1

UvodTurizam je kao nijedan sličan fenomen pre njega u istoriji, omogućio masovno

kretanje ljudi i njihovu široku prostornu disperziju. U tom specifičnom vidu migracije ljudi osnovni pokretač i predmet interesovanja upravo je sam geografski proctor (raznovrsnost svega onoga što se u njemu nalazi). Međutim, za turizam, prostor nije puka instrumentalna vrednost, tj. sredstvo za postizanje nekih drugih ciljevai nepovratnu eksploataciju prirodne supstance (kao za rudarstvo, industiju i poljoprivredu) već se javlja kao cilj, koji imao smisao i vrednost po sebi (kulturna, estetska, istorijska, rekreativna, simbolička). Turizam, kao kompleksan fenomen globalnih razmera, utiče na transformaciju geografskog prostora. On preobražava prvobitni prostor. Oprema ga, uređuje, remodelira i rekonstruiše. Njegovim uticajem, receptivni prostor se sve intenzivnije menja, dobijajući postepeno specifičnu turističku fizionomiju. S obzirom na to, turizam se nameće geografijij kao fenomen, koji je izazovan predmet naučnog istraživanja.

Turizam kao masovna savremena pojava, neraskidivo je vezan za naselja kao mesta koncentracije ljudi i raznih aktivnosti. Veliki gradovi i gusto naseljene industrijske regije su najveći turistički disperzivi. Određena naselja koja su turističku funkciju razvila iznad ostalih (turistički centri i turistička mesta), u stanju su da razreše jednu ili više turističkih potreba. Pojedina naselja nalazeći se na prometnim turističkim pravcima, zadobila su tranzitnu turističku funkciju, te postala pravi turistički terminali. Naselja, kao najmarkantnije antropogeografske tvorevine pogotovo ako sadrže specifične građevinsko – arhitektonske elemente, često predstavljaju motivske turističke vrednosti u određenom pejzažu. U naseljima se uglavnom nalazi materijalna baza razvoja turizma (bilo da se radi o smeštajnim kapacitetima ili pak o supra- ili infrastrukturnoj izgrađenosti). Sve napisano, nedvosmisleno ukazuje na to da je turizam u bliskoj vezi sa naseljima, stanovništvom, privredom, saobraćajem i drugim oblastima društveno – geografskog izučavanja. Značajem i kompleksnošću nametnula su se tri osnovna pravca ovog istraživanja: Identifikacija i klasifikacija glavnih prirodnih i antropogenih motivskih vrednosti SvrljigaUloga turizma u funkcionalnoj infrastrukturi Svrljiga, sa posebnim osvrtom na materijalnu bazu turizma kao statičke komponente turističke transformacije naseljaTuristička valorizacija posmatranog prostra i mogućnost turizma da u današnjim vremenima teške ekonomske krize postane glavni pol daljeg razvoja svrljiške opštine u celini

CILJEVI, METODOLOGIJA I OČEKIVANI REZULTATI

Osnovni cilj ovog istraživanja je kako prirodne i antropogene turističke vrednosti što racionalnije privredno aktivirati sa ciljem da se eskploatacija materijalne baze uskladi za zakonostima zaštite i principa dohodovnosti, u cilju jačanja privrede Svrljiga i podizanja životnog standarda.

Materija, koja je predmet ovog rada, uslovila je da se koriste medote analize, sinteze, do komparacije sa statističkim i kartografsklm metodama. Korišćenje literature treba da osvetli istorijsku prošlost hronološkim redom i vremenskim određenjem.

Rezultati treba da omoguće objektivnu sliku vrednosnih kategorija turističkih potencijala Svrljiga, uz isticanje kadrovskog faktora koji je osnovni činilac za otvaranje novih investicionih ciklusa. Rezultati bi trebalo da pokažu komplementarnost turističke ponude sa ostalim privrednim delatnostima u naselju, kao i da se dovedu u vezu demografski procesi sa razvojem turizma u svrljiškoj opštini.

2

TURISTIČKO GEOGRAFSKI POLOŽAJ

Turističko geografski položaj Svrljiga je prostorni odnos prema glavnim disperzivnim zonama i sličnim turističkim prostorima. Sastoji se iz prostorne i funkcionalne komponente i obrađuje se kao geografski položaj, turistički položaj i funkcionalni položaj.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ

Na dvadeset pet kilometara severoistočno od Niša nalazi se Svrljig. Pored opštinskog centra, na površini od 492 km2 , nalaze i 38 seoskih naselja. Smešten je u kotlini između planinskih venaca Svrljiških planina koju preseca dolina reke Svrljiški Timok, tako da visija čini oko 70% teritorije opštine, pa je ovo područje tipično brdsko-planinskog tipa. Srljiška kotlina predstavlja individualnu predeonu geografsku celinu u istočnoj Srbiji. Prema najnovijoj administrativno-teritorijalnoj podeli, ona pripada Međuopštinskoj regionalnoj zajednici Niš,odnosno regionu Niš.Svrljig je od Beograda udaljen oko 250 kilometara,severoistočno je od Niša 25 kilometara,na pola puta između Niša i Knjaževca, na magistralnom putu prema Zaječaru, Negotinu, Boru. Ova oblast obuhvata pretežni deo sliva Svrljiškog Timoka, leve sastavnice Belog Timoka.Leži između planinskog venca Svrljiških planina (Zeleni vrh 1334 m) na jugu, ogranka Paješkog kamena (1074m), na istoku, planine Tresibabe (786 m) na severu i Kalafata i njegovih ogranaka (839 m) na zapadu. Na severozapadu je ograničena predelom Golak, na severu knjaževačkom kotlinom, na istoku Zaglavkom, na jugu Belopalanačkom kotlinom, a zatim oblašću Sićevačke klisure, Niškom i Aleksinačkom kotlinom, na jugu i jugozapadu.

Slika 1, položaj Svrljiga na mapi Evrope

TURISTIČKI POLOŽAJ

Turistički položaj Svrljiga se ogleda kroz blizinu kotline i same varošice većim centrima turističke disperzije (Niš, Zaječar, Pirot....) kao i položaj u odnosu na glavne saobraćajne tokove u regionu, koji ujedno čine i glavne turističke tokove. Ukoliko se pogleda slika 2, videće se da je Svrljig na svega 25 km od glavnog turističkog disperziva regiona jugoistočne Srbije, grada Niša, kao i na podjednakoj udaljenosti od Knjaževca, ka severoistoku. Gledano sa saobraćajnog aspekta, Svrljig

3

je na samo 20 km od istočnog kraka koridora 10 (Niš – Sofia) što predstavlja veliku prednost kada su u pitanju saobraćajno – turistički tokovi. Svrljig se takođe nalazi na svega 40 km udaljenosti od novog centra zimskog turizma u Srbiji – Stare planine što čini položaj Svrljiga izuzetno atraktivnim. Zbog blizine koridora 10, Svrljig je direktno povezan i sa velikim evropskim gradskim centrima (Sofia, Beograd, Novi Sad, Skopje). Takođe je povezan, preko magistralnog pravca Niš – Zaječar – Negotin – Kladovo sa Dunavom.

Slika 2, evropski koridori 10 i 4 (izvor www.skyscrapercity.com)

Slika 3, položaj Svrljiga u odnosu na Niš, Beograd i Novi Sad

Preko Koridora 10 i Dunava, Svrljig je povezan sa ostatkom Evrope, tako da može da se kaže da je potencijalna disperzivna zona izuzetno velika.

Položaj prema glavnim turističkim disperzivima

4

Glavni turistički disperzivi se mogu sagledati kroz tri kotraktivne zone Svrljiga: zone do 100 km, zone do 300 km, zone do 500km

Daljinomer Srbija - Razdaljine gradova u Srbiji izražene u kilometrima.

Beograd

145 Čačak

137 148 Jagodina

138 59 53 Kragujevac

172 41 120 54 Kraljevo

195 102 59 115 61 Kruševac

280 232 145 194 191 130 Leskovac

265 224 128 175 177 115 75 Svrljig

84 229 221 222 276 276 364 350 Novi Sad

21 166 158 159 213 213 301 285 105 Pančevo

309 267 180 229 226 165 127 71 393 330 Pirot

80 155 95 98 152 150 238 225 164 101 275 Požarevac

355 225 222 238 184 245 108 152 439 376 198 317 Priština

197 342 334 335 389 389 477 460 117 218 510 277 479 Spmbor

190 335 327 328 382 382 470 450 116 211 503 270 472 58 Subotica

83 170 282 229 211 272 402 375 68 104 403 163 395 185 184 Šabac

204 59 207 118 100 161 291 275 227 225 326 216 284 344 343 159 Užice

89 102 214 161 143 204 334 318 136 110 369 182 327 253 252 68 91 Valjevo

86 231 195 196 250 250 338 319 143 65 371 138 413 260 249 169 290 175 Vršac

242 217 109 158 183 122 208 70 326 263 108 200 223 443 432 325 283 319 300 Zaječar

74 219 211 212 266 266 354 313 50 93 387 154 429 157 156 157 278 163 93 316 Zrenjanin

Tabela 1. razdaljine među gradovima u Srbiji (izvor: http://www.moto-berza.com)

U zoni do 100 km postoji više disperzivnih centara koji bi jače uticali na izletnički, vikend, lovni turizam, kao i turizam specijalnih interesa u gradu. Tu je pre svega grad Niš, zatim Pirot, Zaječar, Leskovac, Bor. U svim ovim gradovima je izražena emitivna funkcija domicilnog stanovništva, koje je spremno da tokom vikenda, praznika ili u specijalnim organizovanim prilikama poseti neko od mesta na udaljenosti do 100 km zbog raznih vidova turizma, već navedenih u tekstu.

U drugoj grupi turističkih disperziva su se našli glavni gradovi tri zemlje i jedne pokrajine: Beograd, Sofija, Skopje i Priština. Za razliku od industrijskih centara na Kosovu i Metohiji i glavnom gradu – Prištini, koji zbog jakih političkih tenzija i slabije ekonomske moći i nedostatka turističko – rekreativnih navika čine slabu disperzivnu zonu, ostali centri ovoga prostora predstavljaju jake izvore turističke tražnje za Svrljig i okolinu. Posebno se ističu Beograd i Sofija, koji po svojoj veličini i ekonomskoj moći čine snažne turističke disperzive.

U trećoj grupi disperziva su gradovi Solun, Sarajevo, Novi Sad, Temišvar, Plovdiv, Tirana, Podgorica, Osijek. Ovde treba naglasiti da su nabrojani gradovi na različitim stupnjevima ekonomskog razvoja, kao i da stanovništvo ovih gradova generiše svoju turističku tražnju ka njima bližim, a Svrljigu konkurentnim turističkim prostorima, što bi isključilo izletničko – rekreativnu komponentu, ali bi svakako uključilo manifestacioni i lovni turizam, sa naglašenom potrebom za posetama unikalnim turističkim lokalitetima i doživljaja novog prostora.

5

FUNKCIONALNI POLOŽAJ

Slika 4, položaj opštine Svrljig u jugoistočnoj Srbiji

Svrljiška kotlina je jedna od najmarkatnijih poprečnih kotlina u karpatsko-balkanskom luku istočne Srbije i jedna od prostranijih kotlina u Srbiji uopšte. Kotlinske i administrativne granice opštine se uglavnom podudaraju. Površina opštine iznosi 497 km2, a naseljena je jednim gradskim centralnim naseljem sa 38 sela.Iako je ograničena na znatnom delu, relativno visokim obodom, naročito na strani Svrljiških planina (Zeleni vrh 1344 m), Svrljiška kotlina nije potpuno zatvorena.

Otvorena je naročito na zapadu i severozapadu prema Aleksinačkoj kotlini i predelu Golak i jugoistoku prema Timoku. Saobraćajni pravac ide iz Niša preko Gramade i preko Tresibabe do Knjaževca. Međutim, i Svrljiškom klisurom moguće su saobraćajne veze sa Knjaževačkom kotlinom, naročito železnicom. To je jedina klisurska veza između ove dve susedne oblasti.

6

PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI

Priroda Svrljiga i okoline je raznovrsna. Njena se privlačnost najbolje može sagledati kroz geomorfološke, klimatske, hidrografske i biogeografske turističke vrednosti.

GEOMORFOLOŠKE TURISTIČKE VREDNOSTI

Reljef svrljiške opštine je izrazito brdsko – planinski. Masivni Karpatsko – balkanski venac se južno od Svrljiga završava i sudara sa Rodopskom masom Balkana. I pored toga, postoje izražene geomorfološke celine, koje se međusobno dosta razlikuju.

Stara planina

Balkanski planinski masiv čiji deo u Srbiji prepoznajemo kao Staru planinu, dok je naziv u Bugarskoj i okolnim zemljama planina Balkan, je planinski venac u istočnom delu balkanskog poluostrva . Proteže se dužinom od 560 km od Vrška Čuke na granici između Srbije i na istok kroz centralnu Bugarsku do rta Emine na Crnom moru . Najviši vrhovi na Staroj planini su u centralnoj Bugarskoj . Najviši vrh je Botev (2.376 m), nalazi se u Nacionalnom parku Centralna Balkana (osnovan 1991). Planina daje ime Balkanskog poluostrva.

Slika 5, mapa Stare planine – Balkan, (izvor: http://tinyurl.com/ok5ogct)

Stara planina obiluje ogromnim potencijalom raznolike flore i faune. Runolist raste na obroncima Stare planine. Runolist je ubeležen u Crvenu knjigu flore Srbije usled svoje ugroženosti ili nestanka sa teritorije Srbije. Većina evropskih velikih sisara naseljavaju područje uključujući mrkog medveda, vuka, vepra, divokoze i jelena.

7

Slika 6, Runolist (izvor: http://tinyurl.com/qg4lae7)

Svrljiške planine

Skupni naziv za veći izdignuti planinski prostor čije visine ponegde premašuju 1000 m, češće između 700 i 800m, a ponajviše od 800 do 1000m. Prema severu dopiru do SvrljiškogTimoka i njegovog izvorišnog kraka Manojličke planine, na jugu su oštro omeđene Nišavom, na istoku dosežu do Trgoviškog Timoka i njegovog izvornog kraka Stanjanci, zatim do Cerovačke reke i Temske do ušća. Na zapadu su ograničene Niškom kotlinom prema kojoj se, na relaciji Gramada-Višegrad, završavaju strmim odsecima. U ovim granicama one zahvataju oko 430 km² i po toj površini Svrljiške planine spadaju među najrasprostranjenije u bližoj okolini Niša. Najviši vrh na njima je Zeleni (1334 m), koji se približno nalazi u središtu.

Slika 7, reljefni prikaz Svrljiških planina

8

Geološki sastav im je različit. U stvari, jezgro je od gornjokarbonskih peščara i škriljaca koji su otkriveni, uglavnom, na severnom obodu. Sve ostale delove pokrivaju mezozojski krečnjaci. Među njima dominiraju donjokredni, odnosno baremski, a manji deo ove stratigrafske formacije pripada i otrivskom katu. Na isturenom istočnom kraju zastupljeni su i aptski peščari kojih, u dve-tri oaze, ima i u unutrašnjem delu planina. Od Gramade do Sićeva na zapadu i duž izvorišnih krakova Turije i Osmanovske reke na istoku, u njihovoj građi su i gornjokredni (senonski) peskoviti krečnjaci, peščari i laporci. U tim pojasevima nahode se i eruptivni proboji pretežno andezitskih stena. Ove planine po tektonskim osobinama pripadaju Istočnoj zoni mlado nabranih venaca. Uz to, sačinjene su od više bora čije se direktrise slažu sa orografskim pravcem grebena. One su i jasno omeđene dugim i dubokim dislokacijama: na severu istoimenom, na jugu nišavskom, na istoku pečko-svrljiškom i na zapadu ozrensko-sićevačkom.

S obzirom na pretežno kalcijum-karbonatni sastav slojeva koji učestvuju u građi i zbog najvećeg dela ogolelosti površina, Svrljiške pl. podvrgnute su intenzivnim mehaničkim i hemijskim procesima. Stoga su im strane, posebno one okrenute severu i jugu, pod mnogim odsecima i točilima u čijim se podnožjima gomilaju sipari ili izbrazdane suhodolicama. Greben i najviši delovi su, pak, bezvodni i nabušeni ili nagrizeni kraškim oblicima među kojima prevladavaju vrtače, male uvale i škrape. Kroz njih ponire skoro sav atmosferski talog i skuplja u unutrašnjosti krečnjačke mase ili se podzemno i disperzno usmerava prema obodu gde često izbija u jakim mlazevima. To su poznati izvori kao npr. Belojinska korita, Bakala, Zvonarac, Slatina, Studenac, Periški kladenac itd., dok se od vrela ističu Prekonoško, Belojinsko, Crnoljevačko, Okrugličko, Gulijansko, Timočko, Krupačko i druga. Prema Niškoj, Svrljiškoj i Belopalanačkoj kotlini pojedini delovi ovih planina ispod 1020 m još su i terasirani abrazijom neogenih jezera u više nivoa. U ekonomskom pogledu one su doskora predstavljale i značajan centar istočne Srbije u sitnom stočarenju pa je sa njih poznata i svrljiška ovca, kao i sir.

Prekonoška pećina

Prekonoška pećina se nalazi na šest kilometara južno od Svrljiga, iznad sela Prekonoga, u blago nagnutoj kraškoj zaravni, na mestu zvanom »Šakrinina strana«, na 700 metara nadmorske visine. Pre nego što je devastirana, bila je najstarija uređena pećina u Srbiji. Poznata je i po tome što ju je istraživao i sam Jovan Cvijić, koji je u njoj našao paleolitske arheološke nalaze. Prekonoška pećina je zaštićena Zakonom kao spomenik prirode.

9

Slika 8, prikaz Prekonoške pećine (izvor: http://tiny.cc/vmtiex)

Nakit u ovoj pećini je lep i raznolikog oblika. Stalaktiti su beli, žućkasti, crvenkasti, motkasti, kao i grozdasti. Mahovinasti i grozdasti su slični koralima, dok su kalcitni salivi i zavese kristalaste strukture i različitih oblika, krtičnjaka ili košnica. Pretpostavlja se da je Prekonošku pećinu, pored medveda, kao stanište koristio i pećinski čovek, što je i utvrđeno po kamenom oružju i artefaktima koji su pronađeni. Prvih 50 metara pećine je prekopano od strane tragača za blagom. Ona se i dalje može istraživati, kao i ceo kompleks oko nje, pa je interesantna za pećinarenje i sve aktivnosti vezane za podzemno istraživanje.

Slika 9, nakit u Prekonoškoj pećini (izvor: kcsvrljig.rs)

10

Pećina Samar

U svrljiškom selu Kopajkošara, desetak kilometara zapadno od samog grada nalazi se čuvena pećina „Samar“, poznatija pod nazivom Milutinova pećina. Ona je to ime dobila po legendi naše speologije, po Milutinu Veljkoviću.

Slika 10, pećina Samar, (izvor: http://www.svrljig.rs/pecine/)

Milutin Veljković čuven je po tome što je uspeo da provede čitavih petnaest meseci bukvalno zazidan u Samar pećini, živeći unutar iste, ispitivajući je, pritom pokušavajući da potuče svetski rekord francuskog speleologa, koji je pod zemljom proveo celih godinu dana. Svoju nameru je ostvario održavajući radio vezu sa selom, napajajući se strujom iz agregata, hraneći se konzerviranom hranom i dvopecima. Operacija "Kopajkošara" pokrenuta je sa zvaničnim objašnjenjem da je cilj da se potuče svetski speleološki rekord, što je na kraju i uspelo. Pisani tragovi postoje u dnevnim novinama" Večernje novosti " iz tog perioda  (1969.-1970. god), koje su bile medijski pokrovitelj. "Novosti" su o svemu pisale iz dana u dan. Milutin Veljković je nakon Kopajkošare, učestvovao kao glavni adut u akciji potrage za blagom na Suvoj Planini na lokaciji “Golema propas”, dubokoj 80 metara.

Pravi prirodni dragulj tog dela nalazi se u neposrednoj blizini sela. Na jednom kraju u pećinu se uliva ponornica. Iznad ulaza ove ponornice u pećinu nalazi se jedinstven kraški oblik PRERAST (prirodni kameni most) kakvih je malo u Evropi. Ponornica izlazi  na drugom kraju pećine, 4 do 5 km niže kao prelepi vodopad visok preko 5 metara. Mesna zajednica sela je odlučila da raskrči put do ulaza u pećinu i oko vodopada i obnovi staru vodenicu.

Niševačka klisura

Poseban geomorfološki oblik u ovom pretežno brdsko – planinskom predelu čini deo korita Svrljiškog Timoka posle izlaska iz sela Niševac, na deset kilometara od centra Svrljiga. Ono što ovaj predeo čini izuzeno atraktivnim i unikatnim je kanjonski oblik klisure Timoka, koji je na ovom mestu tokom hiljada godina uspeo da dobije bitku sa karpatskim vencima i probije put ka Knjaževcu. Čitav predeo obiluje pejzažima od kojih zastaje dah, pa se sa pravom može reći da je ovaj deo svrljiške opštine po atraktivnosti i unikalnosti geomorfoloških oblika najprivlačniji i da nosi najveći potencijal kada se govori o prirodnim turističkim vrednostima.

11

Slika 11, plaža Banjica – »Svrljiški Havaji« (izvor: svrljiška princeza, niševačka klisura)

Niševačka klisura (oko 2 km) usečena je između Malog vrha (660 m) i Bogdanice (793 m), kraćih kosa koje se izdvajaju sa dugačkog krečnjačkog bila (pravca uglavnom Z – I), jugoistočnih ogranaka planine Device.

Slika 12, deo železničke pruge Niš – Prahovo, kroz Niševačku klisuru (izvor: svrljiška princeza, niševačka klisura)

Kroz klisuru prolazi železnička pruga Niš – Prahovo pristanište. Ovo je saobraćajna arterija duž koje su se vekovima kretali ljudi i održavala veza i otuda je njena saobraćajna uloga bila i ostala veoma značajna za antropogeografske pojave i zbivanja od najstarijih vremena pa do danas, zbog čega je Svrljig imao u prošlosti ne samo regionalni već i širi značaj. Danas ovom prugom, pored redovnih linija vrlo često saobraća i voz Romantika, koji Železnice Srbije iznajmljuju grupama stranih turista. Zabeleženo je da kompozicije ovog voza nekoliko puta naizmenično prolaze kroz klisuru na zahtev samih turista, kako bi se okom kamere ili fotoaparata zabeležila priroda i cela predeona celina klisure.

12

Slika 13, deo železničke pruge Niš – Prahovo, kroz Niševačku klisuru (izvor: svrljiška princeza, niševačka klisura)

Najatraktivniji deo klisure predstavljaju tzv »Kotlovi«, prirodna proširenja (virovi, bunari, useci, kameni meandri) u toku Timoka kroz klisuru, koji preko leta služe kao prirodni »đakuzi«, bazeni sa protočnom vodom.

Slika 14, »Kotlovi« u koritu Timoka kroz Niševačku klisuru (izvor: niševačka klisura)

13

KLIMA KAO TURISTIČKA VREDNOST

Svrljig ima umereno-kontinentalnu klimu, sa srednjom godišnjom temperaturom od 10,5°C. Najtopliji mesec je jul sa prosečnom temperaturom od 20,9°C, a najhladniji januar sa srednjom temperaturom od -1,2 °C.

Pokazatelj Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec Godišnje

Srednji maksimum, °C 2,8 6,4 11,3 17,4 21,7 24,5 27,1 26,9 24,2 18,1 10,7 4,3 16,3

Srednja temperatura, °C −1,2 1,5 5,7 10,9 15,6 19,4 20,9 20,7 16,2 10,3 5,3 0,4 10,5

Srednji minimum, °C −4,5 −2,3 1,5 5,1 10,2 12,4 13,5 15,4 10,1 5,5 1,4 −1,9 5,5

Količina padavina, mm 45,3 46,3 46,3 59,3 69,7 72,7 48,6 49,3 44,6 35,1 57,8 55,6 612,7Tabela 2, višegodišnji prosek temperature vazduha i padavina u Svrljigu (izvor:  „Monthly and annual means, maximum and minimum values of meteorological elements)

Godišnje u proseku padne 612,7 mm kiše i snega po kvadratnom metru i bude u proseku 142 kišovita dana i 59 dana sa snegom. Prosečni vazdušni pritisak je 998,86 milibara, a prosečna jačina vetra je nešto manja od 3 bofora. Najveća debljina snežnog pokrivača iznosila je 71 cm.

Svrlljiška kotlina ima specifične klimatske pokazatelje, koji se umnogome razlikuju u odnosu na blisku nišku kotlinu. Naime, zahvaljujući uticajima klimatskih elemenata na koje utiče basen Crnog mora i otvorene ravnice Dunava u Rumuniji i Bugarskoj, a putem Dunava i Timoka, Svrljig deli iste ili slične klimatske karakteristike, kao i cela istočna Srbija (negotinska krajina). Iako je klima umereno – kontinentalna, temperaturne razlike između leta i zime su dosta velike, zime su oštre i hladne, sa dosta snega. Jeseni su toplije od proleća. Ovakve klimatske prilike pogoduju sezonskim vidovima turizma: letnji – seoski, manifestacioni, turizam specijanih interesa, kao i zimski – skijaski (planinski), lovni i opet turizam specijalnih interesa, pre svega alpinizam. Proleće i jesen su idealni za planinarenja, planinski biciklizam, sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka.

14

HIDROGEOGRAFSKE TURISTIČKE VREDNOSTI

Hidrogeografske turističke vrednosti Svrljiga, zastupljene su izvorima i rekama.

Reke kao turistička vrednost

Reka Timok

Timok (lat. Timacus) je reka u istočnoj Srbiji. Zapravo Timok je skup reka sa istim imenom i pridevom ispred (Crni Timok, Beli Timok, Svrljiški Timok, Trgoviški Timok, Veliki Timok). Od izvora Svrljiškog Timoka do ušća Velikog Timoka u Dunav ima 203 km. Reka teče kroz Srbiju, a poslednjih 15 km predstavlja granicu Srbije i Bugarske. Ušće se nalazi na nadmorskoj visini od 28 m, što predstavlja i najnižu tačku u Srbiji. Timok je deo Crnomorskog sliva sa protokom od 24 m³/s, a može da dosegne i 40 m³/s. Timok je desna i poslednja pritoka Dunava U Srbiji. Dužina Velikog Timoka je 88 km, a površina sliva 1.222km². Zajedno sa Belim i Trgoviškim Timokom dugačak je 201,7 i ima površinu sliva 4.630 km². Njegov proticaj je najveći u blizini ušća i iznosi 300 m³/s, a najmanji svega oko 3 m³/s, što pokazuje da reka ima bujičarske odlike.

Slika 15, sliv reke Timok (izvor: www.hidmet.gov.rs)

15

Svrljiški Timok zajedno sa Trgoviškim formira Beli Timok. Protiče kroz centar Svrljiga, a kod sela Niševac probija klisuru izuzetne predeone lepote. Reka ima više funkcija u turizmu. Može da se koriste ribolovna područja za ribolovni turizam, letnji – kupališni turizam, turizam specijalnih interesa, “round trip” ture, koje bi uključivale prolazak grupe kroz Niševačku klisuru.

Slika 16, reka Timok u Svrljigu (izvor: serbianoutdoor.com)

16

ANTROPOGENE TURISTIČKE VREDNOSTI

Antropogene turističke vrednosti ovog prostora, posmatrane kroz kulturno – istorijske spomenike, etnografske i arheološke vrednosti, ruralna i urbana naselja i savremena umetnička ostvarenja, doprinose bogatijem i sadržajnijem boravku turista.

KULTURNO – ISTORIJSKI SPOMENICI

  Spomeničko nasleđe svrljiškog kraja karakteriše se relativnim bogatstvom i raznovrsnošću kulturnoistorijskih spomenika. Karakteriše se, takođe, nedovoljnom istraženošću i neproučenošću. U periodu posle drugog svetskog rata otpočela su sistematska istraživanja terena Svrljiga. Najpre je Arheološki institut iz Beograda u leto 1953. godine, obilazeći delove jugoistočne Srbije, prikupio terensku građu o arheološkim lokalitetima, crkvištima i sakralnim objektima i sa tla Svrljiga. Posle 1960. godine rekognoscirao je ovu teritoriju niški Narodni muzej. Prikupljeni su brojni indikatori o lokalitetima i spomenicima sa većeg dela svrljiške opštine.       

Najnovija sistematska rekognosciranja oblasti Svrljiga obavio je Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Niša, juna 1982. i maja 1984. godine. Tom prilikom evidentirane su 43 crkve, crkvišta, lokaliteta, gradova i gradišta, zavetna mesta, stare česme i vodenice. Sva kulturna dobra sa odgovarajućim spomeničkim svojstvima.       

Dobar broj kulturnih dobara je uništen, ili pak, toliko oštećen da počinje gubiti svoja spomenička svojstva. To se naročito odnosi na praistorijsko i antičko nasleđe, o kome postoje pouzdani podaci da su na ovom terenu imali svoja naselja, čiji su tragovi sada sasvim nestali, tako da nije moguća ni njihova tačna ubikacija.       

Arheološki dokumenti ukazuju na postojanje dva praistorijska lokaliteta: Banjica kod sela Niševca i Pesak kod sela Varoši. Na prvom su pronađena dva bušena kamena čekića, a na drugom jedna krstata bakarna sekira. Oba lokaliteta se datuju na prelazu iz neolita u rano metalno doba. Nije bilo moguće ubicitati na terenu navedene lokalitete. Meštani Niševca deo prostora u centru sela, kod zadružnog doma i novopodignute spomen-česme palim u NOR-u, nazivaju „mogila", što bi po nazivu odgovaralo praistorijskoj humki, grobnici. Identifikuju ga sa „starim grobljem" ili „starom crkvom sa zidurinama". Mesto je sasvim zaravnjeno i nema ostataka koji bi ukazivali na bilo kakav lokalitet.

Slika 17, Timacum maius (izvor: serbianoutdoor.com)

17

        Antičke ostatke na širokom prostoru kod sela Niševca evidentirali su raniji istraživači, pre svih Feliks Kanic. Kanic pominje i antičko nalazište kod sela Plužine, gde je nađen miljokaz Trebonijana Gaja. U niškom Narodnom muzeju postoje podaci o antičkim lokalitetima: Pazarište kod sela Varoši, gde je nađen antički bronzani prsten, i Niševac i Plužina sa opekama većeg formata. Danas više nije moguće konstatovati mesta pomenutih lokaliteta.

Na 8 km od današnjeg Svrljiga nalazili su se ostaci drevnog Grada Svrljiga koji datira iz I veka, kada su na ovim prostorima vladali Rimljani. Pripadao je provinciji Meziji. Prvi relativno pouzdani, pismeni trag o gradu Svrljigu sreće se u IV veku naše ere na putnoj karti: Tabula Peuntingeriana, na kojoj se, na relaciji između Naisa (Naissus) i Racijarije (Ratiaria) – današnji Arčar, nalaze dve značajne stanice Timacum Maior i Timacum Minori. Prema ovom podatku u okolini Svrljiga nalazila se prva stanica koja je vodila od Niša prema Vidinu pod nazivom: Timacum Maior ili Timacum Maius u prevodu Veliki Timok. Iako u arheologiji problem ubikacije ovih dveju stanica od Niša do Arčara na Dunavu nije konačno rešen, sasvim je pouzdan podatak da je 535. godine za vreme cara Justinijana, na potezu od Niša do Vidina, dolinom Timoka ponovo utvrđeno 27 gradova/kastela, među njima i Timacum Maius, što ukazuje da je Grad Svrljig – da bi bio obnovljen, morao već postojati pre Justinijana.

Slika 18, ostaci srednjovekovnog utvrđenja iznad niševačke klisure (izvor foto: Miša Radovanović)

Svrljig je rušen još tri puta. Porušio ga je Stevan Nemanja za vreme vojnih pohoda protiv Vizantije 1182. godine. U starim srpskim biografijama nalazi se podatak da je Stevan Nemanja razrušio mnoge gradove “I grad slavni Niš, i Svrljig, i grad Ravni i grad Kozli“. Treći put Svrljig su porušili Ugari 1597., a četvrti put 1800. godine učinio je to Pazvan-Oglu. U svim kartama srednjovekovne Srbije Svrljig je označen kao važan grad nemanjićke države.

18

Petar Petrović je, prema naznakama iz spisa Prokopija Cezarca, postavio hipotezu da se lokacija kastela Meridioponte nalazila u blizini Knjaževca – Baranice ili, oko Grada Svrljiga, budući da su na ovim prostoru, kod Niševca – podno Svrljiga, “otkrivene ranohrišćanske crkve“, što bi bilo u skladu sa “ statusom Meridia kao episkopskog sedišta“. Ovoj pretpostavci ide u prilog i podatak da su u Gradu Svrljigu napisani Svrljiški odlomci jevanđelja 1279. godine, koji su 1994., integralmo publikovani. Svrljiško jevanjđelje je najstariji do danas pronađeni spis stare srpske pismenosti u istočnoj Srbiji, koji govori o vrlo živom religijskom životu na ovim prostorima.

Na širem prostoru sadašnjeg grada Svrljiga i okoline, postoje vidljivi tragovi materijalne kulture koji sežu do paleolita,o čemu svedoče uglačane životinjske kosti pronađene u Prekonoškoj pećini, koja je u XIX veku bila arheološki najistraživanija pećina. Što se tragova iz neolita tiče, reč je o pre svega o glačanim kamenim sekirama sa otvorom za držalje. Pronađena bakarna krstasta sekira jeste relikt eneolitske kulture.

U pogledu ostataka materijalne kulture antiškog Svrljiga, danas su dostupni i poznati:

- žrtvenik, koji se danas nalazi u niškoj tvrđavi. Na njemu je tekst na latinskom: “Jupiteru najboljem, najvećem i ostalim besmrtnim bogovima, u zdravlje dvojice naših gospodara, imperatora Avgusta (spomenik podiže) Lucije Aurelije Justin, rimski vitez, privržen njihovoj božanskoj prirodi”.

- Blok od krečnjaka, sa teško čitljivim tekstom, ali se jasno uočavaju dve reci; “ Imperator Cesar…”

- Miljokaz od krečnjaka, visine 148 cm, sa tekstom koji u prevodu glasi; “Imperatoru Cezaru Gaju Vibiju Trebonijanu Galu, Pobožnom, Srećnom, Nepobedivom Avgustu i Gaju Afiniju, Veldeminijanu Voluzijanu Avgustu”.

- Pločica od belog mermera iz čijeg teksta se vidi da je reč o natpisu većeg spomenika koji je posvećen boginji Heri.

Ostaci Grada Svrljiga, nalazili su se na jednoj visokoj steni vertikalnih strmina, koja je sa istočne strane obuhvaćena Timokom. Pristup gradu moguć je sa severozapadne strane, a narod ovaj put zove Vidinski put. Gradsku kapiju branila je jedna kula pravougaonog oblika, a sam grad ima nepravilan izdužen oblik, prilagođen konfiguraciji terena. U blizini grada postoji i nekoliko crkvica i isposničkih pećina, koje se i danas mogu zapaziti uzvodno, na desnoj obali Svrljiškog Timoka.

Mnogi mešaju dva izraza za naseobinu na istom prostoru. Naime, kao što se meša Grad-Svrljig (Kule) sa Niševcom, odnosno, Grad-Svrljig sa selom varoš, odnosno Pazarištem, tako često mešaju imena Derven i Svrljig za novonastalo naselje na mestu savremenog Svrljiga.

Čuvene “Kule”, kod sela Varoši, odnosno Niševca, jesu utvrda, “grad”, tvrđava, odbrambeni prostor, kadiluk-sedište kadije za vreme Turaka, dok je ispod “Kula” bilo tzv.”podgrađe” gde se odvijao svakodnevni život stanovništva, srpskog i turskog. Termin “grad” znači utvrđenje, nešto kao “zamak” u zapadnoj evropi, ili utvrda poput Niške tvrđave ili beogradskog Kalemegdana, dok se život meštana Niša za vreme Turaka odvijao na prostoru gde je danas savremeni Niš, odnosno Beograd.

19

Dakle na “kulama” kod Niševca i Varoši bilo je boravište upravitelja grada. Ova utvrda bila je snabdevena posadom, vojskom, pitkom vodom, zalihama hrane, što je omogućavalo vladajućem sloju da u slučaju nadiranja neprijatelja sa zapada, iz nizijskog dela, pravcem Varoši, može da se brani i duže drži položaj. Svrljig je za vreme Turaka, od 1563.godine, imao status kadiluka na čijem je čelu stajao kadija.

Ime “Derven” bilo je predmet lingvistike. Derven, na mestu savremenog Svrljiga, na ušću Prekonoške reke u Svrljiški Timok, na njegovoj desnoj obali, podno “Ljubovca”, prvobitno je bio stacioniran za vojnike, a u XIX veku, posle proterivanja Turaka, selo. Gavro Škrivanić smatra “da se ime Dervend ili Derven sačuvalo u toponomastici jugoslovenskih zemalja i to na mestima gde su za vreme Osmanlija postojala derventska sela, odnosno kuda su prolazili stari putevi” M.Đ.Milićević ukazuje na činjenicu da je već 1875. godine postojao srez “svrljiški sa stolicom u Dervenu” i to “na desnoj strani Svrljiškog Timoka”, gde su bili mehana i “sreska kuća na Dervenu”. Prema ovome srpskom etnografu, sa svrljiškim Dervenom, odnosno Niševačkom ili Dervenskom klisurom “može se uporediti, koliko ja znam, samo derventa, više Rače na Drini, i u malom, lisura gornjokamenička. Milićević daje sledeći zanimljiv opis: “Derven, mesto na putu od Knjaževca ka Gramadi… na desnoj strani Svrljiškog Timoka. Tu je sada kancelarija sreza svrljiškog i jedna mehana.

Grnčarska vodenica

        U Pastirskoj ulici, nekada na periferiji, a sada u centralnom delu grada, smeštena je stara vodenica, poznata pod nazivom - Grnčarska vodenica. Naziv potiče od prvobitnog vlasnika - grnčara.        Prizemni je objekat većeg gabarita. Građena je u donjim zonama od kamena, a u gornjim od brvana oblepljenim blatom. Poseduje četiri kamena za mlevenje, smeštena u centralnom delu, a levo i desno od centralne prostorije su dva sobička za noćenje. Sadašnji vlasnici vodenice: Milić Miroslav, Milovanović Živojin i Jović Branislav i Jović Ranko - podelili su je zidom od opeka na dva jednaka dela. Vodu je dobijala iz Timoka kanalom, koja je kroz 4 velike cevi usmerena na kamenove.        Na osnovu sačuvane dokumentacije kod jednog od sadašnjih vlasnika vodenice, Milić Miroslava, može se pretpostaviti da je izgrađena od Turaka pre 1833. godine. Sačuvan je i plan, crtež pod nazivom: „Vodenica Svetozara Ilića na Timoku na mestu Derven (raniji naziv Svrljiga) kod Prekonoge". Naznačena je vodenica i kanal sa vodom iz Timoka, uz jedinu napomenu: „vodenica od slabog materijala sa četiri vitla". Plan je „snimio, učinio uviđaj i obeležio stalnu meru šef građ. odeljka viši inžinjer Josip Rimer 5. januara 1906. god. u Nišu". Sadašnji vlasnik tvrdi da je prvobitni vlasnik Svetozar Ilić, vodenicu kupio od Turčina posle 1833. g. kada su ovi krajevi oslobođeni od Turaka i pripali Srbiji. U tom slučaju objekat je nas-tao na početku XIX veka i predstavlja najstariju očuvanu vodenicu svrljiškog kraja. Stavljena je 1986. godine pod zaštitu zakona. Napomena: Grnčarska vodenica ne postoji danas, tačnije - srušena je.

Izvor: prof Petar Golubović, Istočna Srbija

20

CRKVE I MANASTIRI

Pravoslavne crkve u svrljiškoj opštini

- Crkve i manastiri, ukupno 10, nalaze se u sledećim naseljima:Svrljig, Grbavče, Gulijan, Drajinac, Izvor, Lalinac, Manojlica, Niševac, Pirkovac i Crnoljevica.

Slika 19, hram Sv. Trojice, selo Grbavče (izvor: kcsvrljig.rs)

Slika 20, crkva Sv. Apostola Petra i Pavla, selo Gulijan (izvor: kcsvrljig.rs)

21

Slika 21, crkva Sv. Nikole, selo Lalinac (izvor: kcsvrljig.rs)

Slika 22, hram Sv. Trojice, selo Prekonoga (izvor: kcsvrljig.rs)

22

Slika 23, crkva Uspenija Presvete Bogorodice, selo Crnoljevica (izvor: kcsvrljig.rs)

Slika 24, crkva Uspenija Presvete Bogorodice, selo Crnoljevica (izvor: kcsvrljig.rs)

23

Jedini sakralni objekat u samom Svrljigu je novija crkva sv. car Konstantin i carica Jelena. Smeštena je u središnjem delu grada u ulici Milenka Hadžića.

Slika 25, svrljiška crkva sv. Cara Konstantina i Carice Jelene (izvor svrljiške novine)

Građena je u obnovljenom srpsko-vizantijskom stilu 1928. godine, u duhu tradicija srpske srednjovekovne arhitekture. Crkva je trikonhosne osnove, sa đakonikonom i proskomidijom. Nad pripratom se diže zvonik kvadratne osnove sa kalotom na tamburu. Poseduje bifore sa kamenima kapitelima i stucima. Iznad naosa uzdiže se, na kvadratnom tamburu, potkupolje rešeno pandantifima. Prekrivena je limom. Konhe, građene sa spoljne strane, ojačane su polukružnim pilastrima sa kamenim kapitelima koji formiraju slepe arkade. Tako da je konha unutra polukružna a spolja petostrana. To se odnosi i na apsidu. Crkva je građena od opeke, sa dekorativnom kamenom plastikom. Od kamena su stubci i kapiteli, a na polukružnim pilastrima samo su kapiteli od kamena.

Živopisana je 1933. godine i poklon je pojedinih trgovaca i zanatlija. Iste godine postavljen je i ikonostas, kao poklon Dragog Jovanovića iz Niša. Nema zapisa o tvorcu ikona na ikonostasu.

- Ostaci crkava, crkvišta i manastirišta, ukupno 8, a nalaze se u sledećim naseljima:

Beloinje, Burdimo, Drajinac, Lukovo, Okolište, Periš, Ri-bare-Đurinac, Tijovac.

- Lokaliteti, ukupno 4, a nalaze se u sledećim naseljima: Grbavče, Palilula, Prekonoga i Crnoljevica.

- Gradovi i gradišta, ukupno 3, a nalaze se u: Grbavču, Gulijanu, Niševcu.

- Zavetna mesta – kameni zapisi, ukupno 14, a nalaze se u selima:Beloinje, Varoš (ima ih 3), Davidovac, Drajinac, Kopajkošara, Labukovo, Lalinac,

24

Manojlica, Mečji Do, Palilula, Pogapica i Prekonoga.

- Manastir Sv. Arhangela Gavrila, Pirkovac

Jedini manastir u svrljiškoj opštini nalazi se u ataru sela Pirkovac i posvećen je Sv. Arhangelu Gavrilu. Smešte je na bigrenoj terasi, na 383 metara nadmorske visine, između uzvišenja Raila i Ljubovnika. Rail je južni ogranak Ozrena i Device, a Ljubovnik, severni ogranak Svrljiških planina, odnosno Kalafata.

Slika 26, manastir Sv. Arhangela Gavrila, Pirkovac (izvor: www.orthphoto.net)

Manastir je od Svrljiga udaljen oko 20 km, idući putem preko sela Slivje, Lalinac i Merdželat, dok je od Niša udaljen nekih 30 km, idući drugim putem, preko Gornje Toponice, Berčinca, Paljine, Miljkovca i Velje Polja. Na tom drumu se nalaze i ostaci srednjovekovnih utvrđenja Železnika i Gradišta, kao i ostaci manastira Sv. Nikole, kojji potiče iz doba Nemanjića. Manastir Sv. Arhangela Gavrila takođe potiče iz vremena Nemanjića, sagrađen je u srednjovekovnoj župi Golak i pod sobom je držao više hiljada hektara obradivih površina i atara okolnih sela. Po jednom predanju manastir je sagradio sam Sveti Sava, dok je po drugom, manastir nastao na mestu sastanka dugo razdvojene braće Vuje i Gruje, koji potiču sa Rudnika, kod Milanovca. Manastir se pominje u turskim popisima ovih krajeva iz XV i XI veka i vezuje se za nestalo selo Rašinac.

25

Slika 27, manastir Sv. Arhangela Gavrila, Pirkovac (izvor: hqdefault.jpg)

Kao godine veliki obnova manastira pominju se 1518, 1857, 1863, 1890 i 1890. U obnovi 1863 godine, porušen je zapadni zid crkve i ona je tada produžena, a stari kameni ikonostas zamenjen je drvenim. U ratu 1876 godine, manastir je bio popaljen od Turaka, dok je 1896 godine manastir ponovo obnovljen i osvećen od strane episkopa timočkog Milentija. Manastirski kompleks čine crkva, zvonik sa kulom na ulazu, parohijski dom i episkopske zgrade sa imanjem. Sa zapadne strane nalazi se velika školska zgrada iz 1883 godine, a sa severne strane kameni zid, kao ostatak nadstrešnice.

Slika 28, manastir Sv. Arhangela Gavrila, Pirkovac (izvor: www.svrljig.rs)

26

Crkva je u osnovi trolist sa istočnim oltarskom apsidom i dvema užim bočnim apsidama. Prostor crkve čini pet pravougaonih traveja, od kojih tri istočna traveja pripadaju prvobitnoj staroj crkvi. Iznad njih se podiže osmostrana kupola. Iz vremena nastanka crkve verovatno potiču i dva profilisana i ukrašena svećnjaka, visine 1,37 metara ispred ikonostasa. Ikonostas je iz 1896 godine, rad je ikonopisca Lazara Krđalića iz Beograda. Sadašnji živopis na zidovima rađen je u seko-tehnici i potiče iz 1941 godine, ali se ispod nazire starije fresko slikarstvo.

Manastir je kao muški oživeo 2002 godine dolaskom jeromonaha Varnave za starešinu manastira. Od tada je, zahvaljujući naporima jeromonaha urađeno dosta na očuvanju manastirskog kompleksa. Postavljen je novi bakarni krov, urađena je drenaža oko crkve i obnovljena je crkvena fasada.

USTANOVE KULTURE KAO TURISTIČKE VREDNOSTI

Centar za turizam, kulturu i sport

Jedina ustanova kulture u opštini. Osnivač ustanove je Skupština opštine Svrljig.

Građanska knjižnica i čitaonica osnovana je 17. juna 1935. godine, a organizovana je u skladu sa pravilima koja je propisalo Ministarstvo prosvete 1923. godine. Knjižnica je počela sa skromnih 20 članova. Prvi predsednik čitaonice i knjižnice bio je Žika Dikić a sekretar i blagajnik Živojin S. Ilić, ćurčija.

Početkom tridesetih godina pokrenuta je i inicijativa da se u Svrljigu podigne "kulturni dom". Inicijativu su podržali, kažu istorijski podaci, svrljiški trgovci i zanatlije, no zbog nedostatka finasijskih sredstava , ideja nije ostvarena.

Slika 29, Zgrada centra za turizam, kultruru i sport (izvor: www.kcsvrljig.rs/)

27

Čitaonice su uoči Drugog svetskog rata postojale i u pojedinim selima svrljiške opštine.

I četrdesetak godina kasnije, polovinom sedamdesetih godina prošloga veka takođe je u Svrljigu pokrenuta inicijativa za izgradnju Doma kulture. Čak je uređen i idejni projekat i maketa budućeg zdanja kulture, ali se na tome stalo.

Od početka 2013. godine Kulturni centar Svrljig menja naziv u Centar za turizam, kulturu i sport, a istovremeno mu se delatnost proširuje i na turizam i sport.

U sastavu Centra za turizam, kulturu i sport radi gradska biblioteka sa oko 25 hiljada naslova beletristike, školske i stručne literature .

Centar za turizam, kulturu i sport organizuje tradicionalnu pesničku manifestaciju „Dani Gordane Todorović“ posvećenu značajnoj srpskoj pesnikinji rodjenoj u svrljiškom kraju – Gordani Todorović. Do 2008. godine organizovano je 26 konkursa koji su afirmisali značajan broj pesnika širom nekadašnje Jugoslavije.

Centar za turizam, kulturu i sport se bavi i izdavačkom delatnošću. Ustanova je osnivač književnog časopisa „Bdenje“, koji izlazi od 2002. godine.

U okviru Centra za turizam, kulturu i sport radi i zavičajna muzejska zbirka, koja se bavi sakupljanjem, obradom, zaštitom i publikovanjem muzealija: arheologije, etnologije i istorijskih dokumenata svrljiškog kraja.

28

MANIFESTACIJE KAO TURISTIČKE VREDNOSTI

- Belmužijada je privredno turistička i kulturna manifestacija održava se od 2006. godine, prvog vikenda u avgustu mesecu.

Slika 30, atmosfera sa prošlogodišnje Belmužijade (izvor: www.kcsvrljig.rs/)

Prvenstvena namena svake od Belmužijada je takmičenje u pripremi belmuža i njegova promocija, kao vrhunskog specijaliteta svrljiške kuhinje. Takmičari mogu da budu individualci ili ugostiteljske organizacije. Takođe se ocenjuju i „starinska“ jela iz Svrljiškog kraja, uz prezentaciju narodnih radinosti. Organizuje se takmičenje u popualrnim pastirskim igrama: bacanje kamena s ramena, nadvlačenje konopca.Svaku od Belmužijada do sada prati bogat muzički program.

Slika 31, takmičenje u pripremanju belmuža, Belmužijada 2011 (izvor: www.kcsvrljig.rs/)

- Sabor gajdaša se organizuje u saradnji sa Muzikološkim institutom Srpske

29

akademije nauka i umetnosti, Katedrom za etnomuzikologiju Fakluteta muzičke umetnosti u Beogradu, Etno-kulturološkom radionociom Svrljig, Srpskim etnomuzikološkim društvom i Savezom amatera Srbije. Osnovni cilj manifestacije je da sačuva ovaj stari muzički instrument, prezentuje i sačuva još uvek nezabeležana narodna kola i podstakne mlade stvaraoce – gajdaše.

Slika 32, atmosfera sa Sabora gajdaša u Svrljigu (izvor: www.kcsvrljig.rs/)

- Susreti sela. Posle pauze od desetak godina 2011. godine obnovljena je nekada veoma popularna manifestacija.

- Dečji festival – manifestacija posvećena deci koja se održava u drugoj polovini avgusta. Sastoji se od takmičenja u igrama, maskenbalu i pevanju (karaoke). Održava se na otvorenom, u gradskom parku.

Slika 33, Dečiji festival u Svrljigu (izvor: www.kcsvrljig.rs/)

30

- Vidovdanski turnir u malom fudbalu je najstariji turnir ovog tipa u Srbiji. Održava se od 1957. godine bez pauze, a od 2009. godine organizacija je poverena Centru za turizam, kulturu i sport. Takmičenje se organizuje u više starosnih kategorija (seniori, veterani, pioniri, petlići i cicibani).

Slika 34, Vidovdanski turnir u Svrljigu (izvor: www.kcsvrljig.rs/)

- Božićni festival čini niz kulturnih događanja povodom Božića, a u osnovi je humanitarnog karaktera.

- Likovna kolonija “Ars Timacum” osnovana je 2002. godine, sa ciljem da afirmiše ovu umetnost. Od osnivanja do danas na koloniji je učestvovalo više od sto umetnika iz Srbije i okolnih zemalja. Kolonija danas raspolaže sa bogatim fondom umetničkih dela nastalih na dosadašnjim kolonijama.

Slika 35, Likovna kolonija Ars Timacum (izvor: www.kcsvrljig.rs/)

31

- U okviru obrazovne delatnosti u Centru za turizam, kulturu i sport radi Škola osnovnog muzičkog obrazovanja – istureno odeljenje Niže muzičke škole „Vladimir Đorđević“ iz Aleksinca, likovna sekcija, plesna škola i folklorna sekcija.

- Muzički festival dolina ljubavi i mira, Niševac - back to the village

- Folklorna sekcija okuplja više od dvesta polaznika u svim starosnim grupama.

32

TURIZAM I TRANSFORMACIJA SVRLJIGA

DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

U naselju Svrljig živi 6247 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 38,3 godina (37,3 kod muškaraca i 39,2 kod žena). U naselju ima 2428 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,17.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.

Grafik promene broja stanovnika tokom XX veka

Tabela 3, Grafik promene broja stanovnika tokom XX veka

Tabela 4, Tabela promene broja stanovnika tokom XX veka

33

Demografija

Godina Stanovnika

1948. 1296 [1]

1953. 1646

1961. 2012

1971. 3486

1981. 5728

1991. 7421 7296

2002. 7955 7705

Etnički sastav prema popisu iz 2002

Srbi    7.475 97,01%

Romi    69 0,89%

Crnogorci    11 0,14%

Makedonci    7 0,09%

Bugari    7 0,09%

Jugosloveni    4 0,05%

Slovenci 2 0,02%

Rusi 2 0,02%

Albanci 2 0,02%

Hrvati 1 0,01%

Rumuni 1 0,01%

Nepoznato    112 1,45%

Tabela 5, Etnički sastav prema popisu iz 2002 godine

Izvori: Knjiga 9, Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima, Republički zavod za statistiku, Beograd, maj 2004, ISBN 86-84433-14-9; Knjiga 1, Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima, Republički zavod za statistiku, Beograd, februar 2003, ISBN 86-84433-00-9; Knjiga 2, Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima, Republički zavod za statistiku, Beograd, februar 2003, ISBN 86-84433-01-7

Broj ljudi koji radi u uslužnim delatnostima u gradu je izuzetno mali. Nema podataka o tome koji je nivo obrazovanja osoba koje rade u tercijarnom sektoru. S obzirom da se tu ubrajaju svi ugostiteljski objekti predpostavka je da je starosna granica zaposlenih u ugostiteljstvu u Svrljigu ispod 40 godina. Novo obrazovanja: srednja stručna sprema.

34

PRIVREDA SVRLJIGA

Opština Svrljig sa Svrljigom, opštinskim centrom kome gravitira još trideset osam seoskih naselja, od davnina je poznata po stočarstvu, a stočarstvo i voćarstvo čine okosnicu i budućeg razvoja ove komune, uz naravno razvoj malih i srednjih preduzeća i privatizaciju sadašnje takozvane velike privrede koja je od početka devedesetih u velikim problemima. Tokom osamdesetih godina privreda Svrljiga, kao izvozno orijentisana, skoro osamdeset posto proizvodnih kapaciteta upošljavala je na izvoznim poslovima, bilo u direktnom, bilo u izvozu usluga. Devedesetih godina došlo je do nagle stagnacije i danas tek dva preduzeća izvoze svoje proizvode, a mnoga, iz reda velike privrede i ne rade.

Sa druge strane, postoji veći broj privatnih firmi i preduzeća koja posluju na teritoriji opštine: "Energetik kompani", "Vomaprom", "David konfekcija", konfekcija "Aleksandra", "Petrović", "Tasić&sin", DOO "Mladenović", "Zlatni Timok", "Transkop Rašić", "Kolor 2002", Mlinsko pekarsko preduzeće "Perić", "Put inženjering" i dr. Od društvenih preduzeća dobro posluju Fabrika vijaka i delova za šinska vozila "Svrljig", Fabrika zvučnika "Akustika" i Fabrika četaka "Pobeda".

Veliki problem je nefunkcionalnost preduzeća iz oblasti agrara, stočarstva i prerade lekovitog bilja i šumskih plodova, poput nekih zemljoradničkih zadruga, Farme ovaca i koza "Devica" kapaciteta 2500 grla ovaca i 500 koza, stvorena kao reprocentar za razvoj ovčarstva i kozarstva na ovom području, kao i ugašena mlekara, kapaciteta dnevne prerade čak 20 hiljada litara mleka i Fabrika lekovitog bilja i šumskih plodova ""Herbogal", nekada pogon slovenačke "Krke" iz Novog Mesta, sa velikim kapacitetima za preradu, sušenje i zamrzavanje šumskih plodova i darova prirode.

Planovi razvoja zasnivaju se na stvaranju mini farmi, podizanju voćnih plantaža i plantažiranoj proizvodnji lekovitog bilja, pa i šumskih plodova. Za ovaj strateški razvoj postoje već napred opisani prirodni uslovi i kao i iskustvo domicilnog stanovništva.

Jedan od gorućih problema je vodosnabdevanje grada i opštinskih sela. Vodosnabdevanje je problem koji godinama muči Svrljižane, i u Svrljigu i svrljiškim selima. Viši predeli grada su većim delom godine žedni, jer je razvoj grada još sedamdesetih godina pretekao kapacitete gradskog vodovoda. Uz ovo, gradska vodovodna mreža je stara tridesetak godina, pa svrljiški komunalci imaju svakodnevne intervencije, koje su veoma skupe, a i pored toga gubici zbog dotrajale azbestne mreže premašuju i 40 posto, pa i više.Nedostatak vode muči i meštane svrljiških sela. Mnogi seoski, individualni vodovodi su građeni mimo osnovnih propisa, ispravnost vode se ne kontroliše, niti hloriše.

35

MATERIJALNA BAZA TURIZMA

SMEŠTAJNI KAPACITETI

Na teritoriji opštine Svrljig nema smeštajnih kapaciteta kategorisanih kao hoteli, hosteli, moteli, apartmani.

Jedini registrovani objekat za smeštaj turista je restoran sa prenoćištem Zlatni Timok – Royal sa ukupno osam dvokrevetnih soba, od kojih je četiri “twin” – sa dva odvojena kreveta i četiri sa francuskim ležajevima. Uz to treba dodati i nekoliko ležajeva u privatnom smeštaju, koji su kategorisani od strane lokalnih vlasti, u selima Niševac i Kopajkošara.

Ukupan broj noćenja u prošloj godini je bio 200.

UGOSTITELJSKI, SPORTSKO – REKREATIVNI OBJEKTI I TRŽNI CENTRI

Od registrovanih i kategorisanih restorana, izdvajaju se dva: Restoran Kamondžije i restoran Kruna. Ostali objekti su objekti brze hrane i mali ugostiteljski objekti - kafići.

Sportski objekti su smešteni na obali Timoka: - SC Pastirište- Balon hala (u dvorištu osnovne škole)

U gradu radi nekoliko sportskih klubova:- Karate klub Derven- FK Svrljig- RK Progres- Stonoteniski klub Svrljig- KK Svrljig- Šahovski klub Veteran- Šahovski klub Zeleni Vrh- Šahovski klub Drainac- Opštinski šahovski savez

36

SAOBRAĆAJ

Magistralni pravac Niš – Negotin – Prahovo prolazi kroz Svrljig. Svrljig je tim putnim pravcem direktno povezan sa istočnim krakom Koridora 10 (20 km) i dalje sa ostalim delovima Balkana i Evrope.

Slika 36, turistička mapa svrljiške opštine na ulazu iz pravca Niša (izvor: svrljig.info)

Mreža regionalnih putnih pravaca je nedovoljno razvijena, a kvalitet postojećih puteva nije na zadovoljavajućem nivou. To posebno važi za smer Svrljig - Kalna, kao i Svrljig – Aleksinac, koji bi na osnovu opeterećenja ovih putnih pravaca trebalo da dobiju veći značaj. Preko autobuske stanice u gradu, Svrljig je povezan lokalnim i regionalnim linijama sa svim većim gradovima u Srbiji. Postoji i nekoliko direktnih međunarodnih polazaka sa svrljiške autobuske stanice. Železnička stanica poslednjih godina uglavnom služi za doček i praćenje teretnih železničkih kompozicija, dok putničkih linija u jednom trenutku krajem XX i početkom XXI veka nije ni bilo. Danas putnički voz na relaciji Niš – Zaječar saobraća tri puta dnevno. Baš na ovom mestu, u svrljiškoj opštini, pruga prolazi kroz najinteresantnije delove karpatsko – balkanskog venca i njen turistički značaj, u tom pogledu nije u potpunosti iskorišćen.

TURISTIČKA INFRASTRUKTURA

37

Turistička infrastruktura u Svrljigu u pravom smislu te reči ne postoji. Funkciju turističke orrganizacije Svrljiga realizuje Centar za turizam, kulturu i sport, koji koordinira svim manifestacijama, izložbama i događajima u gradu i opštini.

Turistička infrastruktura iz oblasti lovnog turizma.

Lovačko udruženje „Dr Milenko Hadžić“ gazduje lovištem Svrljiške planine ukupne površine 49.721 hektara, od čega lovne površine obuhvataju 46.000 hektara.Stalno gajene vrste divljači u lovištu čine: srna, divlja svinja, zec, fazan, poljska jarebica i jarebica kamenjarka. Lovište u funkciji ima sledeće lovne objekte: 5 čeka na drvetu, 47 solišta i hranilišta za krupnu divljač, 71 hranilište za fazane i poljske jarebice.

Poslednjih par godina povodom dana oslobođenja Svrljiga O.S.R.“Timok“ organizuje kup Svrljiga u pecanju na plovak. Takmičenje se organizuje na pisti iznad vrećaste brane.

Turistička infrastruktura iz oblasti planinskog turizma

U Strategiji razvoja turizma Republike Srbije istaknuto je da su planine jedan od resursno najjačih proizvoda Srbije. Jednim delom teritorija opštine Svrljig obuhvata Staru planinu, na kojoj već postoji ski centar. Lokalni info centar zimskog planinskog turizma je u godinama sve veće popularnosti Stare planine, kao prave ski destinacije je neophodan u Svrljigu.

KARAKTERISTIKE TURISTIČKE TRAŽNJE

Svrljig spada u red najnerazvijenijih opština u Srbiji. Infrastruktura je na nezavidnom nivou, a profesionalnih kadrova iz oblasti turizma praktično nema.

Stoga i nema diferenciranog turističkog proizvoda koji bi bio prepoznat u ostatku Srbije, a i šire, a koji bi privukao turiste u grad.

Ipak, lokalne vlasti su kroz delovanje centra za turizam, kulturu i sport uspele da diferenciraju nekoliko manifestacija u toku godine koje privlače turiste, a koje su već navedene u ovom istraživanju. Čini se da su sve te manifestacije ostale u lokalnim okvirima i da su krojene po meri naroda svrljiške opštine, a ne za isticanje Svrljiga na turističkoj mapi Srbije ili šire.

38

Ono na šta se posebno danas obraća pažnje je gastronomska ponuda ovog kraja:

- Belmuž - Belmuž je specijalitet iz planinskih krajeva istočne i jugoistočne Srbije, od Negotina do Pirota. Tačan recept retko ko može da vam da, jer svako ima neki svoj recept, a pravi se od mladog kravljeg ili ovčijeg punomasnog sira, najbolje jednodnevnog neslan. Sastojci: 1 kg. mladog kravljeg ili ovčijeg sira (punomasnog, jednodnevnog i neslanog) otprilike šolja za belu kafu belog projanog brašna soli po ukusu Priprema: sir u šerpi otopiti na tihoj vatri uz povremeno mešanje, dok se sir potpuno ne otopi (dok ne postane tečan, kao mleko) i dok ne odvoji masnoću. Zatim dodati projano brašno i soli po ukusu (paziti da se ne presoli) i drvenom varjačom mešati neprestano 10-15minuta. Kada belmuž ostane kao grudva i kada masa počne da se okreće može da se skloni sa vatre i posluži. Svrljiški belmuž je brendirani svrljiški i samo svrljiški specijalitet.

- Svrljiška ovca i svrljiško jagnje- Svrljiški sir i mleko- Svrljiški med

Kao i ponuda u lovnom i ribolovnom turizmu.

Ipak, sve ove manifestacije i proizvodi do sada nisu izlazili iz regionalnih okvira, a za dobru i kvalitetnu turističku ponudu, koja će privući goste ne samo iz regiona, nego i šire, neophodno odrediti prednosti i slabosti svrljiškog kraja, kao i definisati jasan turistički proizvod.

39

SWAT ANALIZA

SNAGE SLABOSTIRelativno povoljan geografski položajPovezanost magistralnim pravcem sa Koridorom 10 i Koridorom 7 (Dunav)Ogromno bogatstvo flore i faune.Nedirnuta prostranstva brda, planina u neposrednoj blizini grada, koja pružaju izvanredan potencijal za turizam specijalnih interesa.Kulturno-istorijsko nasleđe različitih istorijskih epohaOriginalni događaji i manifestacije sa dugogodišnjom tradicijomPrepoznatljivi gastronomski specijalitetiAutohtona južnjačka muzikaKonkurentne cene vanpansionske potrošnje

Nepostojanje turističke organizacije SvrljigaLoša putna mrežaNerazvijena turistička infrastruktura na kulturno – istorijskim spomenicimaLoše održavanje arheoloških spomenikaNeprimenjivanje zakona kod incidenata na područiju zaštite životne sredine i komunalnih prekršajaNepostojanje kadrova za rad u turizmu i ugostiteljstvu Neprepoznavanje turizma kao profitabilne privredne delatnostiIzmene zakona o sportu iz 2012/2013 godine, koje su direktno povezane sa ponudom turizma specijalnih interesa u gradu i okolini.

ŠANSE PRETNJEZavršetak radova na putnoj mreži i obnova železničke mreže na Koridoru 10, kao in a magistralnim putnim pravcima u Srbiji.Mogućnost korišćenja fondova Evropske UnijeJačanje javno – privatnog sektoraBlizina ski centra na Staroj planiniIzuzetna blizina grada Niša, kao velikog gradskog i turističkog centra

Moguća “krađa” identiteta lokalnih gastronomskih brendova. Centralizacija Srbije i odliv mladog kvalifikovanog stanovništva u glavni grad i zemlje Evropske UnijeMoguća nestabilna ekonomska i/ili politička situacija

Tabela 6, SWAT analiza turizma svrljiške opštine.

KLJUČNE OBLASTI ZA RAZVOJ TURIZMA

40

RAZVOJ TURISTIČKE INFRASTRUKTURE I RAZVOJ MARKETINGA U TURIZMU U SVRLJIGU

Iz svega navedenog do sada, neophodan je sistematski pristup razvoju turističke infrastrukture u gradu i opštini. Početni koraci bi mogli biti napravljeni formiranjem Turističke organizacije Svrljiga ili kancelarije u okviru Centra za turizam, kulturu i sport, koja bi radila na poboljšanju kvaliteta turističke ponude grada i diferenciranju turističkog proizvoda.

Rad bi morao biti usmeren ka već postojećim, a neiskorišćenim potencijalima:

1. formiranje brenda Svrljiški belmuž i njegova zaštita na tržištu EU2. formiranje brenda Svrljiško jagnje i njegova zaštita na tržištu EU3. formiranje brenda SvrljiškI sir i svrljiško mleko i njihova zaštita na tržištu EU4. razvoj lovnog turizma, njegovom promocijom u Srbiji i u Evropi, obeležavanjem

lovnih područija na teritoriji opštine, izgradnjom planinskih kućica opremljenih u potpunosti za prihvat i smeštaj lovaca i izgradnja prateće turističke signalizacije.

5. prepoznavanje i razvoj terena za promociju turizma specijalnih namena: adrenalin turizam, “hiking”, “trecking”, planinarenje, alpinizam.

6. prepoznavanje i razvoj terena za skupljanje i promociju svrljiškog lekovitog bilja7. prepoznavanje i razvoj terena za skupljanje i promociju jestivih pečuraka i gljiva

kao i na daljoj promociji već postojećih manifestacija i događaja.

POSTOJEĆE I MOGUĆE VRSTE TURIZMA

POSTOJEĆE VRSTE TURISTIČKIH PROIZVODA

- Manifestacioni turizam je jedina vrsta turizma koja je do sada bila zastupljena u Svrljigu. Na osnovu do sada nabrojanih manifestacija, može se reći da je Svrljig imao prihoda od turizma u danima održavanja svakog od događaja posebno. Iako neke od njih traju duže od jednog dana, nije primetan povećan broj noćenja u to vreme, što znači da su gosti u smeštajnim kapacitetima u Svrljigu imali druge razloge i motive za dolazak, a da su, sa druge strane te manifestacije ostale u lokalnim okvirima (odlazak do Svrljiga i povratak u toku istog dana – lokal)

MOGUĆE VRSTE TURISTIČKIH PROIZVODA

- Tranzitni turizam u pravim smislu ne postoji. Svrljig stoji na putu ka zimskom centru Stara planina, ali se niko ili skoro niko ne zadržava u gradu ili na teritoriji opštine.Razlog: ne postoji adekvatna ponuda koja bi goste skrenula na odmor ili prenoćište. Takođe, pruga Niš – Zaječar baš na prolazu kroz svrljišku opštinu nudi turistima prelepe predeone celine i pejzaže, ali se sa ekonomske strane, to u samom Svrljigu ne oseća, iako voz Romantika, Železnica Srbije često saobraća na toj relaciji.

- Lovni turizam nije razvijen iako postoje svi, skoro savršeni prirodni uslovi. Lovci

41

dolaze na lovno područije opštine Svrljig, zadržavaju se i love, ali se onda vraćaju u mesta svog polaska (Niš – okolina, Knjaževac, Pirot). Razlog: nepostojanje turističke infrastrukture za prihvat lovaca sa svom opremom.

– Vinske ture – poslednjih godina u ekspanziji u Srbiji. Postavljena je kroz Srbiju saobraćajno – turistička signalizacija koja pokazuje na smerove vinskih puteva kroz Srbiju. U Svrljigu i okolini postavljeni su putokazi ka vinariji Status i njenim podrumima. Ovo je samo potencijal, koji je u potpunosti neiskorišćen.

– Turizam specijalnih namena. Pešačenje (hiking) – hiking i trekking , su engleski termini za pešačenje, odnosno hiking bi prestavljao jaču i snažniju vrstu pešačenja po uredjenom terenu. Treking je uzbudljivo i dugo pešacenje po prirodi, planinskim i ruralnim terenima sa više osvrta na neuredjenim stazama. Nekada traje i više dana. Osim običnog pešačenja, za ove aktivnosti pored osnovne planinarske opreme je potrebna dobra kondicija i dobro psihofizičko stanje organizma. - Slobodno penjanje (climbing). Slobodno penjanje podrazumeva veštinu savladavanja uspona na stenama snagom sopstvenog tela. Ovaj sport predstavlja spoj mentalne, fizičke snage i izdržljivosti. Iako spada u ekstremne sportove, slobodno penjanje je relativno bezbedan sport ukoliko se poštuju pravila o bezbednosti. – Biciklizam. Brdski biciklizam je sport koji podrazumeva vožnju bicikle po nepristupačnom terenu. Pripada grupi extremnih sportova. To nije samo sport, već način i stil života. Mnogi svetski lideri u turizmu su već odavno uvrstili ovu aktivnost u svoje ture. – Skupljanje pečuruaka ili lekovitog bilja

Moguće vrste turističkih proizvoda bi se ogledale u kombinaciji nekoliko aktivnosti, već postojećih vrsta turizma, pravljenjem jedinstvene ponude koja bi uključivala gastro ponudu na nekoj od manifestacija, sa jednom od adrenalinskih aktivnosti ili lovnim turizmom.

Za ovakve kombinacije turističkih proizvoda, neophodna je koordinirana akcija

svih činilaca u lancu turističke privrede, za čije usklađivanje i jedinstven nastup na tržištu bi bila zadužena Turistička Organizacija Svrljiga ili kancelarija pri Centru za turizam, kulturu i sport.

Niš, 15.04.2014 Nenad Rokvić, dipl. Geograf Turizmolog

42