 518) BenK seninM kalkmanO istiyorum.

(35) Onun kolay var [...]. Sen yalnz iste.(Atay 1972: 80) BenceK seninM istemenO gerek.

(36) Size yksek kazan salayacak blm deil, sevdiiniz blm sein.[...] niversite snavna yeniden girin. Bir yl kaybedin, iki yl kaybedin;ziyan yok. Yeter ki, sevdiiniz ve yetenekli olduunuz meslei sein.

(Urgan 1998: 171) BenceK sizM bir iki yl [kaybed-]Oebilirsiniz.

rnek (34)-(36)da farkl balamlarda emir kipinin anlam alannn farklynleri vurgulanr. rnek (34)te akla en yakn pragmatik yorum, konuu-run gitmek istedii, dolaysyla babann kalkmasn da istediidir. rnek(35)te, belli bir maksad gerekletirmek iin muhatabn sadece istemesigerektii okuyuu karlr. rnek (36)da ise, muhataplarn bir iki ylkaybetmelerinin kabul edilir, yani deontik olarak mmkn olduu syle-nir. Bu rnekte emir ya da rica bile sz konusu deil, sadece bir seimolanandan bahsedilir.kinci ahs emir kipi genellikle konuurdan (K=V) muhataba(M=katlmc) yneldiine, dolaysyla hep katlmc d olduuna gre,van der Auwera ve Plungiann deontik kipsellii ulamna uygun gelmek-tedir.


149


nc ahs emir kipi, mmkn kld okuyular bakmndan ikinciahs emir kipine benzer. Ancak burada olay yerine getirecek varlk muha-tap deil, baka bir varlktr. rnek (37)deki -sXn istek olarak okunur.rnek (38), yanl yollardan dnmek iin znenin () frsat kullanabil-mesi gerektiini ifade eder. rnek (39)da ise, saatin tkrdamas gerekliveya istenilir olarak deil, kimseye zarar dokunmadndan kabul edilirolarak sunulur.(37) eytan k unun kolundan da, tepetaklak yuvarlansn merdivenlerdendiyor.

(mit 2003: 107) V, nn merdivenlerden yuvarlanmasnO ister.

(38) Hayat tehlikelerle dolu. Fakat yanl yollardan her zaman dnlebilir.Yeter ki insan, kendisine verilen frsat zamannda kullanabilsin.

(Atay 1972: 554) V, nn frsat kullanabilmesiO gerektiini dnr.

(39) Brak tkrdasn ite, kimseye zarar yok.(Pamuk 2008: 310) V, nn tkrdamasnaO raz.

kinci ahs emir kipinde, olayn yerine getirilmesine ynelik kipsel tutu-mu katan bilinli varlk neredeyse daima konuurla zdeken (V=K),nc ahs emir kipinde bilinli varlk konuurdan farkl, bahse (diskur)katlan dier bir varlk da olabilir (V=K ya da VK). Aadaki rnekte,znenin olay yerine getirmesi, clln bak noktasndan (ki konuurlazde deil) kipsel olarak deerlendirilmektedir:(40) uras var ki cll, gen kzlk denen mevsimi, tabii yaayanlardand.Onun bir kedi kadar kanaatkr hayat vard. Etrafndakiler birbirine kariyi olsunlar, yeterdi; kendisine bundan elbette bir hisse derdi.

(Tanpnar 1949: 70) V( K), nn iyi olmasnO ister.


150


Grld gibi ikinci ile nc ahs emir kipleri istek, gereklilik ileolanakllk olmak zere kipselliin anlambilimsel alannda pay almakta-dr. Bundan farkl olarak, Eski Trke -GAy soyundan gelen, lnl Trkdilinde sadece bir kalnt olarak bulunan optatifin anlambilimsel profili,ok ak bir ekilde istek alanna odaklanmaktadr. Standart Trkedeoptatifin birinci ahs kullanlmaz olup (Azerice ve Trkiye Trkesininbaz azlarnda birinci ahs da -(y)Am, -(y)Ak gibi ekillerde korunmakta-dr: iraliev & Sevortyan 1971: 117-118 (295-298); Karahan 1996: 51-52; 149-150; Harita 24), yalnz ikinci ve nc ahsta (-(y)AsIn,-(y)AsInIz, -(y)A, -(y)AlAr) kullanlmaya devam ettii iin, fiilen katlmcd istee denk dmektedir. -mAsInI iste- tr olaykipsel yaplardan farklolarak, optatifte isteyen, kipsel gr katan bilinli varlkla hep zdetir(=V). stelik, olay yerine getirmesi istenen katlmc, ahs ekleri aracl-yla belirtildiine gre, katlmc ile tmcenin znesi de zdetir(KAT=). -mAsInI iste- gibi olaykipsel istek ifadelerinde ise isteyen tm-cenin znesiyle zdetir (=), olay yerine getirmesi istenen katlmc daadeylemdeki iyelik eki araclyla belirtilmektedir. Dolaysyla, -mAsInIiste- araclyla daha karmak anlambilimsel ilikiler ifade etmek mm-knken optatif, katlmc d istekleri konuurun (ya da dier bilinli var-ln) bakndan ifade eden kullanl bir edir. Optatifin anlambilimselprofili rnek (41)de grnr.(41) Seni ok seviyorum, bunu bilesin.

(Asena 1987: 159) VK, Mnn bunu bilmesiniO ister.

Birinci ahs voluntatiflere gelince, onlarn kullan ilk bakta ne kadarbasit grnse de, anlambilimsel deeri sanldndan karmaktr. Buradatemel nitelikleri gstermekle yetinilecektir. Tekil voluntatifin anlambilim-sel profili istek (rn. 42) ile olanakll (rn. 43) kapsamaktadr. rnek(42), Beiktataki koltuk meyhanesine gitmek istiyorum olarak amlana-bilir. rnek (43) ise artlara bal bir olanakllk hakkndadr. Pragmatikbakmdan bu, hazrlk veya rzaya denk der. stemeyerek yerine getirile-cek olaylar iin de kullanlabilir.(42) Bana izin ver, Beiktataki koltuk meyhanesine gideyim.

(Atay 1972: 635) VK, koltuk meyhanesine gitmekO ister.


151


(43) Ben isterseniz gideyim.(Atay 1972: 83) VK, artlar icab ederse [gide-]Obilir.

Sonu olarak, birinci ahs tekil voluntatifin istek ile olanakllk alanlarnnbir kesimini kapsadn syleyebiliriz.Birinci ahs oul voluntatifin anlambilimsel bnyesi daha karmaktr.Bu karmaklk, Trkiye Trkesinde birinci ahs oulun hem muhatabdahil etmeye, hem de onu hari tutmaya uygun olmasyla ilgilidir. stelikV de balama gre ya tek ya da birden ok kiiden ibaret olabilir. Bu du-rumu yle gsterebiliriz:(A) ki veya daha ok konuurun olay yerine getirmesine dair mterekistei/niyeti/razl.(B) Bir tek konuurun olay yerine getirmesine dair istei/niyeti/razl vefaaliyete katlmak iin bir veya daha ok muhataba ynelik eanl davet.letiimsel ilev bakmndan bu k, birinci ahs tekil voluntatif ile ikinciahs emir kipinin bileimine denk der.(C) Bir tek konuurun olay tek bana yerine getirmesine dair iste-i/niyeti/razl. Bu kullana pluralis auctoris denir.Olanak (A) rnek (44)te grlmektedir. Bu rnekte Stdyoda kalalmtmcesi birok kii tarafndan sylenir,12 dolaysyla mterek bir niyetbildirilir.(44) Kusura bakma Glrizcim hastaneye gelemedim. Akam Kenanlara takl-dm. Vakit ge olunca da stdyoda kalalm dedik.

(mit 2003: 144)Olanak (B) yukardaki rnek (34)te gidelim szcnde grlmektedir(Haydi baba kalk gidelim). Bu szck, Ben gideyim, sen de benimlegel olarak amlanabilir. Olanak (C) rnek (45)te grlmektedir. Burnekte bir konuur ykye devam edeceini bildirir.(45) Neyse biz ykmze dnelim.

(mit 2003: 26) VTK, ykye dnmeO niyetini bildirir.

Btn bunlar, birinci ahs voluntatifin katlmc ii-katlmc d kartl-na dair ilgin davranyla sonulanr. nk, tekil voluntatif hep kat-


152


lmc iiyken, oul voluntatif ya katlmc ii olabilir (olanaklar (A) ve(C)) ya da hem katlmc ii hem de katlmc d (olanak (B)). Sonu ola-rak, bu kartln oul voluntatifin manas iin nemsiz olduunu syle-yebiliriz.imdiye kadar tartlan eler hep belli ahslarla snrlyken, -mAlI btnahslarda ekimlenir. Bu da bu enin anlambilimsel profili iin nemli-dir. nk, ekim ekine bal olarak bu enin kipsellii katlmc ii de,katlmc d da olabilir. rnek (46)da -mAlI birinci ahs tekil ile iaret-lenmitir. Dolaysyla tmcenin znesi konuurla (ki ayn zamanda olaynyerine getirilmesini kipsel bakyla deerlendiren bilinli varlk Vdir)zdetir. Sonu olarak bu tmcenin kipsellii katlmc iidir.(46) Ben de yatp uyumalym; herkes yatp uyumutur.

(Atay 1972: 28) VK, Vnn yatp uyumasO gerektiini dnr.

Bundan farkl olarak rnek (47)de ikinci ahsl bir zne vardr. Bu sebep-ten konuur ile zne farkldr, dolaysyla tmcenin kipsellii katlmcddr:(47) Beni iyi dinle Zeliha! Burnu halkal dul kadn grmedim senden baka.Kendinden utanmalsn!

(afak 2006: 263) VK, Mnn utanmasO gerektiini dnr.

nc ahs emir kipindekine benzer ekilde -mAlIda da Vnin K ilezde olmamas da mmkndr. Aadaki rnekte, V konuurdan ba-lamda bulunan nc ahs bir kiiye kaydrlmtr. Sonu olarak aa-daki olay nc ahs olmasna karn katlmc ii olarak yorumlanmak-tadr.(48) Bir gn fkelenmiti birden: hepsini yakmal, btn evrak, kaytlar,belgeleri.

(Atay 1972: 296) V(K), Vnin hepsini yakmasO gerektiini dnr.

Yukardaki rneklerde grld gibi -mAlI gereklilik alannn bir kesimi-ni kapsamaktadr. Bunun dnda ise bu enin anlamnda istein bir bile-imi de vardr (kr. Aslan Demir 2008: 123-126) ve bu zellikle ikinci venc ahsta ortaya kar:


153


(49)Ne istiyorsun benden? Onun hakknda yazmalsn bana.(Atay 1972: 405) VK, Mnn yazmasnO ister.

Etki alan ykselmesi (scope increase) sonucu olarak bu e epistemik kip-sellik ifade etmek iin de kullanlabilir (bk. sonraki blm):(50) Siz Selim Bey olmalsnz.

(mit 2003: 96) VKye gre [Siz Selim Beysiniz]in doru olmas byk ihtimal.

Olanakllk, gereklilik ile istek kavramlarn ieren anlambilimsel bir hari-tada Trkenin kip elerinin kaplad yerler yaklak olarak ekil 4tegsterilmektedir.ekil 4. Trkiye Trkesinde kip eleri

Kiplerin olay kipselliinden ne tr farkllklar gsterdii sorusuna dnlr-se; kipler olayn yerine getirilmesine kar znel bir tutum ifade ederken,olay kipsellii bu znel bileimden yoksundur. Kiplerin ifade ettii anlam-bilimsel ilikilerin, olay kipsellii dahil olmak zere baka dilsel aralarlada ifrelendirilmesi mmkn olmakla beraber, znellik kavramnn takendisi olay kipselliinin anlamnda ifrelenmemitir. Olaykipsel e kap-sayan bir deyim (fraz) veya tmceye, bence, ona gre gibi belirtesel aralar


154


ya da dier szcksel veya szdizimsel aralar vastasyla znel bir bileimeklenebilmektedir. Bundan dolay olay kipselliinin tzel olarak nesnelolduu sylenemez.Kipleri grnle bir araya getiren nitelik ise, ilerin durumuna belli birbak noktasndan (N) bakmasdr. Bu nitelik, kiplerin grnsel kipsellikdiye adlandrlmasn meru klar. Grn, Nden SoAye, SoAyin snr-larn gz nne alan baklar belirtirken, grnsel kipsellik, NdeSoAye ynelik kipsel tutumlar ifade eder. Bu iki ulamn birbirini dla-masnn nedeni ite bu grnselliktir, yani bu bak noktas bileiminesahip olmalardr.Yukarda grld gibi, Trke kiplerde katlmc ii-katlmc d kar-tl nem tamadndan bu elerin van der Auwera ve Plungiannmodeline gre deontik kipsellik olarak snflandrlmas olanakszdr, n-k bu bilginler deontik kipsellii katlmc d kipselliin alt ulam olaraktanmlamaktadrlar.Bu sorun bir yana, geleneksel genel dilbilimsel tartmada deontik kipselli-in sadece olanakllk-gereklilik ikiliini kapsad ileri srlmektedir.Bundan farkl olarak Trke kiplerin olanakllk-gereklilik-istek kavramlnde yer almalarndan dolay, Trke kip iin istek olmak zerenc bir anlambilimsel sahann nemli olduu sonucuna ulalmaktadr.Epistemik KipsellikEpistemik kipsellik, gerek olay kipsellii gerekse grnsel kipselliktenfarkl olarak, ilerin durumunu deil, nermeyi (proposition) etkilemekte-dir (Palmer 2001: 7-8; Cornillie 2009: 47; Boye 2012: 195 et passim; kr.Boye 2010: 293-294). nerme, gereklik tayc (truthbearer) olarak ilevgren soyut pragmatik bir birimdir (kr. Lyons 1977: 141-142; Hughes &Cresswell 1996: 4; Cocchiarella & Freund 2008: 45-59). Bu soyut birim,eitli dilbilimsel ekillerde ve eitli szdizimsel seviyelerde ifrelendirile-bilmektedir (kr. Boye 2012: 253-257). Bu yaz kapsamnda bizi ilgilendi-ren, tmce dzeyinde ifrelendirilen nermelerdir.Epistemik kipsellik, belli bir nermenin gereklik deerinin (truth-value)bilinli bir varlk (V) tarafndan deerlendirilmesinin dilbilimsel ifrelen-mesidir. Bu kipsellik tr, nermenin gerekliinin ihtimalini belirtir.rnein nermenin doru veya yanl; ya da onun doru olduu/olmaskesin/muhtemel/zayf ihtimal vs. olmasyla ilgili deerlendirmeler sunar.Tabii, bu anlambilimsel profilin esasen olanakllk-gereklilik kartlylahi bir ilgisi yoktur. Epistemik kipsellik olanakllktan ok, btnyle


155


baka bir ulam olan olaslkla ilgilidir. Bu sebepten, epistemik kipselliindilbilgisellemesini aratrmadan nce epistemik kipselliin anlambilimselyapsn anlamamz arttr.Kuramsal alanyaznnda epistemik kipsellik normal olarak olanakllk-gereklilik ikilii erevesinde tartlr. Halbuki, kipsel manta gre gerek-lilik olanakll gerektirirken (p p, de Haan 2006: 53)13, epistemikkipsellik alannda epistemik gereklilik diye anmaya alk olduumuzanlamlar (rnein Trke olmas lazm ekliyle ifade edilen anlam) eminli-e, epistemik olanakllk diye nitelendirilen anlamlar (rnein Trkeolabilir ekliyle ifade edilen anlam) ise epistemik kararszla denk der.Bu iki anlam alan aslnda hi kesimeksizin birbirinden ayrdr.Epistemik kipselliin anlambilimsel yapsn kavramak iin, olduu kesin,olmas lazm gibi eler yukarsna, olabilir gibi eler ortasna, olmasagerek, olamaz gibi eler ise aasna den bir skala dnmemiz elveri-lidir. Epistemik elerin skala zerindeki deerleri noktasal deil, izgiselolduuna gre, farkl elerin anlamlarnn birbiriyle kesimesi mmkn-dr. Mesel, olmas lazm ile olmal farkl anlaml olmakla beraber birbiriy-le kesimektedir, yani her iki enin kapsad bir ortak anlam alan vardr.Olabilir gibi kararszlkta merkezlenen bir enin anlamnn arlk nokta-s, skalann yukarsna veya aasna kaydrlabilir, rnein olabilir vebence muhtemel ya da olabilir, ama bence zayf ihtimal gibi ifadeleraraclyla.Skalann 0 noktas pnin doru olduunu biliyorum anlamna denkder, skalann 1 noktas ise pnin doru olduunu biliyorum anlamna.1 noktasnn tesi, indikatif (bildirme kipi), yani epistemik deerlendirmetamayan nermeler (p) ile zdetir, 0 noktasnn tesi ise olumsuz in-dikatif (p) ile. ndikatif, epistemik bakmdan iaretlenmemitir (iaret-sizdir), tmcede veya balamda aksini belirten unsurlar olmadka indika-tif, tmcedeki nermeyi doru (gerek) olarak gsterir.Seilmi Trke elerin epistemik skala zerindeki yerleri ekil 5te gs-terilmektedir.


156


ekil 5. Epistemik skala

Epistemik kipselliin tmcede ortaya kma imknlarna gelince, adsal (adveya sfat) yklemi olan tmcelerde, dilbilgisellemi epistemik iaretleyici-ler dolayszca adsal yklemi izler. (Mesel rnek (50)de epistemik iaretle-yici olarak grev gren olmal, yklem olarak ilev gren Selim Beyi izler.)Eylemsel yklemler, epistemik iaretleyici nnde genellikle bir gr-n/kip eki gsterir. rnek (51)de eylem, grn eki -(X)yoru gster-mekte, epistemik iaretleyici olmal buna ilave edilmektedir. Oysa, dolay-szca eylemin kkne eklenen epistemik eler de vardr. rnek (52)de,epistemik e -DII kesin hemen kke eklenmektedir.(51) Benimle dalga geiyor olmalyd.

(mit 2003: 136)(52) Ama Katyann sevimekten holand kesin.

(mit 2003: 156)Epistemik kipselliin etkiledii birim, sadece pragmatik bir dzeyde varolan ve trl ekillerde ifrelenmesi mmkn olan nermedir. nermeninmanasnda genellikle bir grn bileimi vardr. (51)e benzer rneklerdegrn bileimi bir grn iaretleyici tarafndan ifade edilir. rnek


157


(51)deki nermeyi, Benimle dalga geiyor olarak belirleyebiliriz. (52)yebenzer, ak (overt) bir grn iaretleyici gstermeyen rneklerde isegrnsel anlam rtk (covert) olarak gizlenmi olup pragmatik aralarladeifre edilmeyi gerektirir (kr. Boye 2012). rnek (52)de rtk olannermeyi, Katya sevimekten holanyor olarak deifre ederiz. Ak ola-rak belirtilmemi -(X)yorun grnsel anlamn balam yardmyla -karmamz mmkndr.Bu bulgular dikkate alarak epistemik kipselliin etki alan hiyerarisindekiyerini yle gsterebiliriz:ilerindurumu

Documents

Rentzsch Julian Türk Dillerinde Kipsellik Ve Kipselligin Anlambilimsel Haritasi Pp 129 168 in Bilig Sayi 67 2013