Transoksanija je zadobila reputaciju centra islamske uenosti
lanci
Kako je hanefijski mezheb doao u
Bosnu................................7
Islamski reformizam u Bosni i Hercegovini u 20.
vijeku.........21
Izuavanje fikha na pragu 21. vijeka - uporedna
perspektiva......33
Islamske studije na pragu 21. vijeka: naslijee prolosti
i izazovi
budunosti................................................................47
Koncept graanstva u savremenoj islamskoj pravnoj
misli......69
O institucionalizaciji islama u zemljama Evropske
unije.........91
Muslimani Balkana na pragu 21.
vijeka................................109
Eseji
ta je to islamska tradicija
bonjaka?..................................121
ta su to zahtjevi
vremena?................................................133
Razumijevanje erijata u djelima Husein-ef.
oze.................139
Prof. dr Hamdija emerli o vjerskom jedinstvu
muslimana
(hilafetu)............................................................145
Ouvanje bosanske muslimanske
prakse...............................149
Disolucija SFRJ i njene posljedice za Islamsku
zajednicu......155
Poricanje genocida proglasiti krivinim
djelom.....................165
Sjeanje na Lava od
Plevne................................................173
Vrijeme
deklaracija...............................................................181
Ugovori drave i vjerskih zajednica - porijeklo,
priroda i
funkcija..................................................................187
Kako se razvila ideja slobode religije na
Zapadu....................195
Transoksanija je zadobila reputaciju centra islamske uenosti
tokom 3/9 i 4/10 vijeka. U to doba u Abasijskom hilafetu
poinje proces slabljenja centralne vlasti i izrastanja
lokalnih
elita. Istoni dijelovi Hilafeta, udaljeni od
teorijsko-ideolokih
sporenja u prijestonici, postaju centri ive intelektualne i
misijske
aktivnosti. Posebno povoljni uslovi za razvoj islamskih
nauka bili su ostvareni u Transoksaniji u vrijeme dinastije
Samanija
(261/874 - 390/999).12 Ve u 5/11 vijeku
ranija jednakost izmeu termina erdu-irk (Zemlja mnogobotva)
i erdut-turk (Zemlja Turaka) nije vie bila tana. Turska
plemena primila su islam i hanefijski mezheb zahvaljujui
alimima i sufijama kao to je bio Ebu Imran es-Semerkandi, za
koga se kae da je preveo u islam 50.000 Turaka.
Turska dinastija Selduka (430/1038 -
552/1157) uspostavlja vlast nad Transoksanijom, Horasanom
i najveim dijelom Irana i Iraka te postaje protektor
abasijskih
halifa u Bagdadu. Respektujui svoje prve uitelje u vjeri
islamu,
Selduci daju punu podrku Ehl-i sunetu i hanefijskom
mezhebu a transoksansku ulemu postavljaju na poloaje muftija
i kadija na svojim teritorijama. Tokom 5/11, 6/12 i 7/13
vijeka najpoznatiji pisci hanefijskog mezheba bili su iz
Transoksanije.
14 Ove historijske okolnosti objanjavaju prisustvo
velikog broja uleme s onu stranu rijeke Amu Darje u silsili
Hasana Kjafije Pruaka.
Osmanlijska drava
poinje slijediti strategiju teritorijalnog irenja na raun
nemuslimanskih teritorija izbjegavajui na taj nain
meumuslimanske
sukobe karakteristine za brojne ranije muslimanske
lokalne i regionalne dinastije. Osmanlije postepeno
zauzimaju
Malu Aziju i prelaze na evropsko kopno.
Mladi muslimani poinju odlaziti na studije u novi nauni
centar islama. Jedan od tih mladia - pripadnik tree
generacije
muslimana u Bosni - Hasan Kafi iz Prusca postat e
karika u lancu prenoenja islamskog znanja (
ZAKLJUAK
Historijsko-geografska analiza silsile Hasana Kafije Pruaka
indicira sljedei pravac prenosa islamskog znanja u
interpretaciji
hanefijske pravne kole iz Arabije (1/6 vijek) do
Bosne (10/16 vijek): Hidaz - Irak - Transoksanija - Kairo -
Halep - Anadolija - Istanbul - Bosna.
18 Niz uenjaka do posljednjeg Poslanika, u Hasan Kafija
Pruak:
ISLAMSKI REFORMIZAM U BOSNI I
HERCEGOVINI U 20. VIJEKU
Ova tradicija je prihvatala definitivno
razlikovanje izmeu erijatskih ili tradicionalnih disciplina
(alulum
al-naqliyya) i racionalnih disciplina (al-ulum al-aqliyya) u
korpusu islamskog znanja i potiskivanje ovih posljednjih iz
nastavnih
planova tradicionalnih islamskih obrazovanih ustanova
(medresa). Prema tom shvatanju islamske nauke bile su
svedene
na tradicionalne nauke.
Racionalne discipline su se mogle ouvati samo u dijelovima
u kojima su bile ukljuene u okvire dijalektike teologije
(kalam), formalne logike (mantiq) ili metodologije prava
(usul
al-fiqh). Prirodne nauke su izuavane na osnovu knjiga
nastalih
u zlatno doba muslimanske civilizacije, djela koja su u
svoje doba bila vrhunac naunog dometa u matematici, fizici,
hemiji, medicini i sl., ali koja je nauni napredak u
modernoj
Evropi postisnuo u historijska poglavlja naunog razvoja.
Historija islamskog reformistikog pokreta u svijetu se
obino dijeli u tri perioda.19 Prvi period je herojsko doba
i obuhvata period druge polovine 19. vijeka, odnosno doba
Demaluddina Afganija (1838/39-1897), Muhammeda Abduhua
(1849-1905) i Abdurrahmana el-Kevakibije (u.1902),
koji su postavili temelje reforme. Ovi autori su se
koncentrisali
uglavnom na socijalni, politiki i kulturni aspekat
unapreenja
stanja muslimanskog svijeta, dok se Muhammed Abduhu
bavio i teolokim i pravnim pitanjima.
Drugi period obuhvata vrijeme izmeu 1905. (smrt Muhammeda
Abduhua) do 1950-tih. To je doba kada je razvijen
doktrinarni sistem islamskog reformizma u emu su na
Bliskom istoku posebno imali ulogu Reid Rida i Ben Badis.
Glavne ideje reformizma su razraene i irene putem
publikacija
kao to su: al-Manar, al-ihab, Madjallat al-ubban almuslimin,
al-Risala, al-Madjalla al-Zaytuniyya itd.
Meu reformistikim autorima ovog doba u Bosni i Hercegovini
su bili posebno uticajni oni iz Egipta i Osmanlijske Drave.
U Egiptu su bili najpoznatiji duhovni sinovi Muhammeda
Abduhua:
U Osmanlijskoj dravi, koja je nesumnjivo sve do kraja
svoga postojanja predstavljala kulturni centar muslimanskog
svijeta, ideje islamskog reformizma dobile su posebnu
privlanost
jo od uvoenja tanzimata
Glavne ideje islamskog reformizma formulisane u ovo
doba bile su: povratak (rudju) osnovnim izvorima islamskog
uenja, kritika teorije taklida, afirmisanje idtihada,
kompatibilnost
islama sa modernom naukom i tehnologijom, prihvatanje
ideje napretka (terakki), kritika uenja o predestinaciji
u teologiji (djabr) te uenja i prakse brojnih dervikih
redova
koji su ocijenjeni kao prepreka zainteresovanosti muslimana
za ostvarivanje islama u drutvenoj historiji.
Reformisti nisu sainjavali homogenizovan blok pa su neke
grupe ili pojedinci naglaavali odreene ideje vie nego
ostale.
U tom smislu, meu reformistima su se mogle uoiti tri grupe:
(1) oni koji su naginjali prema ortodoksnom tipu reformizma
(selefi) i zalagali se za reformu muslimanskih drutava prema
normativnom modelu iskustva prve tri generacije muslimana,
(2) svjetovni modernisti, koji su nastojali izvriti
reinterpretaciju
Islama oslanjajui se na modernost kao kriterij valjanosti i
odrivosti islamskih institucija naglaavajui liberalni duh
islama
kao stalni princip a relativizirajui njegove norme i
ustanove
i (3) vjerski modernisti, koji su se zalagali sa unutranju
rekonstrukciju islamske vjerske misli, njeno dinamiziranje i
na
tom osnovu utemeljnu reformu muslimanskih drutava.
Trei period u historiji reformistikog pokreta traje od
1950-tih do danas i karakterie ga na Bliskom istoku gubitak
atraktivnosti ideja islamskog reformizma, povlaenje pred
radikalnijim
filozofskim pogledima i svjetovnim ideologijama
(nacionalizam, socijalizam, marksizam i sl.). Meu razlozima
ovakvog razvoja u literaturi se navodi: nesposobnost
reformista
da razviju zaokruenu i koherentnu teoriju i metodologiju
promjene, gubljenje entuzijazma meu reformistiki
orijentisanim
uenjacima, njihovo povezivanje sa vlau te pojava
novog tipa drutvene elite u muslimanskim zemljama i
atraktivnih
svjetovnih ideologija porijeklom iz Evrope.21
Od 1970-tih situacija se radikalno mijenja. Neuspjesi
svjetovnih
ideologija ne samo u razvojnim drutvenim projektima nego
i u ouvanju samog integriteta pojednih muslimanskih zemalja
dovode do razoarenja masa i povratka vjerskim inspiracijama.
Trei period u historiji reformistikog pokreta traje od
1950-tih do danas i karakterie ga na Bliskom istoku gubitak
atraktivnosti ideja islamskog reformizma, povlaenje pred
radikalnijim
filozofskim pogledima i svjetovnim ideologijama
(nacionalizam, socijalizam, marksizam i sl.). Meu razlozima
ovakvog razvoja u literaturi se navodi: nesposobnost
reformista
da razviju zaokruenu i koherentnu teoriju i metodologiju
promjene, gubljenje entuzijazma meu reformistiki
orijentisanim
uenjacima, njihovo povezivanje sa vlau te pojava
novog tipa drutvene elite u muslimanskim zemljama i
atraktivnih
svjetovnih ideologija porijeklom iz Evrope.21
Od 1970-tih situacija se radikalno mijenja. Neuspjesi
svjetovnih
ideologija ne samo u razvojnim drutvenim projektima nego
i u ouvanju samog integriteta pojednih muslimanskih zemalja
dovode do razoarenja masa i povratka vjerskim inspiracijama.
Bosna i Hercegovina je iskusila dva projekta modernizacije:
osmanlijski i austrougarski.
Austrougarski projekt modernizacije doveo je do drutvenih
i kulturnih promjena koje su bile bez presedana u historiji
Bonjaka kao naroda i Bosne i Hercegovine kao zemlje:
industrijalizacija,
urbanizacija, nove dravno-pravne, finansijske,
obrazovne i kulturne ustanove. Ove promjene osigurale su
neophodno
drutveno okruenje i uslove za pojavu i irenje ideja
islamskog reformizma.Slino historiji islamskog reformizma u
centralnim muslimanskim
zemljama ovaj pokret je i u Bosni i Hercegovini
proao kroz tri perioda.23
Za nau temu, posebno znaajna je bila pojaana izdavaka
djelatnost. Do 1990-tih izdavanje islamskih publikacija
vreno
je gotovo iskljuivo u okviru Islamske zajednice. Sistematska
analiza sadraja prevedenih tekstova i djela koja su u ovo
vrijeme
objavljeni do sada nije izvrena, ali bi se moglo
preliminarno
rei da se bonjaka javnost preko publikacija Islamske
zajednice poinje upoznavati sa irokim spektrom razumijevanja
islama: od tradicionalnih, reformistikih, modernistikih,
revivalistikih, orijentalistikih itd. Izbor tekstova bio je
najee
odreen linim interesom i preferencama prevodilaca ili
urednika publikacija.
Jedan dio bonjakih studenata obrazovanih na univerzitetima
Arabijskog poluostrva vratio se u BiH sa ovakvim
pogledima na islam i uvjerenjem da historija pravog islama
u ovoj zemlji poinje s njihovim povratkom sa studija u
domovinu.
Ova orijentacija ojaana je tokom rata djelovanjem
vie faktora. Ova orijentacija ojaana je tokom rata
djelovanjem
vie faktora. Prvo, teko stradanje bonjakog naroda izloe-
Fikret Kari Islamske teme
32
nog genocidu dovelo je do razoarenja u institucije i
mehanizme
modernog svijeta. Takva situacija bila je pogodna da
kod dijela Bonjaka pospjei orijentaciju naglaavanja onoga
to se razumijeva kao islamska autentinost. Drugo, strane
muslimanske humanitarne organizacije bavile su se u jednom
periodu misijskim radom (dawa) usmjerenim ka ispravljanju
pogrenih vjerovanja i prakse muslimana u BiH. Kod dijela
bonjake omladine, posebno one koja nije dobila znanje o
vjeri u ustanovama Islamske zajednice, moglo se razviti
uvjerenje
da im se na ovaj nain daje znanje o istinskom islamu
od strane onih koji su dolazaili iz kolijevke islama ili tamo
studirali.
Tree, neke ustanove Islamske zajednice ili vjerski slubenici
nisu posjedovali dovoljno kompetentnosti, kreativnosti
i imaginacije da uspostave kontakte i zadovolje narastajue
potrebe svojih demata.
IZUAVANJE FIKHA NA PRAGU 21. VIJEKA
- UPOREDNA PERSPEKTIVA
UVOD
Metodoloki pristupi islamskim
studijama ukljuuju prezentiranje islama kao religije,
civilizacije
i svjetonazora. Institucionalni okvir u kojima se islam
izuava
u muslimanskom svijetu obuhvataju tradicionalne centre
islamskog znanja, modernizovane muslimanske univerzitete i
islamske univerzitete novog tipa koji imaju za cilj
ostvarenje
specifine misije. Na Zapadu se islam izuava pod okriljem
metodologije i institucija Orijentalnih studija, Studija
religije,
i Regionalnih studija.26
Definisan
kao nauka o totalitetu ljudskih prava i dunosti (marifat
al-nafs ma laha wa ma alayha), fikh je bio i ostaje
disciplina
26 Vidi: Approaches to Islam in Religious Studies, ed. Richard
C. Martin
(Tuscon: University of Arizona Press, 1985).
Fikret Kari Islamske teme
34
koja se bavi praktinim aspektom erijata i koja na taj nain
obuhvata najiri spektar ljudske prakse zapoinjui sa
tjelesnom
istoom a zavravajui se sa meunarodnim odnosima.
U tom smislu moe se rei da je stanje u nauci fikha u
najuoj vezi sa drutvenom stvarnou muslimana.
1. izuavanje fikha u okviru programa za obrazovanje uleme
(imami i muftije),
2. izuavanje fikha u okviru programa za obrazovanje
erijatskih
sudija,
3. izuavanje fikha u okviru programa za uporedno izuavanje
prava na Zapadu,
4. izuavanje fikha u okviru programa optih islamskih studija
na Zapadu.
To su: tekstualne
studije, dogmatiko-normativni pregledi, historijske i
komparativne studije.
Tekstualne studije oznaavaju izuavanje izvora fikha
(Kuran i hadis) i poznatih pravnikih djela koje ine dio
islamskog kulturnog naslijea. Glavni cilj ovog metoda jeste
da se razumije tekst i materija na koju se on odnosi. Koriste
se
tehnike filolokog i logikog tumaenja.
Osnovno pitanje je da li e se imati fakultetski program
islamskih nauka opteg smjera ili sa odgovarajuim
specijalizacijama.
Ovdje se ne misli na razlikovanje teoloko-pravnog
smjera i pedagokog smjera koji ve postoji na Fakultetu
islamskih
nauka u Sarajevu. Mislimo prvenstveno na potencijalne
specijalizacije unutar teoloko-pravnog smjera.
ISLAMSKE STUDIJE
NA PRAGU 21. VIJEKA: NASLIJEE PROLOSTI
I IZAZOVI BUDUNOSTI
NASLIJEE PROLOSTI: DUALITET ZNANJA
I TRADICIJA MEDRESA Osnovni metod pouavanja bio je itanje
(qiraah) odgovarajueg
udbenika od strane nastavnika. Oekivalo se da
nastavnik govori tekst napamet u skladu sa pravilom znanje
je u prsima ljudi a ne u napisanim redovima (Al-ilm fi sudur
la fi sutur).
Drugi metod pouavanja bio je diktiranje (imla) i pravljene
biljeaka (taliqah).
UTICAJ MODERNOG DOBA
Reforma tradicionalnih islamskih univerziteta:
primjer Al-Azhara
Otvaranje modernih univerziteta: primjer Daru-l-fununa u
Istanbulu
Razvoj studija religije i islamskih studija na Zapadu
Uspostavljanje novih islamskih univerziteta: primjer
Meunarodnog
islamskog univerziteta u Maleziji
GLAVNI METODOLOKI PRISTUPI IZUAVANJU
ISLAMA NA MUSLIMANSKIM UNIVERZITETIMA
TOKOM 20. VIJEKA
KONCEPT GRAANSTVA U SAVREMENOJ
ISLAMSKOJ PRAVNOJ MISLI
Je li njihov identitet odreen religijskim pripadanjem ili
teritorijalnim vezama? Drugim rijeima, jesu li nemuslimani
i dalje zimije (dhimmi) teorijske islamske drave ili graani
historijskih muslimanskih nacionalnih drava?
GRAANSTVO - EGALITARNI I
SVEOBUHVATNI STATUS
Status graanina se zadobiva na jedan
od dva naina: putem roditelja (ius sanguinis) i putem mjesta
roenja (ius soli). neovisno o njihovoj religijskoj pripadnosti,
muslimanski religijsko-
pravni jezik nastavlja da koristi stare termine kao to su
ehlu-z-zimme /ahl al-dhimma i opozite kao to su muslimani
(muslimun) i nemuslimani (gajr-u-l-muslimin /ghayr
al-muslimin).
Pri tome je termin ehlu-z-zimme ili zimmi najee
koritena oznaka za nemuslimane u religijsko-pravnom
diskursu.
IZAZOV HISTORIJSKIM KATEGORIJAMA
The Right to Nationality
Status of Non-Muslim Citizens in a Muslim Nation (Islamic
Foundation of America, 1990.).
ZAKLJUAK
Pitanje graanstva je vano ne samo za status nemuslimana
u islamskoj pravnoj teoriji i muslimanskoj praksi nego i za
status samih muslimana u muslimanskim zemljama. Naime,
istinsko pitanje je da li e stanovnici muslimanskih zemalja
poeti da budu tretirani kao linosti sa putpuno priznatim,
definisanim i zatienim pravima i slobodama vis-a-vis vlada
ili e nastaviti da budu tretirani kao podanici preteno
autoritarnih
reima?
Afirmacija graanstva i svega onog to ovaj koncept
podrazumijeva
je jedanko vana za muslimane kao i za nemuslimane.
Budunost obje ove grupe moe biti jednako ugroena ouvanjem
historijskih kategorija, percepcija i modela. Svi stanovnici
muslimanskih zemalja mogu imati koristi od rekonstrukcije
islamske pravne i politike misli i od projekta civilnog
drutva,
gdje e islamska kultura imati ulogu zajednike kulture svih
osoba koje ive na preteno muslimanskim teritorijama.
Koncept graanstva je ve postao elementom pravnih sistema
veine muslimanskih zemalja. To je razvoj koji je posljedica
modernizacije muslimanskih zemalja i recepcije evropskih
pra-
lanci
87
va, posebno u javno-pravnoj sferi. Meutim islamska pravna
teorija
nije slijedila ovaj razvoj i nastavlja da koristi
predmoderne
kategorije. Naprimjer, ak nekoliko savremenih pokuaja da se
formulie islamska ema ljudskih prava, kao to su Univerzalna
islamska deklaracija o ljudskim pravima (1981.), Kairska
deklaracija
o ljudskim pravima u islamu (1990.), kao i raniji Nacrt
islamskog ustava koji je pripremio Univerzitet Al-Azhar
(1979.),
propustili su da adresiraju pitanje graanstva kao egalitarnog
i
sveobuhvatnog statusa stanovnika muslimanskih zemalja te su
se, umjesto toga, opredijelili za predmoderna rjeenja.86
ak i u muslimanskoj predmodernoj pravnoj misli su se
mogle nai kategorije, kao to je reijje, koje su se jednako
odnosile
na sve stanovnike muslimanskih zemalja bez obzira na
njihovu religijsku pripadnost.
Ovaj fenomen mogao je pruiti argument, za one koji uvoenje
novina opravdavaju precedentima iz prolosti, za prihvatanje
inkluzivnih kategorija kao to je graanstvo. Osim toga,
drugi vaniji teorijski i historijski razlozi podravaju
uvoenje
kategorije graanstva u islamski kontekst.
Graanstvo je, kao to smo vidjeli, apstraktna veza koja
povezuje pojedinca i dravu. Za postojanje takve veze treba
da budu ispunjena tri uslova: da postoji apstraktni koncept
drave, da se definiu lojalnosti i prava i da se ogranii
vlast
vladara. Postavlja se pitanje: da li ovi elementi postoje u
islamskoj
pravnoj teoriji?
Prvo, to se tie apstraktnog koncepta drave moe se rei
da je takav koncept u islamskom vokabularu izraen terminom
devlet/ dawla.87 Ova rije ima znaenja vladavine, dinastije i
86 Ann Elizabeth Mayer, Islam and Human Rights (Boulder and
San
Francisco: Westview Press, 1995), 138-139.
87 See Bernard Lewis, op.cit., 35-42.
Fikret Kari Islamske teme
88
drave. Ostali termini kao to su imamet/ imama,
hilafet/khilafa,
medina/madina, sahibu-l-emr/sahib al-amr, vilajet/wilaya,
sultan, hukumet/hukuma, odnose se na dravu, vlast, prirodu
vlasti i vrenje vlasti.
U klasinoj muslimanskoj pravnoj teoriji od pojedinaca i
grupa se trailo da daju izjavu lojalnosti (baya) vladaru, to
je bilo indikator postojanja personalnih veza koja su drala
zajednicu na okupu. Meutim od 19. vijeka muslimanski autori
poinju da prave razliku izmeu drave (devlet) i vlade
(hukumet), rezerviui ovu prvu rije da oznai apstraktni
koncept drave a drugi da oznai grupu ljudi koja vri dravnu
vlast. Savremeni islamski politiki diskurs, i pored nekih
nedosljednosti, potvruje ovo razlikovanje.
to se tie definisanja vjernosti i prava, prolo stoljee bilo
je svjedokom razliitih muslimanskih pokuaja da se izvri
vie ili manje uspjena kodifikacija takvih prava. Vaan
nedostatak
ovih pokuaja bilo je nepriznavanje politike realnosti
muslimanskog svijeta 20. vijeka. Ovaj svijet podijeljen je u
vie od 50 nacionalnih drava, ali i pored toga muslimanski
pravnici nastavljaju da ga tretiraju kao jednu cjelinu -
svijet
islama (daru-l-islam). Dosljedno tome, svi muslimani bez
obzira na njihovu etniku i nacionalnu pripadnost tretiraju
se kao stanovnici imaginarnog daru-l-islama. U praksi,
meutim, ni jedan musliman nije dobio automatsko dravljanstvo
muslimanskih zemalja koje nisu njegova matina
drava. tavie, pravna fikcija daru-l-islama nastavlja da
egzistira
uprkos injenici da ak i mogunost pojedinca da obavi
had, jedan od pet stubova islama, i boravi u Svetoj zemlji,
koja je nominalno pod autoritetom erijata, odreena njegovim
dravljanstvom.
Krajnje je vrijeme da muslimanski uenjaci rijee problem
nesaglasnosti injenica i ideja.
lanci
89
Konano, trei elemenat ogranienje vlasti vladara postoji
u muslimanskoj pravnoj teoriji. Poznat je princip da je
vlast vladara ograniena erijatom. Meutim precizna pravila
ogranienja i proceduralni mehanizam putem koga ova pravila
funkcioniu nisu elaborisani. Vano pitanje u ovom kompleksu
jeste pitanje suvereniteta. Kome pripada suverenitet
(hakimiyya)
u islamskoj dravi? Rei da suverenitet pripada Bogu
bilo bi pojednostavljenje i svoenje apsolutne Boije vlasti
nad
univerzumom na jedan ogranieni komad teritorija. ak i u
tom sluaju javlja se novo pitanje: ko vri suverenitet u
Boije
ime? Da li je mogue da odreenu grupu ljudi smatramo
za iskljuive predstavnike Boije volje i da zaboravimo
interes
kao vaan faktor koji pokree sve uesnike na politikoj sceni?
Odgovori na ova pitanja ponueni od strane savremenih
islamista nisu zadovoljavajui.88 Uloga pojedinaca u vrenju
suvereniteta - injenica koja pojedince ini graanima - nije
adekvatno adresirana. Ovaj segment islamske pravne teorije
zahtijeva daljnji razvoj. Takav razvoj mogao bi, uz ostale
ve
postojee uslove, da konano otvori vrata konceptu graanstva
u islamski religijsko-pravni diskurs.
O INSTITUCIONALIZACIJI ISLAMA
U ZEMLJAMA EVROPSKE UNIJE
Prema procjenama u zemljama lanicama Evropske unije
(EU) ivi 14.400.000 muslimana89 (www.islamicpopulation.
com). 15. vijeku.U pogledu strukture, muslimanske zajednice
Evropske
unije su heterogene i njih ine imigranti, njihovi potomci
- pripadnici druge i tree generacije - koji sa zemljama
porijekla
svojih roditelja imaju samo simbolike veze i, konano,
evropski
prelaznici na islam. U pogledu stepena i forme
institucionalnog
vjerskog organizovanja, za razliku od muslimana Balkana,
koji
imaju svoje vjerske ustanove oblikovane pod uticajem
osmanskog
modela institucionalizacije islama i postosmanskog razvoja
u balkanskim nacionalnim dravama, muslimani u zemljama
EU polahko se kreu putem institucionalizacije od lokalnog,
prema nacionalnom a potencijalno i transnacionalnom nivou.
Ovim posljednjim fenomenom bavimo se u ovom tekstu.
TA JE INSTITUCIONALIZACIJA ISLAMA?
INSTITUCIONALNI STATUS ISLAMA
U ZEMLJAMA EU
Naprimjer, evropske drave koje slijede sistem kooperacije
drave i religije, kao to su Belgija, Italija, panija,
ohrabrivale
su institucionalizovanje islama. U zemljama koje slijede
sistem
dravne religije, kao to su Ujedinjeno Kraljevstvo, Danska,
Grka, priznavanje islama je ilo sporije ili ide sporije zbog
otpora elemenata vladajue religije. Interesantno je
spomenuti
da u nekim sluajevima, kao to je Ujedinjeno Kraljevstvo,
muslimani nisu traili ukidanje sistema dravne religije ve
proirenja privilegija dravne religije na islam. Muslimanski
predstavnici nisu u tim sluajevima optirali za sistem
odvajanja
koji omoguava isti tretman svih religija.
Austrija je 1979. priznala Islamsku vjersku zajednicu kao
javnu korporaciju na osnovu zakona iz 1912., koji je
prvobitno
bio namijenjen regulisanju poloaja muslimana u BiH,
Hrvatskoj i Sloveniji.95 U ovoj zemlji danas ivi 338 988
muslimana
koji ine 4,2 % stanovnitva. Na elu Islamske vjerske
zajednice je muftija. Vjeronauka postoji u javnim kolama a
vjerouitelji su plaeni od strane drave. Austrija je osnovala
i Islamsku pedagoku akademiju u Beu, koja se finansira
dravnim
sredstvima.
Ovakva udruenja se smatraju javno
korisnim i mogu dobivati pomo iz javnih fondova. Muslimani
u Francuskoj imaju oko 1560 ovakvih udruenja. Druga
udruenja su ona koja imaju iskljuivo religijski cilj i ne
mogu
primati pomo iz javnih fondova.
U Njemakoj ivi 3 miliona muslimana, to ini 3,5%
ukupnog stanovnitva. Veina muslimana je turskog porijekla
(2,2 miliona).
Vjeronauka u javnim kolama je garantovana saveznim
ustavom, ali je nedostatak adekvatnog muslimanskog partnera
za razvoj programa vjeronauke i imenovanje vjerouitelja
sprijeio praktino provoenje ove garancije. To je ostvareno
jedino u pogledu muslimana turskog porijekla - u ime kojih
je
nastupila turska drava - i to kao dijela nastave na
maternjem
jeziku, zajedno sa ostalim nacionalnim predmetima.
Muftije postavlja dravna vlast, oni
imaju status dravnih slubenika i njihove odluke su izvrne.
Graanski sudovi mogu samo kontrolisati da li je muftijina
odluka donijeta u granicama njegove nadlenosti bez ulaenja
u meritum stvari.
Prema procjenama iz 2003. u Italiji ivi oko 1 milion
muslimana
od kojih je oko 10 000 novih prelaznika u islam.
U Ujedinjenom Kraljevstvu je prema popisu iz 2001. ivjelo
oko 1,591 milion muslimana.
Prema procjenama iz 2002., u Holandiji ivi oko 700 000
muslimana.
Trenutno se
procjenjuje da u vedskoj ivi izmeu 270 000 i 350 000
muslimana.
Postoje tri nacionalne krovne muslimanske organizacije
koje pomae drava. To su Ujedinjene islamske zajednice
u vedskoj (FIFS), Ujedinjene muslimanske zajednice vedske
(SMuF) i Unija islamskih centara kulture (IKUS). Iz ovog kratkog
pregleda moe se zakljuiti da institucionalni
status islama nije jedinstveno rijeen na nivou EU, ve je
to izvreno u okvirima nacionalnih zakonodavstava
zemaljalanica.
U tom procesu svaka drava se rukovodila vlastitim
historijskim, pravnim i politikim razlozima. Konano, ovaj
proces davanja institucionalnog statusa islamu bio je
rezultat
volje drava u pitanju i izvren je bez postojanja nekih
vanjskih
obaveza da se to uradi.
FORMIRANJE ISLAMSKIH INSTITUCIJA
I ORGANIZACIJA
U zemljama EU postoje ovi nivoi institucija - lokalni,
regionalni,
nacionalni (u smislu dravni) i transnacionalni (nivo
EU). U ovom okviru odvija se proces formiranja islamskih
institucija.106
(turski,
marokanski, pakistanski, bangladeki, indijski, albanski,
bonjaki itd.). Etniki princip odreuje najveim dijelom i
identitet muslimana u EU.
INSTITUCIONALIZACIJA ISLAMA I
ISLAMSKE ZAJEDNICE U BIH MUSLIMANI BALKANA
NA PRAGU 21. VIJEKA
MUSLIMANI BALKANA -
REGIONALNI IDENTITET
Muslimani Balkana su konglomerat razliitih etnikih
grupa koji ukljuuje Albance ilirskog porijekla, slavenske
Bonjake i Pomake, potomke turskih naseljenika iz Anadolije,
erkeze, Tatare, Rome i druge. Oni su veinom sunijski
muslimani (izuzev Bektaija u Albaniji), sljedbenici
hanefijske
kole u islamskom pravu i maturidijske kole u islamskoj
teologiji. Muslimani Balkana pripadaju osmanlijsko-turskoj
kulturnoj zoni muslimanskog svijeta, koju karakterie uticaj
turskog jezika i obiaja (nonja, kuhinja, naselja, ivotni stil)
i
osmanlijska politika kultura (koncepti drave, drutva, prava
i obaveze).110
Muslimansko prisustvo na Balkanu datira, u najmanju
ruku, od 11. vijeka, kako to svjedoi Yaqut al-Hamawi i Abu
DVADESETI VIJEK U HISTORIJI MUSLIMANA
BALKANA: RATOVI, SEOBE, TERITORIJALNI I
DEMOGRAFSKI GUBICI
Cijepanje teritorije dovelo je do promjene identiteta
regiona
Balkana i statusa muslimana. Ovaj region bio je poznat u
Osmanlijsko doba pod imenom Rumeli ili Awrupa-i Osmani
(Osmanlijska Evropa). Evropski pisci tokom veeg dijela 19.
vijeka
nazivali su ovaj region Evropska Turska, Turska u Evropi,
Bliski istok, Evropski Levant itd.113 Nakon Berlinskog
kongresa 1878. termini Balkansko poluostrvo ili Balkan
zamijenili
su izvedenice koje su indicirale osmanlijsko prisustvo u
regionu. Vrlo brzo, u urnalistikoj upotrebi termin Balkan
zadobio je znaenje polurazvijenog, polukolonijalnog,
polucivilizovanog,
i poluorijentalnog svijeta.114 Taj svijet je vien kao
region stalno u poziciji izmeu (izmeu Istonog i Zapadnog
kranstva, izmeu Pax Christiana i Dar al-Islam, izmeu
slobodnog svijeta i svijeta iza gvozdene zavjese). Negativne
percepcije osmanlijskog naslijea na Balkanu od strane
nemuslimanskih
autora bila su glavni faktor koji je dao negativne
konotacije
terminu Balkan i njegovim izvedenicama. Pojavio se novi
fenomen
- balkanska muslimanska dijaspora u zapadnoj hemisferi.
Nove veze, izazovi i problemi koji je ovaj razvoj donio,
ekaju
ozbiljno istraivanje i ocjenu.
DISKONTINUITET I FRAGMENTACIJA
SVIJESTI MUSLIMANA BALKANA
IZAZOVI 21. VIJEKA
Takoe se pokazalo da muslimani, posebno
njihovi intelektualci, nisu bili u stanju da identifikuju,
dekodiraju i dekonstruiu izvore antimuslimanskih ideologija
- mitove kao to je Kosovski boj ili samoidentifikaciju
nekoliko
balkanskih drava kao predzia kranstva (antemurale
christianitatis), odnosno odbrane Evrope od muslimanske
opasnosti.
Muslimani Balkana doli su u kontakt sa evropskom modernou
na dva naina. Prvi dodir bio je u vrijeme osmanlijskog
projekta modernizacije, poznatog kao Tanzimat (1839.-1876.),
koji je bio inspirisan evropskom modernou. Tada su dvije
osmanlijske provincije na Balkanu - Dunavska i Bosna - bile
izabrane kao eksperimentalno podruje za uvoenje provincijske
administracije francuskog porijekla, modernizacije
obrazovanja,
komunikacija, uvoenja tampe i opte modernizacije
drutva. Drugi i mnogo dugotrajniji kontakt zapoeo je nakon
odstupanja Osmanlija 1878., odnosno 1912. godine, kada su
novouspostavljene balkanske nacionalne drave zapoele proces
evropeizacije. Muslimani su postali dio tog procesa.
Dosadanja saznanja i uporedna izuavanja fenomena
islamskog reformizma govore u prilog teze da se Islamski
reformizam
na Balkanu bavio prvenstveno pitanjima vjerskog
prava, drutvene etike i drutvenih institucija. Neke od vanih
dilema modernosti kao to su apstrakcija (pomjeranje
pojedinaca
i grupa iz njihovih tradicionalnih zajednica), futurizam
(preokupiranost sa budunou i naglasak na vanosti
vremena), individuacija (odvajanje pojedinca od pripadanja
kolektivu), oslobaanje (shvatanje ivota kao izbora a ne kao
sudbine), sekularizacija (masivna prijetnja odrivosti
religijskog
vjerovanja), nisu bili sistematski adresirani od strane
muslimanskih uenjaka ovog regiona.119 Poto muslimani u
globalu, a posebno na Balkanu, i dalje ive u nedovrenom
projektu modernizacije ova pitanja ili neka od njih pratie
ih
i u 21. vijeku.
Jedna od najvanijih posljedica koju je 20. vijek donio
preostalim
muslimanima u regionu Balkana bila je fragmentacija
ivotnog prostora i identiteta sa prateim diskontinuitetom i
fragmentacijom svijesti. Jedan od vanih izazova pred
muslimanskim
intelektualcima ovog regiona jeste da iznau naine
prevladavanja ove fragmentacije. Na geopolitikom planu,
latentno
prisutne antimuslimanske predrasude mogue je da i
ubudue budu oivljene manipulacijama nemuslimanskih
nacionalistikih
pokreta i pretvorene u genociodnu politiku kao
to se to deavalo tokom prolog vijeka.
Na intelektualnom planu, muslimani Balkana posjeduju
tradiciju islamskog reformizma, koji, i pored svojih
poznatih
historijskih ogranienja, moe predstavljati dovoljnu polaznu
osnovu za formulisanja odgovora na izazove 21. vijeka. Ti
izazovi,
koje treba posebno istraivati, vjerovatno e predstavljati
spoj izazova nedovrenog projekta modernosti i izazova
postmodernog
doba.
Eseji
TA JE TO ISLAMSKA TRADICIJA
BONJAKA?
Kulturni antropolozi, naprimjer, u sluaju islama interesuju
se za proces socijalizacije i simbolizacije u kome se islam
odrava
u lokalnom okruenju. Narodna religija, u tom sluaju
se oznaava geografsko-kulturnim atributom koji se dodaje
nazivu normativne religije.
S aspekta normativne religije ovakva terminologija je
neprihvatljiva.
S druge strane, kulturno-antropoloki pristup odreenoj
religiji je vaan po tome to obraa panju na konkret-
122
Fikret Kari Islamske teme
no razumijevanje i praktikovanje religije u odreenom mjestu
i vremenu, te pomae razumijevanju konkretne drutvene
stvarnosti. Poeemo sa pitanjem ta je to tradicija? Jedno od
znaenja
koje ovaj rije ima u zapadnim jezicima jeste oblik miljenja
ili ponaanja koju jedna grupa neprekidno slijedi iz
generacije
u generaciju. Prema tome, tradicija obuhvata miljenje
i praksu, treba da ima kontinuitet i treba biti prihvaena od
date grupe u okviru generacija.
EHLI-SUNNETSKI PRAVAC ISLAMA,
UKLJUUJUI MATURIDIJSKO UENJE U
OBLASTI AKAIDA I HANEFIJSKI MEZHEB U
OBLASTI FIKHA TE ODGOVARAJUE
SUFIJSKE REDOVE (TARIKATE)
Naime, osniva maturidijske
kole Ebul-Mensur el-Maturidi (u. 905) uspostavio je
teoloku kolu koja je u osnovi razradila teoloke stavove Ebu
Hanife (u. 767.). Na taj nain, proces irenja islama u BiH
pod osmanskom vlau bio je istovremeno i proces irenja
maturidijskog tumaenja islamskog vjerovanja i hanefijskog
tumaenja erijata.
PRIPADANJE OSMANSKO-ISLAMSKOJ
KULTURNOJ ZONI
POSTOJANJE ELEMENATA ISLAMIZOVANE
PRAKSE STANOVNIKA PREDOSMANSKE BOSNE
U sluaju BiH to su: izlazak na dovita, klanjanje namaza i
uenje dova na proplancima, peinama i obalama rijeka, praenje
kalendara vanog za sezone poljoprivredno-stoarskog
stanovnitva u BiH, obiljeavanja dana kao to je Aliun itd.
TRADICIJA ISLAMSKOG REFORMIZMA (ISLAH)
U TUMAENJU ISLAMA
INSTITUCIONALIZACIJA ISLAMA
U OBLIKU ISLAMSKE ZAJEDNICE
PRAKSA ISKAZIVANJA ISLAMA
U SEKULARNOJ DRAVI
Gubitak pozitivno-pravnog statusa erijatskih
propisa ne znai da su islamski propisi izgubili relevantnost
za
muslimane u BiH. Nemogue je biti apstraktan musliman.
TA SU TO ZAHTJEVI VREMENA?
IZ u BiH je, sigurno,
jedina vjerska zajednica koja ima ovakvu vrstu unutranje
kontrole. Vrlo vjerovatno da je IZ i jedina meu muslimanskim
zajednicama izvan centralnih muslimanskih zemalja koja
ima takav sistem kontrole ustavnosti. Ove sluajeve moemo
smatrati instruktivnim primjerima kako se zahtjevi vremena
uvaavaju u institucionalnoj strukturi jedne vjerske
zajednice.
RAZUMIJEVANJE ERIJATA
U DJELIMA HUSEIN-EF. OZE
ZNAENJA I FUNKCIJE ERIJATA to se tie znaenja i funkcije erijata
u islamu, ovdje
emo spomenuti nekoliko momenata. Termin erijat u etimolokom
znaenju puta koja vodi prema izvoru oznaava
cjelinu Boijih zapovijedi koje se tiu vjerovanja (iman),
prakse (amel) i morala (ahlak). U ovom znaenju erijat
obuhvata vjerske, drutvene i moralne norme. U tom smislu,
erijat je sinonim za islam. U drugom smislu, termin erijat
se upotrebljava da oznai pozitivne, odnosno vaee norme
(ahkam) koje reguliu razliite odnose u muslimanskim
drutvima. U tom smislu se govori o erijatskom pravu.
Atribut pravni mi koristimo da oznaimo normu koju jedna
zajednica smatra obavezujuom. Za takvo razumijevanje
prava nije neophodno da takve norme sankcionie drava,
kao to to misle pozitivisti.
to se tie funkcija koje erijat moe imati u muslimanskim
drutvima, moemo ih identifikovati nekoliko. Prvo, na
nivou spoznaje, erijatski propisi se veoma esto javljaju kao
jedinstveni kodeks ponaanja, normativni model koji treba da
se slijedi. Na politikom nivou, u veinskim muslimanskim
drutvima moe da bude osnova legitimnosti sistema i faktor
njegovog ograniavanja. Na pravnom planu, moe biti, u
veem ili manjem obimu, osnova pravnog sistema. Konano,
na ideolokom planu moe imati funkciju sredstva politike
mobilizacije i vrednovanja postojeeg sistema.
HUSEIN-EF. OZO I NJEGOVO
BAVLJENJE ERIJATOM
RAZUMIJEVANJE ERIJATA
PROF. DR HAMDIJA EMERLI O VJERSKOM
JEDINSTVU MUSLIMANA (HILAFETU
U poetku ova
zajednica je bila isto vjerska zajednica (muslimanska
zajednica
u Meki), zatim vjersko-politika (drava u Medini,
republikanska
muslimanska drava Hulefa-i raidin, muslimanske
monarhije razliitih dinastija zavrno sa Osmanlijama) i
najzad opet isto vjerska zajednica (nakon odvajanja hilafeta
i
sultanata u Turskoj 1922.). Za svaki ovaj period autor je
dao
njegove glavne karakteristike, posebno u pogledu odnosa
religijske
i politike vlasti.
OUVANJE BOSANSKE
MUSLIMANSKE PRAKSE
Prvo, o drutvenoj relevantnosti i teorijskoj opravdanosti
pokretanja javne debate o poligamiji.
Da li se moe prihvatiti kao valjan argumenat da je pitanje
vieenstva u BiH postalo aktuelno nakon agresije na BiH
(1992-1995) kada je ostao veliki broj nezbrinutih udovica i
jetima?I konano, da li se poligamni
brakovi koji se u BiH ilegalno sklapaju, sklapaju sa
udovicama radi zbrinjavanja jetima?
Zato su neke ustanove zaivjele kod naroda sa
odgovarajuim predispozicijama a kod drugih nisu. Vieenstvo,
naprimjer, nikada nije bilo raireno kod malajskog
stanovnitva
na jugoistoku Azije zbog jakih matrijarhalnih tradicija.
Sloboda
vjerovanja je apsolutna a sloboda praktikovanja vjere se
ureuje
pravom. Pravna drava treba da vri akomodaciju vlastitih
pravnih normi koje imaju opte vaenje na dravnoj teritoriji
uvaavajui zahtjeve vjernika, ali samo u sluajevima kada se
radi o temeljnim naelima i praktikovanju vjere.
DISOLUCIJA SFRJ I NJENE POSLJEDICE
ZA ISLAMSKU ZAJEDNICU Potiskivanje osmanske vlasti sa Balkana
bio je
veoma bolan proces za muslimansko stanovnitvo. Nacionalni
pokreti balkanskih hrianskih naroda identifikovali su
muslimansko
stanovnitvo sa Osmanskom dravom te je borba
protiv osmanske vlasti redovno imalo oblik borbe za vjerski
i
nacionalno iste prostore. Maskarima, protjerivanjem i
iseljenjem
stvarani su iskljuivi vjersko-etniki prostori balkanskih
hrianskih drava.
Ovakva rjeenja su bila u interesu nacionalnih
drava jer svaka drava tei da na svom teritoriju ima
zaokruenu vjersku organizaciju pojedinih grupa kako zbog
lake komunikacije tako i zbog lakeg uticaja.
Tako je , naprimjer, u Srbiji islam prvi put priznat 18.
maja
1868.122 To je pretoeno u zakonski tekst 3. januara 1878.
Privremenim zakonom o ureenju osloboenih predela, nakon
to se Srbija nakon osmansko-ruskog rata proirila na jug.
Vjerski starjeina muslimana postao je muftija u Niu, u kom
kraju je do balkanskih ratove ivjela veina muslimanskog
stanovnitva.
Nakon balkanskih ratova u sastav Srbije doli su
muslimani dijela Novopazarskog sandaka, Kosova i Makedonije.
Mirovni ugovor izmeu Srbije i Turske potpisan u Carigradu
14. marta 1914. predvidio je u l. VIII uspostavljanje
cjelovite vjerske organizacije muslimana u Srbiji sa
vrhovnim
muftijom na elu.
Sjedite vrhovnog muftije
Srbije prenijeto je nakon Prvog svjetskog rata u Beograd
a nakon toga je crnogorski
ustav iz 1905. saeto odredio da unutranja uprava Muhamedove
vjeroispovijesti pripada muftiji crnogorskom (l.129).
Muslimani na teritoriji Crne Gore imali su svoju zaokruenu
vjersku
administraciju. Glavna uprava erijata formirana je sa
sjeditem
u Starom Baru, koje je kasnije prenijeto u Podgoricu.
Ovaj reim donio je 31. januara 1930. Zakon o Islamskoj
vjerskoj zajednici Kraljevine Jugoslavije koje je sve
muslimane
Jugoslavije objedinio u jedinstvenu vjersku zajednicu sa
reisu-l-ulemom kao vjerskim starjeinom.
Centar ove zajednice (sjedite
Reisu-l-uleme) je za sve vrijeme socijalistike drave bio u
Sarajevu.
Unutranja struktura zajednice se federalizirala. Slijedei
sistem dravne organizacije i teritorijalne podjele zemlje,
Islamska zajednica uspostavila je svoju strukturu.
Predstavniki
organi vjerske administracije (sabori) i njihovi izvrni
organi
(ulema-medlisi, kasnije starjeinstva, te meihati) organizuju
se prema teritorijama republika, s tim to se BiH, Hrvatska i
160
Fikret Kari Islamske teme
Slovenija objedinjuju.
poto se na Kosovu nalazi najvea koncentracija
muslimanskog stanovnitva u Srbiji. To pokazuje da
se princip teritorijalnog poklapanja vjerske i dravne
administracije
korigovao uvaavanjem demografskog momenta.
Poslije disolucije sfrj U Glasniku Rijaseta Islamske
zajednice
objavljen je samo jedan krai rad iz pera autora ovog
teksta.124
Teorijski bio je mogu razvoj u dva pravca: (1) da se i u
novim
uslovima sauva izvjesno vjersko jedinstvo muslimana izraeno
kroz postojanje autoriteta regionalnog karaktera s funkcijom
autorizacije postavljenja niih slubenika, tumaenja vjere i
vjerskog obrazovanja ili (2) da se u okviru novih
samostalnih
124 Fikret Kari, Raspad SFRJ i pitanje organizacije Islamske
zajednice,
Glasnik Rijaseta Islamske zajednice, br. 3-4/1992., 191-193.
161
Eseji
drava nastalih na teritoriji nekadanje SFRJ osnuju
samostalne
Islamske zajednice, koje bi imale zaokruenu organizaciju
unutar dravnih okvira.
Ona je definisana
kao jedinstvena i samostalna vjerska zajednica kojoj
pripadaju svi muslimani u R BiH, kao i svi bosanski
muslimani
privremeno ili stalno nastanjeni u inostranstvu.
Konano,
moe se rei da su islamske zajednice na prostoru nekadanje
SFRJ konstituisane na kombinacijama teritorijalnog
(da obuhvataju muslimane koji ive na odreenoj teritoriji) i
163
Eseji
etnikog principa (da obuhvataju pripadnike odreene grupe
bez obzira na teritoriju na kojoj ive). Sve ovo e biti
vidljivo
iz pregleda normativnog aspekta organizacije islamskih
zajednica regiona.
PORICANJE GENOCIDA PROGLASITI
KRIVINIM DJELOM
ovom tekstu se osvremo na tri pitanja: fenomen poricanja
genocida, glavne tendencije u praksi zemalja Evropske unije
te potrebu i perspektive inkriminacije ovog djela u BiH.
PORICANJE - POSLJEDNJA FAZA U
IZVRENJU GENOCIDA
Dr Gregory H. Stanton, predsjednik Genocide Watch,
identifikovao je osam faza u izvrenju genocida. Te faze su:
(1) klasifikacija - razdvajanje ljudi na nai i njihovi; (2)
simbolizacija davanje imena ili simbola grupi koja e biti
cilj
napada; (3) dehumanizacija odricanje ljudskih karakteristika
ciljanoj grupi; (4) organizacija pripremanje vojnih ili
paravojnih
grupa za izvrenje genocida; (5) polarizacija razdvajanje
grupa koje su do tada zajedno ivjele; (6) identifikacija
identifikovanje buduih rtava na osnovu etnikog, religijskog,
ili drugog identiteta; (7) istrebljenje masovna ubijanja;
(8) poricanje. O ovoj posljednjoj fazi dr Stanton kae:
Takvi sudovi mogu odvratiti
budue poinioce genocida koji vie nikad nee dijeliti
Hitlerovo oekivanje da e proi nekanjeno kada je podrugljivo
rekao: Ko se nakon svega sjea Ermena.
Neki od njih ukljuuju: poricanje znanja
o genocidu, poricanje odgovornosti, poricanje postojanja
rtve, optuivanje optuioca te moralna ravnodunost prema
zloinu.
Poricanje genocida ima vie funkcija: da preoblikuje
historiju
s ciljem rehabilitacije poinilaca i demoniziranja rtve
(Deborah Lipstadth), da napadne historijski duh i moral
preivjelih i potomaka ubijenih i otea njihov oporavak
(Israel
W. Charny), da sprijei zarastanje rana nanijetih genocidom
jer vri napad na kolektivni identitet i nacionalni kulturni
kontinuitet naroda rtava. Poto se genocid utvruje na dva
naina pravnim (suenje) i naunim (historijska istraivanja)
na poricanje genocida mogue je odgovoriti takoe na
dva naina: naunom kritikom poricanja i proglaavanjem
poricanja genocida za krivino djelo.U ovom tekstu bavimo se
ovom drugom vrstom odgovora.
EVROPSKA UNIJA I INKRIMINACIJA
PORICANJA GENOCIDA
POTREBA I PERSPEKTIVE INKRIMINACIJE
PORICANJA GENOCIDA U BIH
Presudom Meunarodnog suda pravde od 26/02/2007.
dokazano je da je u Bosni i Hercegovini izvren genocid nad
Bosanskim muslimanima odnosno Bonjacima jula 1995. godine
u Srebrenici i oko nje, brojni zloini protiv ovjenosti,
ratni zloini irom Bosne i Hercegovine. Genocid je poinila
Vojska Republike srpske (VRS). Glavni osumnjieni su i dalje
u bjekstvu a meu znatnim segmentima srpskog stanovnitva
Republike srpske, Srbije i Crne Gore, oni se smatraju
herojima.
Sudovi Republike srpske nisu do sada procesuirali ni jednu
optubu za genocid. Suoavanje sa prolou nije izvreno,
brojni pripadnici formacija koje su direktno ili indirektno
uestvovale
u genocidu ak su ukljueni i u sigurnosne strukture.
U takvim okolnostima mogue je da mladii i djevojke, koji su
u vrijeme izvrenja genocida, bili djeca, danas uzvikuju
parole
No, ica, Srebrenica. I
SJEANJE NA LAVA OD PLEVNE
U javnosti tih zemalja ovaj dogaaj prihvata se kao veoma
vaan u procesu potiskivanja Osmanske drave sa Balkana
i stvaranja modernih nacionalnih balkanskih drava.
Tokom cijelog 19. vijeka Osmanska drava trpi teritorijalne
gubitke. Na meunarodnom planu ona nije vie aktivan
faktor, nego predmet bavljenja velikih evropskih sila. Njeno
potiskivanje iz Evrope, eufemistiki nazvano rjeavanje
istonog
pitanja, na dnevnom redu je evropskih sila, posebno Rusije.
Meutim nije rije samo o opstanku osmanskih dravnih
institucija na jugoistoku Evrope. Radi se i o sudbini musli-
174
Fikret Kari Islamske teme
mana ovog regiona koji su poetkom 19. vijeka inili 60%
ukupnog stanovnitva na prostoru od Jadranskog do Crnog
mora. Pobjednici u antiosmanskim ratovima ne prave razliku
izmeu osmanske vojne i politike strukture i muslimanskog
stanovnitva. Za sve se predvia potiskivanje u Aziju.
Vlade autonomnih kneevina Srbije i Crne Gore smatraju da je
dolo vrijeme da se otvoreno umijeaju u ove dogaaje i
objavljuju
rat Osmanskoj dravi. Obje ove drave vojno su poraene
u ljeto 1876. Ovakav razvoj dogaaja nije bio prihvatljiv za
Rusiju i ona objavljuje rat Osmanskoj dravi 24. aprila 1877.
Strateki cilj Rusije bio je da uspostavi kontrolu nad Crnim
morem
i preko tjesnaca Bosfor i Dardaneli osigura izlazak na
Mediteran.
Granice Osmanske drave u to doba bile su na Dunavu.
Cijeli region Balkana na sjever do Dunava i na zapad do Une
bio je pod osmanskim suverenitetom i nazivan je u osmanskim
izvorima kao Osmanska Evropa.
Najvee iznenaenje i za napredujuu rusku vojsku i za
evropske posmatrae bilo je zaustavljanje ruske vojske kod
grada Plevne. Ovo malo, do tada nepoznato, mjesto na sjeveru
dananje Bugarske relativno blizu Dunava postae slavno.
Jedan od veoma sposobnih osmanskih komandanata Osman
Nuri-paa (1832-1900) zaustavio je napredujuu rusku vojsku
i vezao je za Plevna oko pet mjeseci (tano 145 dana) i na
taj nain osujetio ostvarivanje ruskih stratekih ciljeva.
Uslijedila je njegova revizija
na Berlinskom kongresu u ljeto 1878. Rezultat je bio
umanjeno
osmansko prisustvo u Evropi, koje e konano nakon
177
Eseji
balkanskih ratova biti svedeno na dananje granice Republike
Turske. Istanbul i tjesnaci su bili odbranjeni, ali je znatan
dio
Balkana bio izgubljen.
VRIJEME DEKLARACIJA
Dana 10. januara 2008. u Briselu sveano je potpisana i
proglaena
Povelja muslimana Evrope. Poslove oko izrade, usvajanja
i proglaenja ova povelje koordinirala je Federacija
islamskih
organizacija Evrope (FIOE).
ZATO POVELJA MUSLIMANA EVROPE? Takoe, bilo je potrebno da se
obznani
kakve pozicije ima odreena grupa u odnosu na vana drutvena
pitanja naeg vremena. Konano, bilo je potrebno da
muslimanske asocijacije preduzmu praktine korake u vrijeme
kada se postavlja pitanje ko govori u ime muslimana? i da
se onemogui otmica
TA JE NOVO NA (MUSLIMANSKOM) ZAPADU?
Ako je period muslimanske historije izmeu dva svjetska
rata u literaturi nazvan doba konvencija, zbog brojnih
meunarodnih
islamskih skupova koji su u to doba organizovani,
tako i ova praksa izdavanja akata deklaratornog karaktera
daje
pravo da se kae da je nae vrijeme - vrijeme izjanjavanja ili
vrijeme deklaracija.
UGOVORI DRAVE I VJERSKIH ZAJEDNICA
PORIJEKLO, PRIRODA I FUNKCIJA
Konano, 12. marta 2008. Rijaset IZ u BiH donio je odluku
da pristupi postupku sklapanja ugovora sa dravom. Na
taj nain i najbrojnija vjerska zajednica u BiH odluila se i
za
ugovorno regulisanje, nakon to je njeno vostvo jedno vrijeme
smatralo da je dovoljan zakonski okvir. Prethodno su dva
organizaciona dijela ove zajednice - Islamska zajednica u
Hrvatskoj
i Islamska zajednica u Sloveniji - sklopili odgovarajue
ugovore sa dravama u kojima djeluju. Sadrina teksta ugovora
IZ i drave BiH bie odreena sadrajem prethodno potpisanih
ugovora. Na temelju principa jednakosti, ono to se garantuje
jednoj crkvi i vjerskoj zajednici mora se garantovati i ostalim
u
jednakom obimu.
Takve su odredbe da u sluaju istrage protiv sveenika i
redovnika
dravne vlasti prije preduzimanja mjera moraju o tome
obavijestiti crkvene vlasti (l.8); da e u roku od deset
godina
od stupanja na snagu ovog ugovora BiH vratiti Katolikoj
crkvi
nacionalizovana dobra ili za njih dati pravednu naknadu
(l.10); da e drava BiH posebnim zakonom urediti da pet
svetkovina budu neradni dani za sve katolike u zemlji (l.9)
itd.
KAKO SE RAZVILA IDEJA SLOBODE
RELIGIJE NA ZAPADU
1. slobodu vjerovanja, koja obuhvata slobodu izbora i
ostajanja
u odreenoj vjeri ili uvjerenju;
2. slobodu iskazivanja religije putem uenja, vrenja i
odravanja
obreda, privatno i javno, pojedinano i kolektivno.
Prvo pravo je apsolutno i nikakva dravna vlast ga ne moe
ograniiti. Drugo pravo je mogue ograniiti s tim da to
ogranienje
mora biti izvreno zakonom, da je neophodno za demokratsko
drutvo i da je izvreno radi zatite javne sigurnosti,
poretka, zdravlja, morala osnovnih sloboda i prava drugih
lica.
Na ovaj nain ideja slobode religije prola je u Evropi,
odnosno
na Zapadu, put od prinude preko tolerancije do pune
slobode.
