revista galega de pensamento feminista3/2008 prezo: 5 euros

Editorial

Denuncias e comentos

O Convenio de Varsovia, un compromiso contra o tráfico de seres humanos en EuropaAna Luisa Bouza

Maha Nassar na memoriaLaura Gómez Lorenzo

O outro punto de vista Idoia Elfstrüm

O sufraxio feminino a debate en Galiza: A constitución de 1931Isabel Rodríguez Mate

Encontro internacional da Marcha Mundial das Mulleres en VigoZélia Garcia

[DoSSIER] Mulleres, arquitectura e espazo colectivoCoordina: Clara Brea

Muller no bañoCruz Louzao e Mariola Fortuño

[ENtREVIStA] A praza Roxa. Un proxecto de reurbanización dun espazo público urbanoClara Brea

O lugar e os sentidos: Natureza e arquitecturaCruz López Viso

Apuntamentos, enlaces e bibliografía sobre a arquitectura de xéneroClara Brea

[ENtREVIStA] «Muller, naturalmente» Entrevista a María García Gómez, vogal de Muller e Medio Ambiente de ADEGAEstrela Villaverde

A monfortina Juana Díaz Ferrer e as súas irmás: As fillas da viúvaMarisa González Seoane e Beatriz Parga Massa

[LIBRoS] A polacaPatricia Arias Chachero

Sobre o sexo de pagoNanina Santos

O segundo sexo en galegoEstrela Villaverde

LembranzasParir na Galiza rural dos anos sesenta.Lita e o nacemento do seu primeiro filloAnna Amorós i Pons

[ExPoSICIóNS] Aquí e agora! Novas formas de acción feministaCarme Nogueira

51

52

47

44

41

38

34

30

26

03

24

12

10

09

07

04

20

49

54

Revista Galega de Pensamento Feminista

Terceiro cuadrimestre, 2008

Apdo. 1058 Santiago de Compostela

www.andainamulleres.organdaina@andainamulleres.org

Consello de redacción

Nadia Álvarez FernándezAna ArellanoPatricia Arias ChacheroCelia Balboa GuerraDalila DopazoZélia GarciaLaura Gómez LorenzoPilar Pérez ReySaleta de SalvadorNanina SantosIria VázquezEstrela Villaverde

Colaboran neste número

Ana Luisa Bouza,Laura Gómez Lorenzo,Idoia Elfstrüm,Isabel Rodríguez Mate,Zélia Garcia,Clara Brea,Cruz Louzao,Mariola Fortuño,Cruz López Viso,Estrela Villaverde,Marisa González Seoane,Beatriz Parga Massa,Patricia Arias Chachero,Nanina Santos,Anna Amorós i Pons,Carme Nogueira

Deseño gráfico: cebra

Imprime: Grafisant, S.L.

D.L.: C-1.146-88

A publicación deste número contou cunha subvención da Concellaría de Cultura e Centros Socioculturais do Concellode Santiago de Compostela

Andaina non se identifica necesariamente coas opinións dos artigos que aparecen nesta revista

50sumario

Nestes días a crise eco-nómica desbordou as tradi-cionais páxinas sepia dos xo-nais para ser o tema principal deconversa nos faladoiros dos ba-res e nas colas dos supermerca-dos. Non só aumentaron os pre-zos dos productos básicos, taménaumentou, e moito, o medo. Omedo a perder o traballo a que seesfumasen os aforros, a non po-der pagar os prazos do piso, docoche, ou do televisor… Gastosou inversións acometidas nunmomento en que as entidadesbancarias competían ofre-cendo formas de financia-ción. Ata hai uns mesesconsumir a crédito era si-nónimo de benestar, pero agora cando de repente osdiñeiros se esfumaron nanube que as propias enti-dades crearon, non só cor-tan de golpe as ilusiónsconsumistas, senón queademais os xuros das débedascontraídas aumentan á par quesoben os prezos da gasolina, doleite, do pan… E cando hai medo e crise a cadearacha sempre polos lugares máisfebles, polos contratos temporaisou a tempo parcial, traballos ocu-pados na meirande parte por mu-lleres. Se ben ao inicio da crise aperda de postos de traballo se dei-xou sentir sobre todo entre os ho-mes, que son a maioría dos ocu-pados no sector da construción edo automóbil, agora xa estamosa percibir tamén unha forte caí-da do emprego no sector servi-zos, desde as perruquerías ao co-mercio, pasando polo servizodoméstico e a hostalería. Son ostraballos peor remunerados e queofrecen os servizos máis prescin-dibles cando se trata de axustaras economías familiares. E taménpara abondar na febleza, traballos

que ocupan a moitas mulleres in-migrantes.

E se aquí é agora se empezan asentir os efectos da crise, nos paí-ses de onde procede unha granparte destas inmigrantes hai xatempo que a veñen padecendo,porque antes dunha crise inmo-biliaria e dunha crise financeirahoubo una crise de materias pri-mas. Desde os seus cómodos des-pachos os especuladores anticí-panse ao incremento da demanda,compran e venden colleitas aíndasen sementar, e soben os prezosdos alimentos, e o que por aquí

sentimos como un aumento dosprezos do pan e o leite, para moi-tos habitantes de África ou deAmérica Central supuxo a fame.As remesas dos emigrantes con-vértense entón nunha axuda im-prescindible. Remesas que pro-ceden de salarios que agora estánna corda floxa, porque cando otraballo escasea miramos mal aquen ven de fóra a facelo, aín-da que sexan mulleres dispostas a coidar dos nosos maiores ou alimpar as nosas casas por baixosalario, sen contrato nin seguri-dade de ningún tipo.

Asistimos case sen inmutarnos,moitas persoas mesmo agradeci-das, á facilidade e premura conque os gobernos acudiron a salvaras entidades financeiras. Mesmoneste país, despois de presentaruns orzamentos austeros –esta-mos en momentos difíciles, xa sesabe–, mentres non hai cartos

para aplicar a lei de dependenciaou se limitan os gastos en edu-cación, non hai problema para fa-cilitar préstamos as entidades financeiras, e salvo o Bloque e Es-querda Unida que votaron encontra, todo o resto do Parlamen-to estivo de acordo en que habíaque dar unha saída ás crises dosbancos. Unha crise de tal enver-gadura que nin sequera despoisde varios meses hai quen lle poñacifras, creada por especuladoresque se enriqueceron, e moito, conela e aos que ninguén vai pedirresponsabilidades. Entre Europa

e Estados Unidos sonmoitos miles de millónsos que se investirán nestaoperación de rescate, ci-fras que escapan á ima-xinación da maioría, pe-ro en todo caso bastantemáis do que sería preci-so para paliar a fame domundo. Hai quen ve entodo isto o fin do sistema

capitalista, polo menos tal e co-mo ata agora estaba deseñado. Algúns gobernantes dos paísesmáis ricos ou de maior potencial,co de Estados Unidos como anfi-trión, reuníronse no mes de no-vembro para deseñar solucións,pero, no fondo, non se trata máisque de aquilo que xa propuxo Giuseppe Tomasi di Lampedusa,moito antes: «Algo debe cambiarpara que todo siga igual». O pas-tel é saboroso como para com-partilo. Farán un molde novo deaparencia distinta, que presenta-rán en papel de cores rechaman-tes e con música sobre pentagra-mas solidarios, pero cos mesmosingredientes: usura, rapina e es-poliación de recursos dos máis humildes. E así seguiremos men-tres continuemos sen inmutar-nos, agardando pola seguinte crisee aumentando a distancia entrericos e pobres. �

3

Editorial

4

denuncias e comentosOs Nobel alternativos

Os Nobel alternativos, preceden aos outros No-bel. A Fundación Right Livelihood Award decidiuoutorgar o Nobel 2008 ao matrimonio indio com-posto por Krishnammal Jagannathan e o seu mari-do Sankaralingam, e a outras tres mulleres máis quetraballan e loitan para mellorar o mundo:

Krishnammal Jagannathan é unha activista, co-fundadora co seu marido da organización LAFTI, aprol da xustiza social na India. Ambos son seguido-res de ideas de Gandhi. Levan máis decincuenta anos loitando pola distribu-ción da terra que agora reúnen nesa Or-ganización Terra para a Liberdade dosCampesiños, que tamén promove in-dustrias locais e facer fronte a moitosproxectos das multinacionais.

Mónica Hauser, unha xinecóloga suí-za, filla de pais italianos, que leva máisde vinte e cinco anos vivindo en Ale-maña. O seu traballo con mulleres víti-mas de violacións en países en guerra oucrises bélicas mereceu a concesión des-te premio. En 1992, cando a guerra deBosnia, crearon Medica Mondiale. Des-de entón traballaron con máis de 70 000mulleres e nenas traumatizadas en Ko-sovo, Congo, Liberia, Afganistán…

Asha Hagi, unha activista somalí quexogou un importante papel na organi-zación e participación das mulleres naloita contra a marxinación, a pobreza ea violencia. A organización creada en1992 resultou importante para a partici-pación das mulleres nas negociacións depaz no 2000.

Amy Goodman, a que premian porpromover un modelo innovador de xor-nalismo político independente, co quese fan ouvir as voces normalmente ex-cluídas dos medios convencionais. Fun-dadora e presentadora do programa De-mocracy Now xurdido en 1996 e emitidopor unha estación de radio; hoxe en díaretransmítese a través de 700 redes deradio e TV. �

Esther González García, concelleira e númerodous do PP na Coruña, sacou a relucir a súa rique-za de vocabulario e as súas avanzadas ideas arredorde como e quen crea linguaxe.

Lendo en voz alta nunha xunta da corporaciónmunicipal o Regulamento do Servizo de Atencióná Infancia, ao toparse coa expresión «familias mo-noparentais ou monomarentais» fixo un alto e co-mentou: «Isto é unha imposición da Mesa pola Nor-malización Lingüística porque eu nunca escoitei talpalabra». E iso que é psicóloga! �

Teresa Portela (Aldán, Cangas, 1982), piragüista deelite cun montón de premios ás súas costas, reman-do en K1 e K4. Aquí a temos, con outras tres remei-ras, nos Xogos Olímpicos de Beijing 2008, onde ob-tiveron un quinto posto. �

Teresa Portela primeira pola dereita.

As mulleres de Kirca, un lugar dunharexión ao sur de Turquía, cansas de terque percorrer 13 quilómetros para abastecerse de auga e fartas de que nin-guén fixese nada para axudalas, deci-diron non deixar entrar aos seus mari-dos nos dormitorios e presentaron a

iniciativa ao gobernador da rexión. Este tipo de ini-ciativas xa ten precedentes en Turquía. En 1983 unhapelícula retratou unha folga semellante. No ano 2001no lugar turístico de Sirtkoy, en Anatolia, as mulle-res tamén pecharon as portas dos seus dormitoriospara os maridos até que non se resolvese a cues-tión da auga e… A verdade... parece que lles dá re-sultado! �

5

«Consiga peitos novos nesta pista de baile»

Conseguir corpos á carta ten tomado tales airesde normalidade que lancetas, implantes, botox e ou-tras posibilidades pululan por calquera lado.

Non se trata de aceptar a nosa encarnadura se-nón de cortar, estirar, encoller, anchear, suprimir…Como se estivésemos falando de cousas e non decorpos, dos nosos corpos.

Unha discoteca en Arxentina –hai moitas que ofan– sortea implantes, así, como ledes: «Consiga pei-tos novos nesta pista de baile». Uf, que medo! �

O goberno italiano presidido por Berlusconiaprobou a mediados do mes de setembro e por de-creto lei severas penas para as prostitutas e para osseus clientes. Mara Carfagna, ministra de Igualda-de, presentou a idea en rolda de prensa xunto aos ti-tulares de Xustiza e Interior. O obxectivo é eliminara prostitución de rúa. Que ninguén pense que vanir aos pisos, aos hoteis, ás casas, aos salóns de ma-saxes, aos clubs de estrada…, porque en Italia a pros-titución non é delito. O que si vai ser delito, a par-tires de agora, é exercela en lugar público, porquecausa alarma social, ou iso din. Trátase de que a pros-titución non se vexa e que as prostitutas, carentesde dereitos, sexan, a partires de agora, máis opacaspara así poder abusar máis delas.

As declaracións das ministras e o decreto lei doGoberno mereceron a crítica de diversas asociacións:Cáritas italiana, Save the Children, Grupo Abele, Onthe Road ou Comune Venecia. Nun comunicadoafirman que: «Prohibir a prostitución nas rúas sig-nifica obrigar a quen se prostitúe a facelo en apar-tamentos onde quen é explotado, vaino ser máis, in-visible para as forzas da orde e os servizos sociais».

Ademais declaracións de Mara Carfagna sobre avenda do propio corpo suscitaron o sarcasmo deCarla Corso, fundadora do Comité para os dereitosdas prostitutas, que lle lembrou a ministra cando «vi-vía do seu corpo como modelo facendo calendarios».

A hipocrisía social é así! Que non se vexa que senon vemos, non existe. Nada importa o que diganas prostitutas sobre a súa autonomía e sobre o seudereito a que se negocien espazos públicos para po-der traballar con tranquilidade. �

Françoise Demulder (1947-2008), francesa, de-dicada desde moi nova ao fotoperiodismo, sinala-damente en Oriente: Vietnam, Iraq, Camboia, Lí-bano, Irán. A súa obra, valente e oportuna, sempreen primeira liña, dá conta das guerras, do sufrimento,da violencia, do horror e das loitas e a dignidade hu-mana para sobrevivir en semellantes situacións.

Foi a primeira muller en gañar o prestixiosoWorld Press Photo, en 1977, cunha fotogarfía rea-lizada en Palestina.

Levaba doente desde 2003 e como estaba inmo-bilizada para traballar os colegas de profesión doa-ron un negativo para poxalo, o que lle permitiu ac-ceder ao tratamento preciso para o seu cancro demedula espiñal. A súa compañeira Geneviève La-moroux comunicou a súa morte o 4 de setembrono hospital en Levallois-Perret, nun barrio periféri-co de París. �

Manifesto en Defensa da Convivencia Lingüística

Aquí tes unha foto de algúns dos membros rele-vantes que presentaron o Manifesto en Defensa daConvivencia Lingüística o 23 de xullo no Auditoriode Galicia, en Compostela. Mira ben, repara en to-dos os detalles. Ocorreseche algo? �

denuncias e comentos

Exiliadas en San Simón

De esquerda a dereita: Dora Carcaño, Mariví Vi-llaverde, Teresa Alvajar, Joaquina Dorado, Carmi-ña Tagüeña e Silvista Mestre. Os días 19 e 20 de xu-llo foron protagonistas na Illa de San Simón noencontro de Mulleres Exiliadas, coordenado por Au-rora Marco.

Encontrarse, falar e contar a un público nume-roso as peripecias vividas desde a obriga do exilio apartires de 1936. A súa memoria e os seus relatos te-ñen sido unha fonte de primeira orde para coñecero papel das mulleres na guerra do 36 e no exilio. �

Peque Varela está tendo unmerecido éxito coa súa curta1977, nela conta a vida dunharapaza na procura da súa iden-tidade sexual nunha pequena vi-la como Ferrol.

Despois de que no ano 2007fose rexeitada no festival de cur-tas compostelá (Curtocircuíto) eno festival coruñés (Mundos di-xitais), foi seleccionada entremáis de 5000 curtametraxespara o Festival de Sundance, ondecompetiu con outras 82 cintasno apartado de animación. Ade-mais tivo mención de honra noFilminho –a festa do cinema ga-

lego-portugués– celebrado en Vila Nova da Cerveiraen xullo de 2008 e premio no festival de videocrea-ción do Condado.

Ela está toda chea, porque na súa curta apareceo barrio de Caranza, en Ferrol, onde se criou.

A curtametraxe dura oito minutos e as que a vi-mos na sesión de cine dos encontros de Outras vocesfeministas, en Panxón, en maio de 2008, só podemosdicirvos que paga a pena.

E que saibades, como curiosidade, que Europressna súa edición dixital titula: «El realizador gallegoPeque Varela»... E non pensedes que é unha grallado titular, porque na noticia Peque Varela segue sen-do «un realizador». �

Non encontro adxectivos que cualifiquenacertadamente o que estamos vendo: a ban-ca, afeita a exercer a usura –préstamos a xuros de-sorbitados– e a manexar cartos sen taxa proceden-tes dos aforros de milleiros de persoas… necesitaque sexa o Goberno quen lle salve a situación, des-pois das falcatruadas ás que se teñen dedicado coscartos dos demais.

Teñen dificultades, seica, e o Goberno acode aorescate poñendo fondos públicos ao seu dispor. Aun interese ridículo, sen control. Así, pola súa lindacara!

E… Por que non vai o Goberno en axuda das per-soas en paro?, dos salarios mínimos, dos indixentes,dos inmigrantes sen papeis, das prostitutas sen de-reitos, dos xitanos a quen tanta xente empurra e nonquere ter de veciños, dos pensionistas con pensiónsridículas, dos que non poden cunha hipoteca para aprimeira e modesta vivenda… Soltando igualmen-te eses millóns de euros dos contribuíntes.

Ou é que lles preguntaron que preferían e a maio-ría dixo que aos bancos, por favor, dádelle os cartosaos bancos?

Nada menos que entre 30 000 e 50 000 millónsde euros!

Supoño que todo é para emular o que fixeron ou-tros gobernantes polo mundo adiante, por exemploo deses 700 000 millóns de dólares de cartos públi-cos para sacar a flote Wall Street. �

denuncias e comentos

6

En abril de 2003, o Comité deministros do Consello de Europaencargou a redacción dun conve-nio internacional para a loita con-tra o trafico de seres humanos cen-trado especificamente nos dereitoshumanos das vítimas e na preven-ción, a investigación e a coopera-ción internacional na protección avítimas e testemuñas. Publícase enmaio de 2005 en Varsovia co nú-mero 197 o texto final, pero non

entrou en vigor até febreiro de2008, cando se cumpre o requisitomarcado no seu artigo 42 da nece-sidade de 10 estados asinantes, dosque 8 fosen membros do Consellode Europa. No momento da en-trada en vigor ratificaran o conve-nio Albania, Austria, Bosnia Her-cegovina, Bulgaria, Croacia, Chipre,Dinamarca, Eslovaquia, Francia,Xeorxia, Moldavia, Noruega e Ro-manía e asinaran pendente de rati-

ficación Andorra, Armenia, Bélxica,Finlandia, Alemaña, Grecia, Hun-gría, Islandia, Irlanda, Italia, Le-tonia, Luxemburgo, Malta, Mon-tenegro, Países Baixos, Noruega,Polonia, Portugal, San Mariño, Ser-bia, Eslovenia, Suecia, ex RepúblicaIugoslava de Macedonia, Ucraína,Reino Unido.

O estado español non se tiñaaínda adherido daquela, cousa quefixo o 9 de xullo de 2008. Supón o

7

ANA LUiSA BOUzA�

O Convenio de Varsovia,un compromiso contra o tráfico de seres humanos en Europa

compromiso de adaptar ás medi-das e orientacións do convenio apolítica do Estado en relación coaloita contra o tráfico de seres hu-manos en toda a súa amplitude.

O convenio establece dúas es-truturas internacionais de vixilan-cia da súa aplicación, o Comité dasPartes formado por estados asi-nantes e GRETA (grupo de persoasexpertas independentes). Sobre odesenvolvemento desta parte ins-trumental ten Amnistía Interna-cional publicadas en novembro de2007 14 recomendacións que subs-cribo totalmente e se poden mirarna paxina web da organización, asíque non entrarei mais no tema.

Sobre a orientación das medi-das concretas de loita contra o tra-fico de seres humanos si creo queas feministas temos algo que dicir,e máis cando, a raíz desta sinatura,empeza a rodar un borrador deplan contra a trata de persoas «confins de explotación sexual» por par-te do Ministerio de Igualdad espa-ñol que se contradí nalgunha daspropostas coa orientación do pro-pio Convenio de Varsovia.

Entendo que se adopta coa si-natura a terminoloxía e definiciónsque aparecen no convenio e polotanto falaremos de trata ou tráficode seres humanos (e non só de mu-lleres) e entenderemos por tal: «acontratación, transporte, traslado,aloxamento ou acollida de per-soas mediante ameazas de reco-rrer á forza, recurso á forza ou cal-quera outra forma de obrigación, mediante rapto, fraude, engano,abuso de autoridade ou dunha si-

tuación de vulnerabilidade ou me-diante a oferta ou aceptación de pagos ou vantaxes para obter oconsentimento dunha persoa queteña autoridade sobre outra con fi-nes de explotación»; e con fins nonsó de explotación sexual, senónque: «A explotación incluirá, comomínimo, a explotación da prosti-tución allea ou ben outras formasde explotación sexual, o traballoou servizos forzados, a escravitu-de ou prácticas similares á escravi-tude, a servidume ou a extracciónde órganos».

A referencia exclusiva ás mulle-res como vítimas do TSH fai queesquezamos que homes e, sobretodo, criaturas (persoas menoresde idade) poden ser tamén vítimas.A abordaxe, como marca o conve-nio 197 debe garantir «que calque-ra acción ou iniciativa no campoda loita contra a trata de seres hu-manos debe ser non discrimina-toria e tomar en consideración aigualdade entre mulleres e homes,e ter ademais un enfoque baseadonos dereitos da infancia».

A identificación da trata exclu-sivamente coa prostitución supón,por unha banda, limitar o campode actuación, xa que moitas per-soas (e moitas delas mulleres) sontraficadas para outros sectores e ac-tividades; pero, ademais, pode re-sultar especialmente confuso senon se incorpora a expresión «pros-titución forzada», xa que unha par-te sen cuantificar das mulleres queexercen a prostitución non proce-den do TSH e non son forzadas afacelo.

A asistencia ás vítimas é o prin-cipal obxecto do convenio. Propóna creación dunhas garantías e re-cursos específicos para a súa aten-ción. A consideración de vítima deTSH dá lugar a dereitos, polo quese deben realizar os estudos e pro-cedementos precisos para aca-dar procesos de identificación eacreditación rigorosa das vítimas,nomeadamente cando se fala depersoas menores de idade, para ga-rantir que os recursos se dirixen aquen efectivamente ten dereito a eles. Estas medidas de atenciónnon deben ademais quedar subor-dinadas á vontade da vítima de ac-tuar como testemuña.

O artigo 19 do convenio entrana cuestión da criminalización daclientela dos servizos procedentesde TSH, pero sempre cando se de-mostre o coñecemento previo des-ta situación de tráfico. Non pode-mos esquecer que esta clientelapode ser considerada en primeirolugar como axente colaborador naidentificación e denuncia de situa-cións de TSH, xa que as máis dasveces son o primeiro contacto en-tre a persoa traficada e o exterior.Polo tanto debe ser obxectivo prio-ritario das campañas de preven-ción e loita contra o TSH.

O convenio aporta unha novaperspectiva na intervención públi-ca na loita contra a TSH que segu-ramente será debate público nosvindeiros meses e a visión dos fe-minismos debe ter, terá sen dúbi-da, grande protagonismo. �

8

Sobre a orientación das medidas concretas de loita contra o trafico de seres humanos si creo que as feministas temos algo que dicir, e máis cando, a raíz desta sinatura, empeza a rodar un borrador

de plan contra a trata de persoas «con fins de explotación sexual»

9

Maha Nassar

Coñecina durante esta visita, a través danosa común amiga Marisa González Seoa-ne. Malia a súa apertada axenda, Maha foixenerosa co seu tempo, compartimos un xan-tar, un pequeno paseo e unha longa en-trevista para Andaina.1 Curtida na dura si-tuación cotiá de resistencia do seu pobo, eespecialmente na das que pagan o máis altoprezo, as mulleres, a tenacidade formabaparte do seu carácter, trazo que conxugabacun espírito crítico, cunha gran lucidez nasideas e cunha clara e fluída exposición dasmesmas. Sentíase respectada pola súa socie-dade nas demandas de dereitos básicos paraas mulleres, porque xa acadara credibilidadecomo esquerdista na loita de autodetermi-nación. Era tranquila, doce, agarimosa e aco-lledora no trato. Isto proporcionáballe unhagran capacidade de empatía coas persoas.

A Maha, segundo me transmite Marisa,gustáballe formular unha pregunta en espa-ñol, ¿por qué no? En canto á forma, posible-mente lle gustase a sonoridade. Sobre o con-tido, interpretámola como o cuestionamentoinicial dunha mente aberta ante unha posi-bilidade que comeza a valorar.

O traballo feito perdura, que os teus so-ños sobrevivan, adeus Maha.

1 Entrevista publicada en Andaina, núm. 41(verán de 2005), pp. 27-31.

�

O pasado día 10 de outubro deste ano 2008finou Maha Nassar, Um Wadie, aos 54 anos,tras unha longa enfermidade, na cidade cis-xordana de Ramallah.

Maha Nassar foi unha valente e valiosaactivista do feminismo en Oriente Medio, daautodeterminación de Palestina e do proce-so de paz, moi coñecida tamén fóra do seupaís.

Naceu o 10 de xuño de 1954 en Xerusa-lén, nunha familia cristiá. Fixo a carreira deFísica na Universidade de Birzeit, onde par-ticipou activamente na organización da Fron-te Popular pola Liberación de Palestina.

Dende a época de estudante foi detida envarias ocasións polas forzas de ocupación,estivo na cadea, e ás veces permaneceu bai-xo obrigado arresto domiciliario.

Traballou como profesora de física nunhaescola ata a súa dimisión, para poder pres-tarlle dedicación completa á causa das mu-lleres (obtivera tamén o postgrao de Másteren Estudos da Muller).

Formou parte do estabelecemento daUnión de Comités de Mulleres Palestinas noano 1980, foi escollida como presidenta des-te organismo en 1994 e reelixida en dúas oca-sións máis, desempeñando o cargo ata o seupasamento.

A mediados do mes de marzo de 2005Maha fixo unha breve xira por distintas ci-dades e vilas do estado español con JuaniRishmawi (española de nacemento, quenexercía de esforzada intérprete). En Xixónrecolleu o Premio Pasionaria, na súa XII edi-ción, concedido pola Área da Muller de Izquierda Unida á Unión de Comités de Mu-lleres Palestinas. Estivo tamén en Compos-tela, invitada pola Asociación Galicia porPalestina, onde foi recibida no parlamento eno concello.

LAURA GóMEz LORENzO�

na memoria

As mulleres que son intelec-tualmente activas foron conside-radas perigosas ao longo da histo-ria. É difícil de entender, porquerealmente, contra que atentaron?Seguramente, o único perigo seríaa consecución da liberdade para simesmas como persoas e para as de-mais como xénero. Non sería máisinteresante para todos, e non só pa-ra os homes, senón para a huma-nidade, que se tivesen aceptado ascapacidades creativas, de pensa-mento, de acción femininas? Queestas tivesen podido crecer sen cen-suras, sen aprendizaxes previas con-dicionantes, sen a carga históricada que vai ser difícil desfacerse po-la súa inercia de séculos? A histo-ria, perdeu a metade das súas ener-xías desperdiciando unha visión do mundo distinta. E ademais, es-te mundo soterrado foi explicado,cando o foi, con palabras que nos

son alleas, interpretadas tamén des-de a distancia.

É cansiña, decepcionante (perotamén estimulante como reto) acontinua supeditación de grandescreadoras á personalidade dun ho-me: Camille Claudel, Dora Maar,Natalia Goncharova, Frida Kahlo;e así como arquitectas, EileenGray, Lilly Reich, Charlotte Pe-rriand, Marion Mahony Griffin,Denise Scott Brown..., por falar dal-gunhas contemporáneas. Inclusomoitas veces chégase máis alá, mu-lleres asaltadas intelectualmente,o masculino nutríndose do ideariofeminino e facéndoo seu sen nin-gún tipo de escrúpulo. O home tenun maior peso social, simplemen-te pola súa condición de xénero.Este feito protéxeo.

As artistas, moitísimas veces asó-manse á historia cun título secun-dario, secundario no sentido de que

para recoñecelas hai que vincula-las; parece que por si mesmas nonteñan un auténtico valor (cedidasdo pai ao marido, do analfabetis-mo á dependencia dun ente crea-dor masculino). Esta relación, fillade, amante de, esposa de... é cu-riosa, porque vén determinada po-la preposición «de», que é a que ser-ve para indicar pertenza, xusto onexo que as relaciona significa pro-

10

�

O outropunto de vista

iDOiA ELFSTRüM

1.

piedade. Evidentemente foronamantes, fillas, esposas... e todasforon relacións frutíferas e recí-procas. Por iso, é difícil de crer arealidade que perdura escrita notempo. Que neste intercambio fo-ran sempre eles os tocados pola ca-tegoría artística plena e que, encambio, a obra das súas compa-ñeiras permanecera na sombra, enconcreto á súa. Os artistas traba-

llan e as artistas divírtense?, nonpoden ser tomadas tan en serio?Por que non adquiren tamén estacalidade e por que os seus nomesnon se consideran dignos da histo-ria con maiúsculas?

Tantísimas veces podemos lerou escoitar que ás mulleres artistase/ou arquitectas non se lles ten va-lorado o suficiente ou que non te-ñen sido recoñecidas na súa xusta

naiciñas perfectas... ou displicen-tes prostitutas. Mentres ao homereservábaselle un destino incertocheo de desafíos, tentos, aprendi-zaxes, praceres... Quizais non se-xa entón un problema tan só deeducación. Até onde debemos re-troceder para comprender cal foio fallo de base?

Neste século XXI, as mulleres de-beríamos alcanzar certas cotas deprotagonismo absoluto. Certascousas cambiaron na época actual.Xa no século XIII tratouse de dis-tinguir cales eran os trazos que con-formaban a identidade feminina naquerela de mulleres, desde un puntode vista conceptual, filosófico e po-lítico. Así como a historia de mu-lleres está asociada ao feminismo,o movemento obreiro estao ao so-cialismo, o que quere dicir que co-mo outras minorías (e non seremosunha minoría por unha cuestiónde número) temos a necesidade decrear un corpus teórico para revi-vir o pasado no escrito, cal foi o seudesenvolvemento e poder com-prender así, a situación actual. Épreciso conquistar a nosa liberda-de en todos os ámbitos. Xa que éevidente que os homes e as mu-lleres non somos iguais, pero siequivalentes, igual de capaces. Ehai unha premisa de base que haique mudar: que o home é no no-so mundo o un, e a muller é o outro,a diferenza. �

11

Ás mulleres que son intelectualmente activas foron consideradas perigosas ao longo da historia

1. Camille Claudel2. Marion Mahony Griffin3. Dora Maar4. Charlotte Perriand5. Natalia Goncharova6. Eileen Gray

3.

6.

medida pola importancia dos seustraballos. A pesar de estar á alturade tantos outros artistas. É curiosoque se lle conceda máis importan-cia ao xénero que á calidade dostraballos. Volvemos ao punto deinicio, por que todo este temor?

No pasado, até o século XIX, oco-rre que o coñecemento intelectualfeminino pertencía a unha elite,aquelas eruditas máis próximas aopoder encontraron tantas máis di-ficultades para chegar a destacarnun mundo de intereses dirixidopor homes. E téndose destaca-do tantos audaces artistas da masaera imposible que ocorrera de igualmaneira co sexo oposto, xa que agrandísima, por non dicir abafan-te maioría, foron educadas para se-ren mullerciñas, amiñas de casa,

5.

4.

2.

12

O 14 de abril de 1931, tras coñe-cerse os resultados das elecciónsmunicipais celebradas dous días an-tes, Alfonso XIII decide abandonarEspaña e un goberno provisionalpresidido por Alcalá Zamora pro-clamou a II República.1

Entre as primeiras medidas le-vadas a cabo por este novo go-berno, estivo presente a cuestiónda igualdade política e xurídica fe-minina. Así, o 8 de maio de 19312

emitiuse un decreto no que se con-cedeu o voto a todos os homesmaiores de 23 anos e se declaraba

elixíbeis a clérigos e mulleres, co-mezándose a erradicar os impedi-mentos legais que separaban á mu-ller da actividade política. Nestefeito tiveron unha notable influen-cia tanto as incesantes proclamasen favor do dereito ao sufraxio fe-minino desde distintos sectores dasociedade española ao longo do pri-meiro terzo do século XX, como apresenza deste dereito en nume-rosos países do entorno occidental.

Porén, se analizamos os deba-tes recollidos na prensa da épocaobservamos como perdura aínda

iSABEL RODRíGUEz MATE�

O sufraxio feminino

1 As eleccións municipais celebra-das o 12 de abril constituíron na prác-tica un referendo sobre a instituciónmonárquica. Se ben o cómputo globalde concelleiros era claramente favo-rable á monarquía (41.224 fronte a39.248 do bloque republicano), en 41das 50 capitais de provincia do estadotrunfou a coalición antimonárquica.En SANCHEZ-ARCILLA BERNAL, J.: His-toria del Derecho. Instituciones político-administrativas, Madrid, Dykinson,1995.

2 DOMÉNECH, A.: «El voto femeni-no», Cuadernos de Historia 16 (Grupo16, Madrid), núm. 163 (1985), p. 21.

Faro de Vigo, 04/10/1931

sectores. Para ilustrar esta afirma-ción vexamos por exemplo o se-guinte fragmento publicado no Fa-ro de Vigo:

Con criterio que encontramos enprincipio elogiable, el Gobierno de laRepública ha empezado a abrir laspuertas de la vida política y ciudadanaa la mujer española. Le dio acceso pri-meramente a los cargos públicos.Concedióle luego la elegibilidad elec-toral. Este propósito adolece sin em-bargo de una parsimonia inexplica-ble. Se concede a la mujer, es cierto,los derechos pasivos en la vida elec-toral, pero meticulosamente se le sus-traen los activos. Y ello equivale a ne-garle de hecho su capacidad política.

No es cosa de discutir sobre elprincipio democrático del sufragio fe-menino. Y menos aún en un régimencomo el instaurado entre nosotros, atítulo de democracia y libertades po-

estando presente no debate pú-blico, e sería obxecto dunha «aca-lorada batalla»4 parlamentaria nasCortes constituíntes.

Nestas novas Cortes, votadas nasúa primeira volta o 28 de xuño enunha segunda o 5 de xullo, resul-taron elixidas tres deputadas de 10incluídas nas listas de 13 circuns-cricións en todo o estado: ClaraCampoamor, polo Partido Radi-cal, elixida por Madrid, VictoriaKent polo Partido Radical-Socia-lista, tamén elixida por Madrid, eMargarita Nelken (elección que foiimpugnada nun principio) polo Partido Socialista Obrero Español(PSOE) e elixida por Badaxoz.5

En Galiza, só estiveron presen-tes as mulleres nas candidaturas

13

3 «Comentarios de la prensa ma-drileña. ¿Por que no se concede el vo-to a la mujer? Pregunta El Debate», Fa-ro de Vigo, 23/VI/1931, p. 1.

4 Nestes termos exprésase ArturoMori na súa Crónica de las Cortes cons-tituyentes, Madrid, Aguilar, 1933: «Unabatalla parlamentaria de altura que ha-bía de dirigir, con su tesón, una mu-jer, puesto que de la mujer se trataba.Y decimos dirigir, porque aunque elladefendía el criterio feminista, con sugente, en la que estaban los socialis-tas, y no, en cambio, los radicales, par-tido al que pertenece la diputada, loque realmente era llevar la batuta de las altas y bajas del debate. Habíaestudiado bien el problema, y estabadecidida a que no fuera uno más delos aplacados. Nos estamos refirien-do, como podrá suponerse, a la seño-rita Campoamor».

5 VILLALAÍN GARCÍA, P.: «Mujeres enlas candidaturas electorales. 1931-1936»,Cuadernos Republicanos, núm. 47.

Así mesmo, esta exclusión inicial do sufraxio activofeminino daría lugar a que esta cuestión seguise

estando presente no debate público, e sería obxectodunha «acalorada batalla»

unha desconfianza cara á madurezdas mulleres para participar nos es-pazos de decisión política. Así, fi-caría aínda pendente, e sería ob-xecto de numerosos debates, orecoñecemento do sufraxio activofeminino.

Neste sentido, son numerososos exemplos de caricaturización dasmulleres amosándoas como frívo-las, febles e incapaces de abordarcon criterio propio a reflexión po-lítica. Non obstante, tamén pode-mos rastrexar unha aínda tímidamudanza na caracterización do xé-nero feminino por parte dalgúns

líticas. Ni de invocar siquiera la rutaprogresiva que en este punto ha se-guido el constitucionalismo contem-poráneo de Europa y América. In-glaterra con todos sus dominios,Alemania, Austria, Checoslovaquia,Holanda, los Países Bálticos y Escan-dinavos, los Estados Unidos de Amé-rica. En todas partes, hasta en Rusia,la mujer está equiparada a las masasmasculinas en lo que al sufragio con-cierne. Aún en países de menor am-plitud democrática como Bélgica lasmujeres participan activamente enlas elecciones municipales.3

Así mesmo, esta exclusión ini-cial do sufraxio activo feminino da-ría lugar a que esta cuestión seguise

La Voz de Galicia, 04/10/1931

a debate en Galiza: A constitución de 1931

electorais ás eleccións constituín-tes de 1931 nas provincias da Co-ruña e Pontevedra. No tocante áprimeira, foi presentada D. Ibarruri,polo PCE, que ademais de ser can-didata por esta circunscrición ta-mén o fixo por Bizkaia capital, Alacant, Barcelona capital e Las Pal-mas. Con respecto a Pontevedra,

A principios de setembro de1931, momento no que se presen-ta o Proxecto de Constitución ásCortes, estas dúas disposicións re-colléronse no artigo 34:9

Los ciudadanos de uno y otro se-xo, mayores de 21 años tendrán losmismos derechos electorales, con-forme determinen las leyes.

la república trajo lo que no trajo lamonarquía sentirá mayores fervoresrepublicanos. Es decir: que ahora nolos va a sentir.11

A mediados de setembro de1931 deu comezo a discusión sobreos artigos do proxecto de Consti-tución. Ao longo das distintas se-sións fóronse debatendo as diver-

14

incluiríase nas listas a ConcepciónAlfaia, polo Partido Radical Agra-rio, e que sería a única muller pre-sente nas candidaturas dereitistasen todo o estado.

No referente aos resultados elec-torais, Concepción Alfaia foi a mu-ller máis beneficiada, con 9127 vo-tos.6 D. Ibarruri acadou 338 votosna Coruña, un resultado moi infe-rior ao acadado en Bizkaia (4065),mais superior aos 185 votos en Bar-celona, e os 156 en Las Palmas.

Unha vez constituídas as novasCortes, encargouse a unha comi-sión presidida polo penalista Jimé-nez de Asúa a redacción do Pro-xecto da nova Constitución. Enrelación aos dereitos políticos e ci-vís femininos, ademais do artigo25,7 esta comisión incluíu dous ar-tigos no anteproxecto presentado:

Art. 20: Todos los ciudadanos par-ticiparán por igual del derecho elec-toral, conforme determinen las leyes.

Art. 34: Tendrán derecho al vototodos los españoles mayores de 23años, así varones como hembras.8

Finalmente, na redacción defi-nitiva deste artigo 34 modificaría-se só a idade electoral, que se es-tableceu en 23 anos para ambossexos.

A prensa galega destes días dáconta da transcendencia que tive-ron estes debates en todo o estado,xa que se trataba, como expresouVictoria Kent, de «dar o negar elvoto a más de la mitad de los indi-viduos españoles».10 Neste sentido,se ben a granmaioría dos sectoresda Cámara recoñecía a inxustiza denon incluír ás mulleres na novaconxuntura de democracia e igual-dade que representaba a República,algúns integrantes de grupos re-publicanos e da esquerda manifes-taban o seu temor a que a influen-cia clerical na muller puidera serdeterminante para o triunfo das formacións conservadoras. Entreeles atopábase Victoria Kent:

La señorita Kent decía que la con-cesión del voto era cuestión de opor-tunidad, y que cuando la mujer re-coja el fruto de la república y vea que

6 VILLALAÍN GARCÍA, P, op. cit., p. 17.7 Este artigo recollía o principio xe-

ral de que non sería constitutivo de pri-vilexio xurídico: a natureza, a filiación,o sexo, a clase social, a riqueza, as ide-as políticas ou as crenzas relixiosas.

8 CAPEL MARTÍNEZ, R. M.: El sufra-gio femenino en la 2ª república española,Granada, Secretariado de publicacio-nes de la Universidad de Granada,1975.

9 GARCÍA MÉNDEZ, E.: La actuaciónde la mujer en las Cortes de la II Repúbli-ca, Madrid, Ministerio de Cultura,1979, p. 54.

10 MORI, A.: Crónica de las Cortesconstituyentes, Madrid, Aguilar, 1933,p. 224.

11 «Desde Madrid. El voto de la mu-jer», Faro de Vigo, 8-X-1931, p. 10.

sas emendas ao articulado do pro-xecto, e a fins de setembro inaugu-rouse o debate do artigo 34. A esterespecto, presentáronse o día 30dúas emendas: a do señor Ayuso,do Partido Republicano Federal,que non foi tomada en considera-ción polo seu contido impropio:

El Pueblo Gallego, 18/02/1936 El Pueblo Gallego, 18/02/1936

Finalmente, na redacción definitiva deste artigo 34 modificaríase só a idade electoral, que

se estableceu en 23 anos para ambos sexos

Los ciudadanos varones desde losveintitrés años y las hembras desdelos cuarenta y cinco tendrán los mis-mos derechos electorales conformedeterminen las leyes.12

E por outra banda a defendidapor Guerra del Río, que pretendíaaprazar a cuestión do voto femini-no alegando entre outros motivosque este feito podía poñer en peri-go a estabilidade da República. Afavor desta última emenda vota-ron os radicais, os radicais-socia-listas e Acción Republicana; e encontra, os grupos de dereita e a mi-noría socialista. Finalmente, rexei-touse a emenda con 153 votos fron-te a 93.13

Desbotadas estas dúas emendas,só restaba iniciar a votación defi-nitiva do artigo. No momento dasúa ratificación estaban presentesna Cámara un 60% dos deputados,e o resultado final foi de 160 votosa favor e 121 en contra. No casogalego, só se atopaban presentes26 deputados dos 47 existentes(55,3%). Deles, 16 votaron a favor

15

E por outra banda a defendida por Guerra del Río, que pretendía aprazar a cuestión do

voto feminino alegando entre outros motivos que este feito podía poñer en perigo a

estabilidade da República

12 GARCÍA MÉNDEZ, E., op. cit., p. 56.13 GARCÍA MÉNDEZ, E., op. cit., p. 58. La Voz de Galicia, 02/11/1933

Faro de Vigo, 18/02/1936

(61,5%) e 10 (38,5%) en contra.14

Tomando en conta a porcentaxede votos afirmativos, vemos comoGaliza está dentro da media dos te-rritorios do estado, con arredor dedous terzos dos votos afirmativos.No conxunto estatal, tan só hai al-gunhas excepcións a esta regra xe-ral, como o caso de Castilla la Vie-ja onde houbo 17 votos negativosfronte a 16 afirmativos, ou Murcia,con 9 votos negativos fronte a 4afirmativos.

Para ilustrar este feito, vexamosunha relación dos deputados gale-gos que votaron en favor e en con-tra da concesión do sufraxio acti-vo e pasivo ás mulleres:15

16

14 Este elevado índice de absentis-mo dos deputados era relativamentehabitual entre os representantes de te-rritorios fisicamente afastados de Ma-drid; así, tan só 21 deputados catalánsdun total de 53 acudiron á votación,ou 3 de 7 navarros.

15 Elaboración propia a partir da lis-ta realizada por Rosa María Capel pa-ra o conxunto do estado.

A Nosa Terra, número solto especial, Novembro de 1933

El Pueblo Gallego, 21/11/1933

Se facemos unha estimacióndestes datos por provincias, A Co-ruña foi a que tivo un maior índi-ce de votos afirmativos entre os de-putados presentes no hemiciclo: de9 votaron a favor 8 (88,8%). EnPontevedra votaron afirmativa-mente 6 deputados (75%) e en con-tra 2. Na provincia de Lugo vota-ron afirmativamente 2 deputados(28,5%) e 5 votaron en contra. Fi-nalmente na provincia de Ouren-se non houbo ningún voto afirma-tivo e si 2 en contra.

No referente ao índice de ab-sentismo por provincias, asistiron9 deputados coruñeses dun totalde 16, dándose polo tanto unhaparticipación do 56,2%; na provin-cia de Pontevedra, votaron 8 de-putados dun total de 12, tendo po-lo tanto unha participación do66,6%; en Lugo votaron 7 deputa-dos dun total de 10, obtendo unhaparticipación do 70%; e finalmen-te na provincia ourensá tan só vo-taron 2 deputados dun total de 9,reducíndose a participación ao22,2% dos deputados.

Finalmente, se fixésemos unhaanálise destes datos por filiaciónpolítica, obteríamos os seguintesresultados: pola Federación Repu-

17

DEPUTADOS GALEGOS QUE VOTARON EN FAVOR DO SUFRAXIO ACTIVO E PASIVO FEMININO

Nome Circunscrición Filiación política Profesión

Laureano Gómez Paratcha Pontevedra Partido Republicano Galego Médico

Joaquín Pozas Juncal Pontevedra Federación Republicana Galega Avogado

Eugenio Arbones Castellanzuela Pontevedra Socialista Médico

José Gómez Osorio Pontevedra Socialista Obreiro

Alejandro Otero Fernández Pontevedra Socialista Médico e catedrático

Enrique Heraclio Botana Pontevedra Socialista Obreiro

Ramón Beade Méndez A Coruña Socialista Agricultor

Santiago Casares Quiroga A Coruña Federación Republicana Galega Avogado

José Reino Caamaño A Coruña Independente Avogado

José Mareque Santos A Coruña Socialista Obreiro

Edmundo Lorenzo Santiago A Coruña Socialista Tipógrafo

Ramón Suárez Picallo A Coruña Federación Republicana Galega Xornalista

Ramón María Tenreiro Rodríguez A Coruña Federación Republicana Galega Escritor e xornalista

Luis Cornide Quiroga A Coruña Federación Republicana Galega Avogado

Enrique Gómez Jiménez Lugo Derecha Liberal Republicana (PRC) Enxeñeiro

Luis Recaséns Siches Lugo Derecha Liberal Republicana (PRC) Catedrático

DEPUTADOS GALEGOS QUE VOTARON EN CONTRA DO SUFRAXIO ACTIVO FEMININO

Nome Circunscrición Filiación política Profesión

Antón Rodríguez Pérez A Coruña Federación Republicana Galega Avogado

José López Varela Pontevedra Radical Avogado

Emiliano Iglesias Ambrosio Pontevedra Radical Avogado

Manuel Becerra Fernández Lugo Radical Enxeñeiro

Daniel Vázquez Campos Lugo Federación Republicana Galega Avogado

Gerardo Abad Conde Lugo Radical Profesor e avogado

Ubaldo de Aspiazu y Artazu Lugo Radical Enxeñeiro

Francisco J. Elola y Díaz Varela Lugo Radical Avogado

Basilio Álvarez Rodríguez Ourense Radical Crego

Manuel García Becerra Ourense Partido Republicano EnxeñeiroRadical Socialista

El Pueblo Gallego, 18/11/1933

A Coruña foi a que tivo un maior índice de votos afirmativos entre os deputados presentes no hemiciclo […]

blicana Galega votaron 5 a favor e2 en contra (hai que ter en conta apluralidade ideolóxica interna des-ta coalición electoral); os 7 depu-tados socialistas votaron a favor; os7 do partido radical en contra; os 2republicanos conservadores vota-ron a favor; e houbo 1 independen-te que votou a favor.

Co mencionado triunfo da apro-bación do artigo 34, as mulleres ve-rían recoñecido o seu dereito aosufraxio activo e pasivo. Sen em-bargo, aínda ficaba pendente acuestión de cales serían as primei-ras eleccións nas que se faría efec-tivo este dereito, xa que podía seraprazado polas disposicións adi-cionais transitorias.

En función destas premisas, o21 de novembro o deputado de Pa-lencia por Acción Republicana Ma-

tías Peñalba,16 presentou unha dis-posición na que se estabelecía a con-veniencia de que o voto da mullernon se fixese efectivo nas primei-ras eleccións lexislativas, mentresnon se tiveran renovado integra-mente os concellos actuais.

A proposta de Matías Peñalbaestaba secundada por 10 deputa-dos pertencentes ás filiacións polí-ticas que máis se posicionaron encontra deste artigo: Radical, Radi-cal-Socialista, e Acción Republica-na. Non obstante, houbo algunhasexcepcións a este feito, como foi ocaso de Ramón María Tenreiro Ro-dríguez, integrante da FederaciónRepublicana Galega e que deu oseu voto afirmativo á aprobacióndo artigo 34.

Se analizamos de novo algúnsdos debates recollidos nos xornais

galegos destas datas, podemos ob-servar que as opinións a respectodesta disposición eran moi dispa-res. Así, existen voces que falan doperigo da influencia caciquil nasmulleres, e da súa escasa capacita-ción para decidir politicamente porsi mesmas, mentres que outros ne-garán estas acusacións. Un exem-plo ilustrativo deste último caso se-ría o seguinte artigo recollido en ElPueblo Gallego:

En las postrimerías del debateconstitucional hubo un nuevo inten-to de mermar las atribuciones con-cedidas a la mujer en materia electo-ral. Proponían los sostenedores de laenmienda que el voto femenino nose aplicase hasta que fueran renova-dos totalmente los ayuntamientos...

Las mujeres podrán otorgar su vo-to equivocadamente; pero siemprelo otorgarán limpiamente, sin ven-derlo al mejos postor, como suelenhacer muchos hombres.

Desde luego en Galicia el voto fe-menino será el enterramiento defini-tivo del caciquismo. A la mujer ga-llega siempre le sobraron los ánimoscuando los hombres andaban escasosde éllos, en luchas contra los caciques.Son las mujeres gallegas quienes acu-den las primeras a los mítines, y alien-tan a los hombres a sostener la dig-nidad y a defender las causas justas.

Diríase, por otra parte, que al des-confiar los republicanos del voto dela mujer desconfían de sí mismos, quetienen poca fe en su capacidad y do-minio intelectual, puesto que se ma-nifiestan impotentes para contrares-tar en el ánimo de sus familiaresfemeninos las influencias de otrosdoctrinarismos contrarios al pensa-miento republicano.17

18

16 A esta disposición habería queengadir outra presentada polo Sr. Ba-rriobero que propoñía aprazar o votopara aquelas mulleres que non fosensolteiras ou viúvas, ate transcorridosoito anos logo de ter estabelecida a no-va lei electoral. En CAPEL MARTÍNEZ,R. M., op. cit., p. 197.

17 «Opiniones. Republicanos y elvoto femenino», El Pueblo Gallego, 3-XII-1931, p. 1.

Co triunfo da aprobación do artigo 34, as mulleres verían recoñecido o seu dereito

ao sufraxio activo e pasivo

DEPUTADOS GALEGOS QUE NON VOTARON NA QUENDA DA APROBACIÓN DO ARTIGO 34

Nome Circunscrición Filiación política

Salvador de Madariaga Rojo A Coruña Federación Republicana Galega

Alexandro Rodríguez Cadarso A Coruña Federación Republicana Galega

Antón Vilar Ponte A Coruña Federación Republicana Galega

Emilio González López A Coruña Federación Republicana Galega

Roberto Novoa Santos A Coruña Federación Republicana Galega

Leandro Pita Romero A Coruña Federación Republicana Galega

Benito Blanco Rajoy y Espada A Coruña Independente

José Lladó Vallés Lugo Independente

Rafael Vega Barrera Lugo Partido Radical

Manuel Portela Valladares Lugo Independente

Luis Fábrega Coello Ourense Partido Radical

Ramón Outeiro Pedraio Ourense Frente Republicana Galega (Partido Nazonalista Repubricán)

Alfonso Pazos Cid Ourense Partido Republicano Radical Socialista

Justo Villanueva Gómez Ourense Partido Radical

Manuel Martínez Risco Macías Ourense Acción Republicana

José Calvo Sotelo Ourense sen clasificar

Alfonso Quintana Peña Ourense Partido Socialista Obrero Español

Manuel Varela Radio Pontevedra Federación Republicana Galega

Bibiano Fernández Osorio y Tafall Pontevedra Federación Republicana Galega

Afonso Rodríguez Castelao Pontevedra Partido Galeguista de Pontevedra

Ramón Salgado Pérez Pontevedra Radical Agrario (Partido Radical)

Cando esta disposición adi-cional se someteu a votación, a opinión dos deputados galegos pre-sentes nestes debates estivo dividi-da, incluso dentro dos integrantesdun mesmo partido. Entre os par-tidarios de non aprazar o voto fe-

19

18 EL Pueblo Gallego, 2/XI/1931, p.2.19 «Las mujeres tienen prisa por vo-

tar. ¿A quien van a votar las mujeres?»,Faro de Vigo, 1/II/1931, p.1.

El Pueblo Gallego,0

3/12

/193

1

minino atopábase Gómez Parat-cha, do Partido Republicano Gale-go, cuxa opinión aparece reflectidana prensa:

El señor Gómez Paratcha, por laminoría gallega, elogia a la mujer desu país, entusiasta republicana, y di-

ce: «No puede consolidarse la Repú-blica con leyes de excepción, y no esprudente privar a la mujer del ejerci-cio de los derechos ciudadanos».18

Así mesmo, dado que os parti-darios do aprazamento deste de-reito carecían de argumentos sóli-dos que lexitimasen a súa posición,repetíronse constantemente as mes-mas premisas, ás que como vemos,se refire Clara Campoamor nestaentrevista publicada no Faro de Vigo:

Las mujeres pueden, quieren y de-ben votar. No le quepa a usted duda,y la prueba está en que contra el votono se han esgrimido aún argumen-tos serios. Todos dicen lo mismo «queno le interesa la política»..., «que noestá preparada»..., «que votará alcura»..., «que es un peligro»... Nadade esto es cierto, y si lo fuera, nadiemás que los hombres serían los cul-pables. ¿Por qué las han tenido sin en-terarlas de nada? ¿Por qué no las hanapartado de la influencia religiosa?19

Finalmente, fracasaron as ten-tativas de condicionar o sufraxioactivo da muller, e previsiblemen-te este feito modificaría en parte oresultado das vindeiras eleccións.As fontes das que dispoñemos atao de agora aluden a unha presen-za notablemente alta de mulleresnos colexios electorais, mais estesdatos son referidos fundamental-mente á poboación urbana. Quepasou na Galiza rural? Ante a faltade maiores estudos, isto segue a serunha incógnita. �

20

Encontro internacionalda Marcha Mundial dasMulleres en Vigo

zéLiA GARCiA�

A Marcha Mundial das Mulle-res, baixo o lema «Mulleres en Mar-cha até que todas sexamos libres»,organizou un encontro interna-cional que culminaba cunha masi-va manifestación polas rúas de Vi-go o 19 de outubro. Achegamoscrónica fotográfica desta mobili-zación, así como un resumo das ac-tuacións, debates e demais actospúblicos que se realizaron nestasxornadas feministas na comarca deVigo.

A manifestación saíu da prazado Concello de Vigo, baixo o le-ma «Marcha con nós para mudardo mundo», e percorreu as rúas docentro desta cidade até a EstaciónMarítima.

No seu comezo tivo lugar aconstrución dun Milladoiro coaparticipación de todas as delegadasda Marcha Mundial das Mulleres.Este milladoiro ten un valor sim-bólico, e foron tres mozas da Es-cola de Belas Artes quen crearoneste proxecto artístico. Nesta per-formance participaron Uxía Pedrei-ra e Nut Teatro.

Esta mobilización estivo mar-cada pola cor que encheu as rúasde Vigo, así como polo ambientelúdico e festivo da mesma, desdeo comezo até o final da mesma. Amarcha partiu da praza do Rei ásdoce e media do mediodía e re-matou na explanada da EstaciónMarítima. Puideron lerse faixas re-clamando o aborto gratuíto na sa-nidade pública, a fin da violenciacontra as mulleres e o acceso á ali-mentación de todos os pobos.

Ao remate da marcha tomarona palabra representantes da MMMde Galiza, Filipinas, Malí e Brasil,para esixir «a fin das guerras, do ca-pitalismo e do patriarcado ma-chista», á vez que lembraron que«as mulleres deben seguir en mar-cha até que todas sexan libres».

Despois da manifestación con-tinuou o encontro e a festa na fei-ra da soberanía alimentaria situa-da na praza de Estrela.

Encontro internacional da MMM

Mulleres en marcha até que to-das sexamos libres! é o lema que ti-vo o VII Encontro Internacional daMarcha Mundial das Mulleres quese celebrou desde o 14 de outubro,

21

nesta ocasión na Galiza, sendo des-tacábel o feito de que este é o pri-meiro Encontro Internacional daMarcha Mundial das Mulleres ce-lebrado en Europa.

Son catro os bloques de acciónque foron obxecto de debate aolongo destes días: paz e antimilita-rismo, ben común e acceso aos re-cursos, violencia contra as mulle-res, traballo das mulleres.

Os obxectivos marcados pola coordinadora internacional para estes días de debate son moi am-biciosos; ademais da definición daacción mundial para o 2010, fíxoseunha reflexión e análise dos desa-fíos actuais do movemento femi-nista, e esta análise non foi allea ásituación actual de crecente mili-tarización do mundo, o avance doneoliberalismo co consecuenteempobrecemento dos pobos e o renacemento dos integrismosrelixiosos.

Delegadas dos cinco continentes

Neste encontro participaron de-legadas dos cinco continentes: Asia(Bangladesh, Nepal, India, Filipi-nas), África (Malí, Burkina Faso,Congo, Ruanda, Burundi, Costa deMarfil, Senegal, Tunisia, Benín,África do Sur, Gambia, Gana, Mo-zambique, os Azores), Latinoamé-rica (Arxentina, Bolivia, Brasil, Chi-le, Colombia, Costa Rica, Cuba,Ecuador, O Salvador, Guatemala,Haití, México, Perú), América doNorte (Estados Unidos, Canadá,Quebec), Oriente Medio: Marro-cos, Palestina, Sáhara Occidental,Pakistán, Turquía), Europa (Bélxi-ca, Cataluña, España, Francia, Ga-liza, Grecia, Italia, Euskal Herria,Portugal, Suíza, Chipre).

Feira de encontro, lecer e debate

No contexto deste encontro in-ternacional, tivo lugar tamén a Fei-ra da Soberanía Alimentaria, quese celebrou o 18 e 19 de outubro,desde as 11 da mañá, na praza da

Estrela en Vigo. Con esta feira, aMarcha Mundial das Mulleres xe-rou un espazo para o debate sobreos principios nos que está baseadoo dereito dos pobos á súa sobera-nía alimentaria, que se concreta nodereito a producir as comunidadeso seu propio modelo alimentariobaseado na produción e consumoa través do mercado local, con pre-zos xustos, comercio en pé deigualdade e respecto pola terra e osseus recursos como a auga ou assementes, e tendo como piar o re-coñecemento do traballo das mu-lleres. A feira contou con 3 carpas,unha de colectivos e proxectos, ou-tra para debates e proxeccións, eunha terceira que foi o punto deencontro e festa, no que se desen-volveron distintas actuacións.

Foro internacional de Soberanía Alimentaria

O sábado 18 de outubro, no Au-ditorio Caixanova, tivo lugar o Fo-ro Internacional de Soberanía Ali-mentaria, que propiciou o debatee a reflexión sobre a perspectiva fe-minista nos principios da sobe-

A manifestación saíu da praza do Concello de Vigo, baixo

o lema «Marcha con nós para mudar do mundo»

22

ranía alimentaria. Este foro tivo dúas partes, unha primeira na quea través dunha palestra participa-da por Gladys Alfaro (México), Li-dia Senra (Galiza) e Irene León(Ecuador) se presentou a sobera-nía alimentaria como unha saídapara os pobos, e un instrumentode acción para as mulleres, e unhasegunda parte onde se explicaronexperiencias concretas.

Os centos de persoas que en-cheron o Auditorio tiveron ocasiónde participar a través das súas pre-guntas e suxestións.

Todas as intervencións coinci-diron en que se están construín-

gal, así como do colectivo femi-nista As Lerchas de Ourense. Asoradoras expuxeron as súas visiónssobre o feminismo, as diferenzasentre xeracións de feministas e mos-traron o seu interese en desenvol-ver unha axenda de actividades deformación e debate especifica pa-ra as mozas. No debate que seguiuxurdiron temas moi interesantes,como por exemplo a cuestión doslímites entre cultura e dereitos dasmulleres, o maternalismo como for-ma de bloqueo no poder deciso-rio das máis novas, e a institucio-nalización dos movementos sociase feministas. �

do novas relacións entre a agricul-tura e as mulleres, que se está a valorizar o coidado, o traballo re-produtivo e que con toda esa refle-xión quizá se estea redefinindo ofeminismo.

As feministas novas

A conferencia «Feministas no-vas: Novas perspectivas do fe-minismo internacional», que tivolugar no domingo 19, no CentroSocial Caixanova, contou coa par-ticipación de representantes das coordinadoras nacionais do Bra-sil, Quebec, Haití, Galiza e Portu-

23

arquitece espcolec

Escala é unha das palabras que entrou no meuvocabulario cando a arquitectura, a construción eo urbanismo formaron parte da miña actividadeprofesional. Foi tamén a palabra que me roldabacando me ofreceron a coordinación deste dossierde Andaina.

A que escala abordar o tema de «mulleres, ar-quitectura e espazo colectivo»? A primeira opciónfoi a grande escala, grandes nomes, grandes temas,grandes contornas. Pero deixándome levar poloque coñecía, decateime de que a grande escala xaestaba en moitos artigos e libros, coñecía e podíaacceder a outras mulleres e outros proxectos demenor escala aparente, non menor por calidade,senón por repercusión.

A intención de este dossier é destacar a arqui-tectura feita por mulleres e as mulleres que traba-llan para e coa arquitectura. Busquei no meu re-dor e atopei as colaboradoras deste especial: unestudo de arquitectura formado por dúas arqui-tectas; unha arquitecta que se dedica á investiga-ción; dúas arquitectas, recentes colexiadas, come-zando a súa andadura profesional e compaxinandoos proxectos e visitas de obra coa ampliación dasúa formación académica.

Que saíu deste encontro? pois estes tres capítu-los: unha reflexión sobre a percepción dos espazosnaturais e os arquitectónicos, un proxecto de reur-banización dun espazo urbano, e a visión de dúasarquitectas mozas. Estas son as pequenas escalase os nomes non tan coñecidos, pero que están le-vando a cabo traballos de grande e diversa escala.

Pola miña profesión, bibliotecaria e documen-talista, nunha biblioteca especializada en arqui-tectura, non podía faltar un apunte bibliográficofinal que axude a todas e todos aqueles con inte-rese por ampliar información sobre este tema. �

ctura pazo

ctivoCoordina: Clara Brea

Mulleres,

Durante unha conversa nunha cafetería, sentadasnunha praza de Barcelona, falabamos de cara a ondedirixir o artigo que debía tratar das nosas experienciascomo mozas arquitectas. Isto implicaba non poder se-parar a arquitecta profesional do feito de ser muller,e ter unha visión crítica co que acontece ao noso re-dor na cidade, nas súas rúas e nos seus predios.

Dúas cousas quedáronnos gravadas ao tentar lem-brar as nosas experiencias como mulleres nas escolastécnicas superiores de Arquitectura de Barcelona e deValencia en relación ao xénero:

� A primeira, a gran diferenza no número entre ar-quitectas e arquitectos catedráticos e tamén naspoucas arquitectas recoñecidas que son materia deestudo.

26

Muller

nobaño

CRUz LOUzAO*MARiOLA FORTUñO*

�

* Cruz Louzao PernasArquitecta pola Escola Técnica Superior de arqui-

tectura de Barcelona dende novembro de 2006.Nada en Santiago de Compostela. Interesada en fa-

cer Arquitectura ao servizo das persoas, da sociedadese do ben común. Actualmente estudante do Máster deArquitectura da Paisaxe da Fundación UPC, en Barce-lona, movida polo seu interese de protexer o medio na-tural, xestionalo, preservalo.

* Mariola Fortuño BortArquitecta pola Escuela Tècnica Superior de Ar-

quitectura de Valencia dende o ano 2006.Nada en Vila-real (Castellón). Arquitecta sensibili-

zada pola paisaxe e inqueda por descubrir o mundodende a perspectiva de xénero dende moito antes. Rea-liza traballos relacionados co urbanismo e a participa-ción cidadá. Membro da Agrupación de Arquitectes pelPaisatge do COACV e da asociación Gatosa de Godella(Valencia) coa que traballou en talleres e actividadesque recollen a complexidade de xénero. Actualmenteestuda o Máster de Arquitectura da Paisaxe da Funda-ción UPC, en Barcelona.

� A segunda, os baños. A esco-la de Barcelona actualmenteconsta de dous edificios, o ve-llo e a posterior ampliación. No primeiro, as mulleres tíñamos unha tarefa máis difícil, ou me-llor dito longa, para encontrar un baño. No edificio orixinal,que durante décadas foi a únicasede da escola, só tíñamos lava-bos femininos no primeiro e nocuarto andar. Cando pregunta-bas o porqué, a reposta sempreera: «a arquitectura foi unha ca-rreira de homes».

Claro, tras chegar da escola deValencia, onde tíñamos total li-berdade para entrar en lavabos co-lectivos que compartíamos os doussexos e que nos parecía avanzadoe modernísimo, veu a decepciónao descubrir, nesta conversa, quese trataba de redutos do pasado, deespazos que nunca tiveron previs-to acollernos.

Coas reformas, as dúas escolasadoptaron criterios diferentes pa-ra adecuar os lavabos, a primeira,que en principio os diferenciaba se-gundo os sexos, unificándoos, e a segunda retornando á xa acostuma-da separación para mozos e mozas.

«A arquitectura sempre foi ex-presión, mesmo a través das súascontradicións, da clase dirixente do seu tempo, posto que debido osseus determinantes político-eco-nómicos non é imaxinable unha ar-quitectura de oposición. A arqui-tectura é o reflexo da clase dirixentedo seu pobo».1

O detalle dos lavabos da escolade arquitectura é un sinal de comoestes espazos poden condicionarnos.

Noutros edificios públicos a se-paración dos baños por sexos es-téndese ademais a unha diferen-ciación no seu deseño, xa non setrata só de adaptalo a un uso fisio-loxicamente diferente, senón querecolle outros aspectos como o docoidado dos nenos. Os vestiariosnormalmente encóntranse nos la-vabos de mulleres, porque aínda selles atribúe esta función case ex-clusiva de atención cara aos fillos.Os baños para persoas discapaci-tadas tenden a se encontrar nos aseos femininos cando por falta deespazo non poden dispoñerse nos

27

dous; quizais este feito poderíaseexplicar tamén neste coidado dasmulleres cara a outros familiaresao seu cargo, ou porque nos aseosmasculinos os urinarios están máisexpostos visualmente. Desta ma-neira, constrúen un lugar que con-diciona o noso comportamento eforma de vida e divide identida-des de xénero. «En todas as activi-dades humanas están presentes osmodos e as relacións de produciónmaterial, que condicionan a vidasocial, os valores culturais e formasde pensar e de estruturarnos, a tra-vés da división do traballo, as cla-ses sociais, as formas de familia eas identidades de xénero que esti-pulan, entre outras cousas, o uso evalor diferenciado do espazo».2

Os espazos que habitamos in-flúen no noso comportamento, nasrelacións que estabelecemos co en-torno e na nosa calidade de vida.

Se estiramos a nosa reflexión ca-ra ao espazo público urbano, revé-lase que a cidade se constrúe igno-rando o comportamento ou asnecesidades específicas dunha granparte dos seus habitantes. O feito dainexistencia de lavabos en parquese prazas que utiliza a xente anciá, osnenos e mulleres xestantes, entreoutros, evidencia que os que pen-saron o seu deseño non contem-plan a diversidade de necesidadesdos usuarios nestes lugares.

1 ANDERSON, S., M. CACCIARI e ou-tros (1989): Adolf Loos, Barcelona, Sty-los, p. 20.

2 CEVEIDO, Mónica (2003): Arqui-tectura y género, Barcelona, Icaria, p. 12.

Algúns espazos deseñados por mulleres urbanistas si inclúen os baños. Quizais polo feito de ter sido durante anos as encargadas

do coidado cara aos demais

Algúns exemplos de espazos de-señados por mulleres urbanistas siinclúen os baños. Quizais polo fei-to de ter sido durante anos as en-cargadas do coidado cara aos de-mais, entenderon perfectamenteque hai outros cidadáns que nece-sitan un baño accesíbel e próximoaos lugares da cidade que utilizan.Para os cativos que están apren-dendo a controlar as súas urxen-cias e para os anciáns e anciás que,da mesma maneira que nos seus

de saúde lles impiden pasar tempofóra da casa, e quedan condenadasao confinamento nos seus fogaresou á dependencia dos demais, por-que o deseño da cidade é alleo ássúas necesidades e non está pensa-do para elas.

Cando se fala de arquitectura exénero, falamos de detectar a ine-xistencia da muller na toma de de-cisións para a creación das cidadese os seus predios. E lévanos a pre-guntarnos se non se perderon opor-

pre estivo ao servizo dos demais.A súa forma de ver as cousas e a vi-sión de todos os que viven a cida-de pode aportar unha complexi-dade necesaria para se adecuar aosdiferentes modelos de convivenciae formas de vida; isto beneficiaríaa todas e todos e faríaa máis hu-mana e máis habitábel.

Canta máis diversidade de mo-dos de ver inclúa o proxecto máisrico e máis adecuado para todos etodas. Se esta diversidade estivesedesde o principio no deseño dos baños, serían diferentes? Por exem-plo: a bañeira, que pode ser ade-cuada para bañar a nenos e nenase non o é para persoas maiores. Por que non se fan baños flexíbeis?

28

percorridos cotiáns necesitan unbanco que lles permita descansaraté chegar ao parque, ao centro dedía, ao ambulatorio, etc., os aseospúblicos suporían tamén unha axu-da para a súa liberdade de move-mentos. Incluso en determinadoscasos son indispensábeis para al-gunhas persoas cuxos problemas

tunidades na arquitectura, semprereducida ao enfoque do xéneromasculino.

A muller non pode desinhibirsede todo o aprendido nunha socie-dade que lle lembra en todo mo-mento cal ten que ser o seu com-portamento e as súas dedicacións,e que o seu espazo e tempo sem-

Con materiais que non escorran,con posibilidade de cambios en función dos seus habitantes, etc. Éadecuado o deseño do inodoro pa-ra ambos sexos?, e para anciáns?, e para a xente con problemas deaccesibilidade?

O baño aparece na vivenda ouintegrado na edificación no século

O baño en todas as épocas representou o privado, delimita o espazo da intimidade, un

espazo e un tempo reservado ao persoal

XIX. Xorde a partir da divulgacióndos novos ideais hixiénicos da épo-ca que levan o ser humano a bus-car a intimidade para realizar a lim-peza total do seu corpo. Nace asíun cuarto privado que acolle estasprácticas. O sintagma cuarto de aseoaparece no ano 1870 e a peza doinodoro confórmase como unhapeza ancorada, resultado da cre-cente industrialización e mecani-zación características do momen-to. Ao principio o retrete sitúasenunha posición marxinal, separa-do da actividade do baño, pouco apouco irán agrupándose nun espa-zo común. Esta nova dependen-cia enténdese para beneficio de va-rios, mais con uso non simultáneo.

Nalgunhas culturas este espazonon se recolle dentro do fogar ha-bitábel e se exclúe e relega ao ex-terior, máis vinculado ao ar libre eá natureza, como ocorre na tradi-ción xaponesa.

Na cultura bubi (Guinea Ecua-torial) a vivenda tradicional djovoconsta de cociña e dormitorio, res-ponde exclusivamente ás necesi-dades máis básicas da habitabi-lidade. A cociña é o espazo máisgrande e onde teñen lugar as rela-cións sociais, aínda que a vida bubise desenvolve, en gran medida, noexterior da vivenda como unhacontinuidade da cociña.3

Neste caso, as necesidades fi-siolóxicas resolveríanse no exteriore o baño nin sequera forma partedo feito de habitar.

O baño no ámbito doméstico éun espazo alleo á mirada, un lugarprivado e de uso individual e soli-tario, cun deseño ríxido e especí-fico, tanto do lugar como dos seusobxectos. En ocasións, pode ser re-fuxio para a soidade sen necesidadede dar explicacións. Quizais paraalgunha muller que non encontraseun espazo propio na casa fose a súaúnica posibilidade de intimidade.É un espazo compartido por todaa xente da casa, que utilizamos demaneira solitaria e que, sen se tra-tar dun espazo propio, proporció-nanos un tempo propio.

«O baño en todas as épocas re-presentou o privado, delimita o es-pazo da intimidade, un espazo e untempo reservado ao persoal. Lugarde hixiene, e talvez un dos poucosespazos onde a muller (previo fe-rrollo) atopa privacidade por mo-mentos, até que alguén chame áporta…».4

Porén, nalgúns predios públicosa coincidencia de varias persoasnon resulta tan estraña nin incó-moda, está aceptada. En discote-cas, por exemplo, convértese nolugar de conversas e de diversas re-lacións persoais. Nos institutos en-téndense a miúdo como espazosde liberdade onde corren os segre-dos a voces, ou espazos de sub-versión onde ocultar o prohibido.

Ao lanzar unha mirada á repre-sentación dos usos do baño, en-contramos que frecuentemente secaricaturiza o comportamento dos

diferentes sexos neste espazo. Asíse lle atribúe á muller un uso de-dicado á atención do seu corpo eao coidado pola beleza, un labor rigorosamente privado como sedunha vocación natural se tratase.O home, no entanto, utilizaríao co-mo un lugar de tempo propio, delectura e de relaxación.

Outras representacións no mun-do da arte inspíranse no tema damuller no baño, desde El baño de Ve-nus até algúns artistas pop, comoRoy Lichtenstein, pasando por co-ñecidos artistas como Antonio Ló-pez, J. Auguste Dominique Ingres,Pierre Bonnard, entre outros. Entodos aparece ou suxírese o coida-do do corpo feminino nu, e ten sidoun tema moi recorrente. Boteroequilibra a súa obra e atrévese a daras súas versións, ademais da súaMuller no baño, ofrécenos a súa obraxemelga, o Home no baño. �

29

3 FERNÁNDEZ MORENO, Nuria (1995):«Una aproximación antropológica alorigen de los espacios segregados», enCIUDAD y mujer. Actas del curso Urbanismoy Mujer. Nuevas visiones del espacio pú-blico y privado (Málaga 1993-Toledo1994), Madrid, Seminario Permanente‘Ciudad y Mujer’.

4 CEVEIDO, Mónica (2003): Arqui-tectura y género, Barcelona, Icaria, p. 12.

Outras fontes, VIGARELLO, Georges(1988): «Higiene e intimidad del baño.Las formas de la limpieza corporal»,Arquitectura Viva, núm. 14, pp. 25-32.

PU

BLi

CiD

AD

E

As arquitectas Cristina Ouzande e Cristina Ezcurra foron as encargadas dunha das intervencións máis importantes nos espazos públicos urbanos de Santiago de Compostela, a praza Roxa.

Empezan a non ser estraños os estudos de arquitectura formados só por arquitectas, pero en Galicia aínda non é habitual que estes estudos leven a cabo un proxecto desta envergadura.

Cristina Ouzande cóntanos como se pensou, planificou e desenvolveu este proxecto.

CLARA BREA�

A praza RoxaUn proxecto de reurbanización dun espazo público urbano

30

31

CB: Cal era o ámbito non que se tiña que desenvol-ver este proxecto?

CO: O proxecto comprendía tres partes ben dife-renciadas, aínda que conectadas fisicamente: apraza Roxa, a praza dos Agros de Ramírez e asrúas adxacentes a estas.Estes espazos están situados no ensanche com-postelán, desenvolvido entre os anos sesenta e se-tenta, froito dunha especulación moi dura, co re-sultado dun crecemento urbano sen zonas verdese como únicos espazos públicos as dúas prazas eas rúas, dedicadas na maior parte da súa superficieao tráfico rodado.

CB: Era esta a primeira intervención na praza Roxa?

CO: Non, fora remodelada en varias ocasións epor última vez nos anos oitenta. Agora atopábasedeteriorada polo uso, ao igual que a praza dosAgros de Ramírez, onde se situaba un parque in-fantil que tamén necesitaba ser renovado e adap-tado á nova lexislación. No ano 2002, proponse aconstrución dun aparcamento subterráneo queocupa as dúas prazas e polo tanto faise imprescin-díbel a demolición e reconstrución destas.Varias eran as dificultades de partida do proxecto,un contorno de edificios moi altos, moi densos,con moi pouca calidade arquitectónica na prazaRoxa e un conxunto de edificacións en Agros deRamírez, promovidas polo Ministerio da Vivendaa principios dos sesenta, proxectadas como unha

unidade, cunha implantación moito máis acertadae unha escala moito máis amábel que as anteriores.A primeira das prazas, practicamente circular, écase plana, nela conflúen cinco rúas ademais daconexión con Agros de Ramírez. A segunda é rec-tangular, con dous niveis e unha diferenza de al-tura entre eles de 1,70 m. A todo isto únense to-dos os condicionantes que impón apoiarse nunforxado e non en terreo natural, así como as servi-dumes que significan as ventilacións e os accesosdun aparcamento.Ademais destas premisas o concello pedía unha fervenza vertendo cara á praza Roxa dende a cos-ta das Camelias, como alusión a un curso de au-ga que discorrese por esta zona, a recolocación doparque infantil en Agros, unha porción de praza li-bre coa superficie suficiente para a colocación dunhacarpa para eventos puntuais e o trazado dunha víaque atravesaba a praza Roxa dun lado a outro.

CB: Cal foi a vosa proposta á hora de elaborar oproxecto?

CO: A praza Roxa formúlase como un espazopracticamente diáfano, con algúns elementos demobiliario, poucos, que permiten descansar, estara cuberto, escoitar, ver, é dicir, gozar do espazo.Búscanse a orde e a limpeza, alongar perspecti-vas, abrir un espazo que se nos antolla moi pe-chado, descentralizalo, que se prolongue a travésdas rúas e da praza de Agros.

No ano 2002, proponse a construción dun aparcamento subterráneo que ocupa as dúas prazas e polo tanto faise

imprescindíbel a demolición e reconstrución destas

CB: Outro dous elementos que destacan na praza éa fervenza, dicías que era unha premisa do proxecto.

CO: Si, era unha condición de partida que estable-cía o concello.A auga ten grande importancia como elementoformal. A cascada a forma unha lámina onduladade mármore, que se desenvolve todo ao longo dacosta das Camelias sobre a que se desliza unha lá-mina de auga duns 3 cm de espesor que cae porgravidade, aproveitando a forte pendente da rúa,funciona como un elemento sensitivo de son, luz,cor, brillo... Xa na praza, o estanque serve comoelemento separador do tráfico e aprovéitase parasacar a ventilación do aparcamento.

32

CB: As marquesiñas foron obxecto de moitas inter-pretacións, de onde parte a idea?

CO: As marquesiñas xorden da necesidade de bus-car unha escala máis humana respecto aos edifi-cios circundantes e para crear espazos protexidosda chuvia e o sol. Son pezas metálicas, lixeiras,que se apoian sobre piares. Serven tamén comoelemento unificador ao recoller baixo elas as en-tradas do aparcamento subterráneo, as papeleiras,as cabinas de teléfonos, etc.

CB: A forma é curiosa, cal é a súa orixe?

CO: A súa forma, xurdiu da discusión de cal seríao mellor xeito de desaugalas, e o mellor xeito re-sultou ser o xeito no que desaugan as follas das ár-bores, por unha punta.A súa altura determinárona as ventás dos primei-ros pisos, non se podían interromper as vistas, asúa posición dentro da praza, o interese por xerarun percorrido cuberto a través desta. A súa incli-nación determinouna a velocidade idónea para obaleirado da auga e o xogo de sol e sombra sobreo banco corrido baixo estas; sempre a metade aosol e a metade á sombra; no inverno recibe a som-bra da marquesiña que ten diante, no verán, daque ten enriba.

CB: E a praza de Agros de Ramírez, cal foi o trata-mento, a importancia do espazo infantil?

CO: En Agros de Ramírez había que resolver unparque infantil que formaba parte do proxecto.Existía unha conexión visual entre as dúas prazas,de maneira que o xardín que se xerase en Agrospodería funcionar como desafogo visual. Recupé-rase o espazo de xogo e constrúese un xardín e unespazo de estar e de paseo.Partindo de pouca superficie quérese conseguir aimpresión de estar nun xardín grande, con moitavexetación, moitos percorridos posibles e múlti-ples estanzas. Para iso recórrese aos montículosverdes. Deste xeito o xardín está en horizontal een vertical, a superficie duplícase. Á súa vez, xe-ran, unha sucesión de espazos separados e perco-rridos case labirínticos onde se colocan os xogosinfantís ordenándoos por idades. O acceso a cal-quera destas zonas pódese facer a pé.

As marquesiñas xorden da necesidade de buscar unha escala máis humana

respecto aos edificios circundantes e para crear espazos protexidos da chuvia e o sol

colectores de lixos da superficie mediante o seusoterramento.Nas beirarrúas, e próximos ao bordo, alíñansenunha secuencia luminarias e árbores respectiva-mente, son o axardinamento e a iluminación darúa, pero tamén o obstáculo para que os vehícu-los non suban ás beirarrúas.

33

patas metálicas, situado debaixo dunha das mar-quesiñas, pódese usar dende ámbolos dous lados ea diferentes alturas. Outros illados, con respaldoou sen el, simplemente apoiados, para facilitar asúa reubicación se fose necesario facer sitio a al-gunha instalación temporal; suficientemente pesa-dos para que non os mova a movida nocturna.Ás luminarias son algo que está, pero non se ve, aoeliminar o que podería resultar un exceso de bácu-los. A iluminación faise dende as fachadas, a excep-ción de catro mastros que se colocan en puntoscentrais das dúas prazas e uns pequenos elementosencaixados que iluminan árbores e bancos.As rúas son dun só carril, para conseguir beira-rrúas máis anchas; incorpóranse zonas de carga edescarga e nalgúns casos carril bus. Elimínanse os

CB: Vemos que é un proxecto moi estudado. Ás ve-ces parece que estes espazos son meras escenogra-fías e que o único valor é o estético.

CO: Efectivamente, pretendeuse buscar unha prazahabitábel, tendo en conta as necesidades da xenteque a ía usar e procurando un bo funcionamento.Crear espazos con posibilidades de uso individualou colectivo, xerar zonas con calidades diferentesde luz, de sombra, cubertas e descubertas.Como se parte dun espazo pequeno evitáronse oselementos que xerasen partición, non dividir o es-pazo, pero si conseguir ambientes e currunchoscon calidades diferentes.Independentemente de que se puidese optar porunha solución formal diferente, é certo que a pra-za funciona, que a xente a usa. �

O arboredo é fundamental nunha praza de obrigada dureza pola existencia do aparcamento subterráneo

CB: En canto aos elementos como o arboredo, ilu-minación, mobiliario urbano das rúas, cal foi o cri-terio para escollelo?

CO: O arboredo é fundamental nunha praza deobrigada dureza pola existencia do aparcamentosubterráneo. Reservouse unha zona coa profundi-dade de terra suficiente para plantar árbores de fo-lla caduca, Pyrus malus, e perenne, Photinia fraseri –‘Rede Robin’, de bo porte e á distancia necesariapara non producir sombra nin sacar vistas ás vi-vendas. Buscábase dar cor durante todo o ano e aomesmo tempo ver o paso das estacións. Na costadas Camelias, recuperáronse as camelias orixinaisque lle dan nome.Os bancos son de dous tipos, un lineal de grantamaño, formado por unha lousa de pedra sobre

34

O lugar e os sentidos:

CRUz LóPEz ViSO*�

* Cruz López Viso MoráisArquitecta pola Escuela Téc-

nica Superior de Arquitectura deMadrid, dende 1990.

Exploradora de campos cuxoslímites se cruzan: fotografía quexera imaxes intervidas dixital-mente, augadas sobre papel e ar-quitectura sentida dende o análi-se intelectual.

Realiza estudos de doutora-mento en ETSAM, dentro do de-partamento de proxectos, e desen-volve a súa tese en torno á últimaetapa creativa de Luis Barragán,con extensións a outros arquitec-tos que constrúen dende a sensi-bilidade á intersección entre ar-quitectura e natureza.

Viaxa a México DF en xuño do2007 para analizar a obra de Ba-rragán no seu contexto.

1. Percepción do espazo na natureza

O espazo dentro do bosque éhúmido e táctil.

Ao achegarme descalza ao bor-de da auga a atención agudízase,sinto nas plantas dos pés a terra vi-brante, porosa e cálida.

A luz do solpor fractura o sen-tido de verticalidade e obriga a ollaren escorzo.

A cúpula arborescente criba eseefecto e funciona como unha ce-losía.

A corporeidade da luz vai ta-llando o espazo do bosque.

O po suspendido, os pequenosinsectos voadores fan da luz un ele-mento case tanxíbel.

Natureza e arquitectura

O ar transfigúrase en feixes deluz.

O son amplifica a quietude e oespazo transfórmase. O movemen-to da auga xea a axitación das ár-bores que atenúan o vento e ac-tívase o olfacto. A auga ten olor,transparéntase e escurece transfor-mando os reflectidos co seu tremor.

A intensidade das sensacións im-plica que todo o espazo se cargadunha atmosfera que envolve ocorpo.

Móvome preto da auga, seguin-do a canle do río, primeiro contracorrente. A corrente discorre sal-tando e nós ascendemos, os nososvectores de movemento son con-trarios. O camiño oscila sobre o

río, as árbores cobren o ceo. Osollos abren o camiño e outean dis-tancia pero a ollada táctil prodú-cese nos pés e no peito onde sintoo vibrar do salto como un tambor.

O regreso é distinto. Seguimoso curso do río que nos desliza sua-vemente cara aos claros do bosque.Os pasos son pequenos e mesura-dos e os ollos concéntranse no res-plandor da auga que achega frag-mentos de ceo.

A percepción de formas impli-ca o sentido da vista.

O espazo convoca outros senti-dos máis sutís.

Imaxinemos que estamos den-tro dunha caverna. Pechamos osollos. O seu cheiro e a humidadeque zumegan as paredes constrúena estatura do espazo dentro de nós.

Estamos a procesar informaciónnon visual.

Dende os sentidos habítase o lu-gar intre tras intre.

E só o intre constrúe o tempopor acumulación.

Cada intre é un lenzo vivo on-de as lindes se esvaecen e a Natu-reza entrelázase coa Arquitectura.

2. Arquitectura como revelación do lugar

O espazo faise presenza a travésda forma.

Intensifícase e gradúase median-te a materia construída.

Todo o proceso coa complexarede de variábeis que cómpre con-xugar para realizar un proxec-to está presente no resultado final,do mesmo modo que as primave-ras cristalizan nas montañas e nosvales.

A Natureza carece de vontade,é unha lei de expresión pura.

35

A Arquitectura materializa avontade de ser e facer visíbel o in-visíbel, o indeterminado, primeirofoi un gorecerse para evolucionarcomo cultura configurando a no-sa medida do territorio, outorgan-do sentido humano ao espazo.

O territorio é acción, verbo puro.Estratos concentrados que se

mostran aos nosos sentidos.A experiencia háptica1 do espa-

zo mitiga o sentido da vista e amal-gama calidades latexantes que ate-souramos dende a pel.

A Arquitectura emerxe do terri-torio como extensión da Naturezaantepoñendo as potencialidadesdo lugar ao espellismo da forma,onde o valor outorgado ás árborescomo presenzas tectónicas, aoseixes cardinais e á paisaxe recibidadende os sentidos disolve os lími-tes entre interior e exterior.

A Arquitectura emerxe do territorio como extensión da Natureza antepoñendo

as potencialidades do lugar ao espellismoda forma […]

1 N. das E.: nin o substantivo háp-tica nin o adxectivo háptico/a figurannos dicionarios de lingua; posibel-mente a voz ‘háptica’ proveña do gre-go hapthai (tacto), significando o rela-tivo ao contacto e as sensacións táctiles.

Bosque queimado 2005 (fotografía orixinal de J. M. Rielo) Imaxe pintada dixitalmente do entorno das fervenzas do Barbantiño (C. l. Viso, 2008)

A Arquitectura penetra no lugare transfórmao nun campo magné-tico vivo, disolvendo os bordes erevelando o lugar.

3. Naturezas do límite na Arquitectura de Luis Barragán

O límite procede dunha causa inter-na, de dentro, do máis íntimo da vida.

MARÍA ZAMBRANO:Los sueños y el tiempo.

As palabras de María Zambranoaplicadas á Arquitectura interpretano concepto de límite impulsado dende o interior do suceso arquitectónico.

O limite non é só a demarcaciónimposta para diferenciar dominios,senón a radiación exercida polo mag-

36

netismo da materia e o seu entrecru-zamento co contexto que a sostén.

Os volumes líquidos creados naAlhambra estabelecen límites sutísonde a forma se desmaterializa noseu reflexo e o son estabelece unsinal na distancia como rumor, ad-vertencia, e anticipación, ese gra-diente sensitivo é un límite en su-cesión e non por imposición, ondeo sentido da vista se entrelaza coouvido.

A aparición dun límite inten-cionado é o primeiro movementoda Arquitectura como creación duncampo magnético vivo que se car-ga intensamente co primeiro sinalque crea unha discontinuidade noterritorio.

A realidade física de México DFé esencial para entender as obrasde Barragán.

En México, o sol omnipresentedetermina a gradación de move-mentos cara á luz, que na casa-es-tudo de Tacubaya é matizada me-diante filtros que funcionan comosuperficies refractarias canalizan-do ese fluxo e mitigando o seu efec-to. A materia non está atirantadapero si hai resistencia á fonte de luzque se sitúa extra muros. Barragánconvértea en cor neutralizando avisión do exterior.

A luz intérnase suavizada, ra-cionalizada e privada da intensida-de que posúe na cidade. É un ele-mento elaborado dende a parte altados muros e mediante amplas fies-tras cando o fai dende o xardín.

Os muros como superficies re-fractarias que mitigan a súa forza, acolocación dos ocos moi medita-dos e o sentimento do lugar ao quea casa está arraigada determinan o

As palabras de María zambrano aplicadas á Arquitectura interpretan o concepto de límite

impulsado dende o interior do suceso arquitectónico

Patio do convento de Tlalpan de Luis Barragán (C. L. Viso, xuño 2007)

A auga é tan tectónica como osseus muros.

Nas obras que eu visitei a augaé escura e preséntase en contedo-res primitivos. Non é a auga lami-nar que acompaña a Arquitecturae a reflicte. É a auga escura e viva.Ferdinand Bac di que «a auga levaa luz ás tebras». Na miña percep-ción de Barragán, a auga son astebras, o misterio, o absoluto quesinala a súa Arquitectura e o femi-nino como principio ancestral.

O cuarto sen teito

Josep Lluís Sert denominou o pa-tio interior «cuarto sen teito». Osespazos abertos intercalados natrama da casa son cavidades que vanacompasando as estancias e creandoun ritmo entre elas, evocando aidea do espazo xaponés que podeconcibir fragmentos de naturezaminúsculos en lugares impensábeis.

Contorno é o espazo compren-dido entre uns límites determina-dos, leva consigo a idea de períme-tro, marco dun lugar.

O contorno é un espazo enmar-cado por un observador.

A realidade preséntase ilimita-da e aberta. A observación estabe-lece un marco e fragmenta un es-trato real onde se solapan outrasrealidades mergulladas que a ima-xinación sostén.

Abstraer é transformar o fenó-meno observado na súa esenciamediante a depuración das impre-sións creadas polos sentidos.

As portas dos sentidos son ascanles de absorción da realidade, eo espazo interior, o lugar de ela-boración da obra. A Arquitecturaconstrúese dende os sentidos sen-do a súa experiencia interior un es-tado que se trascende deixando ensuspenso a percepción para chegara un absoluto.

A abstracción acádase median-te a disociación da forma e os seuselementos, para os reconstruír con maior pureza e transparencianunha formulación non contin-xente. �

37

espazo resultante como vector des-tas variábeis. O entendemento daluz é unha delas sen engadir a estaanálise nada que non sexa rigoro-samente tectónico.

Determinados segmentos daobra de Barragán escenifican estecontraste que expresan as palabrasde Navarro Balldeweg, un movemen-to oscilante entre os límites sensíbeis.

Na obra de Barragán son múlti-ples as naturezas do límite que sepresentan, dende o limiar límite,mediante o tránsito da luz percibi-da como penumbra interior, ao lí-mite como filtro, materializado nacelosía-muro que crea o veo me-diante o cal algúns espazos de Ba-rragán se protexen do exterior me-diante un burka.

A escuridade da auga

En O Banquete, segundo Fedro,os xardíns de Adonis nutríanse coasaugas negras cheas de fermentospara estimular a rápida floracióndas plantas e festexar a Eros. Esasaugas eran alimento da terra ondebrotaban as máis estrañas flores.

A auga é un elemento presentena arquitectura de Barragán.

Non é preciso recorrer á metá-fora para o entender.

Contorno é o espazo comprendido entre uns límites determinados, leva consigo a

idea de perímetro, marco dun lugar

Patio da Casa Gilardi de Luis Barragán (xuño, 2007) Tecido en sombras ao mediodía no patio da Casa Gilardi (C. L. Viso, 2007)

Apuntamentos, enlacese bibliografía sobre a arquitectura de xénero

38

39

Dende os anos oitenta a noventa á arquitec-tura de xénero empeza a destacar, vese así no número de publicación monográficas dedicadas a mulleres arquitectas e paisaxistas, e no aumento dos encontros, xornadas e con-gresos que sobre o tema se están a celebrar. Sen ir máis lonxe, no momento de realizar estedossier estanse a preparar dúas xornadas en Galicia: «i Xornadas, En construción: Arquitec-tura, xénero e cidadanía» (do 30 de outubro ao 1 de novembro de 2008) en Vigo e na Coruñaas «i Xornadas de Urbanismo e Xénero: Espazo común», organizadas polo instituto Azimut, o Concello de A Coruña e a Xunta de Galicia (o 13 e 14 de novembro de 2008).

Unha pequena mostra das asociacións, webs ou libros destacados sobre o tema:

CLARA BREA*�

* Clara Breabibliotecaria, actualmente na Bi-

blioteca do Colexio Oficial de Ar-quitectos de Galicia.

Implicada no mundo da arqui-tectura e o paisaxismo por afeccióne profesión. Participante encantadade todo o relacionado coas biblio-tecas e a arquitectura por separadoou xuntas. Membro de ABBA, Aso-ciación de Bibliotecas e Biblioteca-rios de Arquitectura.

Estudantes no edificio da Bauhaus (Escola de Deseño, Arte e Arquitectura), alá polo 1927. É esta unha imaxe enganosa, parece que a muller como estudante e profesional arquitecta está asentada dende fai tempo, pero eran asignadas aos talleres de tecidos; como norma xeral, era raro que tivesen acceso a outros talleres.No seu prospecto de publicidade a Bauhaus dirixíase ás estudantes femininas deste xeito «Buscas como estudante unha verdadeira igualdade de dereitos?», peronon debía de ser tan real pois poucas eran as que se graduaban ou as que tiñan acceso a totalidade dos departamentos.

Asociacións e webs

Col-lectiu punt 6. (http://www.punt6.net)

Agrupación de composición variable que se preo-cupa e se interesa en repensar as cidades, os barrios eas arquitecturas para favorecer unha vida sen discri-minación de ningún tipo. As mulleres que forman estecolectivo proveñen de orixes e experiencias diferen-tes e tamén de diferentes áreas de coñecemento, pre-dominando as que teñen unha formación académicacomo arquitectas.

Colectivo de mujeres urbanistas (http://guiagenero.mzc.org.es)

Localizado a través da Guía de Género, indican queé un grupo aberto de mulleres vinculadas profesio-nalmente co mundo da planificación territorial, a xeo-grafía, o urbanismo e a arquitectura. Ofrecen unhagran cantidade de información sobre artigos, libros exornadas.

Genero urban (www.generourban.org)

Portal do Departamento Genero y Urbanismo daETSA de Madrid. É un foro aberto sobre a integraciónda perspectiva de xénero no urbanismo, a planifica-ción urbana e o desenvolvemento local.

La mujer construye (www.lamujerconstruye.org)

Proxecto cultural aberto, colectivo e solidario, con-cibido por un grupo de arquitectas españolas cuxo ob-xectivo é o de apoiar, difundir e promocionar a ar-quitectura dentro da sociedade, así como reflexionarsobre o papel profesional das mulleres no deseño dosespazos construídos.

É unha web cargada de contidos, de noticias ac-tualizadas, de importantes referencias bibliográficase enlaces de gran interese sobre o xénero na arqui-tectura e o urbanismo. O mesmo tempo a asociaciónque mantén esta web organiza encontros, xornadas,exposición e publicacións.

40

Ciudades para un futuro más sostenible(http://habitat.aq.upm.es/boletin/n7/)

Boletín da web «Ciudades para un futuro más soste-nible» dedicado a «Mujer y Ciudad, una visión de géne-ro sobre la vida cotidiana en la ciudad», onde se po-den ler e descargar todos os artigos a texto completo.

Libros

España [f.]: nosotras, las ciudades. Madrid: Ministerio de Vi-vienda, 2008.

ESPEGEL, Carmen. Heroínas del Espacio. Mujeres Arquitectosen el Movimiento Modern. Valencia: Ediciones Generalesde la Construcción, 2006.

Publicado coa colaboración da Escuela Técnica Su-perior de Arquitectura de Valencia, esta obra trata da

muller como suxeito da arquitectura ecomo obxecto desta. Expón a evoluciónsocial da muller a través da historia, ecomo os «dous cromosomas X» inter-viron na Arquitectura Moderna, cen-trándose en catro mulleres: Eileen Gray,Lilly Reich, Margarett Schütt-Lihotzkye Charlotte Perriand.G. CORTÉS, José Miguel. Políticas del espacio:arquitectura, género y control social. Barcelona:IAAC (Institut d’Arquitectura Avançada deCatalunya), D.L. 2006.

JORNADA MUJER Y CIUDAD (4ª. 2005. MA-DRID). IV Jornada Mujer y Ciudad: la ciudadhabitable. Madrid: Ayuntamiento de Madrid,Área de Gobierno de Empleo y Servicios ala Ciudadanía, Dirección General de Igual-dad de Oportunidades, D.L. 2005.

MUXÍ, Zaida. Mujeres y arquitectura: teoría ypráctica de la vivienda = Women and archi-

tecture: theory and practice of housing. En: Arquitectura.Madrid: Colegio Oficial de Arquitectos, 2005, nº 340 se-gundo trimestre; p. 28-37.

SÁNCHEZ DE MADARIAGA, Inés. Ciudades para las personas gé-nero y urbanismo: estado de la cuestión. Madrid: Institutode la Mujer, 2004.

Construir en paridad: ciudad, arquitectura, construcción y mujeres:catálogo de exposición. Sevilla: Consejería para la Igualdady Bienestar Social, Instituto Andaluz de la Mujer, 2004.

CEVEDIO, Mónica. Arquitectura y género: Espa-cio público / espacio privado. Barcelona: Edi-torial Icària, 2003.

A autora estuda as consecuencias daanulación da participación feminina nacreación artística, no desenvolvemen-to do noso sistema económico e, sobretodo, na arquitectura. Este libro propon-nos reflexionar sobre o punto de vistamasculino ou feminino? con que mira-mos e creamos tanto homes coma mu-lleres. Defende que, tras anos de marxi-nación da muller, a ciencia arquitectónica actual foisedesenvolvendo por e para os homes, creando espazosque corroboran a desigualdade.1ª Jornada mujer y ciudad. Madrid: Ayuntamiento de Madrid,

2002.

Mujeres espacio y arquitectura. Castellón de la Plana: Univer-sidad Jaume I, Proyecto Now, 1999.

BOFILL LEVI, Ana. Las Mujeres y la Ciudad: Libro Blanco paraUna Concepción del Entorno Habitado Desde el Punto de Vis-ta del Género. Barcelona: Fundació Aurèlia Capmany,1999.

DURÁN, María Ángeles. La Ciudad compartida: conocimiento,afecto y uso. Madrid: Consejo Superior de los Colegiosde Arquitectos de España, 1998.

HERNÁNDEZ PEZZI, Carlos. La Ciudad compartida: el génerode la arquitectura. Madrid: Consejo Superior de los Co-legios de Arquitectos de España, 1998. �

María García Gómez

41

ADEGA (Asociación para a Defensa Ecolóxica da Galiza) está a desenvolver un programa chamado «Muller, naturalmente», cuxo obxectivo é fomentar o contacto das mulleres do rural co ecoloxismo e fomentar o debate sobre cuestiónsque teñen que ver co coidado do entorno e da súacalidade de vida. María García Gómez é a responsable do programa.

ESTRELA ViLLAVERDE�

Entrevista a

Vogal de Muller e Medio Ambiente de ADEGA

«Muller, naturalmente»

A: Cóntame, dende cando e como xurdiu o de tra-ballar nestes obradoiros?

MG: ADEGA ten un programa de Educación Am-biental con diferentes colectivos –familias, escolares,asociacións...– sobre temas coma o aforro enerxético,a compostaxe, os ríos, .... No ano 2007 puxémonos encontacto co Servizo Galego de Igualdade, que contacunha rede de centros e puntos de Información á Mu-ller que ofrecen asistencia xurídica e psicolóxica, for-mación, actividades de lecer..., e presentámoslle unproxecto de obradoiros de medio ambiente coas mu-lleres do rural.

A: Cal é a motivación de facer os mesmos, e a quecolectivo están principalmente dirixidos?

MG: Un primeiro motivo para emprender este pro-xecto foi tender unha ponte cara á poboación rural,porque existe bastante incomunicación co ecoloxis-mo e iso crea frecuentemente conflitos. Ao fin e aocabo, son eles e elas quen teñen a propiedade do agro,os montes, xestionan a paisaxe, os ríos... Dentro dorural, a muller é activa en moitos ámbitos que teñenque ver co medio ambiente, como a alimentación, aagricultura, o consumo na casa, a educación en valo-res de fillos e fillas, o asociacionismo... Así que nos pa-recía fundamental falar con elas. Mais que EducaciónAmbiental tratábase de coñecernos mutuamente e debater sobre temas que lles afectan a elas (como mulleres que viven no rural) e a nós (dende o puntode vista do ecoloxismo). Queríamos ter unha canle decomunicación para poder contarlles o que pensamose entender as súas circunstancias e necesidades tamén.

A: Que tipo de actividades e onde se desenvolvenen estes obradoiros?

MG: Son tres actividades diferentes: na primeira,«A muller e o coidado do entorno rural», falamos dasituación da muller e do medio ambiente en Galicia,da necesidade dun cambio e de pequenos pasos quese poden dar para mellorar esta situación. Normal-mente as mulleres escollen temas relacionados co seuentorno vital máis próximo: a casa e a agricultura.

Na segunda, «O medio ambiente coma fonte deemprego», falamos das posibilidades laborais que ofrece o coidado do entorno. E elas fican sorprendi-das cando descobren 45 profesións medioambientais.Facelas accesibles ás mulleres é contribuír á mellorada súa calidade de vida, a fixar poboación rural e aprevir problemas coma os incendios forestais, queestán a carrexar graves consecuencias para todos etodas nós.

Na terceira actividade, que é unha continuacióndas outras dúas para os grupos que solicitan máis con-

tidos, afondamos na autoorganización, na necesida-de de cooperar e de perseguir os obxectivos que asmulleres se propoñan.

A: Cal foi a resposta aos mesmos, que acollida ti-veron, como foron as reaccións das mulleres queacoden?

MG: A resposta foi xeralmente moi boa. As mulle-res fican satisfeitas e nós moito máis. A maior dificul-tade consiste en reunilas cando nese lugar non teñenhábito de facelo. Existen grandes diferenzas entre unsconcellos e outros. Unha vez que se xunta o grupo,as actividades gustan e o comentario máis habitual é«durou moi pouco». Dos 13 grupos do último se-mestre, 8 solicitaron continuidade das actividades, isoabre portas para seguir traballando con elas.

42

Un primeiro motivo para emprender este proxecto foi tender unha ponte cara á poboación rural, porque existe bastante incomunicación co ecoloxismo […]

María co SEPRONA

As mulleres marcan as súas actividades cotiás

43

A: Que anécdota ou vivencia recordas de forma especial?

MG: En cada sitio atopamos mulleres espectacula-res, moi loitadoras e con moita vida detrás, é difícildestacar unha experiencia. Un dos mellores momen-tos foi cando visitamos en Lodoselo o Centro de De-senvolvemento Rural de oViso, unha iniciativa dunhaasociación que conseguiu dinamizar as aldeas do Con-cello de Sarreaus e atender a todo tipo de colectivoscon comedores, bibliotecas móbiles, campamentos,ludotecas, albergue, residencia comunitaria, ximna-sio para rehabilitación... O grupo ficou impresionadoe valoraba a posibilidade de actuaren eles no seu con-cello. Ese é o mellor froito que se podería obter des-tas actividades.

A: Traballas como docente dos obradoiros, pero se-guro que ademais de ensinar, aprendiches moitascousas das túas alumnas.

MG: Moitísimas! Dende saberes populares até soli-dariedade entre a veciñanza, hospitalidade, alegría ebo humor, capacidade de traballo e de aturar adver-sidades... Son mulleres moi fortes, moitas delas tive-ron vidas moi difíciles.

A: Que conclusións podes tirar desta experiencia?

MG: Despois de traballar con 40 grupos de mulle-res en outros tantos concellos, a experiencia é que éun colectivo moi receptivo a falar de medio ambien-te. Ademais teñen dificultades para saír adiante: máisbarreiras para formarse, para traballar, para accedera toma de decisións. A muller rural ten aínda máis ba-rreiras que as mulleres que viven nas cidades. Iso faiaínda máis importante traballar con elas.

A: Sabes da existencia dalgún proxecto similar nou-tros lugares fóra da Galiza?

MG: Coido que este tipo de actividades poden terparalelismos co movemento da soberanía alimenta-ria e coa reivindicación do papel da muller na produ-ción e consumo de alimentos a escala mundial. Os ob-xectivos son moi semellantes e compartimos moitasreivindicacións históricas.

A: E xa para rematar, mirando sempre adiante, queproxectos tes ou che gustaría desenvolver no futuro?

MG: Gustaríame afondar na relación que hai entrea actividade da muller e a xestión do territorio. En xe-ral a muller traballa arreo, mais na vida pública estáexcluída da toma de decisións sobre o seu entorno.Quereriamos propoñer un campo de ensaio para verque ocorre se integramos a muller nun eido de ac-tuación como son as comunidades de montes. Ao fine ao cabo, as mulleres son tamén propietarias fores-tais. Mais neste século XXI que vivimos, aínda nalgúnslugares debe renunciar o home da casa para que a mu-ller poda integrarse nas comunidades de montes. Que-remos saber: Son aceptadas? Participan da toma dedecisións? Como xestionan os seus recursos? Intro-ducirán novas prácticas que axuden por exemplo aprevir os incendios forestais? Estamos impacientes porcomprobalo. �

Existen grandes diferenzas entre uns concellos e outros. Unha vez que se

xunta o grupo, as actividades gustan e o comentario máis habitual é

«durou moi pouco»

Conducir, coidar a persoas dependentes, facer a compra…

Pandereteiras

44

Un dos temas recorrentes can-do se fala de masonería e que máischama a atención aos que se ache-gan a este tema é a situación dasmulleres dentro da súa organiza-ción. Resulta anacrónico, entran-do xa no século XXI, que existan lo-xas nas que estea expresamenteprohibida a entrada a mulleres, eque a súa admisión sexa tema dedebate e controversia aínda hoxeen día.

Pero non sempre foi así, todoparece indicar que a finais do sé-culo XIX se empezaba a producirde maneira natural a entrada demulleres na masonería e, sorpren-dentemente, atopámonos en Gali-za cuns dos primeiros casos docu-mentados da historia no que unhamuller, non só participa nun planode igualdade nunha loxa, senónque ocupa nela cargos de respon-sabilidade. Trátase da monfortinaJuana Díaz Ferrer.

A masonería afunde as súas raí-ces no medievo, nos construtoresdas antigas catedrais, pero é a par-tir do século XVIII cando se come-zan a dar os pasos que transformanesta masonería, chamada operati-va, na masonería moderna, que pa-sará a denominarse especulativa. Amasonería moderna xorde candooutras profesións se incorporan áOrde e esta abandona a arte daconstrución e transfórmase nunhainstitución cuxa principal finalida-de será de tipo ético. Considéraseo xurdimento da masonería mo-derna o ano 1717, cando se fundaen Londres a Gran Loxa de Ingla-terra. Non se trata agora de cons-truír un templo de pedra, senón queo edificio a levantar será a mesmahumanidade e a pedra bruta será oindividuo que irá puíndose en con-tacto cos demais. A masonería es-peculativa entón transformarasenunha escola de formación huma-

na e as súas orixes estarán unidasaos principios e ideais da Ilustra-ción e á procura de espazos de en-contro nunha atmosfera de tole-rancia e fraternidade.

Pero o termo fraternidade, quese utiliza comunmente como me-táfora dos lazos solidarios que unena todos os seres humanos, pode darlugar a equívocos. Aquí, como oco-rre na maior parte dos teóricos daIlustración e o liberalismo políti-co, esta nova fraternidade non vaiafectar ás mulleres, será un pactoentre homes: «Non, a muller noné o noso irmán» (S. de Beauvoir,

A monfortina Juana Díaz Ferrer e as súas irmás:

MARiSA GONzÁLEz SEOANE E BEATRiz PARGA MASSA*

�

* As autoras desexan animar aos in-vestigadores/as a recuperar para a no-sa historia a todas estas mulleres quepracticaron con entusiasmo o exerci-cio do librepensamento a pesar dostempos que lles tocou padecer.

AS FILLAS DA VIÚVA

45

O segundo sexo). Tamén os homessometidos (serventes e escravos)quedan excluídos do contrato, sóformarán parte del os varóns librese iguais.

As Constitucións de Andersonde 1723, punto de partida e lei es-crita da nova masonería, dinos noartigo III da 2º parte:

Os membros dunha loxa debenser homes de ben e leais, nacidoslibres, de idade madura e discreta,nin escravos nin mulleres nin inmo-rais ou escandalosos, senón de boareputación.

Desde a súa publicación ate operíodo que nos ocupa, as últimasdécadas do século XIX, prodúcen-se nas distintas obediencias masó-nicas diferentes interpretacións dodevandito artigo que dependenfundamentalmente das diversasconcepcións existentes sobre o pa-pel reservado ás mulleres na novasociedade. A cuestión da mullerocupa unha atención primordial namasonería, preocupación comúna certos sectores liberais e progre-

sistas da época. Unanimemente osideais de progreso da Orden falanda educación das mulleres comoun medio necesario para a súa li-beración, pero atopámonos cunabano moi amplo que vai, dende aconsideración de que a realizacióndas mulleres ten que darse exclu-sivamente dentro do reduto fami-liar, a un feminismo masónico quedefendía a plena equiparación endereitos cos homes, incluído o ám-bito moral, político e laboral. Den-tro deste último, podemos atoparno territorio español numerososnomes: Ángeles López de Ayala,Belén Sárraga Ferrero, Amalia Car-bia Bernal, Ana Carbia Bernal, Do-lores Navas e, sobre todo, Rosariode Acuña Villanueva; algunhas dascales estiveron na orixe das pri-meiras organizacións feministas es-pañolas. Entre os irmáns masónsque mellor representan este femi-nismo decimonónico temos ao so-cialista Fernando Garrido e ao anar-quista Anselmo Lorenzo. En 1890,Ángeles López de Ayala escribe:

[...] porque hoxe, a muller, segundoacordo de grandes e ilustrados orien-tes, pode construír loxas cos mesmosdereitos e baixo as mesmas condiciónscás dos homes están construídas.

Ante esta cuestión, podemosatopar as seguintes posturas:

� A Gran Loxa de Inglaterra een xeral a masonería de tendenciaanglosaxona ou regular, que nonadmite as mulleres na orde.

� Case todas as demais obedien-cias, que empezan a contar conmulleres nas súas loxas ao consi-deraren que xa non ten vixencia asúa exclusión en razón de non serlibres. Esta presenza articularase dedous xeitos:

1. Loxas e cámaras de adopción:a máis frecuente. Estaban com-postas exclusivamente por mu-lleres. Traballaban no rito deadopción e eran tuteladas porunha loxa masculina. En 1774 ogran oriente de Francia (GOF)crea un novo rito, chamado deadopción ou masonería de da-mas: cada loxa de adopción es-taba a cargo e baixo a tuteladunha loxa masculina e só o ve-nerable desta última podía pre-sidila acompañado da mestrapresidenta da loxa de adopción.

2. En pé de igualdade coas loxasmasculinas. Son casos de mu-lleres integrando loxas masculi-nas, posuíndo altos graos e ataocupando cargos importantes.

[…] atopámonos en Galiza cun dos primeiros casos documentados no que unha muller, non só

participa nun plano de igualdade nunha loxa, senón que ocupa nela cargos de responsabilidade.

Trátase da monfortina Juana Díaz Ferrer

46

1 Droit Humain (Dereito Humano)constitúese como a primeira orden ma-sónica internacional e mixta, pero aexistencia de loxas mixtas era prácticahabitual no Estado español.

2 REAA é o rito maioritario na ma-sonería. Negar a posibilidade de parti-ciparen as mulleres no rito é negar defacto a súa participación en pé de igual-dade na loxa.

3 O salario é o aumento de grado.O Rito Escocés Antigo e Aceitado vaido grado 1 ao 33.

Juana Díaz Ferrer será un dosprimeiros casos desta última posi-ción. Teremos que situarnos enMonforte, no período que vai den-de o ano 1888, cando se establecena cidade do Cabe a primeira loxa,ata 1898, no que se produce unhacrise xeneralizada, xa que se lle cul-pa á masonería da perda das colo-nias e é duramente desacreditadae perseguida.

A aparición da masonería enMonforte vai estreitamente unidaá aparición do ferrocarril: En 1883,inaugurárase na cidade do Cabe aliña férrea Madrid-A Coruña, eobreiros ferroviarios de toda Espa-ña instálanse aquí traendo as ideasliberais, así como as novas organi-zación sociais e obreiras. En 1885Monforte contaba xa cunha pobo-ación de 11.000 habitantes.

En maio de 1888 tres masóns daloxa Moreto de Lugo pertencentesao GONE (gran oriente nacional deEspaña) organizan en Monforte unha tenida (reunión) con cincoprofanos quedando así constituí-da a primeira sociedade masónicamonfortina: a Pílades 242. Un anomáis tarde contaba esta xa con 14membros e, en 1891, último anoda súa existencia tiña 17 asociados,dos cales 12 eran ferroviarios. A desaparición da Pílades vai ligada ácrise e desaparición da loxa Moretode Lugo e doutras da provincia,tendo como posible causa o cam-bio de Obediencia: o paso para aorientalista GLSE (Gran Logia Sim-bólica Española) dependente doGCGI (Gran Consejo General Ibé-rico). Unha cuestión a ter en con-ta é a posibilidade de que nestecambio de obediencia influíse a ac-titude máis aberta dos simbólicosá participación das mulleres.

Membros da Pílades e doutrasloxas lucenses, defensores da inte-gración na GLSE fundan a Valle Her-moso 77 (1891) de 13 integrantes,entre eles Juana Díaz Ferrer, de no-me simbólico Mariana, que ocupa-

rá o cargo de Segundo Vixilante e Es-moleira. Sucesora da Valle Hermoso,a Unión 98, operativa dende 1892ate 1896, estivo integrada por 30membros, un dos cales era Juana.Juana Díaz Ferrer era filla dun

masón célebre, Antonio Díaz Pra-do, que axudou a difundir a maso-nería por toda a comarca de Le-mos. Fíxose masona á idade de 21e anos; máis tarde ocuparía cargosde responsabilidade na Gran LogiaProvincial de Lugo. E todo istodous anos antes de que en 1893 seconstituíse en Francia, teorica-mente, a primeira loxa masónicamixta da historia co nome de DroitHumain (Dereito Humano).1

Ante a situación que se produ-ce de facto, a finais do XIX, de mu-lleres traballando en pé de igual-dade nas loxas do Estado español,regúlanse as loxas de adopción: OGONEP en 1891 aproba os Estatu-tos polos que debían rexerse as sú-as loxas femininas; o GOE, a travésdun decreto un ano máis tardeprohibía expresamente ás mullerestraballaren no REAA (Rito EscocésAntigo e Aceitado) e establecía asLoxas de Adopción; e xa en 1890 aGLRG (Gran Loxa Rexional Galai-ca) facía unha adaptación para asmulleres do REAA.2

As Cámaras e Loxas de Adop-ción víronse contestadas por algúnsirmáns e irmás e obradoiros quepreferiron unha Masonería sen dis-criminación de sexos. Dentro doGCGI (Gran Consejo General Ibé-rico) a tendencia a superar á Ma-sonería de Adopción debeu ser bas-tante xeral. Un comentario doBoletín Oficial do GCGI é bastan-te significativo: «A muller ten de-reito a toda a nosa atención, e osOrientalistas querémola ao nosocarón, cos mesmos dereitos e de-beres cós homes». A loxa Fillos dotraballo de Barcelona, á que per-tencía Anselmo Lorenzo, deixouclara a súa desconformidade caraá masonería de adopción e defen-

deu a igualdade de sexos dentro daloxa. En 1887 dicía:

[...] a Respetable Loxa «Fillos do Tra-ballo», quere asociar á muller á obramasónica, non para tela en estado deadopción e dependencia, coma se foseun menor suxeito a permanente tu-tela, senón para elevala á categoría demembro activo, recoñecendo á ini-ciada, igual que aos irmáns do cadro,os mesmos dereitos e os mesmos de-beres, porque o pensamento, a vir-tude, o dereito e o deber, elementosque constitúen a responsabilidade hu-mana e que reunidos forman a xus-tiza, non teñen sexo e non poden osmasóns de século XIX aceptar obrei-ras para construción do edificio mo-ral que a masonería vén construíndoa través dos séculos, sen remuneralasco salario3 correspondente.

Bibliografía:

ÁLVAREZ LÁZARO, Pedro: La masonería,escuela de formación del ciudadano,Madrid, Universidad Pontificia deComillas, 2005.

FERRER BENIMELI, J. A.: La masonería,Madrid, Alianza, 2001.

MARTÍNEZ PEREIRA, Carlos: «Muller eres publica», en Emilio GRANDÍO

SEOA NE (coord.): República e repu-blicanos en Galicia, A Coruña, Ate-neo Republicano de Galicia, 2006.

VALÍN FERNÁNDEZ, Alberto: Galicia y lamasonería en el siglo XIX, Sada, Edi-ciós do Castro, 1990.

�

Fue muy rudo el desengaño al saber que te esperaba Una vida de impudicia que tu mente ni soñó.El fantasma de la infamia su tentáculo cerraba.Y en los mares de la angustia tu quimera naufragóY en la pública subasta, comores que va a la feriaAsí fuiste, pobrecita, donde un caften te arrastró.

El camino de Buenos Aires (1928)Letra do tango: Luis Rubistein; música: Francisco Nicolás Pracánico.

Desde finais do século XIX e moiespecialmente nas décadas iniciaisdo século XX, milleiros de emi-grantes, moitos deles galegos, de-sembarcaron no porto de Bos Ai-res. A maioría lograban decontadoo que foran buscar, traballo e unsrazoables ingresos. Eran anos debonanza e a chegada desta inxen-te cantidade de traballadores, moi-tos solteiros ou instalados na febrilcidade sen as súas familias, trouxoaparellada un importantísimo au-mento na oferta dos servizos se-xuais femininos.

Milleiros de mulleres exercíancon liberdade unha actividade re-gulamentada desde o 5 de setem-bro de 1875, pola Comisión Mu-nicipal. As medidas implantadas a

este respecto, fortemente critica-das desde o comezo, buscaban apersecución da prostitución clan-destina e a protección da legal, pa-ra o exercicio da cal se esixía un do-cumento sanitario individual e aobrigatoriedade de asistencia a re-visións médicas periódicas. Concambios e reaxustes esta lexislaciónestivo en vigor durante máis de se-senta anos.

Pero non todo ía ben. Polaca ouPolaquita eran os alcumes usadospolos clientes da Zwi Migdal parareferirse ás mulleres que, en réximede escravitude, traballaban paraesta sinistra entidade. A Zwi Mig-dal foi unha poderosa organizacióndirixida por xudeus que viña ope-rando na capital desde o 7 de maiode 1906, nun primeiro momentobaixo o nome de Sociedad Israelitade Socorros Mutuos Varsovia, máistarde, a partir de 1929, pasaría aconstituírse como Sociedad de So-corros Mutuos Sinagoga y cementerioMigdal con sede nun luxoso pala-cete de dúas plantas rodeadas dunfermoso xardín que ocupaba o nú-mero 3200 da concorrida avenidaCórdoba. Tras a suntuosa cancelada entrada os socios desta entidadedispuñan de sinagoga, un fermososalón de festas, bar, comedor e sa-

las de velorios. A Migdal posuíaademais un cemiterio privado.

Raquel Liberman (cuxo nomereal era Ruchla Laja Liberman) foia muller que en 1930, denuncioupublicamente a esta poderosa or-ganización criminal. Raquel, acom-pañada dos seus dous pequenosfillos, viaxara a Arxentina desde Po-lonia en 1922, para reunirse co seuhome, un humilde xastre xudeuque un ano e medio antes se esta-blecera en Tapalqué, na provinciade Bos Aires. Ao pouco de chegara súa muller, Iacov Ferber morreude tuberculose. Raquel nai viúva esen recursos, non tardou en ser en-ganada por un tratante de brancasque a obrigou a prostituírse du-rante máis de catro anos nun dosmoitos lupanares clandestinos xes-tionados pola Migdal.

Entre as rúas Lavalle e Junín, nocorazón do barrio comercial e re-lixioso dos xudeus, abriran algúnsdos máis concorridos locais. ElChorizo, o Gato Negro, Las Escla-vas, Marita ou Las Perras eran al-gúns dos nomes dados a estes es-tablecementos nos que se retiña ásmulleres, sobre todo rusas e pola-cas, levadas até alí mediante todotipo enganos. Illadas e sometidas,moitas delas nin sequera falaban

PATRiCiA ARiAS ChAChERO�

A polaca

Myrtha SCHALOM

Grupo Editorial Norma, Bos Aires, 2003334 páxinas

Libros

47

48

castelán, os seus raptores evitabanaprenderllo recorrendo ao idish para acentuar a incomunicación.

A decidida protagonista destahistoria nunca se resignou e tras so-portar violacións e malleiras, co-mezou a aforrar peso a peso atéque foi quen de «comprar» a súa li-berdade. Pero a poderosa Migdalnon estaba disposta a renunciar aosseus servizos. Enganada de novopor un dos seus membros, Raquelprotagonizou unha falsa voda an-te un falso rabino tras a cal o quecría seu home rouboulle todo o di-ñeiro que lograra reunir e recluíu-na unha vez máis no prostíbulo.

Raquel denunciou os abusos daZwi Migdal en 1926 e ratificou asúa denuncia catro anos despois.O 20 de maio de 1930 un xovenxuíz apelidado Rodríguez Ocam-po, ordenou a captura dos diri-xentes da Migdal. Raquel Libermanlograra finalmente acabar con tancorrupto negocio. No momentoda súa desarticulación a sociedadexestionaba un total de 192 prostí-bulos nos que se calcula chegarona traballar ao redor de 3000 mulle-res, moitas eran apenas adolescen-tes. Cada unha debía prestar ao re-dor de 40 servizos sexuais ao día.A importancia económica do ne-gocio é doadamente deducible sese considera que traballaban uns20 días ao mes, durante doce ho-

ras diarias, de catro da tarde a ca-tro da mañá. Políticos, xuíces, po-licías e altos cargos institucionaisbeneficiáronse durante anos dassuntuosas coimas (subornos) pa-gadas por esta organización dirixi-da por varóns xudeus de respecta-ble aparencia.

O 27 de setembro de 1930 di-touse o procesamento de 108 dossocios da Migdal. En xaneiro do anoseguinte a maioría, un total de 105,foron liberados alegando que nonpodían demostrarse os abusos de-nunciados. Os poucos xornais ar-xentinos que recollen a brutal no-ticia falan da denunciante como «amuller de vida airada» que sina-lou aos «tenebrosos» da sociedadeMigdal.

Poucos anos despois, un 7 deabril de 1935, Ruchla Laja Liber-man falecía dun cancro de gorxa.A súa familia tardou moito en sa-ber quen fora en realidade. MyrthaSchalom autora deste libro, re-constrúe a trepidante a historiadesta decidida muller que sou-bo enfrontarse a proxenetas e tra-tantes de brancas até ser quen dedesmantelar unha tupida e escurarede.

Poucas foron as galegas que cru-zaron soas o océano, a maioría fa-cíano respondendo á chamada deesposos, pais ou familiares que dal-gunha maneira tiñan planificado o

seu futuro americano. Con todo, aviaxe non debía ser totalmente se-gura cando existiron entidades crea-das a pé feito para velar pola súaseguridade. Tal é o caso do ComitéPro-Galicia, creado en 1908 para vi-xiar polo benestar (e de paso, polahonra) das nosas devanceiras. Igualfunción cumpriron a Sociedad Pro-tectora de la Joven Sirvienta ou as Hi-jas de María Inmaculada, de corteabertamente relixioso. Nin unhasnin outras foron quen de evitar des-gustos amorosos e embarazos nondesexados. �

49

Dous libros relativamente re-centes chegaron ás librarías sobreo tema da prostitución. Dous tex-tos interesantes e valiosos paraquen queira afondar nun tema he-teroxéneo e complexo, para quenqueira escoitar distintas voces ouver distintos puntos de mira, paraquen pense que o estigma de pu-ta, é unha ferramenta de controlsexista contra a liberdade das mu-lleres, para quen crea que se fala-mos de prostitución é imprescin-dible escoitar as voces das actoras,para quen conserve o lume de rei-vindicar a autodeterminación se-xual das mulleres, para quen sintaque a situación de alegalidade daprostitución mantén ás prostitutassen dereitos e polo tanto vulnera-bles, para quen considere impres-cindible diferenciar, distinguir, nareflexión e na práctica política, arealidade das mulleres que decidenconsciente e deliberadamente tra-ballar como prostitutas, daquelaoutra realidade protagonizada pormulleres forzadas, en contra, polotanto, da súa vontade, a traballarna prostitución.

Os dous libros nacen de deba-tes, xornadas e diálogos e ámbolosdous están na preocupación femi-nista e na reivindicación feminista.As persoas que os coordinan oueditan son Mamen Briz e CristinaGaraizábal un, e Isabel Holgado, o

outro. Todas levan tempo traba-llando en organizacións en defen-sa dos dereitos das prostitutas.La prostitución a debate. Por los de-

rechos de las prostitutas coordenadopor Mamen Briz e Cristina Garai-zábal,1 foi o primeiro en chegar aomercado, no 2007 e contén as po-nencias e traballos das xornadas de igual título que Hetaira organi-zou en Madrid no mes de maio de2004.

No prólogo «Doce anos de He-taira», consideran que pese ao tem-po transcorrido conservan todo oseu valor desde o punto de vistada análise da realidade e das pro-postas para entender o comple-xo tema no que levan tantos anostraballando. É un emotivo e inte-resante repaso pola historia de Hetaira, polo encontro –prexuiza-do– dunhas feministas cunhas pros-titutas decididas, todas, a traballarxuntas na cuestión.

Aquelas valentes e rompedorasxornadas que tanto me aportarone deron para pensar, están agorano libro, ordenadas as ponenciasseguindo as mesas que vos digo otítulo e as ponentes, para que vosanime e inspire a súa lectura. To-das van precedidas dunha presen-tación onde se indica quen son eque fan as ponentes:

� Boas e malas mulleres. O es-tigma da prostitución, con in-

tervencións de Dolores Juliano,Cristina Garaizábal, Raquel Os-borne e Anne Souyris.2

� Inmigración e prostitución,con ponencias de Ruth Mestre,Pilar Rodríguez, Estefanía Aciéne Nereida Lakuló.� Outros países, outras expe-riencias, con Juanita RosinaHenning, traballadora social naAsociación Dona Carmen enFrankfurt –que defende os de-reitos sociais e políticos das mu-lleres que traballan na prostitu-ción, sinaladamente os dereitosdas mulleres estranxeiras–, Siets-ke Altink, filósofa de formaciónque traballa na organización ho-landesa Rodedraad (O fío ver-mello), Pye Jakobson,3 traballa-dora sexual e activista en Sueciae Europa a prol dos dereitos das

NANiNA SANTOS�

Sobre o sexo de pago

Libros

1 BRIZ, M. e C GARAIZÁBAL (coords.):La prostitución a debate. Por los derechosde las prostitutas, Madrid, Talasa, 2007.

2 Xornalista, cofundadora e actualpresidenta do grupo feminista francésFemmes Publiques.

3 Tivemos o placer de escoitala nasxornadas de debate que Andaina or-ganizou o 3 e o 6 de novembro de 2004en Compostela e cuxas intervenciónsforon editadas no libro VV. AA.: Ou-tras voces, outros mundos: Mulleres emi-grantes e prostitución en Galicia, Santiagode Compostela, Andaina e Concelle-ría de Emigracion e Inmigración, 2004.

traballadoras sexuais e eróticase Anne Copel, socióloga e co-fundadora do grupo pro-sexofrancés Femmes Publiques.

�A situación no noso país, conintervencións de Inés Sabanés,concelleira por Izquierda Unidano Concello de Madrid, Rami-ro García de Dios, maxistrado emembro de Xuíces para a De-mocracia, Silvia Gay, profesorade Dereito do Traballo na Uni-versidade do País Vasco e AnnaFábregas, do grupo Genera.

� As prostitutas se organizan,falan as traballadoras do sexo,con Margarita Carreras, Ma-ría José Barrera, Carolina Her-nández, Nancy Losada e HediRueda.

O libro inclúe o Manifesto po-los dereitos das prostitutas e Escri-tores e escritoras polos dereitos dasprostitutas.Prostituciones: Diálogos sobre sexo

de pago, editado por Isabel Holga-do,4 chega desde a es-quina nororiental dapenínsula.

Abren o libro as re-flexións de Isabel Hol-gado, a editora, Todasas voces para un só con-certo feminista, que in-siste no interese de es-coitarnos, de aceptar oreto e os estímulos de

50

non converter a discrepancia e odesacordo en hostilidade e enfron-tamento. Outras reflexións, da manda experiencia de LICIT, un grupode investigación interdisciplinarproposto no ano 2000 por DoloresJuliano, para tentar entender as no-vas dinámicas da prostitución a partires da maior presenza de in-migrantes extracomunitarias e osencontros coas prostitutas e as súasdemandas, logo coas activistas e au-toras feministas fundamentais notema. As aprendizaxes e as lecciónsextraídas. Algunhas máis transcen-dentes para a práctica e a acción fe-minista. Boa parte delas, enunciadasno comentario inicial. A primeiraque enuncia Isabel Holgado, di queresulta relevante é que «o verda-deiro problema non é a prostitu-ción, senón a exclusión. É dicir, noncobrar por dar servizos sexuais, se-nón a falta de recoñecemento, odesamparo legal, as consecuen-cias do estigma…». Tamén explicaquen son as autoras e a voz de mu-lleres en prostitución, que son porcerto unhas páxinas moi frescas esaudables.

Estes son os artigos que recolleo libro,

Pilar Rodríguez: Xénero, inmi-gración e traballo nas sociedades pos-modernas; Ruth Mestre: Traballosexual e igualdade;Ana Rubio: A teo-ría abolicionista da prostitución desdeunha perspectiva feminista; Cristina

Garaizábal: As prostitutas toman apalabra. As vicisitudes da súa cons-trución como suxeitos sociais; Do-lores Juliano: O pánico moral e a criminalización do traballo sexual;Beatriz Espejo: A prostitución desdeunha visión transexual; Isabel Hol-gado: «…O que paga por pecar».Homes-clientes de sexo de pago.

Nos anexos inclúe dous docu-mentos. I: Os principios dos que par-te a Plataforma das persoas traba-lladoras do sexo e II: As conclusiónsaprobadas no encontro da corrente Ou-tras Feministas.

O dito, dous libros estimulan-tes –aínda que non todas as inter-vencións son iguais de interesan-tes, claro–. Dous textos que aportanmoitos argumentos, matices, in-formación e dan ferramentas parapensar máis e mellor esta cuestiónda que podemos dicir que pintanbastos á luz das medidas, ordenan-zas, campañas e plans integrais quese están cociñando, practicamen-te sempre sen ter conta da voz dasprotagonistas, das actoras, das pros-titutas. �

4 HOLGADO, I. (ed.): Prostituciones:Diálogos sobre sexo de pago, Barcelona,Icaria, 2008.

O presente ano vense de pu-blicar a primeira edición en ga-lego dunha das obras feministas máis polémicas e debatidas, coñe-cidas e recoñecidas dos nosos tem-pos: O segundo sexo de Simone deBeauvoir.

Logo de máis de cincuenta anosda súa publicación, en Francia, en1949, sigue sendo, agás as necesa-rias actualizacións, unha obra con-temporánea, xa que contén unhaprofunda reflexión sobre a «condi-ción de muller», analizando nesteprimeiro volume, os feitos (bioló-xicos, psicolóxicos, socioeconómi-cos e históricos) e os mitos sobre osexo feminino. Ten ademais o mé-rito de compilar por primeira vezas demandas de diversas e desta-cadas mulleres da defensa dos no-sos dereitos e liberdades, comaMary Wollstonecraft, Olimpia deGouges, Virxinia Woolf…

A obra de Simone de Beauvoiré a obra feminista máis lida domundo, sendo traducida a nume-rosas linguas; as súas primeiras tra-ducións ao castelán fixéronse enAmérica Latina, no Estado Espa-ñol, onde estivo prohibida duran-te o franquismo, non se fixo nin-gunha tradución até 1998, dez anosdespois que en Cataluña (1988). Aprimeira tradución en lingua por-tuguesa fíxose no ano 1970.

Dende esta palestra, queremosfelicitar á editorial Xerais e ás mu-lleres que fixeron posible este tra-ballo, Marga Rodríguez Marcuño(tradutora) e África B. López Sou-to (filósofa), e así mesmo darlles asgrazas pola oportunidade de podergozar desta importantísima obrana nosa lingua. �

51

O segundo sexo en galego

Libros

ESTRELA ViLLAVERDE�

52

Isolina (Lita para o seus achegados) naceu nun ve-rán da posguerra, ala polo ano 1945, na aldea de Cas-tro, na parroquia pontevedresa de Cerdedo, sendo asegunda dos tres fillos que tivo o matrimonio com-posto por Florencio e Ramona.

Con tan só 13 anos deixou a Escola Mixta de Castropara aprender costura, primeiro cunha modista da al-dea, Sara, e despois en Filgueira coa señora Felicitas.

Sendo moi noviña foi a unha romaría na parro-quia de Quirenza e alí coñeceu a un guapo mozo, Pepe, case nove anos maior ca ela e emigrante en Venezuela:

Si, eu entón debía de ter uns 15 anos […], el estaba devacacións […] e era dunha aldea moi cerquiña da miña […].Namorámonos!...

Lita, casou con tan só 17 anos e quedou a vivir nacasa dos seus pais mentres o seu home estaba de emi-grante, daquela un pouco máis preto, en Francia. Unano despois, Pepe atopou traballo na construción nacidade de Basilea e o matrimonio emigrou a Suíza:

Alí comecei a traballar […] primeiro nunha fábrica téx-til, de cintas de veludo […] e despois nunha fábrica de re-postos para televisión […], pero, ao pouquiño quedei em-barazada do meu primeiro fillo […], tiña tan só 19 anos!

O matrimonio, aproveitando as vacacións do Na-dal do ano 1964 viaxou a Galiza:

Eu, estaba xa embarazada de case 5 meses, polo que de-cidimos que quedase en Castro, na casa dos meus pais, ataque nacese o neno […] e foi entón cando visitei por pri-meira vez ao médico!

� ANNA AMORóS i PONS

e o nacemento do seu primeiro fillo

Parir na Galiza rural dos anos sesentaLita

Na súa primeira consulta ao xinecólogo acompa-ñouna —ata a cidade de Pontevedra— o seu marido.Por aquel entón a consulta custoulles xa unhas 200pesetas. Aínda hoxe recorda Lita, con sorpresa e en-tre sorrisos, o diagnóstico do embarazo:

O médico díxome: «pola gordura da barriga debes de es-tar embarazada de máis de cinco meses», mentres me facíaunha exploración coas mans ao redor dela. A continuacióncolleu unha cinta métrica, dasque se usan na costura, e me-diume a barriga […], ao igualcunha modista cando tomamedidas para facer un vesti-do! […] e ao rematar díxome:«polas medidas debes de le-var dous» (pensando nun em-barazo dobre).

Como o médico de Pon-tevedra quedáballe a Litamoi lonxe, visitou ao messeguinte a outro que tiña asúa consulta na parroquia deCerdedo. Este era un médi-co novo, de medicina xeralcoa especialidade de xine-coloxía, e os luns da cada se-mana facía o percorrido po-la súa aldea:

Viña en coche… un [Seat]600 verde! […]. Este médicoconfirmoume de novo que oembarazo era dobre […].Non sei por que o meu mari-do e mais eu acabamos de-ducindo que eran un neno e unha nena! […]. Así que co-mecei a mercar toda a roupa dobre: unha de cor branca eoutra rosa!

E chegou o día. Pasadas as dez da noite, e despoisde máis de seis horas de parto, Lita coa axuda do mé-dico, do seu marido e da súa nai (por aqueles anos oseu pai estaba en Venezuela) paría…

Un neno… levaba só un!, un fermoso neno de máis de5 quilos! […]. Polo grande que era, o médico tivo que cor-tarme dúas veces para que puidera saír! […]. Que mal o pa-sei, crin morrer! […]. Tardei máis dun mes en recuperar-

me do parto e estiven durante moito tempo con antibióti-cos! […]. O médico viña cada día a verme […]. Por todosos seus servizos pagámoslle unhas 1500 pesetas […], eranmoitos cartos entón!...

Uns días despois do nacemento de José Luis, e es-tando Lita de repouso na cama, comezaron as visitasdas veciñas que obsequiaban á nai e ao seu fillo cunspresentes:

A xente viña e tróuxome dendegaliñas ata chocolate e roupa para oneno, moitas cousas de agradecer!

Ao longo de dous anos Litaquedou a vivir co seu neno nacasa dos pais, mentres o seumarido continuaba traballandoen Basilea. Despois emigrou denovo a Suíza, deixando ao ra-paciño cos avós. Pasaron osanos e quedou de novo emba-razada da súa filla Nieves, erao ano 1972:

Vaia diferenza co embarazo e oparto da miña filla! […]. Alí, fixé-ronme controis, analíticas e revisiónsdurante todo o embarazo […]. Re-cordo que rompín augas na casa eindo cara o Hospital de Basilea lle di-cía o meu marido: «corre, corre…que xa ven!» […]. Todo foi tan rápi-do que case estivo a piques de nacerno coche, eu pensei que non chega-bamos ao hospital e viviamos tancerquiña!

Ao cumprir Nieves tres meses de vida, o matri-monio volveu a Galiza:

Tiñamos moitas ganas de ver ao noso fillo e de que a fa-milia coñecese a Nieves! […]. Quedei tres meses na casados meus pais cos meus fillos […], pero, despois volvín aSuíza e tiven que deixar aos dous [nenos] cos avós […].Marchei con moita pena! […], pero había que traballar […],así eran as cousas entón! […].

Lita e Pepe regresaron definitivamente a Galiza noano 1975. �

53

LEMBRANZAS dunha época

Aquí e agora!

Erreakzioa-Reacción, do 10 de xullo ao 21 de setembro de 2008, Sala Rekalde – Bilbao

Novas formas de acción feminista

� CARME NOGUEiRA

54

55

de Azucena Vieites e Estíbaliz Sá-daba, as compoñentes de Erreak-zioa-Reacción. Como elas moi benexplicaron, o fanzine é un elemen-to intermedio entre formalizacióne acción. «As publicacións presén-tanse nesta mostra baixo os pará-metros DIY, faino ti mesma, nunhaintersección entre a edición, a prác-tica artística, os feminismos e o tra-ballo colectivo. Trátase de retomaro espírito DIY do punk estabele-cendo como xenealoxías o pensa-mento feminista e o traballo feitopolas mulleres, desde unha idea docolectivo e do múltiple e interdis-ciplinar na arte».1 Para a súa ela-boración cómpre chegar a un mo-mento de concreción, pero todo o

O pasado verán presentouse nogabinete abstracto da Sala Rekaldea exposición «¡Aquí y ahora! Nue-vas formas de acción feminista».Que a palabra «forma» estea pre-sente no título da exposición nonme parece insignificante. A preo-cupación pola forma fala de que oque se di está inseparabelmenteunido a como se di. Trátase xusta-mente de mostrar unha reflexiónsobre a acción feminista baixo undeterminado formato: o fanzine.

Haberá quen pense que o for-mato está de máis, que se pode fa-lar dos contidos desta mostra senreparar demasiado en como se dis-poñen. Pero para min é algo deci-sivo. Así o sinto tamén co traballo

que pasou en medio, o proceso, érealmente importante. Isto é o quesinto cando vexo o seu traballo,cando lembro todos os númerosda revista que vin desde 1997, quefoi cando eu as coñecín (elas leva-ban traballando máis tempo, des-de 1994). Sentía que Erreakzioapodía mudar de forma, podía serunha vídeo-revista, un despregá-bel, un fanzine cun formato máisou menos convencional ou unhaexposición, como neste caso, peroera sempre un lugar no que póro discurso en acción.

1 Erreakzioa-Reacción, no folletoda exposición.

Esta sempre foi a miña percep-ción do seu traballo e de por que étan importante a forma: non polasúa repetición, senón pola súa con-tinxencia, porque nos fala da ma-terialidade sen a que non é posíbelentender unha idea.

Así funcionou a exposición enRekalde. Azucena e Estíbaliz pedí-ronme que lles axudase cun dispo-sitivo de sala. Cando me pedironesta colaboración, entendín per-fectamente que se me pedía queaquí e agora se convertese niso xus-

consumo e La construcción de imáge-nes/Imágenes de mujeres); o traballoxunto con María José Belbel parao seminario «La repolitización delespacio sexual en las prácticas ar-tísticas contemporáneas», 2004; otraballo de Azucena e María Josécomo coordinadoras de grupos dedebate e lectura do seminario «Larepolitización del espacio sexual enlas prácticas artísticas contempo-ráneas» dirixido por Beatriz Pre-ciado (UNIA, Arteypensamiento,Sevilla, 2002). Igual que o traballo

a WomanHouseProject, o primei-ro programa de Arte feminista aca-démico iniciado en 1971 por JudithChicago e Miriam Shapiro. Tra-ducido por María José Belbel e Beatriz Preciado, grazas aos orza-mentos de Arteleku, este vídeo-en-saio, desde a primeira vez que ovin, actualízame tamén a mesmaidea: que a acción política ten queser iso, acción. Un pensamento,tan lonxano no tempo (os anos se-tenta do século pasado) e tan ac-tualizado pola vixencia que ten tal

56

«As publicacións preséntanse nesta mostra baixoos parámetros DiY, faino ti mesma, nunha

intersección entre a edición, a práctica artística, os feminismos e o traballo colectivo […]»

tamente que sempre foi o seu tra-ballo: un lugar no que poder usare ampliar a discusión dos materiais,da súa revista, dos seus númerosantigos, o seu traballo como orga-nizadoras de seminarios como «Só-lo para tus ojos», Arteleku, Do-nostia, 1997 (na exposición podíasever o vídeo-documentación desteseminario-taller xunto co vídeo-fanzine e dúas breves pezas, Pro-ducciones visuales de la sociedad de

en vídeo que María José Belbel rea-lizou a partir deste seminario e queo documenta, tamén presente naexposición de Rekalde.

Esta mesma forma atópoa enNot for sale de Laura Cottingham,un vídeo ensaio que recompila otraballo, fundamentalmente enforma de performance, de artistasfeministas dos sesenta e setenta enEstados Unidos e que recolle ta-mén outro tipo de prácticas como

discurso posto en acción: a que po-demos seguir facendo e non só como público deste filme. E undispoñer do mesmo como xenea-loxía, inspira ión e material de tra-ballo que o transforma noutra cou-sa. En emoción e enerxía para oque facer.

A estes materiais súmansellesoutros traballos que estiveron, e están, ao redor de Erreakzioa-Reacción. Moitos destes materiais

son publicacións. Como o arqui-vo grrrl zines Network de ElkeZobl (desde o 2001). Non se tratasó dunha recompilación de femzi-nes, senón tamén dunha web naque se posibilita unha conexión en-tre as mozas feministas, lesbianas,queer, transexuais, transxénero, in-tersexuais que len e fan zines.

Y LTTR (NY). Y Prologue (Graz).Y Malmoe (Viena). Y Girls Like Us(Ámsterdam, NY)… unha serie depropostas que serviron para rea-lizar un traballo conxunto que tomou forma de publicación na ex-posición. Con traballos de Cunts-tunt, Iconoclasistas, Mujeres Pú-blicas, Regina, Ladyfest, O.R.G.I.A.,Belcro, Artísimas, Soytomboi, Wi-ki-historias e Pripublikarrak ela-borouse un fanzine que se podíalevar. Un fanzine sen xerarquías,sen índice… algo que tampouco

non me parece aleatorio. Algo queme lembra un idea común can-do é realmente colectivo: aberto,inclusivo, expandido, xeneroso... sobre o que reflexionamos obse-sivamente nas nosas conversas Erreakzioa, María José Belbel e eumesma. Como di María José «poisás veces chámase colectivo ao quenon o é, cando se marca a xerar-quía do papel protagonista e dossecundarios. E hai traballos indi-viduais que funcionan de maneiracoral cun sentir común que non es-tá codificado baixo a convición de-sa palabra máxica que semella exor-cizar o individualismo en tempostan individualistas e fragmentados:o colectivo».

Iso mesmo percibín nas confe-rencias que tiveron lugar o 10 e 11de setembro. Máis que de confe-rencias me gustaría falar de xun-

tanzas, de conversas, porque Car-men Mörsch (directora do IAE –Ins-titute for Art Education– de Zuriche do Departamento de Educaciónde Documenta XII) veu falarnos so-bre o papel do feminismo na edu-cación na arte, pero o que se xeroufoi unha conversa ao redor da súaexperiencia. E Artísimas e Pripu-blikarrak tamén falaron con nós doseu traballo. Igual que Elke Zobl,Wiki-historias e Tomboi compar-tiron os seus proxectos e os seuspuntos de vista.

Ao redor é outra expresión queme semella significativa. É outraforma que me parece que ten o seulugar. Que marca a diferenza. Queactualiza o que foi, que xera algopara o futuro.

Aquí e agora. �

57

Non se trata só dunha recompilación de femzines, senón tamén dunha web na que se posibilita unha conexión

entre as mozas feministas, lesbianas, queer, transexuais, transxénero, intersexuais que len e fan zines

Nome..............................................................................................

Apelidos .........................................................................................

Enderezo ........................................................................................

Localidade ......................................................................................

Código Postal .................................................................................

Desexo subscribirme á Revista Andainaa partir do nº .................................................................................

Prezo: Tarifa normal 15 € ano

Tarifa de apoio 16 € ano

Envío talón. Pago en efectivo

Transferencia bancária á cta. de Andaina (Caixa Galicia CCC: 2091-0377-74-3040003301)

Domiciliación bancaria (cubrir os datos adxuntos e enviar a: Revista Andaina, apdo. 1058 de Santiago)

Data................................................................................................

Bco/Caixa...................................... oficina.....................................

Localidade ......................................................................................

Agradecerei-lles que a partir desta data atendan con cargo a miña conta Nº CCC:

Entidade .........................................................................................

oficina ............................................................................................

Dc ..................................... Nº de conta .........................................

os recibos presentados pola revista Andaina. Atentamente:

Nome..............................................................................................

Apelidos..........................................................................................

Sinatura do/a titular da conta:

BoLEtÍN DE SUBSCRICIóN

PU

BLi

CiD

AD

E

Servicio de Asesoramento das Mulleres� CONCELLERÍA DA MULLER �

Para a atención específica

dos problemas que afectan ás

mulleres o Concello de Santiago

pon a súa disposición o Servicio

de Asesoramento das Mulleres

Para asesorarte nas túas dúbidas

e buscar unha solución ós teus

problemas familiares, laborais,

xurídicos e sociais.

Estamos a túa disposición na Prazada Constitución s/n.

� Horario de atención ó público

Tódolos días de 10 a 14 h.

Teléfono: 981 57 14 61 Concellería da Muller

A CoruñaLibrería CouceiroPraza do Libro, 12

Librería XiadaAvd. de Fisterra, 76-78

Librería LumeRúa Fernando Macias

PontevedraLibrería MichelenaRúa Michelena, 22

Librería PazPeregrina, 29

SantiagoLibrería Couceiro. Rúa do Hórreo, 9

Librería PedreiraRúa do Home Santo, 55

Baba. Área Central

Ártico. Rúa do Vilar, 49

LugoLibrería TramaAvd. da Coruña, 21 (galerías)

OurenseLivraria Torga. Rúa da Paz, 12

PUNtoS DE VENDA

Lola, Amparo e Xulia Touza Domínguez represen-tan a milleiros de anónimas mulleres galegas que condiscreción e xeneroso desinterese souberon axudar aquen precisou agocharse e fuxir clandestinamente doseu país en tempo de guerra.

As tres axudaron con valentía e durante anos a unnúmero indeterminado de persoas, entre elas moitasxudías e xudeus escapados do horror do nazismodurante os anos máis duros da Segunda Guerra Mun-dial. Chegaban en tren a Ribadavia desde Medina delCampo, vía Monforte. Por escuros e secretos cami-ños, as comprometidas irmás Touza souberon facerque alcanzasen as seguras terras portuguesas. Nosanos corenta estiveron no cárcere.Tres mulleres con carácter, que permaneceron sol-teiras e viviron sempre xuntas na pequena vilaourensá que as vira nacer. Alí gobernaban unhapequena cantina instalada nun quiosco ao lado daestación de ferrocarril da capital do Ribeiro. O nego-cio permitíalles recibir e atender as primeiras necesi-dades dos acabados de chegar. Algúns dos fuxidospasaron días agochados na casa familiar que as irmásposuían no número 2 da rúa do xuíz Viñas. Desde alíescapaban ao país veciño coa axuda doutros dousparticipantes nesta clandestina rede de auxilio, erano taxista Xavier Míguez O Calavera e o condutor duncoche de punto chamado Xosé Rocha Freixedo.Lola, Amparo e Xulia contaban ademais coa axudade Ricardo Pérez Parada, toneleiro de profesión queestivera emigrado nos Estados Unidos e lles facíade tradutor.O 26 de xuño de 1966 faleceu a maior das irmás, Lola,sufriu un ataque ao corazón na cantina da estación.Quince anos despois, o 6 de febreiro de 1981, tocou-lle a quenda a Amparo e ao pouco, o 6 de xuño de1983, acompañounas Xulia.As chamadas Schindler galegas recibiron o pasado 7 desetembro unha homenaxe póstuma en Ribadavia. Noacto, organizado pola Red Sefardí de España e polocentro de Estudos Medievais de Ribadavia, solicitousea declaración das tres irmás como Xustas das Nacións,máximo recoñecemento do estado israelí a persoasque axudaron aos xudeus durante o Holocausto.

Para saber máis:PATIÑO, Antón: Memoria de ferro, Vigo, A Nosa Terra, 2005

(os capítulos: «Lola, Amparo e Xulia, as de Ribadavia»,pp. 153-156, e «O toneleiro evanxelista», pp. 157-159).

http://www.laopinioncoruna.es/estaticos/domingo/20080921/domingo.html

http://www.elpais.com/articulo/Galicia/busca/judio/muerto/elpepiautgal/20081004elpgal_19/Tes/

As irmás Touza Domínguez