Reproduction TR

7/25/2019 Reproduction TR

1/80

retmek ve remek 1

retmek ve retmek

Gelecek kuaklar tehdit

eden alma

Marie-Anne MengeotGazeteci

Laurent VogelAratrmac, ETUI-REHS

Meral Trk Soyereviri Editr

Meltem ieklioluKayhan PalaMehmet ZencirMeral Trk Soyer

eviri


2/80

retmek ve remek2

indekiler

nsz ..................................................................................................................4

Giri 6

1. reme ve reme riskleri (eviren: Meral Trk Soyer) ......... 8

remek : sregiden, hassas, karmak bir sre .........................8

Dourganlk ............................................................................................9

Erkek taraf .............................................................................................10

Kadn taraf ............................................................................................14

reme kazalar ..................................................................................17

2. alma ortamnda eski ve yeni zehirler

(eviren: Meltem iekliolu) ............................................... 26

reme asndan kayglandran 30 kimyasal ............................26

Kurun, her zaman gndemde olan eski zehir .........................27

Civa, 0 dzeyine ne zaman ulalacak? .....................................30

Karbon dislfr, uyarlmadan depresyona ................................33

zcler: her yerde ve tehlikeli ..................................................34

Salk sektr : korunma kendi masrafn karlyor ...............36

Nadasa braklan bir alan ..................................................................37

3. Topluluk Mevzuat: risklerin ortadan kaldrlmas yerine

uzaklatrma (eviren: Kayhan Pala) .................................. 40

Uyumsuz ve etkisiz bir beraberlik .................................................41

Pazarn kurallar ...................................................................................41

REACHin katks ...................................................................................48

yerlerinde nleme ...........................................................................54

Gebe kadn alanlarn direktifi : etkisiz ve potansiyel

olarak ayrmc .......................................................................................57


3/80

retmek ve remek 3

4. te remeye ilikin risklerin daha iyi nlenmesi iin

(eviren: Mehmet Zencir) ...................................................... 61

Amerika Birleik Devletleri: Sendikalar ve feminist gruplar

dorudan eylem iin glerini birletiriyor ...............................62

Engelli parkur .......................................................................................65

alanlar: nlemenin anahtar kiileri .........................................66

Sektrel yaklamn nemi ..............................................................70

reme risklerinin ulusal nleme stratejilerine

dahil edilmesi .......................................................................................72

reme risklerine kar eylemin uluslar aras boyutu ..............74

5. Sonu ......................................................................................... 78

Kaynaklar .........................................................................................................81


4/80

retmek ve remek4

nsz

Geleneksel toplumlarda, en korkun kfrler genelliklesoya yneliktir. Gelecek kuaklar zerine den acmasztalihsizlik ncil anlatlarnda olduu gibi yunan trajedisindede vardr. Gnmz alma koullar da bazen byle bir talihsizliibarndrr. Burada ne ilahi kapris, ne de kader sz konusu. Bunlar,remeye zarar veren eitli etkileri yaratan, alma koullarn da

belirleyen sosyal ilikiler. Kurbanlara gelince, bunlar toplumuntm katmanlarnda ve dnyann tm lkelerinde eit dalmgstermezler. Bu alanda da, dier birok alanda olduu gibi,alma koullar salktaki byk sosyal eitsizliklerin kaynanoluturur.

reme riskleri karmak ve geni bir btn oluturur. Doa-lar gerei ok deikendirler: kimyasallar, iyonizan radyasyon, tit-reim, s, biyolojik ajanlar, stres, vs. Ayn ekilde etkileri de farkl-dr: Erkek veya kadnda infertilite, dkler, doumsal anomaliler,ocuklarn geliimi srasnda salk zararlar vb. Bu riskler byklde yok saylr. Muhtemelen i salnda mevcut bilgilerin bukadar blk prk ve yetersiz olduu baka bir alan yoktur.

Mesleki yaamlar boyunca ka kadn ve erkek bu riskleremaruz kalmaktadr? reme saln etkileyen zararlarn btniinde mesleki maruz kalmann pay ne kadardr? Ka ocuk, do-umlarndan itibaren, ebeveynlerinin maruz kald reme risklerinedeniyle kt bir salk potansiyeline sahipler? Btn uzmanlar,bu sorunlarn bilmezden gelindiini kabul ediyorlar. Yntemselzorluklar gerek olsa da, esas engel siyasi ve sosyal trdendir.

reme sistemimizin doaya kar yrtc zellii, insan remesininsnrlarnda durmuyor. Kimyasal riskler asndan, olduka nemlisayda madde, salk zerindeki etkileri yeterince deerlendiril-meden piyasaya srlyor.

Dier yandan, reme risklerine getirilen yantlar sklkla ka-dnlara ynelik ayrmcl krklemektedir.Gelecek kuaklar koru-mak adna, kadnlar baz mesleki etkinliklerden uzaklatrlmtr.

Bu yayn, iteki reme risklerinin daha fazla farknda olunma-sna katkda bulunmay amalamaktadr. Ulalabilen bilgileri ge-ni bir kitleye sunacak ekilde gzden geirmektedir. Enstitm-zn, i sal alannda sendikal ve eletirel bir bak gelitirmeye


5/80

retmek ve remek 5

ynelik genel almalar iinde yer almaktadr. Bu yayn arlklkimyasal maddelere ayrlm, dier risklere daha ksa deinilmi-tir. Kimyasallar ilgilendiren pazar kurallarnn reformu kapsamn-

da (REACH) iyerlerinde daha iyi koruyucu politikalar gelitirilme-sinin yaamsal olduunu dnyoruz. Gerekten, REACH toplu-mun ve alanlarn beklentilerini ancak belli sayda koul yerinegetirildiinde karlayabilecektir. Bu koullardan biri iteki remerisklerine ilikin yasal erevenin reformu ve bu alandaki korunmapolitikalarnn iyiletirilmesidir. Sendikalarn rol, erkek, kadn, a-lanlarn nceliklerini belirlemek, harekete geilmesini salamakve ulusal veya Avrupa dzeyinde iletmelerde ve sektrlerde ko-runma planlarnn gelitirilmesi iin katkda bulunmak konusun-da duyarllatrmaktr.

Yetkinliini ve tutkusunu bizim mesleki kanserler yaynmzakoyduktan sonra bu yeni bror hazrlamay kabul eden Marie-Anne Mengeotya teekkr etmek istiyoruz. Bu srete, LaurentVogelin (3 ve 4. blmlerin yazar) ibirliinden de yararlanmtr.Bu yayn, bilgileri toplayan, neri gelitiren ve yazlanlarn okun-masna katlan sendikaclarn ve aratrmaclarn ortak almas-na dayanmaktadr. zellikle Henri Pezerat (Fransa), Ilisa Feitshans(Uluslararas alma rgt), Katherine Lippel (Kanada) Ana Ma-ria Garcia, Mara Menendez ve Rafael Neus Morenos Gada (span-ya), Wim Van Veelen (Hollanda ) ve Marina Finardi, Ana Maria Loi

ve Pierantonio Visentin (talya) e teekkr etmeyi bir bor biliyo-ruz. . Denis Gregoire almann koordinasyonunu stlenmitir.

Sizi sonunda yorumlarnz iletmeye ve iyerlerinde remerisklerine kar yrtlen somut inisiyatifler konusunda bizi bilgi-lendirmeye davet ediyoruz. Enstitmzn web sitesi bu bilgilereulalmasn olanakl klacak ekilde gncellenecektir.

Marc SapirETUI-REHS Salk ve

Gvenlik Departman Mdr


6/80

retmek ve remek6

GiriTalidomid dram, yeterince dikkatealnmam bir uyar

Malformasyonu olan bir ocuk dourmak, dk yapmak,ocuk sahibi olmakta zorluk yaamak, iktidarszlk ya dalibido azalmas iftlerin ve ailelerin kendi ilerinde kiiseldramlar olarak yaanr. Nedenlerinin nce bireysel, bazen ailesel

veya kaltsal algland dramlar.1960l yllara dek, fets d zararlardan koruyan plasenta

bariyeri dogmas kanundu. Ancak Talidomid skandal ile, ebe-veynlerin bilgisi dnda, fetste, anne karnnda iken, ilalar veteratojen kimyasal maddelerin geridnsz lezyonlar meydanagetirilebilecei gerei kabul edilebildi1.

Talidomid 1954te retilmi ve uyku ilac olarak 1957de de-iik isimler altnda ticariletirilmitir: Almanyada Contergan,Belikada Softenon, ngilterede Distaval (William, 1987; Lenz,1992; Nay, 1992). Bu ila ok tutulmutu nk hi tehlikesi olma-

dan, barbitratlarn aksine, ar doz riski olmadan uyku veriyordu.Almanyada, aspirin gibi reetesiz bile satlabiliyordu.

1959dan itibaren, ar deformasyonu olan, kolsuz, bacakszbebek doumlar bildirilmeye baland. Bir ilacn sorumlu olabi-lecei kimsenin aklna gelmiyordu. Olgular artmaya ve hemenhemen heryerde grlmeye balad. Sulu sonuta Avusturyalbir doktor ile Alman bir doktorun e zamanl yapt karmlar so-nucu 1961de belirlendi. Talidomid bazl ilalar Britanya ve Almanpazarndan 1961 Kasmndan itibaren geri ekildi.

Baz lkelerde, Brezilya, Kanada, Belika gibi, stoklar bitenedek satlar devam etti. Amerika Birleik Devletleri, Amerikannila pazarna girii kontrol eden kurumu Food and Drug Administ-ration (FDA)dan Doktor Frances Kelseyin farkndal sayesindekurtuldu. Uzun sreli kullananlarda gzlenen uzuvlarn enflamas-yonunda olduu gibi, Talidomidin insanda hayvandakinden farklbir etki gsterdii uyars da alnmt. Frances Kelsey, Bakan Ken-nedy tarafndan Amerika Birleik Devletlerini byle bir trajedidenkurtard iin dllendirildi.

Daha sonra, Talidomidin kt etkilerini, ila gebeliin 35 ve

49. gnlerinde alndnda gsterdii renilecekti. rnein kolyokluu haplar 39 ve 41. gnlerde alndnda grlyordu. Bazanneler, ilac tek bir kez alm olsalar bile, kolsuz bebek dourabili-

1 Teratojen sfat yunan tentostan

gelmekte ve canavar anlamn

tamaktadr. Soy iinde kaltsal

olmayan fakat doutan anomaliya da eksiklik skln artran ya

da yaratan madde veya karm

belirtir.


7/80

retmek ve remek 7

yorlard Eer ila fetsn duyarl olduu srede alndysa, sonu-lar olduka ard. Talidomid kurbanlarnn ou, ya doar domazya da takibeden yl iinde kaybedilmiti. Sa kalanlar ise, dnyada10 000 den fazla, uzuv malformasyonu (kol, bacak, ayak vb) ve iorgan sorunlar (kardiyak, bbrek, mide vb) ile yaamaktadr.

Talidomidin bir ncesi ve bir sonras var. Bu olaydan sonra,Birleik Devletler ilalarn piyasaya srl ve ticariletikten son-ra grlen yan etkilerin izlemesine ilikin kurallar daha da g-lendirdiler. rnein, ilalarn gebe hayvanlar (dllenmi diiler)zerinde denenmesi zorunluluu getirildi. Birok lkede, Avrupadahil, ilalara ilikin yasalarn k bu dneme dayanr. Gnmz-de, doktorlar ve hastalar gebelik srasnda ila alnmas konusun-da daha ok dikkat etmektedir. Fakat alma ortam ya da ev-rede kimi zaman toplumun ve alanlarn bilgisi dnda varolankimyasal maddeler asndan neredeyiz?

2000 ylnda, Amerikal bilim adamlar, baz kimyasallarn,ocuklarda geni yelpazeye yaylan sakatlklar oluturduundanphelenildiini, anatomik malformasyonlarn en grnen belir-tileri temsil ettiini gstermilerdir (Weiss, 2000). Baz maddelerfets beyninde hasar, nrolojik ve davransal bozukluklar ve zekadzeyinde eksiklikler oluturabilir. Huzursuzluklarnn bir nedeni,ocuklarda gzlenen malformasyon ve sakatlklarn ounluu-nun nedeninin bilinmemesi ve piyasada bulunan binlerce kimya-saln toplam hakknda ok az bilgiye sahip olunmasdr.

Bunu sorgulayan sadece Amerikal bilim adamlar deildir.Avrupada da, e zamanl olarak, Avrupa Komisyonu inisiyatifi ile,Avrupa Birliinde retilen ve ticariletirilen kimyasallarn daha iyikontroln salamak zere REACH dzenlemesinin benimsen-mesi ynnde sava balatlmtr.


8/80

retmek ve remek8

1. reme ve reme riskleri

reme terimi yaradln tm ynleri iin kullanlmaktadr.reme riskinden, bir iftin bir gebelii gerekletirmekapasitesi bozulduunda sz edilir. reme risk faktrleribir erkein ya da bir kadnn retkenliini etkiledii gibi, dllen-meyi, gebelii ve bir ocuun doumunu da etkileyebilir. Geli-me terimi gestasyona, yani embryonun byyp olgunlaarakfets, bebek ve sonunda ocua dnmesine atf yapar. Geliimbozukluklar uzuvlar ya da kalp gibi organlar etkileyebilir. Bu du-

rumda, anomali ya da doumsal malformasyonlardan sz edilir.Ancak ocukluk dneminde llebilen zeka gerilii, bir geliimbozukluundan kaynaklanabilir.

remek : sregiden, hassas, karmak bir sre

Gebelik reme yaamnn ldad bir dnemdir. Bir iftin ocukisteinin genel olarak somutlamasdr. Ancak gereklemesi za-man alan bir sretir. Bir ovl spermatozoid tarafndan dllendi-inde balar. Ovl ve spermatozid tek bir kelime ile, gamet ya dagerminal hcre olarak ifade edilir. Ovller kadnn doumundanitibaren vardr ve anne kaynakl genleri tarlar. Genler kaltsal

zelliklerden sorumlu temel yaplardr. Kromozom olarak isimlen-dirilen daha karmak yaplar eklinde hcreler iinde birleirler.Ovller, overler iinde bulunur ve her ovulasyon dneminde, pu-berteden menopoza dek ayda bir ovl ritminde serbestleirler.

Spermatozoidler babann genetik sermayesini tar ve pu-bertede balayacak ekilde, ortalama 80 gn sren bir srete,testislerde srekli olarak retilir. Testisler ve overlere genel birterim olarak gonadlar da denir. Bir dllenme olduunda, dllen-mi ovl uterusun iine yerleir. Normal bir gebelik 40 hafta srer.Gebeliin ikinci aynn sonuna dek, birleme rn embryon te-

rimi ile ifade edilir, sonra fetsten bahsedilir. Bebein doumunuemzirme dnemi izler. Byrken ocuk ergen olur ve artk o dayaratma yeteneini kazanr.

reme yaam aslnda, inceleme amal yapay olarak dnem-lere ayrlmtr ve bu dnemler iaret noktalarn oluturur. reme-nin tm aamalar nemlidir ve bireysel, sosyal, genetik veya pa-tolojik etkenler tarafndan bozulabilir. Gece ya da vardiyal almagibi ergonomik faktrler dahil, aile ve alma ortamnda bulunankimyasal ve fiziksel etkenlere maruz kalma, reme srecine zararverebilir. Sizlere, aadaki ereveli blmde, gelime asndan

etkilenebilir pencereler olan, reme yaamnn temel aamalarnsunuyoruz. reme yaamnn zellikle iki yn alma yaamndaha yakndan ilgilendiriyor: erkek ve kadnlarn retkenlii vegebelik kazalar, zellikle embryon ve fetsn malformasyonlar


9/80

retmek ve remek 9

Gelimenin zellikle kritik olan dnemleri

Gametogenez

Ovl ve spermatozoidlerin retimi hormonal

uyarlara baldr. Hormonal sre hipofiz, hi-potalamus veya gonadlar dzeyinde bir mad-denin etkisi ile kesintiye urayabilir. Kt etki-lenme gametler dzeyinde de olabilir. Sonularsperm kalite ve miktarnda d, retkenliinazalmas ve hatta erkek ya da kadnn ksrla-mas eklinde kendini gsterebilir.

Dllenme ncesi dnem

Bu dnemde, malntrisyon ya da ar stres,ayn zamanda kimyasal maddeler ya da ilalargibi faktrler ovulasyonu geciktirerek ya damenstrel siklusu uzatarak hormonal sreci bo-zabilir. Bu faktrler kadnda olduu gibi erkektede libido azalmas hatta erkekte iktidarszlayol aabilir.

Dllenme

Spontan dklerle, embryon kayplar, olgu-larn % 50-70inde kromozomal anormalliklere(kromozomlarn say ya da yapsal bozuklukla-

r) baldr. Epidemiyolojik almalar meslekimaruz kalma ile spontan dklerin artmasarasnda bir iliki ortaya koymutur. Ne yazk ki,remenin bu dnemi zerinde evreye ya daie bal faktrlerin etkisi ok az incelenmitir.

Gebelik

Tm gebelik sresince, embryon sonra fetstoksik maddelere kar duyarldr. Plasenta g-venli bir engel oluturmaz. Gestasyonun herannda duyarlln ekli deiir. Embryoner d-nem, organlarn oluma dnemi, kadnn gebe-lii bir hekim tarafndan onaylandnda oktan

balamtr. Toksik maddeler spontan dkle-re, dk doum arlkl veya zrl, prematrbebek doumuna neden olabilir ve neonatallm riskini belirgin ekilde artrabilir.

Post-partum (doumu izleyen dnem)

Annenin gebelik srasnda ya da doumdansonra maruz kald, baz toksik maddeler, s-tnde tekrar ortaya kabilir ve ocuk iin birkontaminasyon riski getirebilir.

Dourganlk

Dnya nfusu her yl 77 milyon kiilik art gsterirken, endstri-lemi lkelerde reme son yllarda ok ciddi d gstermek-tedir. remedeki bu d, ekonomik ve sosyal faktrler kadardnme tarzndaki deiikliklere (zellikle kontrasepsiyonunparlamas) balanabilirse de, insanln remesindeki d ses-sizce geitirilemez.

Hekimler, infertilitesi, herhangi bir kontrasepsiyona bavur-madan, bir yllk normal cinsel ilikiden sonra gebeliin olmamaseklinde tanmlyorlar. Birleik Devletlerde, iftlerin %10-15i budurumda. Fransada, iftlerin %14 infertilite sorunu nedeniylebir kez bavuruda bulunmu. ok sayda Avrupa lkesinde, tbbiyardm ile gerekleen gebeliklerin saysnda ciddi bir art sz ko-nusu. Bu aamada, artn ne kadarnn tbbi hizmet sunumununiyilemesine, ne kadarnn dourganlkta olas bir soruna bala-nabileceini ayrdetmek mmkn deil. Daha fazlasna ulamakiin, Danimarkal ve Fransz ekipler 2007de 1000 ifti kapsayan biralma balattlar2. Pilot almann sonular reme zerinde si-garann kt etkisini gsterdi. Bu alma ile, aratrmaclar remesaln olumsuz etkileyen dier evresel faktrleri ortaya koy-may hedeflemilerdir.

2 Fransada dourganln epi-

demiyolojik gzlemi, Ulusal TbbiAratrma ve Salk Enstits ba-

sn aklamas (INSERM), Paris,10

temmuz 2006


10/80

retmek ve remek10

Erkek taraf

Erkek infertilitesinn tans sperm analizine dayanmaktadr.Sperm anomalileri 3 kategoride ele alnyor: azospermi veya sper-matozoid yokluu; oligoastenospermi veya spermatozod sayve hareketliliinin azalmas; polyzoospermi veya spermatozodfazlal. Erkek infertilitesine neden olan etkenler bazen yapsalolsa da, sonradan ortaya km olanlar ounluktadr: enfeksiyo-na bal, travmatik, patolojik (eker hastal gibi hastalklar) veyatoksik (ilalar, ttn, uyuturucu, alkol vb).

Mesleksel evre bu risk faktrlerine maruz kalma asndannemli bir kaynak oluturuyor. Erkek infertilitesine neden olan ikaynakl faktrler grupta snflandrlyor: psikolojik faktrler(stres), fiziksel faktrler (ar scak, iyonizan radyasyon, mikrodal-galar, testis travmalar); kimyasal ajanlar (ar metaller, pestisitler,

zcler, organoklorrler, hormonal etkili maddeler). Karbondi-slfr veya kurun gibi maddelerin reme zerindeki toksik etkisiuzun sredir biliniyor olsa da, aratrmaclar iki yeni olay ne ka-rarak erkek retkenliine olan zararlar konusunda farkndalnartmasn saladlar.

lk olay 1977lerde, dibromokloropropan ya da DBCP isimli,spermlerde ciddi bozukluklardan sorumlu bir pestisitin kefinedayanyor. DBCPnin olumsuz etkilerini ortaya karanlar, alan-larn bizzat kendileri oldu. O dnemde, Kaliforniya Fresnoda Oc-cidental Chemical Companynin bir blmnde alan 30 civa-

rnda ii, meyve, zellikle muz retim yerlerinde bolca kullanlanbir pestisit olan DBCP retiminde grevlendirildi. Karlkl dert-lemeler srasnda, artk ocuk sahibi olamadklarn paylartlar.Oradaki bir niversitenin bilimsel destei ile deneysel almalarsrasnda DBCPnin mutajen ve kanserojen etkili olduunun orta-ya konduunu rendiler. Hatta baz almalar hayvanlarn re-me fonksiyonu zerinde de etkili olduunu da gstermiti. oksayda alan, bu durumda sperm analizlerinin yaplmasna kararverdi. Sonular azospermi ve oligospermi (dk miktarda sper-matozoid) kurban olduklarn ortaya koydu.

1979da, Birleik Devletlerde ve birok bat lkesinde DBCPsat durduruldu fakat kullanm Hawaide-ananas retimi- ve La-tin Amerikada, 1980li yllarn ortasna dek srd. 1992de, CostaRicann, DBCP yznden ksrlaan 4 000 tarm iisi, tazminatkarl birok Amerikan irketine atklar davalardan vazgeti.2004te, Nikaraguada, retim iftliklerindeki 16 000 eski ii oksayda Amerikan irketine (Dole, Dow Chemical et Shell Chemical)kar, DBCP yznden grdkleri zarar ve geri dnz salksorunlarnn tazmin edilmesine ynelik davalarn srdrdler. 6Kasm 2007de, Kaliforniyal bir jri Dole firmasnn, Nikaraguannmuz retim iftliklerinde alrken ksrlaan alt iisine 2.5 mil-yon dolar deme cezas verdi.


11/80

retmek ve remek 11

Erkek infertilitesi ve endstriyel toksik maddeler, DBCP bir istisna deildi

DBCP olaynn ardndan, bilim adamlarnndaha nceden kimyasal maddelerin teratojenve embryotoksik etkileri zerine odaklanm

olan dikkatleri, erkek genital sistemi zerindeetki gsterebilecek dier maddelere yneldi.1981de yaynlanan bir almada, aratrmac-lar, klordekon isimli baka bir pestisitin sentezizerinde alan Amerikal iilerde testis fonk-siyonlarna ilikin deiik toksik belirtiler gz-lemlediler.

Dier yandan, borik asit retiminde alan rusiilerde de oligospermi, iktidarszlk ve infer-tilite, saptand. Seksel davran bozukluklarayn ekilde, ferro-manganez retiminde alaniilerde de bildirildi. Kendileri almasa da, e-

leri vinilklorre maruz kalan kadnlarn ise dahayksek oranda spontan dk ve l doum ris-ki tadklar gsterildi.

Klorprene -klorlu halojen derivelerinden- yk-sek dzeyde maruz kalma spermatozoid say vehareketliliinde azalma ve elerde dk skl-nn artmasna yol amaktadr. Karbondislfr,kurun veya iyonizan radyasyon gibi daha n-ceden bilinen maddelerin testis fonksiyonlarzerindeki etkilerini de unutmamak gerekir....

Source: R. Lauwerys, S. De Cooman, Risquespour les fonctions testiculaires provenant de

certains toxiques industriels, Louvain Mdical,1981, 100, p. 197-203.

kinci olay, 1992de, son 50 ylda sperm kalitelerinin azaldnonaylayan 15 000 erkek zerinde Danimarkallarn yapt biralmaya dayanan yaynd (Carlsen, 1992). Bu saptama, aratr-maclar tarafndan, erkek reme organnn konjenital anomalilerive testis kanserlerinin art ile birlikte deerlendirildiinde dahada dndrc bir hal kazanmt. Bu durumun nedenlerinin

aratrlmas endokrin bozucular olarak isimlendirilen, evredemevcut olup hormonal bir etki gsteren maddelerden phele-nilmesine yol at.

Endokrin bozucular

ki kitap endokrin bozucularn etkilerinin farkna varlmasna kat-kda bulundu. 1962de, Rachel Carson Silent spring (Sessiz ilkba-har) isimli kitabnda pestisitlerin ar kullanmna bal riskleri a-a kard (Carson, 2000). Dnya tarihine bakldnda, insan, do-umundan lmne, toksik maddelere deerek yayor. 20 yllkvarlklar srasnda, sentetik pestisitler hayvan ve bitkiler arasndao kadar yayldlar ki, artk her yerde varlar [] Bu kimyasal madde-ler imdi hangi yata olursa olsun, insanlarn ounun vcudundamevcut. Anne stnde ve byk olaslkla daha anne karnnda-ki ocuklarn dokularnda bile varlar yazyor Amerikal biyolog.Burada, zellikle, diklorodifeniltrikloroetan ya da DDTnin, 1874tekarlm ve insektisit etkileri 1939da kefedilmi olan sentetikklorlu hidrokarbon youn kullanm sorgulanmakta.

sveli bir kimyac, deniz hayvanlarnda DDTyi lmeye al-

rken, baka maddelerin, PCB ksaltmas ile bilinen poliklorlu bife-niller veya poliklorobifenillerin de evrede varolduklarn kefetti.1930larda ticariletirilen bu klorlu kimyasal deriveler, endstride


12/80

retmek ve remek12

elektrik izolasyonu, yalama ve yanmaz zellikleri nedeniyle kul-lanlyorlard. Onlara, elektrik transformatrleri ve kondansatrleriinde yaltkan olarak, trbinleri yalamada ve pompa veya yabileeni, yaptrc, boya vb nin bileimlerinde rastlanyordu.

DDT birok lkede yasakland. Afrikada halen stma ilemcadelede kullanlmaya devam edilmektedir. PCBler AvrupaBirliinde 1986dan beri retilmiyor fakat nemli miktarda PCBok sayda eski elektrikli alet iinde depolanm durumda ve bun-lar alma ortamn ve atk zincirini kontamine edebilmektedir.

kinci kitap, Our stolen future(alnan Geleceimiz), Ameri-kal bir zoolog Theo Colbornun 1997de yaynlad bir kitaptr(Colborn, 1997). Endokrin bozucular3 dan ilk defa bahseden oolmutur. Sualt faunasndaki reme bozukluklarna ilikin ken-di gzlemlerini ve Avrupal meslektalarnnkini toplam ve son

50 yldr testis kanserlerindeki art ile insan sperm kalitesindekide ilikin gzlenen deiiklikleri ele alan Danimarkal ara-trmaclarn saptamalar ile balant kurmutur. Theo Colbornagre, evreyi kirleten baz hormonal etkili kimyasal maddeler, bubozukluklarda rol almaktadr. Bu maddeler arasnda, DDT, PCBler,dioksinler, fenol alkiller vb saylabilir.

Theo Colborn kitabnda uzun bir blm strojenik4 etkilikimyasal bir bileik olan dietilstilbesterol, DES, dramna ayrm.Szkonusu ila, 1940larn sonlarndan 1980lerin balarna dk-leri nlemek iin kullanlm, ilacn verildii kadnlarn kzlarnda

vajina kanserleri ve infertilite ve dklere neden olan uterus mal-formasyonlarna yol amtr (bkz s. 22). DES gnmzde kullan-lan terminolojiye gre bir endokrin bozucudur.

Gnmzde, bir seri kimyasal maddenin, laboratuvar hay-vanlarnn ve baz vahi trlerin endokrin sistemi zerindeki bo-

zucu etkisi nemli lde belgelenmi durumdadr. Buna karn,insandaki etkiler henz iyi anlalmam ve tartma konusu ola-cak ekilde gitmektedir. DES rneinin, hereye ramen, hafza-larda yer etmesi baz lkeleri temkinli davranmaya itmektedir.

3 Gnmzde endokrin bozucu-

lar tanmlamas tercih edilmek-

tedir.

4 strojen temel olarak over ve

testislerde retilen steroid hor-

mondur. Ergenlik, daha sonra

menstrel siklus srasnda, ikincil

kadn cinsiyet karakterlerinin be-

lirmesinde etkilidir. strojenin te-

melde kadnlarda reme ile iliki-

lendirilmesine karn, erkek reme

sistemi, reme dnda baz olaylar

(kardiyovaskler sistemin durumu

ve kemiklerin oluumu gibi) ze-

rindeki nemi de gsterilmitir.

Endokrin sistem: byk dzenleyici

Endokrin sistem btn memelilerin sahip oldu-u hormonal sistemdir. Btn vcuda dalmolan bezler, bu bezlerde retilen kana salnanhormonlar, hcreleri evreleyen sv, ve ok sa-

yda organ ve dokuda mevcut hormonlar tan-yan ve reaksiyon veren reseptrlerden oluur.Hormonlar vcutta dolar ve kimyasal aktarc-lar gibi davranrlar. Endokrin sistem, dllenme-den lme, beyin ve sinir sisteminin geliimi,reme fonksiyonu ve byme, kan veya ekerdzeyinin, metabolizmas dahil tm biyolojik

srelerimizi dzenler. Overler, testisler, hipo-fiz, tiroid endokrin sistemin temel yaptalardr.Endokrin sistemin bozulmas deiik ekillerdeolabilir. Kimyasal maddeler, doal hormonlar

taklit edebilir ve bylece bu uyarana abartlbir yant veya uygun olmayan bir srede yantverilmesi gibi bir duruma yol aabilir. Dierleribaz reseptrler zerine bir hormonun etkisiniengelleyebilir. Bazlar, endokrin sistemi inhibeya da stimle ederek hormon retiminin d-mesini ya da arya kamasna neden olabilir.


13/80

retmek ve remek 13

Birleik Devletlerde, ila ve yeni kimyasal madde deerlendirme-leri, endokrin sistem bozukluklarn dikkate almak durumundadr.Avrupada, kimyasal madde ticareti zerinde, aamal olarak uy-gulamaya konan REACH dzenlemesi de ayn ynde gitmelidir.

Alman uzmanlar, aralarnda organoklorlu pestisitler, DBCP,fitalatlar gibi plastikletiriciler, alkilfenoller, organik zcler,dioksinler ve PCBler, civa gibi ar metaller vb nin bulunduu,hormonlar zerinde etkisi olmasndan phelenilen 250 maddetanmladlar. Kalc organik kirletici (KOK) olarak isimlendirilen burnlerden bazlar, evrede ve organizmada kalc olarak birikmekapasitesine sahiptir5.

Kutuplarda yaayan topluluklar zerinde yaplan almalar,cinsiyet orannda, yani doan kz ve erkek orannda deiikliklerolduunu gstermektedir (Tiido, 2006). Bu topluluklar KOK ve

zellikle PCB birikimi olan yal balktan zengin bir beslenme ne-deniyle kontamine olmaktadr. Son almalar etkilenen topluluk-larn kutuplardakilerle snrl olmadn gstermektedir.

Cinsiyet oran, doumda 1.05, yani 100 kza karlk 105 olaneklinde doal olarak erkeklerin lehinedir. Japonya ve BirleikDevletlerde doum istatistiklerinin analizi, 1970 ila 2000 arasn-da, ilk lke iin erkek bebek doumunda 127 000, ikinci lke iinbeyaz rkta 130 000 azalma olduunu gstermitir (Davis, 2007).Bu azalmay aklamak iin, aratrmann yazarlar endokrin bozu-culara yaygn prenatal bir maruz kalmann sorumlu olup olama-

yacan sorgular. Cinsiyet orannn deimesinde hormonal etkisiolduu dnlen madde sorumluluunun, iyerinde, DBCP, bazpestisitler, kurun veya zclere maruz kalan babalarn bulun-duu topluluklarda daha fazla olduu grlmektedir.

dnyasnda, endokrin bozucular; ila, fitosaniter ve plas-tik gibi, ok sayda sektrde yaygn kullanlan ya da farkl yerlerdebolca retilen bir madde grubunu oluturmaktadr.

2005 Temmuzunda, 130 bilim adam endokrin bozucularkonusunda Prag Deklarasyonunu imzaladlar. Bu aratrmaclar,

gen erkeklerde, giderek sklaan, reme fonksiyon bozukluklar,testis ve meme kanseri artlarndan huzursuz olarak, aratrmayadaha fazla yatrm yapan ve daha gl olan bir yasal dzenlemeistediler. 2002de, Avrupa Komisyonu, endokrin bozucular konu-sunda bir aratrma konsorsiyumunu finanse etti6. Avrupa Komis-yonu 600 phelenilen madde iinden ncelikli olan 66 maddeninlistesini oluturdu. Bu maddelerin daha ileri aratrmalarn konusuolmasna karar verildi7.

Kadn taraf

Tbbi adan bakldnda, kadnlarda infertilitenin iki temel ne-deni vardr: hormon retimi ya da dzenlenmesindeki sorunlarabal olarak gamet retiminde aksaklk ve enfeksiyon, travmatik

5 KOKlarn yaygn varl, tokisitesi

nedeniyle, 150 den fazla lke 2004

Maysnda yrrle giren Stock-

holm Bildirgesini imzaladlar. Bu

bildirge, aamal olarak KOKlarn

tamamen eliminasyonunu he-deflemektedir. Daha fazla bilgi

iin www.pops.int ve www.chem.

unep.ch/pops

6 Daha fazla bilgi iin http://

ec.europa.eu/research/news-

centre/fr/med/03-02-med02.html

ve http://ec.europa.eu/research/

endocrine/projects_ongoing_

en.html

7 Bu maddelerin listesi www.en-

vironmentandhealth.org sitesin-

dedir


14/80

retmek ve remek14

olaylar (IVG, kretaj, RIA) veya endometriozis8kaynakl nedenlerlegametlerin karlaamamasdr.

Uzun sre, kadnlara ynelik aratrmalar fets iin olan risk-lere odaklanmtr. Toksik maddelerin, menstrel siklus, ovulas-yon, retkenlik veya spontan dkler gibi hormonal dzensizlik-ler yaratarak, reme yaamnn dier ynlerini etkileyebileceininfarkna varlmas olduka ge olmutur.

Gnmzde, reme asndan endstriyel ilemlerin ya dakimyasal maddelerin zararl olduu ancak her iki cinsiyeti de il-gilendiriyorsa kabul grmektedir. alma ortamnda kadnn do-urganln olumsuz etkileyen fiziksel faktrler arasnda sklklasulanan iyonizan radyasyondur. Kimyasal maddeler arasnda,srekli olarak, endokrin bozuculara, ar metallere, pestisitlere,zclere ve organoklorlu bileiklere iaret edilir. Ergonomikfaktrler gibi dier faktrler de kadnlar etkileyebilir: ar yk,vcudun doru olmayan pozisyonu, gece ya da vardiyal alma.alma ortamnn yansra, yine iten kaynaklanan sosyal faktr-ler, esneklie, yoksullua veya isizlie bal yaam koullar dakadn reme salnn belirleyicileridir.

Ergonomik faktrler

Fiziksel olarak ar bir i spontan dk, prematurite ve dk do-um arl asndan bilinen bir risk faktrdr. Bunu gsterenilk alma 1980lerde 50 000 Kanadal kadnla yaplmtr (Mc Do-nald, 1988). alma, spontan dk ile ar yk kaldrma ve dierfiziksel eforlar ile vardiyal alma, gnde sekiz saat ayakta almave uzun sreli haftalk alma (46 saat ve fazlas) arasnda glbir iliki ortaya koymutur. Temel olarak Avrupada yrtlen ba-ka almalar, bu gzlemleri dorulam ve yenilerini eklemitir.Youn ve uzun sreli enerji harcamay gerektiren ilerde alankadnlarda dourganlkta d gzlenmitir. zellikle yorucu biriin negatif etkisi, embryonun olumasndan nceki dnemde,gebeliin en banda daha nem kazanmaktayd.

Vardiyal almann gebelik zerine etkisi zellikle salk

personeli zerinden incelenmitir. 1996da, 3 500 ebe zerindeyaplan bir sve aratrmas, dllenmede azalma ve vardiyalalma ve gece almas ile balantl olarak spontan dk ris-kinde art olduunu gstermitir (Ahlborg, 1996). Ayn alma,gece almas ile prematrite ve dk doum arl arasndakiilikiyi ortaya koymutur. Dourgan adaki talyan hemirelerleolan baka bir almada, sadece gndz alan hemireler ilekarlatrldnda, vardiyal alanlarda menstrel siklus bo-zukluklarnn artm olduunu gstermitir (Costa, 2004). Vardi-yal alma daha dk sayda gebelik ve gebe kalmadan ncebekleme sresinin daha uzun olmas ile ilikili kmtr. Vardiyal

alma konusunda benzer gzlemler, yaplan iin ne olduunabakmakszn, 1996da yaplan bir Avrupa almasnda da ortayakonmutur (Bisanti, 1996).

8 Endometriozis uterus dnda,

overlerde, tplerde, uterusu tutan

ligamanlarda, nadiren mesane,

barsak, vajen gibi alt batn organ-larnda uterus dokusuna rastlan-

masyla karakterize olan jinekolo-

jik hastalktr


15/80

retmek ve remek 15

9 Over strojeninin fizyolojik rol

strusu uyararak cinsel diilik zel-

liklerini ortaya karmaktr.

10 Melatonin pineal bez tarafn-

dan salglanan bir hormon (epifiz

olarak da adlandrlr). Melatonin

salgs gndz kta azalr gece

karanlkta artar. Uykunun dzen-

lenmesinde de rol oynar.

10 Melatonin pineal bez tarafn-

dan salglanan bir hormon (epifiz

olarak da adlandrlr). Melatonin

salgs gndz kta azalr gecekaranlkta artar. Uykunun dzen-

lenmesinde de rol oynar.

11 alma saatleri ve dk riski.

The NursesHealth Study Annual

Newsletter, 2007, vol.14 (4). The

NursesHealth Study, Birleik Dev-

letler Federal Ajans tp aratr-

malar iin 1976da kurulmu, iki

ylda bir 122 000 hemirenin salk

durumunu sorgulayan bir alma

yrtmtr. The NursesHealth

Study II ise, 1989da, 116 000 yeni

hemirenin iki ylda bir salk du-

rumunu aratrmtr. Daha fazla

bilgi www.channing.harvard.edu/

nhs/index.html.

12 Giovani in Toscana e flessibilitic

opportuniti formativa e freno alla

tranzisione allo stato adulto, www.regione.toscana.it/cif/pubblica/

lavatip041601/zip_pdf/parte2.

pdfden indirilebilir.

alma saatlerinin ve gece almasnn kadnlarn remeyaamna etkisi konusunda yaplan almalarn tmnden kan,esas nedenin iin yapld zamandan ziyade dzensiz almannolduudur. Bir aklama, dzensiz alma saatlerinin sirkadyenritmin deimesine neden olan bir mekanizmay harekete geir-

dii, bunun da hem dllenmeyi hem fetsn normal geliiminietkileyen hormonal sistem deiikliklerine yol atdr. Amerikalhemirelerle yaplan bir alma da, uzun yllar gece almasndansonra stradiol9dzeyinde art ve melatoninde azalma olduunuortaya koymutur10. Ayn alma, dklere ilikin orann gebeli-in ilk trimestrinde gece almas11ve i younluunun artmas(haftada 40 saatin zerinde) ile art gsterdiini belirlemitir. oksayda alma reme sal zerinde i stresinin etkisini lmeyealmtr. Stres tek bana deil ama dier risk faktrleri ile birlik-te negatif bir etki gstermektedir.

Sosyal faktrler

te esnekliin yeni formlar, ok sayda genci belirsizlik ve yoksul-luk durumuna sokarak, bir aile kurma ve ocuk sahibi olma karar-larn ciddi ekilde etkilemektedir. Bu konuda, Toscanada, atipikalma formundaki ilerde alan bin civarnda gen zerinde biralma yrtlmtr12. 25-39 ya arasndaki bu genler (%48ikadn, %69u erkek) arasnda %56s halen ailelerinin yannda ya-amaktadr. Hemen hemen hepsi bekardr. Srekli bir duygusalilikisi olanlar arasnda, %65i nmzdeki yl iinde evlenebi-

leceklerini ve ebeveynlerinin evinden ayrlacaklarn ngrmekte;fakat yalnz %38i bu sre iinde ocuk sahibi olmay dnmek-tedir. Geici ii olan genlerin %62si kadndr.

Romada gerekletirilen bir alma, kadnlarn, her ne kadarile olan ilikileri, aile ve ocuklarn varl nedeniyle erkekleregre daha karmak olsa da, giderek, ii daha fazla kimliklerinin birparas olarak grdklerini aa karmtr (Pica, 2005). Kadnlar,i gvencesizliini, yapsall bozan ve sosyal rahatszla ilk admolan bir durum olarak daha derin hissetmektedir. Latium blge-sinde, kadnlar tarafndan iletilen firma saysndaki art, yazarlar,gvencesizliin kanlmaz olduu cretli ie gereksinimden birkaa yant olarak deerlendirmektedirler. Kadnlarn, meslekselve ailesel, ifte rolleri ne bal skntlar canl olarak hissettikleribir erevede, bekarlar ve ocuksuz evli kadnlar, ocuk istekle-rinin gereklemesini bir sorun olarak grmektedir. Bu kadnlar,alanlar arasnda rekabetin glendirildii bir anda, bir kariyerolanan karmak istememektedir. Bu koullarda, annelii, dahaiyi olacan umduklar gelecek zamanlara ertelemeleri artcdeildir.

Ferrarada, Ekim 2005te, talyan niversitelerindeki ulusalbir kongre bir itirafa sahne olmutur. ok sayda kadn aratrmac,ikinci bir ocuktan vazgetiklerini, dier bir grup da ilk gebelik-lerini krkl yalara telediklerini itiraf emilerdir. Hepsi, yoksulluk


16/80

retmek ve remek16

iinde yaamann, gelecein programlanamad bir yaam; yaa-m da, belirsizliklerin ekili olduu bir alan olarak dndklerinikabul etmilerdir.

Kadnlar gnmzde, en azndan bat toplumlarnda, kendibedenlerini kontrol edebilme hak ve olanana sahiptir. ngilizaratrmaclar, bu hakkn, ancak sosyal ve ekonomik koullar uy-gunsa, gerekten kullanlabileceine dikkat ekmektedir (Earle,2007). Baz kadnlar, salk, aile planlamas, doum ncesi ba-km, infertilite tedavisi gibi hizmetlere eriim konularn etkileyensosyal ve tbbi faktrler nedeniyle, dourganlklar ve kontrolkonusunda ok az ya da hibir seenee sahip deildir. BirleikKrallkta, yoksulluk ve sosyal dlanma halen kadnn reme sal-n belirleyen en nemli faktrler olmaya devam etmektedir. Enyoksul olan kadnlar, dier sosyal gruplardaki kadnlara gre ikikat daha fazla l veya prematr doum yapmaktadr. Bu gerek

sadece Birleik Kralla zg deildir. Britanya hkmeti tarafn-dan istenilen bir raporda, 2005te, Avrupadaki eitsizliklerin beik-te balad ve mezara kadar srd gsterilmitir (Mackenbach,2006). l doan ve doumu takibeden gnlerde len ocuk sa-ys en olumsuz koullarda yaayan gruplarda daha fazladr. En altsosyal tabakadaki ailelerde doan ocuklar doumda ortalamaolarak daha dk doum kilosuna sahip olmakta, daha sk pre-matr domakta veya doumsal malformasyonlu olmaktadr.

Yzyllardan beri, bebek lm, yani birinci yagnn gr-meden len bebek oran, bir salk sistemini lmede referans

gstergedir. sve ve Japonya 1 000 doumda 3 bebek lmile sralamann bandadr. Buna karn, Afganistan ya da SierraLeonede, yedi ocuktan biri bir yandan nce lmektedir. Eertm Avrupa lkelerinde bebek lm genel olarak azalsa da, sos-yal snflar arasndaki farkllklar halen sebat etmektedir. Salktasosyal eitsizliklere ilikin Fransz Adasna (byk Paris Blgesi) aitbir rapor ayn blgenin iinde bile bebek lm hznn deiebil-diini gstermektedir (Atlan, 2007). Bylece, ulusal ortalama 1000doumda 4.4, blgesel ortalama 4.7 lm iken, olduka yoksul birtopluma sahip olan Seine-Saint-Denis blgesi (Parisin kuzey ve

kuzeydousu) 1000 doumda bir yana gelmeden len 5.7 be-bek kaydetmektedir.

Biyolojik faktrlerin yansra, retkenlik asndan ileri ya-larda gebelie veya nceki ocuklarda prematr doumlarn ol-masna bal olarak, almann yazarlar sosyal faktrleri yalnzyaamak, gmen toplulua ait olmak, isiz olmak, yeterli doumncesi bakm almamak, sigara kullanmak, malntrisyon belirtile-ri gstermek vb olarak saymaktadr. almadan, prematrite vedk doum arl riskinin, anne eitim dzeyi dtke nemkazand sonucu da kmtr.

Sorunun dier boyutu reme zerine yneltilen tbbi tekelinvarldr. ok sayda yazar, annelik aamasndan geerek, doum-dan menapoza kadn bedeninin medikalizasyonunun altn iz-


17/80

retmek ve remek 17

mektedir. Bu ok sayda dnemin uzman gr ve mdahalesinigerektiren medikal sorunlar eklinde tanmlanmasdr. Eer medi-kalizasyon, kadnlarn bizzat kendileri tarafndan istenen bir tercihise, bu bilgi, yenilik, endstrileme ile belirlenmi belli bir zaman vealan erevesinde gerekletirilmektedir. Medikalizasyon, ayn za-

manda kadnlara kendi bedenlerini kontrol ettikleri ve ocuk sahibiolmak istedikleri an setikleri illzyonunu vermektedir. ok say-da gen kadn istedikleri zaman baarl bir gebelikleri olabileceidncesi ile yetiir. Oysa karlarna onlar etkileyecek biyolojik vesosyal etmenler kacak ve bunlar hayal krklklar ve yanl anla-malarn kaynan oluturabilecektir. nfertilite ile mcadeledekibaz tedaviler kimi zaman bir kontrol kayb olarak yaanabilir vesalk zerinde istenilmeyen etkilerin temelini oluturabilir.

reme kazalar

Bilim adamlar ve hekimlerin dikkati, ncelikle, reme kazalar-nn en grnr, phesiz en ar boyutu olan doumsal malfor-masyonlara odakland. 20 yldr, aratrmaclarnn ilgisini, doum-da grnmeyen, ocukluk hatta yetikin ada kendini gsteren,renme gl ya da kanser oluumu gibi sonulara yol aan,fetsn urad zararlar ekmitir.

Doum sal malformasyonlar: alma ortam veevre ile belirgin iliki

1979da oluturulan, Eurocat a (European Surveillance of Con-

genital Anomalies, Avrupa Konjenital Anomali zlemi), 20 lkede-ki 43 veri tabanndan toplanan verileri kaydetmekte ve Avrupadayllk doumlarn %29unu oluturan 1.5 milyondan fazla doumukapsamaktadr.

Eurocatn tahminlerine gre, bebeklerin %14 deride birleke gibi sonular genellikle snrl olan tek ve kk bir malfor-masyonla domaktadr. Yenidoanlarn yaklak %2-3 omurilik-te bir yark eklinde olan spina bifida gibi tek fakat byk bir mal-formasyona, %1inden az da ok sayda malformasyona sahiptir.Bu saylar doumda yaplan gzlemlerin bir yansmasdr. Gerek

malformasyon says ok daha yksek, ve bu gebeliklerin ou,zellikle gebeliin ilk trimestrinde spontan dkle sonlanmak-tadr. Baz yazarlar bilinen gebeliklerin %10-20sinin spontan d-k ya da d gebelik olduunu, ve bilinmeyen oranda gebeliinde, tan bile konamadan sonlandn tahmin etmektedir. Buna,gnmzde, spina bifida veya Down Sendromu (21 trizomi) gibibaz malformasyonlarn saptanmasnn, izin verilen lkelerde ge-beliin istemli sonlandrlmasna gtrd olgusunu da ekle-mek gerekmektedir.

Eurocata gre, malformasyonlarn %6 ila 8ine bir genin mu-tasyonu neden olur; %6-8inde neden bir anormal kromozom;%6-8inde tek bana evresel faktrlerdir. Doumsal maformas-yonlarn %20-25i evresel ve genetik faktrler arasndaki etki-


18/80

retmek ve remek18

leime dayanan oklu nedene balanrken, %50-60nn nedenibilinmemektedir. Nedeni bilinmeyen malformasyonlarn en az%25inin nedeni ortaya karlamam evresel bir kken olabilir.

Uzmanlar evresel faktrlerden, medikal (gebelik srasndabir enfeksiyon ya da annenin kzamkk veya diyabet gibi bir has-tal) ve davransal (sigara, alkol, ila vb), sosyoekonomik duru-ma bal nedenleri (malntrisyon), ya da hem evremizde hemiyerlerinde toksik maddelere maruz kalmay kapsayan ok genibir alan anlamaktadr.

Birleik Krallkta yrtlen ok sayda alma, santral sinirsistemi bozukluklar ile baz meslekler arasndaki balanty orta-

ya koydular: tarm alanlar, frler, Britanya ordusu mensup-lar, pestisitlere, zc ya da boyalara maruz kalan alanlar. Bi-raz daha fazla renmek iin, aratrmaclar Oxfordshire ve WestBerkshireda karlalm olan 694 santral sinir sistemi bozukluuolan olgunun ebeveynlerinin mesleklerini incelediler (Fear, 2007).2007de yaynlanan sonular, sadece tarm sektrnde, agrokimyave hayvanlarla ilgili ilerde alan ebeveynleri olan ocuk olgula-rnda bir fazlalk olduunu gsterdi.

Beynin geliimi ve nrotoksik maddelere maruz

Klasik olarak malformasyonlarla ilikilendirilen evresel faktrlerEnfeksiyon ajanlar

Kzamkk gebeliin 10. haftasndan nce:katarakt ve kalp tutulumu; 10 ila 16. hafta: sa-rlk ve retina tutulumu

Su iei : uzuv hipoplazisi, mikrosefali

Sitomegalovirus: hidrosefali, nrolojik ve se-rebral tutulum

Toksoplazma: hidrosefali, mikrosefali, nro-lojik ve serebral tutulum

Maternal enfeksiyonlar

nsline baml diyabet: santral sinir iste-minde deiiklikler, kardiyak ve damar tutu-lumu

Kontrol edilemeyen Fenilketonri : mikrose-fali, kardiyak tutulum, zeka gerilii

Folat eksiklii: spina-bifida, yark damak veyadudak

Fiziksel ajanlar

yonizan radyasyon gebeliin ikinci yarsn-

da yksek dozda: mikrosefali

Hipertermi: anansefali, mikrosefali, yark da-

mak ve dudak eklinde santral sinir sistemibozukluklar

lalar

Thalidomide: kardiyak, renal ve uzuv malfor-masyonlar

Dithylstilbestrol doumda: kzlarda vajinaladenozis, erkeklerde hipospadias ve kriptori-dizm

Warfarine : burun ve kemiklerde ekil bozuk-

luklar, mikrosefali, hidrosefaliValproik asit : spina bifida, yz ve kalp tutu-lumu

Retinoik asit (A vitamini ve deriveleri): hid-rosefali, mikrosefali, kalbin ve damarlarn daolduu ok sayda organ tutulumu

Kaynak: Special report: a review of environmental risk factors andcongenital anomalies, EUROCAT 2004. Bkz: www.eurocat.ulster.ac.uk.


19/80

retmek ve remek 19

13 Milisievert (mSv) iyerinde ya

da tbbi tan srasnda alnan iyo-

nizan radyasyonun effektif doz

birimidir. Avrupa yasalarna gre

doacak ocuun alaca ede-

er doz gebeliin bildiriminden

douma kadar 1 mSvi geemez.

Bu konuda Sapir M., Radyasyon,

yonizan radyasyon: alanlarn

sal asndan hangi bedeller

okunabilir.

14 PCDD ve PCDF ler istemli olarak

retilmeyen fakat rnein yangn

srasnda, PCBlerin degradasyonu

srasnda oluan kirleticilerdir. Bu

bileikler ok sayda olduklarn-

dan, genelde dioksin ve furan je-

nerik isimleri ile ifade edilirler. Bir-

birine yakn kimyasal yapda olup,toksik etkilerinin de benzerliini

aklayan ortak bir hareket meka-

nizmas gsterirler.

kalma

Grnr malformasyonlar buzdann dar kan ksm m? En-tellektel kapasitede hafif deiiklikler ya da agresif eilimlerdehafif artlar bir uzvun ekil bozukluundan daha zor belirgin birnedene atfedilebilmektedir. On yldr, dikkatler, toksik maddele-rin neden olduu, gerekte varolan ama doumda farkedilmeyenzararlar zerine toplanmaktadr. lk srada, davran bozuklukla-rna ve zeka eksikliklerine neden olan beyin ve nrolojik sistemtutulumlar gelmektedir. Bu eksiklikler arasnda, ocuklarn %3 ila8ini etkileyen disleksi, hiperaktivite, zeka gerilii, otizm vb bu-lunmaktadr. Bu eksikliklerden bazlar genetik faktrlerden ya dakromozomal anormalliklerden kaynaklanabilmektedir. Dierleri,in utero ila, alkol, kokain ve byk olaslkla nikotine maruz kal-mann sonucu ortaya kmaktadr. Gnmzde, nrolojik geliimbozukluklarnn yalnzca %25inin nedeni bilinmektedir.

Bu arada, 100 milisievert13zerinde iyonizan radyasyona pre-natal maruz kalmann zeka geriliinden sorumlu olabilecei bilin-mektedir. Dier yandan, embryonun evredeki kimyasal madde-lere maruz kalmas, davran bozukluklarna ya da entellektel ka-pasite dklklerine yol aabilir. Kurun, dk dozda bile olsa,PCB, organik civa ve baz pestisitlerin etkileme ekli byledir. Peki,bu eksikliklerden sorumlu olabilecek dier maddeler nelerdir veacaba hangi lde sorumludur? 2006 Kasmnda, Harvard ni-versitesi Halk Sal Okulunun bilim adamlar, kimyasal madde-

lerin milyonlarca ocuk ve fetsn nrolojik geliimini etkilediinionayladlar (Grandjean, 2006). Sessiz bir pandemi eklinde ifadeederek, sadece kurun ve civa gibi maddelerin ocuklar korumakiin kontrol altna alndn, oysa insan beyni iin toksik kabul edi-len 200 maddenin kk ocuklar ya da fetse olumsuz etkilerininlemek iin hibir ekilde kontrol edilmediini belirttiler.

Yakn gemie dek, kimyasal maddelerin zararlar sadece ye-tikinler asndan incelenmekte, hibir zaman fets ya da ocu-a ynelik dnlmemekteydi. Gnlk kabul edilebilir dozlartanmlamak iin genel olarak kullanlan gvenlik nlemleri ne in

utero etkileri, ne de birikim ya da sinerjik etkilenmeyi nlemek iinyeterli grnmemektedir. Ayn ekilde anne stnn, yenidoannen uygun besini olarak, annenin gnlk olarak biriktirdii toksikmaddelerin ocua geiine neden olan bir gei vektr olmasengellenememektedir (Lyons, 1999). Poliklorobifenoller (PCB), po-liklorodibenzo para dioksinler (PCDD) ve poliklorodibenzofuranlar(PCDF)14organizma tarafndan eliminasyonu az olan ve yada eri-yen maddelerdir. Bu nedenle, ya dokusunda depolanr ve annest iinde serbestleir. Dnya Salk rgt, tadklar salkrisklerine dikkat ekmek iin anne stnde bu maddelerin ll-

mesine ynelik ok sayda kampanya dzenlemitir (WHO, 1996).Genel olarak, sadece yeterince grnr zehirlenmeler tbbi bir


20/80

retmek ve remek20

tedavi gerektirmesi ynnden tanmlanabilmektedir. Ayn ekildepestisitler iin, Amerikal bir nrolojik geliim uzman, tepesindeklinik, yani grnen belirtilerin bulunduu, orta ksmnda ancaknropsikolojik testlerle saptanabilen subklinik bulgularn olduu,tabannda da sessiz, belirtisiz ancak bir salk sorunu nedeniyle

ya da pubertede kendini gsterecek belirtilerin yer ald bir pi-ramit izmitir. ok sayda aratrmac baz nrodejeneratif hasta-ln (Parkinson, Alzheimer) kkenlerinin daha geliimin afandameydana gelmi olaylarda bulunabileceini ne srmektedir.

Haziran 2006da, farkl lkelerden aratrmaclar Bresciadametallerin nrotoksik etkilerine dikkat ekmek iin bir deklarasyonyaynladlar. zellikle kurun, metilciva ve manganeze maruz kal-mann azaltlmasnn gerekliliini vurguladlar (Landrigan, 2007).

Normalde farkedilmeyen, pestisit kullanmna bal etkiler,

Meksikann kuzey-batsndaki iki kyde yaayan 4-5 yalarndakiocuklar karlatran bir alma ile ortaya konmutur (Guillette,1998). Bu iki toplumun temel fark, birinin 1940larn sonundanitibaren pestisit kullanmaya balamas, dierinin geleneksel tarmmodellerine sadk kalm olmasdr. 1990da, gbek kordonu veanne st analizlerinde ilk toplumda ok sayda olguda pestisitdzeyinin yksek olduu gsterilmitir. Her iki toplumun ocukla-rnda byme ve performans deerlendirmesigerekletirilmitir.Byme dzeyinde farkllk yokken performanslarda fark saptan-mtr. Pestisit kullanan toplumun ocuklarnn koordinasyon, ya-

kn hafza, bir kii resmi izme becerisi dzeyinde performanslardaha dk bulunmutur.

Toksik maddelere perinatal maruz kalma, klordan15, dioksinveya kurunda gsterildii gibi, ayn zamanda immn sistem, so-lunum sistemi zerinde etki gsterebilmekte ya da kanser oluu-muna yol aabilmektedir.

ocuk kanserleri ve ebeveynlerin kanserojenleremaruz kalmas

Gelimi lkelerde, 15 ya altndaki ocuk kanserleri her yl tankonan kanserlerin yaklak %1ini temsil etmektedir. Kanser teda-visinde nemli ilerleme kaydedilse de, nedenlerinin bilinmesi ko-nusunda ayns sylenemez. Sadece bazlar bilinmektedir.

nsanda gelien kanserlerin yaklak %15i viral, bakteriyelveya paraziter enfeksiyonlara atfedilebilir. Papilloma virs ileserviks kanseri, hepatit B ve C virs ile karacier kanseri, helico-bacter pylori ile mide kanseri arasndaki ilikiler rnek olarak say-labilir. Perinatal ve postnatal olarak ifade edilen dnem gelecektebu patolojilerden ounun geliimi asndan kritik dnemlerdir.Annenin tkrk ve kan ile temas eden yeni doan, yaamnnafanda bu enfeksiyon etkenleri tarafndan kontamine olabilir.

15 nsektisit, 1947de piyasaya s-

rlm ; Klordan, retim prosed-rne gre deiebilen, en az 147

bileiin karmdr. ABde kullan-

m 1981de yasaklanmtr.


21/80

retmek ve remek 21

DES veya mucize ilacn dramatik yks1930lu yllar kimya endstrisinin patlamasnave ok sayda sentez rnnn kefine tank ol-mutu. ngiliz aratrmaclar tarafndan yrt-len almalar stilbestrol olarak adlandrlan ba-zlarnn hormonal bir etkisi olduunu gsterdi.DES ya da Dietilstilbestroln de durumu buydu.Stilbestrollerin sentezinin basitlii ve dolaysy-

la ucuzluu, ok sayda ila irketini ilac pazar-lamaya ve hekimleri de eitli patolojilere karonlar kullanmaya itmitir.

1946da, Bostondan iki bilim insan, Smithler,spontan dk, erken doum ve l doumgibi gebelik komplikasyonlarnn skln azalt-mada gebe kadnlara DES vererek elde ettikleriolumlu sonular yaynlamlardr.

Yedi yl sonra, Chicago niversitesinden birekip, DES alan kadnlarla plasebo verilen ka-

dnlar karlatran bir almann sonularnyaynlamlardr. Bu alma Smithlerin tezinionaylamad gibi, aksine DES alan kadnlardaplasebo alan gruptakilere gre baz gebelikkomplikasyonlarnn daha sk olduunu ortayakarmtr. Bilim toplumu bu almay dikkatealmayacak ve tp fakltelerinde, ilacn kullanmnerilmeye devam edilecektir. la reklamlarDESi mucize ila olarak tantmaya, tm gebe-liklerde rutin bir profilaksi olarak nermeye de-

vam edecektir.1971de, bir jinekolog ekibi, gebelikleri sra-snda DES verilmesi ile bu gebeliklerin sonucu

dnyaya gelen kzlarda 15-22 yalar arasndavajen kanseri ortaya kmas arasndaki ilikiyiortaya koymutur. Bu kanserlerin skl anne-si DES alan gen kzlarda 1/1000 oranndadr.Onkologlar bunlarn, grdkleri en acl kanserolgular olduunu syleyeceklerdir.

1970li yllarn sonunda, yeni bir yayn, in uteroDESe maruz kalan kzlarda uterus anomalilerininyksekliini gstermitir. Bu anomaliler infertili-te, d gebelik riskinde art, gnmzde dnya-da halen birok kadn etkileyen spontan dkve erken doumun nedenini oluturmaktadr.Bunlar kanserlerden daha sk grlmektedir.

DES milyonlarca kadna reetelenmiti. ABDdekullanm 1971den sonra kontrendike olmusa da,Avrupada 1983e dek verilmeye devam edilmitir.

In utero DESe maruz kalan kadnlarn kzlarnnetkilenip etkilenmediini aratran byk biralma gerekletirilmitir. Amerikan UlusalKanser Enstits tarafndan 2006da yaynlanansonular, menstrel siklusun uzamas ve dzen-sizlemesi, daha sk infertilite ve daha dk sa-yda gebelik belirtmektedir. Bu sonular halenkantlanmay beklemektedir.

Kaynaklar: Dithylstilbestrol: Otuz yl sonra hasarlar, Revue Presc-

rire, 2007, 27 (287), s. 700-702 ; DES : sorular ve cevaplar, NationalCancer Institute, U.S. National Institutes of Health. Daha fazla bilgiiin: www.cancer.gov/cancertopics/factsheet/Risk/DES

Yeni doann ve bebeklerin benzer dozdaki iyonizan radyas-yona veya kemoterapiye yetikinlere gre daha duyarl olduklar-n biliyoruz.

Prenatal dneme ilikin, hayvan almalarnn sonular, e-itli toksik etkenlere in utero maruz kalmann ocuklukta ve hattayetikin yata kanser gelime riskini artrdn gstermektedir.Buna karn, gnmzde, etkileri tartmal olmayan temel etken-ler, iyonizan radyasyon ve hormonal etkili sentez rn dietilstil-besterol (DES)dr (ereveli nota baknz).

Gebelikleri srasnda, szkonusu ilala tedavi edilmi anne-lerin kzlarnda vajen kanseri oluumu ile DES arasndaki ilikininkurulmas, aratrmaclar baka hormonlarn in utero etkileri ola-bilecei ve bunlarn testis veya meme kanseri gibi kanserlerin olu-umunda etkili olabileceini dndrmtr. Gnmzde, bu

pist herhangi bir epidemiyolojik alma ile kantlanamamtr.


22/80

retmek ve remek22

yonizan radyasyonun dk dozda bile, fets iin olumsuzetkilerinin belirlenmesi, ngiliz doktor Alice Stewartn, grafi e-kilen gebe kadnlarn ocuklarnda, zellikle lsemi olmak zerekanser oluumunu gsteren almasnn yaynlad 1956ya dekkmaktadr (Giles, 1956). Kantlarn, Oxford blgesinin ocuk

kanserleri kaytlarndan ald verilere dayandrmtr. Bu ilikizamannda iddetle eletirilmi olsa da, gnmzde fetsn veyenidoann benzer radyasyon dozuna yetikinden daha duyarlolduu kabul edilmitir. Bu duyarllk, maruz kalnan doza ve ge-belik dnemine gre deimektedir. Bugn, hekimler gebe ka-dnlara radyolojik tetkik yaptrmaktan uzak durmaktadr.

Son veriler, ocuk lsemilerinin ounluunun kaynann inutero maruz kalma olabileceini belirtmekte, fakat iyonizan rad-yasyon dnda herhangi bir etken resmen tanmlanmamaktadr

(Anderson, 2000). Buna karn, ok sayda epidemiyolojik alma,kuaklarnda lsemilerin ortaya kmasndan, ebeveynlerin hidro-karbonlar gibi toksik etkenlere maruz kalmasn sulamaktadr.

Daha 1980de, Finlandiyal bir aratrmac, motorlu tat kul-lanan babalarn ocuklarnda grlen lsemilerde olduu gibi,tarm sektrnde alan ebeveynlerin ocuklarnda anlaml d-zeyde bir art bulmutur (Hemminki, 1980). 2005te, Britanyalbir epidemiyolog, 1953-1980 aras lsemiden len, 16 yandankk 22 458 ocuk olgusunu incelemi ve bu hastalklarn olu-mas ile petrol rnlerinin yanmasndan aa kan gaz atklarna

in utero ve ocuklukta maruz kalma arasnda gl bir iliki gz-lemitir (Knox, 2005). zellikle 1,3-butadieni16 sulamakta fakatbaka maddelerin varln da gzard etmemektedir. yerlerinde1,3-butadien ile ilgili normun ocuk kanserlerini nlemek iin d-zenlenmi olmamasn ihbar etmektedir. 2007de, bir Fransz al-mas, in utero ve ilk yllarnda, ebeveynleri oto tamir servislerininyaknnda oturduu iin, hidrokarbonlara (benzen dahil) maruzkalan ocuklarda drt kat daha fazla lsemi olduunu gstermi-tir (Steffen, 2004).

ok sayda bilimsel yayn ifti ya da tarm alanlarnn o-cuklarnda lsemi ile pestisitlere maruz kalma arasnda bir ilikiolabileceini ne srmtr. Bu balant, 2007de, Kosta Rikada1995-2000 arasnda kayda gemi 334 ocukluk a lsemi ol-gusu zerinde yrtlm bir alma tarafndan kantlanmtr.Gebeliin ilk iki trimestrinde ve ayn ekilde gebelikten nceki ylboyunca, anne pestisitlere maruz kaldnda, risk iki kattan fazlaartmak tadr. Risk ayn ekilde, daha az olsa da, gebeliin balan-gcnda (aile evresinin kontaminasyonu) ve dllenmenin nce-sindeki yl, baba maruz kaldnda da artmaktadr. Aratrmann

yazarlar Kosta Rikada tarmn nemli bir aktivite olduunu vear ve uygunsuz pestisit kullanm ile birlikte yapldna dikkatekmektedir (Monge, 2007). 1996da, bu lke Hollanda gibi yk-

16 1,3 butadiensentetik kauuk,

termoplastik reie, boyada kullan-

lan stiren butadien latex karmla-

rnn retiminde kullanlmaktadr.

Ayn zamanda, aralardan kan

gazlarda ve petrol rafineri rn-

lerinde de bulunur. 1,3 butadien

hayvanda karsinojen ve teratojen-dir. Uluslararas Karser Aratrma

Merkezinin 2A grubunda snflan-

drlmtr.


23/80

retmek ve remek 23

17 HPA tarafndan kontaminas-

yon, ttn dumanna, hava kirlili-

ine veya mesleksel maruz kalma

sonucu olabilir.

sek pestisit kullanm ile tannan bir lkeden, ylda kii bana drtkat daha fazla pestisit tketmitir.

Risk tayan tek dnem gebelik deildir. Dllenmeden ncebile, ebeveynlerin toksik maddelere maruz kalmas, gelecekte o-cuklarnda kanser geliimini kolaylatrabilmektedir. Bu ekilde,bir almada, beyin tmr olan 1218 ocuun, dllenmedennceki be sene sresince ebeveynlerinin polisiklik hidrokarbon-lara (HPA) maruz kalma durumu analiz edilmitir17. Bu almannsonular, babas mesleki olarak HPAya maruz kalm (sigara isinya da imesin) ocuklarda, babas maruz kalmam olanlara grebeyin kanserinde art gstermitir. Sadece ttn dumanna ma-ruz kalan babalarn ocuklar da ayn ekilde artm bir riske sahip-tir. Annesi, gebelikten nce ve srasnda mesleki olarak HPAya ma-ruz kalm ocuk az olduundan ve bylesi bir durum szkonusu

olduu koullarda da, ocuklarnda beyin kanseri riskinin artylailikili kurulamamtr (Cordier, 2004).

Konsepsiyon ncesi dnemde, babann iyonizan radyasyonamaruz kalmasnn, ocuklarnda kanser olumas zerindeki etkisiher zaman ok fazla tartlan bir sorudur. Tartma, ilk 1990l yl-larn banda, Birleik Krallkta Sellafield de Seascale nkleer atktoplama fabrikasnda, iyonizan radyasyona maruz kalan babalarnocuklar zerindeki bir almann yaynlanmasyla balamtr(Gardner, 1990). Fabrikann evresinde lsemi saysnda bir artgzlenmitir. Hasta ocuklarn babalarnn mesleki gemileri

incelenirken, almann yazar, konsepsiyon ncesindeki alt ayiinde, 10 mSv (kmlatif dozda 100 mSv) e eit ya da daha yk-sek doza maruz kalan babalarn ocuklarnn lsemi olma riskinin,babas maruz kalmam olan ocuklarnkinden daha yksek oldu-unu gstermitir. Hiroshima ve Nagasaki bombardmanlarndansonra sa kalanlarn ocuklarnda lsemi de art izlenmedii iin,bu sonularn geerlilii phe ile karlanmtr. Buna karn, kar-latrmalar her zaman gerek nedeni ortaya karmaz.

Almanya: nkleer santral yaknndaki ocuklarda lsemi art1990-2005 aras, Hamburgun gney dou-sunda, Elbmarschda bir santral ve nkleeraratrmalar merkezi yaknnda yaayan ocuk-larda 14 lsemi olgusu gzlenmitir. Bu oranAlmanyann genelinde gzlenenden katdaha yksektir. Federal ve blgesel ynetimbir uzman komitesinden bu lsemi fazlalnnolas nedenlerini aratrmalarn istemitir. 2007Haziranda yaynlanan bir alma, 1986da sant-ralde meydana gelen bir kazann sorumlu ola-bilecei hipotezini ortaya atmtr. Yazarlar kaza

tezini, byle bir olayn, yetkililerin izlemindenkam olma olaslnn ok dk olduunudnerek rtmlerdir. imdilik, lsemi faz-lal henz aklanmam olarak kalmtr. Neyazktr ki, Britanya almalarnda olduu gibi,lsemili ocuklarn ebeveynleri meslek, olasmaruz kalma asndan aratrlmamtr

Kaynak: Hoffmann, W. et al., Childhood leukemia in the

vicinity of the Geesthacht Nuclear Establishments near Hamburg,Environmental Health Perspectives, juin 2007, 115 (6), p. 947-952.


24/80

retmek ve remek24

Bifenol A: bebeklerin ve gelecekteki yetikinlerin salklar konusunda endielerBifenol A epoksi reinesinin ve polikarbonatla-rn retiminde kullanlmaktadr. Avrupada, heryl, bu maddeden yaklak 700 000 ton retil-mektedir. Binlerce ii potansiyel olarak maruz

kalmaktadr. Bifenol A ayn zamanda gda sek-tr ile ilikili ok sayda rnn (biberon, suiesi, pipet, konserve kutusu vb) retimindekullanlmaktadr. Ayn zamanda di hekimliin-de de kullanlmaktadr. nemli bir endstriyel,evresel ve gda kirleticisidir.

Bifenol Ann, DESin kimyasal yapsna benze-yen, strojenik zellii 1936dan beri bilinmek-tedir. Ancak, reme asndan yaratabileceiriskler konusunda sorgulama son zamanlardabalamtr. 2007de, bir uzman grubu, ABDdensan remesi iin Riskleri Deerlendirme Mer-kezi (CERHR), Bifenol Ann in utero kontaminas-yon sonrasnda nrolojik ve davransal etkileriolabilecei, fakat baka etkiler konusunda kantolmad sonucuna varmtr.

Buna karn, 2008 banda, ok dk dozda Bi-fenol Aya maruz braklan hayvanlarda endieverici sonular grlmtr. Geliim srasndaBifenol Aya maruz kalma, prostat bezi ya dameme dokusunda yetikin dnemde meme ya

da prostat kanseri gelime riskini artran dei-ikliklerden sorumlu olabilmektedir.

2008 Nisannda, CERHRin yeni raporu bu hipote-zi dorular grnmektedir. Bu rapor, gnmz-deki insan etkilenimi asndan, fets, yeni doanve bebeklerin nrolojik sistemi ve davran ze-

rine olan etkileri konusunda baz endielerdenbahsetmektedir. Yazarlar, Bifenol Ann meme veprostat bezlerindeki etkileri ile de ilgilenmekte-dir. Bunun dnda, bu kimyasal madde kzlardaerken ergenlie de neden olabilmektedir.

Bu dokmann yaynlanmasn takiben, Kana-da hkmeti Bifenol Adan retilmi plastikbiberonlarn kullanmn yasaklama niyetiniaklam, bu da Kanadann bu kimyasal bileikkarsnda tutum alan ilk lke olmasn getir-mitir. Farelerde yaplan deneylere gre, 2008Maysnda halka akland gibi, Bifenol Aya inutero maruz kalma yetikin yata obezite riskinide artrmaktadr.Kaynaklar : Draft NTP brief on Bisphenol A, National ToxicologyProgram, National Institute of Environmental Health Sciencesand National Institutes of Health, U.S. Department of Health, 14avril 2008, 68 p. http://cerhr.niehs.nih.gov/chemicals/bisphenol/BPADraftBriefVF_04_14_08.pdfPrins, GS., et al., Perinatal exposure to oestradiol and bisphenol A alters

the prostate epigenome and increases susceptibility to carcinogenesis,

Basic & Clinical Pharmacology & Toxicology, 2008, 102, p. 134-138.Soto, AM., et al., Does breast cancer start in the womb, Basic & Cli-nical Pharmacology & Toxicology, 2008, 102, p. 125-133.

Konsepsiyondan nce ebeveynlerin radyasyona maruz kal-masna bal kinci kuak kanser olasln, ngiliz ocuklarnDNAsyla, ernobil felaketi srasnda Belorusyada oturan ebeveyn-lerden doan ocuklarn DNAsnn karlatrlmas tanmlamtr.ocuklarda grlen fakat ebeveynlerinde olmayan mutasyon

says Belorus ocuklarda iki kat fazla kmtr. Bilim insanlar ta-rafndan ne srlen hipotez, ebeveynlerin germ hcrelerininradyasyon tarafndan mutasyona uratlmas ve bunun ocuaaktarlmas eklindedir (Slama, 2002).

ok sayda kuak zerinde yrtlen almalar genetik de-nilen kansere yatknln balangta in utero toksik maddeleremaruz kalmann sonucu olabileceini ne srmekte; bu yatknlk-ta sonraki kuaklara aktarlmaktadr (Tomatis, 1992).

Yakn zamanda, bilim insanlar yaamn kaynanda son yz-yllarda meme kanseri ve prostat kanseri gibi skl artan yetikin

kanserlerinin kkenini aramlardr. Acaba bu kanserlerin says-nn art bir in utero kontaminasyona bal olamaz m? zerinedikkat ekilecek maddeler arasnda 1936dan beri strojenik etkisibilinen Bifenol A vardr.


25/80

retmek ve remek 25

2. Eski ve yeni alma ortam

zehirleri

1991de Amerika Birleik Devletleri (ABD) Senatosu Raporu(Gao, 1991) doumlar ve gebelikler konusundaki endieverici birok gzlemin ortaya kard sorunlar belgelemiti.ABDde kaytl bebek lmleri dier gelimi lkelerden dahayksekti18. Her yl doan drt milyon ocuktan yaklak 250000ine doumsal anomali tehisi konulmaktayd. Artan sayda

ocukta renme gl vard. Bunlara her yl 600000 istem ddk ve 24000 fetal lmle sonulanan doum eklenmekteydi.ABDde iftlerin %8i infertil kabul ediliyordu.

Senatonun Raporu, saptanan bu sorunlarn ortak nedenleri-nin kolaylkla nlenebilir evresel kimyasal etkilenimden kaynak-landn iddia etmekteydi.

reme asndan kayglandran 30 kimyasal

Bilimsel literatrn analizinden sonra, raporun yazarlar reme vegebelii en ok etkileyen 30 kimyasaln listesini oluturmulardr.Bunlarn neredeyse tm alma ortamnda bulunmaktadr.

Senato Raporunda gebelik ncesinde bu kimyasallara ma-ruz kalmann dourganl olumsuz etkileyebilecei, istem ddklere yol aabilecei, ftal geliimi olumsuz etkileyebileceisonucuna varlmtr. Erkekler iin zararl olan kimyasallar; klorde-kon, DBCP, ttn duman, kloropren, etilen dibromr, kurun, vinilklorr ve alkol olarak tanmlanmtr. Kadn iin, tehlikeli kimyasalmaddeler; civa, ttn duman, karbondislfr, etilen oksit ve alkolklordekondur.

20. yzyl tamamlanmak zereyken uzun sreden bu yanateratojen olarak bilinen kurun, civa ve dislfrn hala daha bulistede grlmesi artc gelebilir.

18 Bebek lm hz birinci yag-

nn gremeden nce meydana

gelen lmdr. 1991 Amerikan

Senato Raporu, bebek lmlerinin

%10unun anne sigara kullanmn-dan kaynaklanan dk doum

arlna bal olduunu tahmin

etmektedir.


26/80

retmek ve remek26

Kurun, hep gndemde olan eski zehirKurun zehirlenme belirtileri yzyllardr bilinmektedir: anemi, baars, kusma ve ishale elik eden akut karn arlar ve iyi bilinendi etinde mavimtrak izgiler. 1860 ylnda bir Fransz doktor olanKonstantin Paul, kronik kurun zehirlenmesi sonucunda oluanve kaltsal ekil bozukluu adn verdii hastala tp dnyasnndikkatini ekti (Paul, 1860). Doktorun bu konuyla ilgisi, baarlgebelikten sonra, sekiz dk dahil olmak zere 10 adet sorunlugebelik yaayan bir hastay grmesiyle balamtr. Sorunlu ge-

beliklerin hepsi matbaclk sektrnde dkm iinde cilac olarakalmaya baladktan sonra gereklemitir. Kadnn i arkada-larnn ayrntl olarak sorgulanmas byk ounluunda dkyks olduunu ortaya karmtr. Dr.Paul babann etkilenimini

remeyi Etkileyen Kimyasallar

Kimyasal Kullanm

AlkolArsenik

KadmiumKarbon dislfrKarbon monoksit

KlordekonKloroprenDDT (dikloro-difenil-trikloro-etan)DBCP (dibromokloropropan)DES (Dietilstilbestrol)Etilen dibromrEGEE (etilen glikol etil eter)EGME (etilen glikol metil eter)Etilen oksitGossypolHeksaklorobenzenKurunLityumCivaMireksNikotinPBBs (polibromat bifenoller)

PCBs (poliklorinat bifenoller)2,4,5, T (2,4,5-Triklorofenoksiasetik asit)TCDD (2,3,7,8-tetraklorodibenzo P-dioksin)Sigara DumanToluenVinil klorrVitamin AVarfarin

ev ve endstri (zc)endstriyel (metalji, ahap koruyucu)

endstriyel (lehim, elektrolizle kaplama)endstriyel (fumigant, insektisit, zc)yanma rn (metalji, sigara, otomobil eksozu)pestisit (fungicit, insektisit)endstriyel (lastik retimi)pestisit (insektisit)pestisit (fumigant, nematosit)insan ve hayvan ilacendstriyel (zc), pestisit (fumigant)endsriyel (zc)endstriyel (zc)endustriyel (sterilizan), pestist (fumigant)edustriyel (stabilizr), besin kirleticiendstriyel, pestisit (fungisit)endstriyel (ak ve metal konstrksyon)ila ve yangn sndrcendustriyel, pestisit (fungisit)pestisit (insectisit, ge alev alc madde)ev (sigara) and endstriyel (insektisit)endustriyel (kaplama, ge alev alc madde)endstriyel (elektrikli transformatrler,

plastikletirici)pestisit (zararl ot ldrc)yanma rn, pestisit, kirleticiendstriyel (zc)endstriyel (plastik, kat, cam)doal madde, ilaila, pestisit (rodentisit)

Kaynak : GAO, reme ve geliimle ilgili zehirler , 1991


27/80

retmek ve remek 27

de aratrmtr. 1940larn sonlarna kadar boya maddesi olarakkullanlan beyaz kurun fabrikalarnda yapt aratrmalar, fetusya da cocuk lmleri annenin ya da babann etkilenimine balkurun zehirlenmesinin bir belirtisidir sonucuna varmasna ne-den olmutur. Dr. Paul, ayrca fetsn lmne neden olmak iin

akut zehirlenmenin art olmadn belirtmitir.20.yy balarnda ngilterede kurun ieren haplarn abortu-

sa neden olduuna dair grler dile getirilmeye balanmtr. Budnemde haplara bal abortuslar endstriyel kurun zehirlen-mesi nedeniyle oluan hastalk ve lmler kadar oktu. Endstri-yel kurun zehirlenmesi zellikle kurun bazl boya ve minekulla-nlan porselen veseramikfabrikalarnda alan iilerde oldukayaygnd. 1911de ngiliz doktor Thomes Oliver, kurun etkilenimiolan kadnlarda dklerin kat fazla olduunu, anne ya da ba-badan biri kurunla alyorsa bebek lmllnn daha yk-sek olduunu belirtmitir.

Bu dnemde, hamile kadnlarn ar kurun kontaminasyonuolan atlyelerde almalar yasakland. Bunlarn zerinden yllargemesine ramen kurun zarar vermeye devam etmitir. (ere-veli blme baknz)

Endstrinin ocuu

ABDde 1930larda ekonomik krizin gelitii d-nemde, Annie Lou Emmers Bakan Roosevelte

kurun zehirlenmesinin yaratt zararlar kna-yan bir mektup yazd.

Bayan Emmersin kocas Frank, DuPont firma-snn pestisit reticisi olan bir alt kuruluundaalrken kurundan zehirlenmeti. Kz yaygnfiziksel engelli ve ar mental retardasyonluolarak domutu.Bayan Emmers kendisi gebeiken kocasnn giysileriyle eve kurun getirdi-inden phelenmi ve ouuna endstrininocuu adn vermiti.

Crooksville ve Ohiodaki mlekilerde, Co-lorado ve Wyomingteki kurun madenleri vedkmhanelerde alanlarda, gl psrtmemakineleri ile kurun arsenat uygulanan bykmeyve bahelerinde, tetraetil kullanlan garaj

alanlarnda benzer bebekleri grdm. Du-yulmayan ka tane daha var? Her yl ka ocuk

kurun yznden sakat kalmakta? Bunlar be-lirtiyordu bakana yazd mektubunda.

Aldatma ve nkarkitabnn yazar Annie Lou da,Emmersin Bakan Roosevelte sorduu nemlisorulardan alnt yaparak grlerine katlyor-du. nsanlar imdiye kadar zerinde tartlma-m ve kontrol altna alnmam olan ok ulusluglerin faaliyetlerinden nasl korunabilir? Bukadar eitsiz olan endstriyel kirlilik hakkndakonuanlarn sesleri nasl bu kadar zayf km

ve basklanabilmitir?

Kaynak: Markowitz, G., Rosner, D., Deceit and Denial. The deadlypolitics of industrial pollution, University of California Press, TheMilbank Memorial Fund, 2002, 408 p.

ABDde, kurun endstrisi, evlerin boyanmasnda kullanlanboyalarda bu metalin kullanmn destekleyen etkin bir lobi faliye-ti yrtmtr. Kurunlu boyalar zamanla nemin ya da ypranma-nn etkisiyle bozulmu, pul pul dklmeye balam, oluan tozlarev ortamna yaylm ve zellikle kk ocuklar olmak zere evhalk tarafndan solunmutur. Harvard Tp Okulunda bir aratr-mac olan Hebert Needleman, kurun etkilenimi olan ocuklarda


28/80

retmek ve remek28

19 Benzin ve mazot kalitesini ilgi-

lendiren Avrupa Parlamentosu ve

Konseyinin 13 Ekim 1998 tarihli

98/70/CE Direktifi

20 Kurun dzeyi kandaki kurun

miktarn gsterir. lkelere gre,

g/L veya g/dL veya Avrupa ya-salarnda olduu gibi g/100 ml

olarak ifade edilir. Biz son ifade

eklini setik.

zehirlenme belirtileri gstermeselerde dk IQ dzeyi olduunusaptamtr. 1984 ylnda yaynlad olduka dikkat eken maka-lesinde 678 000 alt ya alt ocuun boyadan kaynaklanan kur-undan zehirlendiini aklamtr (Needleman, 1984).

O dnemde kurun, kurunlu petrol nedeniyle her yerdeydive bu ekolojik ykm Dupont, General Motors ve Standart Oil ofNew Jersey gibi bir avu Amerikan firmas tarafndan desteklen-mekteydi. 1920lerin balarnda, bu firmalar patent altna aldklarpetrole katlan vuruk nleyici katk maddesi olarak kullanlan tet-raetil kurunun (TEL) kullanmn yaygnlatrmaya almaktayd-lar (Kitman,2005). firma eletirileri savuturmak iin tartmalalmalar kulland ve bylece TELin yasaklanmas ya da yerineyeni madde retimi geciktirildi. TEL retildii pek ok fabrikadakibirok iiyi ldrd. Gezegenin her tarafnn kurunlanmasna,pek ok kiide ve zellikle de ocuklarda kan kurun dzeyininykselmesine neden oldu. 1986dan bu yana ABDde yava ya-va kullanmdan kaldrlmaya baland. Avrupa Birliinde (AB) 13Ekim 1998de yaynlanan direktifle 2000 ylndan itibaren sat ya-sakland19. Daha da kts TEL halen daha pek ok geri kalm (fa-kir) lkede petrole eklenmektedir. Kurunun pek ok endstridekullanlmas kurbanlarnn saysn da srekli artrmaktadr.

1984 ylnda Kuzeydou Fransada bulunan Luneville blgesin-deki porselen fabrikasnda alan iilerde kurunla zenginletiril-mi emayeden zehirlenen 30dan fazla olgu bildirilmitir. Bir yl son-

ra, 1985de Sheffield yaknlarndaki ak fabrikasnda alanlarda dazehirlenme vakalar grlmtr. Kadnlarda kan kurun dzeyi 100ml kanda 60-100 mikrogram (g) iken, erkeklerde 80-211g/100 mlidi20. Fakat o dnemde bile kan kurun dzeyi 60-80 arasnda olan-lar iten uzaklatrlm olmalydlar. 1991 ylnda ngilterede salkmfettilii bakan irket alanlarndan zr diledi.

Bu rnekler ve sanayi tarihindeki kurunla ilgili salk skan-dallarna ramen, baz firmalar iilerini bu zehire maruz brakma-ya devam ettiler.

Sumer, 2003 ylnda Fransada 50 000 alan izledii aratr-masnda, iilerin maruz kald temel reprotoksinin kurun oldu-unu saptad. Fransz iilerinin % 0.7si (130 000 kii), ak fabrika-lar, kristal cam ve renk retimi, eitli alamlarn yapm ve ara-ba radyatrleri tamirindeki eretim srelerinde kuruna maruzkalmaktayd. Fransada u anda uygulanan kat standartlara gre;salk izlemlerinde erkekler iin kan kurun dzeyi 20 g/100 ml,kadnlar iinse 10 g/100 mnin altnda olmaldr.

Ancak, salk etkileri yaratacana karar verilen kurun dzey-leri, srekli dmektedir. 2008in balarnda yaynlanan iki Ameri-

kan almasnda gebelikte ya da doum sonras maruz kalnan 5g/100 ml ve 10 g/100 mllik kan kurun dzeylerinin ocuklarnzihinsel performanslarna ve nrolojik sistemlerine zarar vereceibelirtilmitir (Jusko, 2008; Gumps, 2008).


29/80

retmek ve remek 29

21 Civa zehirlenmesi merkurializm

olarak da bilinir. Elementer civa

grn ve rengi nedeniyle sv

gm ya da quicksilver adn

almtr.

Minamata, byk endstriyel felaket

1950lerin balarnda Japonyann gneyindeMinamata krfezindeki kk sahil kasabasn-da yaayan dzinelerce kiide nrolojik ve se-rebral hastalk belirtileri grlmeye balam;olgu says artm, fakat zehirlenmelerin kr-fezdeki balk ve deniz mahsllerinde birikenmetilcivadan kaynaklandnn ortaya kmasyaklak on yl bulmutur. Asetaldehit ve klo-rr retiminde katalizr olarak kullanlan civa,Chisso Fabrikas tarafndan denize atlmaktayd.

Denizde ncelikle civa, metil civaya dnmek-te ve balklar tarafndan absorbe edilmekteydi.Metil-civa plasenta ve kan beyin bariyerini ra-

hatlkla geebilen bir nrotoksindir ve potansi-yel zihinsel geliimin basklanmasna yol aar.Ancak krfezden kan balk yerel halkn balcabesin kaynayd.

Kurbanlarn byk ounluu zehirlenmedenksa sre sonra ld. Maruz kalanlarn dier-lerinde kalc grme ve iitme kayb olurken,motor kontrol kayb, paralizi ve tremor geliti.Gebelik srecinde ya da doduktan sonra annest araclyla zehirlenen onlarca ocukta cid-

di mental retardasyon grlrken, bir ksm krya da deformasyonlu olarak dodu.

Acaba kurun da, sonunda, civa gibi istenmeyen bir maddehaline dnecek midir?

Civa 0 dzeyine ne zaman ulalacak?

Civann bilinen toksik etkilerinin uzun bir hikayesi vardr21. Bu

etkileri, antik a yazarlarndan Hippokrat, Pliny ve Galen ifadeetmilerdir. Modern adaki bilinen ilk civa zehirlenmesi 1860daapkaclar arasnda tanmlanmtr. Alice Harikalar Diyarndaki l-gn apkac karakteri, Lewis Carollun imgeleminde kendiliindenolumu bir karakter deil, keeden apka reten apkaclarda bil-dirilen hastalktan kaynaklanmaktadr.

Civa ve bileikleri insan iin olduka toksiktir. ok kk doz-larda bile, sinir sistemi, bbrekler ve kardiyovaskler sisteme zararverebilir. Ayrca reme sistemi iin de toksiktir. Civa zehirlenme-sinin ilk belirtisi domam ocuklarda olmu, sifilis tedavisi alankadnlar arasnda dk insidansnn olduka yksek olduu sap-tanmtr. Civa birok lkede sifiliz tedavisinde bir seenek olarakkullanlmtr. Ayrca antiseptik ve bakterisit olarak kullanlmtr.1971 ylnda, Irakta civa bulam tohumlarn yanllkla ekmekyapmnda kullanlmas, 6530 kiinin hastanede tedavi olmasna,459 kiinin de hayatn kaybetmesine yol amtr. Civa zehirlen-mesi olan annelerin ocuklarnda ciddi merkezi sinir sistemi hasar-lar saptanmtr. 20. yyn ikinci yarsnda ortaya kan ikinci civazehirlenmesi ata gene kadnlar ve yeni doanlar etkilemitir.Japonyadaki Minamata felaketi bunlarn en ktsdr (ereveliblme baknz).

Civa, endstrideki pek ok uygulamada kullanlmaktadr: l-m gerelerinin retiminde (termometre, barometre), ampl, slakve kuru ak, deri ve keenin ilenmesi, kimya endstrisinde elekro-liz gibi. i esas olarak civay inhalasyon yoluyla alr, nk civa odassnda buharlar, ve bu endstriyel zehirlenme ile sonulanr.


30/80

retmek ve remek30

Japon kaynakl bir deerlendirmede, 2001 y-lnda 3000 kiinin Minamata hastalna yaka-land, 1784 kiinin ld resmi olarak ak-land. Bunlara ek olarak 10 000den fazla kiide

ok miktarda balk ve deniz rn tketimi ne-deniyle merkezi sinir sistemi hasar gelitii yada gelime olasl tad belirtilmitir.

Firma, mahkemeler tarafndan defalarca sulubulunmu, kurbanlara ok byk miktarlar-da tazminat deme cezas verilmitir. 2004te

Japon st Mahkemesi merkezi hkmeti veKumimoto Valiliini kt ynetim asndansulu bulmutur. Mahkeme, Kumimoto yetkili-lilerinin 1959da hastaln nedenini belirledik-

lerini, ama daha sonra hi bir ey yapmadkla-rn belirtmitir. Mahkeme, yetkililerin Su KaliteKontrol Anlamasnn uygulanmas konusundayetersiz kaldklar, bunun yerine byk iverenfirmalar koruduklar hkmne varmtr.

1985de, talyan aratrclar, ampul fabrikasnda alan vecivaya maruz kalan kadnlarda menstruel sorunlara, fertilite prob-lemlerine ve de, ayn sektrde alan ama civaya maruz kal-

mayan kadnlara gore daha fazla rastlandn gzlemlemilerdir(De Rosis, 1985). 1991de New York mahkemesi, termometre fabri-kas sahiplerini, alanlar merkezi sinir sistemi hasarna yol aacakkadar yksek dozda civaya maruz braktklar iin yarglamtr.

Ayn dnemde, Avrupa klorr endstrisi lobisi, Eurochlor, civaetkileniminin reme sistemine etkisini aratrmaya balamtr.Kurumun Nisan 1991 tarihli bir dokmannda ulalan ve gzdengeirilen literatrde, dk dozlarda bile civa dumanna maruzkalan kadnlarda menstruel sorunlarn artt, fertilitenin azald,istemsiz dklerin artt belirtilmitir (Eurochlor,1991). Bu dok-

man ayrca spontan dklerdeki art ile babann civa etkilenimiarasnda nedensel bir iliki olabileceini de belirtmektedir. Birazgecikmeli olarak 1991 sonunda yaynlanan bir Fransz almas,1984de elektroliz aamasnda civa kullanan bir kloralkali fabrika-snda alan 1300 iide yapt almada gerekleri ortaya kar-mtr (Cordier, 1991). Bu alma idrar civa dzeyi 50 g/L zerin-de olan iilerin elerinde spontan dk riskinin, civaya maruzkalmayanlara gore iki kat daha fazla olduunu ortaya karmtr.

Civa, i ve evreye bal olan risklerin birbiriyle olan sk ba-lantsn gsteren ok arpc bir rnektir. Endstri tarafndan civakullanmnn iiler ve evre iin sonular ortaya km ve halakmaya devam etmektedir. Civa emisyonlar snr tanmamakta-dr. Civa doada kalcdr ve metil civaya dnebilir, bu da oldukatoksik bir formudur. Besin zincirindeki metil-civa kontaminasyonukresel bir sorun halini almtr. Risk, zellikle besin kaynaklarnnbyk ksm balk ve deniz mahslleri olan blgelerde yaayankk ocuk ve gebe kadnlarda, en fazladr. 2003te, Uluslararasevre Program (UNEP) civa emisyonunu ve insanlardaki etkileni-mi azaltmak iin tedbir almak amac ile tm lkeleri tevik ede-cek bir program balatmtr. Haziran 2005te Avrupa Komisyonu,insan ve evredeki civa dzeylerini azaltacak toplum startejilerinibenimsemitir. Bu strateji civa emisyonunu azaltacak, arz ve tale-bini durduracak 20 eylemden olumaktadr.


31/80

retmek ve remek 31

2006da, Komisyon 2011e kadar Avrupada civa ihracatntamamen yasaklama plann nermitir.Avrupa lkeleri, her nekadar kendi lkelerinde tm civa kullanm ve emisyonlarn ya-saklasa da, bu kimyasal salayan Avrupadr. Dnyann en bykciva madeni Gney spanyadaki civa madenidir. Bu maden Roma

zamannda almaya balam, ve 2003 sonuna kadar etkinliinisrdrmtr. Fakat maden sahibi, MAYASA, civay Avrupadakikloralkali retim alanlarndan toplamaktadr. 1990 ylnda, Ku-zeydou Atlantik deniz evresinin korunmasnda rehberlik edenuluslaras bir kurulu olan Oslo-Paris Komisyonu (OSPAR), cival pilelektrolizinde kullanlan kloralkali retimlerinin tmnn 2010 y-lna kadar civa iermeyen teknolojilerle deitirilmesini nermi-tir. Baz retim alanlar deitirilmitir, ancak yaklak 12 000 tonciva hala kloralkali endstrisinde kullanlmaktadr. Dnya pazarn-da civann yaylmasn engellemek iin komisyon, civa ihracatn

yasaklamakta ve civann depolanaca kalc depolar nermekte-dir. 2007 ylnda Avrupa Parlamentosu evre Komitesi 2009a ka-dar yasaklamann getirilmesini nermitir.

Civann hala kullanld fabrikalarda alan iiler iindikkatli olunmaldr, nk pek ok Avrupa lkesinde civa iinmesleki etkilenim snr deerleri belirtici (indikatif) deer olarakkullanlmaktadr. Bunun anlam, iverenlerin, hava civa konsant-rasyonu kanunla belirlenen deerlerin zerinde olan ortamlardabile iileri altrmaya devam ettirebilecekleridir. Teoride, maruzkalan iiler salk asndan izlenmelidir; ancak ounlukla anlkmaruz kalma deerlendirildii iin, yllar iinde bbrek ve beyin-de biriken civa dzeyi deerlendirilmemektedir. deiiklii degeici bir zmdr; bu nedenle iiler alma yaam boyuncave sonras ile ilgili salkla ilgili hakl kayglarna, nereye giderlersegitsinler zm bulamamaktadrlar.

u anda, civa iin, resmi AB mesleki etkilenim snr deerimevcut deildir. Kabul edilecek olan Avrupa Direktifi nc lis-tesindeki, mesleki etkilenim belirtici deerinin (IOELV) nerdiidzey bu yasal boluu kapatacaktr. Bu taslak Komisyon direkti-

finde civa iin nerilen atmosferik snr deer 0.02mg/mtr22

. Busnr deer Avrupal iverenler arasnda genel bir itiraz grm vekabul edilemez olarak deerlendirilmitir.

Civann artk kullanlmad yerlerde bile hala azami dikkatgsterilmelidir, nk depolama alanlar da hala daha evre iintehdit oluturmaya devam etmektedir. Bu tehlike iiler ve ocuk-lar iin boomerang etkisi yaratabilir.

Karbon dislfr: uyarlmadan depresyona

Karbondislfr, ya da CS2, sentetik snger, yapkan ve plastik

film retiminde kullanlan bir solventtir. Sertletirme hzlandrcs,boya, pestisit ve farmastiklerde kullanlan organik sfr bileik-lerinin retiminde kullanlr.

22 Sekiz saatlik zamana gre ayar-

lanm referans periyotta llen

ya da hesaplanan deer.


32/80

retmek ve remek32

CS2, 1796da kefedilir ve hzla pek ok alanda kullanlmayabalar; zellikle parfm, ya ve slfr ekstraksiyonunda, su geir-mez kuma ve lastik retiminde kullanlr. 1840da skoyal cer-rahlar tarafndan anestezik olarak kullanlm, ancak gl aneste-zik etkisine elik eden halsinasyon, ba ars ve bulant etkileri

nedeniyle ksa srede kullanmndan vazgeilmitir.1860 ylnda Fransz doktor, Auguste Delpech, Fransz Tp

Akademisine ilettii notlarda zellikle ii bo lastik endstrisindetop ve kondomlarda yumuatc olarak kullanlan CS2ye maruzkalan kadn ve erkek iilerde kayg verici semptomlar olduunubelirtmitir. Pariste ok sayda ii bu endstride almaktadr;bunlarn tm hasta olmu ya da farkl dzeylerde halsiz ve kuv-vetsizlerdir (Delpech, 1863). Doktor Delpech CS2 zehirlenmesin-de iki faz tanmlamaktadr. lk faz olan uyarlma safhas ciddi baars, topallama ve eklem ars, akl hastal eiinde olma (id-

det, halsinasyon ve ajitasyon) ve yksek cinsel uyarlma ile kendi-ni gsterir. Bu semptomlar konusunda hastalar uyarlmaldr. Bazhastalar priapizmden (srekli ereksiyon) yaknmaktadrlar. Kadniilerde ok youn menstruel kanamalar olmakta; Delpech bukanamalar spontan abortusa benzetmektedir. CS2 zehirlenmesidevam ettike uyarlma faz gerilemeye balar, bu faza kollapsad verilir. Maruz kalan kii zgn, mitsiz, ilgisiz, neredeyse aptal-lam bir durumdadr. Duyular grme, duyma, koklama- bykoranda bozulmutur, fakat kollaps dneminde en ciddi ve canskc deiiklik genital sounlardr [] , tm erkek iilerde az yada ok impotans gelimitir [] herey balangta muhteemdi

hem istek hem de ereksiyon yetenei asndan. Kadnlar da iseocuk yapma ya da gebelii terme kadar tayabilme ile ilgili so-runlar tanmlam, ayrca memelerde atrofi de gzlemitir. Del-pech gzlemlerini 1860larda yapt iin muhtemelen etkilenimok yksek miktarlarda idi.

1980de Delpechin gzlemlerinden bir yzyl sonra Ghentniversitesi aratmaclar CS2ye maruz kalan yaptrc fabrikasiilerinde grme, psikomotor, kan ve cinsel bozukluklarla karla-mlardr (Van Hoorne, 1992). Cinsel sorunlar olan iilerin yzde-si etkilenim dzeyi ile artmaktadr: 1 ila 30 mg/m arasnda maruz

kalanlarda %21, 30 mg/m zerinde maruz kalanlarda %28 ikeniktidarszlk-iilerin %16sn etkileyen- maruz kalma dzeyine bak-makszn benzer ekilde art gstermitir. CS2nin salk etkilerininfarknda olmayan iiler, cinsel sorunlarnn nedenlerini sorgulama-dklar gibi, zellikle kendilerine sorulmadka da sylemezler.

CS2 halen kullanmda olan bir maddedir. Avrupa Birlii tara-fndan kategori 3 reprotoksik madde olarak snflandrlmaktadr.Uzmanlar, etkilenim 10mg/ m olduunda, kadnlarda hormonalsorunlara iaret eden mensrel sikls bozukluklar olduu konu-sunda ortak bir karara varmlardr. Daha yksek konsantrasyon-

larda, spontan abortus, premature doum ya da doumsal ano-maliler grlmektedir23. Civa gibi, karbon dislfr taslak AB direk-tifi nc listesindeki mesleki etkilenim snr deerler (IOELV)listesi iindedir. nerilen etkilenim snr 15 mg/m tr24.

23 Disulfure de Karbon, fiche to-

xicologique n 12, INRS. (Karbon

disulfr, toksikoloji veri seti No. 12,

INRS, Fransa.)

24 Sekiz saatlik zamana gore ayar-

lanm referans periyotta llen

ya da hesaplanan deer.


33/80

retmek ve remek 33

25 Kullanlan temel zcler aro-

matik (benzen, toluene, ksilen),

alifatik (heptane heksan) veya

siklik (siklopentan, sikloheksan)hidrokarbonlar, and halojenli hid-

rokarbonlardr (trikloroetilen, tet-

rakloretilen, kloroform).

zcler: her zaman her yerde mevcut vetehlikeli

Milyonlarca ii dnyann her yerinde srekli olarak zcleremaruz kalmaktadr. On binlerce farkl bileimde zc bulun-maktadr. Bunlar temizlikte, ynlerden ya karmada, seyreltme-de ve soymada kullanlr. Mrekkep, boya, insektisit, pestisit re-timinde tayc olarak yer alr. Son yzylda demir, elik, kimyasalve araba yapmnda, temizlik ve elektronik endstrisinde yaygnolarak kullanm artmtr. zclerin ou kmr ve petrol t-revleri olan bileiklerin retilmesinde kullanlmaktadr. zclerorganizmaya deri ve solunum yoluyla girmektedir. Hibir zczararsz deildir, bazs karsinojenik, karacier, bbrek ve beyiniin toksiktir.

1970de, Danimarkal doktor, dk dozda ancak her gn -zc kullanan iilerde nrolojik etkilerin olduunu belirtmitir.

On yl sonra, Kopenhagta, 2600 boyac da presenil demans oran,ayn blgede yaayan ancak zc etkilenimi olmayan kontrolgrubuna gre iki kat daha fazla bulunmutur (Mikkelsen, 1980).1980lerin sonlarnda, Danimarka resmi kaytlarna gre zcyebal beyin hasar olan iilerin saysnn binleri bulduu tahminedilmektedir. Pek ok kurban, impotans ya da ilikili sorunlar yaa-m ya da bu nedenle einden ayrlmtr. zclerin tetiklediipsikoorganik sendrom (POS) sadece Kuzey lkelerinde deil, Hol-landa, Belika, Almanya ve svire gibi lkelerde de meslek hasta-l olarak kabul edilmektedir. Dzeye bal olarak seyir gsteren

POS, kiilik sorunlar (irritabilite, drtsellik, kzgnlk, depresyon),bozulmu konsantrasyon, hafza ve cinsel disfonksiyon olarak kar-mza kabilmektedir.

Uzmanlar zclerin narkotik etkileri ve bunun yol atsanral sinir sistemi etkileri konusunda gr birliine ulam-lardr25. Ancak, ayn etki iin, birisindeki doz dierinin dozundandaha yksek olabilir. Toluen sklkla POS olgularna neden olan birmaddedir (Viaene, 1996-1997).

Bir seri alma, toluen ve ksilene maruz kalan annelerinbebeklerinde, spontan abortus ve doumsal anomalilerin (yark

dudak /damak, kardiyovaskler system ve santral sinir sistemidefektleri) arttn bildirmitir (Pags, 1999). Babalarn maruz kal-masnn domam bebeklerde pek ok riskin artna neden ol-duu bulunmutur. 1966-2003 yllar arasnda yaplan aratrma-larn tarand almada babalarn zc etkileniminin santralsinir sistemi defektlerinde arta yol at gsterilmitir. (Logman,2005). Hangi iilerin zcye maruz kaldn ve oklu etkile-nimleri belirlemek g olduu iin eitli aratrmalarn sonular-n yorumlamak da gtr. zclerin en ok kullanld alanlar,farmostik, ayakkab ve boya endstrisi, laboratuvarlar, kuru te-

mizleme ve elektronik sanayidir. Mesleksel kanserlerde, The Cin-derella Disease kitabnda, ngiliz yar iletken endstrisinde alaniilerin reme ve kanser riskini tanmlamak iin verdikleri uzun vezor mcadele anlatlmtr (Mengeot, 2007).


34/80

retmek ve remek34

Salk Sektr : korunma kendi masrafnkarlyor

Dier insanlarn salndan sorumlu olan alanlar (hemireler,

teknisyenler, doktorlar) reme ile ilgili pek ok tehlikeye maruzkalrlar: biyolojik (bakteriler, virsler), fiziksel (iyonizan ve non iyo-nizan radyasyon), kimyasal (anestezik gaz, kanser ilalar, zc-ler ve dezenfektanlar) ve ergonomik (fiziksel olarak ar iler, uzunalma saatleri, stres). Bunlarn pek ou alma koullarnniyiletirilmesi ile ortadan kaldrlrken, bazlar

Documents

Reproduction TR