Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden nummer 6 | juni 2016

RobotlassenThemanummer

www.vakbladlastechniek.nlUitgaveISSN 0023-8694Lastechniek wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituutvoor Lastechniek (NIL) in samenwerking met het Belgisch Instituutvoor Lastechniek (BIL).RedactieBert de Jong, Fleur Maas, Peter Meys, Rolf Mul, Leo Vermeulen,Bart Verstraeten, Margriet WennekesEindredactieMargriet Wennekes, Leo Vermeulen (techniek)UitgeverBert de JongAdvertentiesCon-Sell, Rolf MulT 06 12 50 90 58 - E info@con-sell.nlRedactieadviesraadPaul Barendse, Ruud van Bezooijen, Tim Blok, Leen Dezillie, Rob Helmich, Marcel Hermans, Michel van ‘t Hof, Piet van der Horst,Michael Jak, Pieter Keultjes, Marco Kraaijeveld, Maurice Mol, Ed Mulder, Frank Smit, Erik Steenkist, Gregor Tokarenko, Fred Vasquez, Adriaan Visser, Olaf van der Vliet

Adressen Nederlands Instituut voor LastechniekLouis Barillelaan 80 - 2719 EK ZoetermeerT 088 018 70 00 - www.nil.nl

Belgisch Instituut voor Lastechniek vzwTechnologiepark 935 - B-9052 Zwijnaarde, BelgiëT +32 9 292 14 05 - F +32 9 292 14 01, E marijke.goedertier@bil-ibs.be - www.bil-ibs.be

OPUS communicatie-ontwerpFruitweg 24 j - 2321 GK Leiden, T 071 589 56 44 - F 071 541 41 50E info@vakbladlastechniek.nl

Abonnementen Voor particulieren in Nederland € 62,50 op privé-adres, voor bedrijvenin Nederland per abonnement. Voor studenten en senioren geldt in Nederland een speciaal tarief.

Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met marijke.goedertier@bil-ibs.bePrijzen zijn excl. btw.

Lastechniek verschijnt tien keer per jaar en wordt toegezonden aandeelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en hetBelgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerdenen belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen overabonnementen kunt u terecht bij het NIL of het BIL voor België. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per aan-getekend schrijven vóór 1 oktober van het lopende jaar.

Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour.Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voorhet Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland.

Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden.

Hoewel de informatie gepubliceerd in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuistheden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens.

©2016 - Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever.

Colofon

De opmars van robots in het lasproces is niet meer te stui-ten. Dankzij digitalisering en softwareontwikkeling sluitenlasrobots steeds beter aan bij de trend van high mix, lowvolume. Daarmee heeft de Nederlandse industrie niet al-leen het tekort aan vakbekwame lassers op kunnen van-gen, maar ook de kwaliteit kunnen verbeteren en dekostprijs kunnen verlagen. Dankzij robotisering hebbenbedrijven hun concurrentiepositie weer kunnen verbete-ren, staat de Nederlandse maakindustrie weer op dekaart en blijft ook de werkgelegenheid in eigen land be-houden. Inzet van lasrobots biedt dus meer kansen danbedreigingen. Toch zijn er nog steeds bedrijven voor wielasrobotisering een logische stap zou zijn, maar die dezestap nog niet nemen.

In deze special geeft de redactie daarom een handreikingaan starters om laagdrempelig te beginnen en robotlas-sen stap voor stap in de productie te integreren. Laat uvooral inspireren door de voorbeelden van bedrijven diealweer een paar stappen verder zijn. Twijfelt u nog steeds,raadpleeg dan zeker één van de lasrobotintegrators die indit themanummer aan het woord komen.

Remco H. ValkValk Welding

Bij de voorplaat

Welke kleur heeft uw robot? Wit, rood, blauw, oranje,geel, groen , … ? Wie zich een beetje verdiept in de we-reld van (las)robots koppelt de kleur van een robot on-middellijk aan een bepaald merk. Met een knipoog naaralle verschillende robotfabrikanten en -leveranciers dieaan dit themanummer hebben meegewerkt, hebben wedaarom gekozen voor een cover die recht doet aan allemerken.Maar welke kleur u ook kiest, we hopen dat u zich bijhet nadenken over lasrobotisering laat inspireren doorde achtergrondverhalen, tips en adviezen in deze spe-cial.

Veel leesplezier.

De makers van Lastechniek

Lasrobots, kans vooronze maakindustrie

LASTECHNIEK VOORWOORD - jun i 2016

The strong connection

Lasrobotsystemen voor beginners en gevorderden

Inhoud #6 juni 2016

LASTECHNIEKwordt uitgegeven door OPUS communicatie-ontwerp in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek enin samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek

www.vakbladlastechniek.nl

04 Vanuit de lasrobotwereld

12 Robotiseren stap voor stap

14 De instaprobot bij Anjo

16 Een reuzenstap bij Keysers in

Sint-Lenaarts (België)

20 Een lasrobotsysteem voor brugpanelen

22 Slimme lasmallen

De robot kan dan

geprogrammeerd

worden voor iets

ingewikkelder

laswerk, en functies

als lasnaadzoeken

en lasnaadvolgen

kunnen worden

benut om toleranties

op te vangen. 12 26

40Foto: Rob Glastra

Foto: Binzel Benelux bvba Foto: Wim Wilmers

26 De lasrobot optimaal benut

30 Merkonafhankelijk programmeren

32 De gebruikte lasrobot

34 Robot houdt productie in eigen land

36 Mechaniseren als tussenstap

39 Willem de Welder

40 Vaktrots

42 Brancheregister

De activiteiten van het Nederlands Instituut voor Lastechniek worden ondersteund door bedrijfsdeelnemers. In ruil

voor een jaarlijkse bijdrage ontvangen de bedrijfsdeelnemers aantrekkelijke kortingen op evenementen en diensten

van het NIL. Elke bedrijfsdeelnemer heeft bovendien een gratis (dubbel)abonnement op vakblad Lastechniek.

Het NIL wil de meerwaarde van het bedrijfsdeelnemerschap vergroten en is gestart met een onderzoek. Alle be-

drijfsdeelnemers hebben inmiddels een uitnodiging ontvangen om deel te nemen aan een online enquête. Doet u

ook mee? Hoe meer reacties, hoe beter het NIL haar diensten en producten kan afstemmen op de wensen en be-

hoeften van haar achterban.

Voor vragen of meer informatie over het bedrijfsdeelnemerschap kunt u contact opnemen met het NIL.

4

4

LASTECHNIEK BERICHTEN - jun i 2016

5

Kranendonk, internationaal opererend leverancier vanindustriële robotica, bouwt een nieuw robotcentrum inTiel. In het nieuwe complex met ruim kantoorgedeeltewerken straks bijna zestig ingenieurs.

De hoogte inEen grote - en voornamelijk hoge - hal zal het meest inhet oog springend zijn. Hier worden straks testopstel-lingen gebouwd door de ingenieurs van Kranendonk.“De markt vraagt om steeds grotere robotoplossingen,voor het bewerken van steeds grotere producten.Daarom was de hoogte een vereiste bij het vinden vaneen nieuwe locatie. Nieuwbouw was onze beste optie”,zegt Gert van Appeldoorn, operationeel manager bij hetbedrijf.

LASTECHNIEKjun i 2016

Activiteiten komen samenSinds de jaren tachtig is Kranendonk gehuisvest op hetTielse industrieterrein Kellen. Het bedrijf huurt daarnaastexterne locaties in de regio, omdat het pand te klein isgeworden. Met de bouw van het nieuwe hoofdkantoorop bedrijvenpark Medel komen alle activiteiten weersamen in Tiel. Kranendonk houdt rekening met verderegroei: er komt een drie verdiepingen tellend kantoorge-deelte. De verhuizing van het personeel naar het nieuwepand is komende zomer gepland, maar de test- en as-semblagehal is al in gebruik.

Intelligente robotsDe intelligente robotsystemen van Kranendonk wordengebruikt voor het lassen en snijden van grote stalen ob-jecten, bijvoorbeeld in de scheepsbouw en de staal-bouw. Veel werk wordt gedaan voor bedrijven in Azië,waar een groot deel van de wereldwijde scheepsbouwgeconcentreerd is. Door de snelle technologische ont-wikkelingen van de afgelopen jaren heeft het bedrijf zichverder kunnen specialiseren in het volledig automatischlassen van grote, complexe en unieke staalconstructies.Vooral de vergaande koppeling tussen ontwerp, werk-voorbereiding en productie heeft de afgelopen jaren eenvlucht genomen. Ontwerpsoftware, productiesoftwareen machineaansturing die naadloos samenwerken enzo de automatisering van complexe enkelstuksproduc-tie mogelijk maken, op iedere schaal.

De laatste stand van zaken in het volautomatisch as-sembleren en lassen van staalconstructies zal medioseptember aan belangstellenden van over de hele we-reld gepresenteerd worden, voor het eerst dus in hetnieuwe hoofdkantoor.

Met de ARC Mate 100iD lanceert Fanuc een eerstenieuw model in een nieuwe generatie van de bekendeARC Mate lasrobots. De nieuwe generatie is gericht opverbeterde prestaties op het gebied van snelheid, be-reik en nauwkeurigheid.

Verbeteringen“De ARC Mate 100iD is de opvolger van de 100iC/12 enheeft nog steeds een payload van 12 kg, wat ideaal isvoor de lastoorts en extra uitrusting. De prestaties vande nieuwe robot werden aanzienlijk verbeterd. Zo heeftde 100iD hogere assnelheden en een groter werkbereik.Ook de stijfheid en herhaalnauwkeurigheid zijn verbe-terd ten opzichte van de vorige generatie. Verder biedthet nieuwe design een volledig geïntegreerd kabelpak-ket in de arm en body van de robot zodat het risico opstilstanden geminimaliseerd wordt. Ook de aandrijvingvan de draadtoevoer is volledig in de robot geïnte-greerd. Dit alles leidt tot een hogere productiviteit, zowelbij de opbouw van een lascel als in de operationele wer-king”, aldus een woordvoerder van Fanuc.

PrimeurDe ARC Mate 100iD biedt alle mogelijkheden die eigenzijn aan Fanuc-robots, zoals het gebruik van een inge-bouwd iRVision-systeem, een reeks software-optiesvoor het booglassen en speciale veiligheidsoplossin-gen, zoals DCS. Tot slot kan de ARC Mate 100iD offlinegeprogrammeerd en geconfigureerd worden met deRoboguide simulatietool.

Tijdens de komende beurs AUTOMATICA, die gehou-den wordt van 21 tot en met 24 juni in Messe München,wordt de nieuwe robot op de stand van Fanuc voor heteerst in Europa getoond.

Fanuc lanceert met de ARCMate 100iD nieuwe generatielasrobots

Kranendonk bouwt nieuwrobotcentrum in Tiel

6

LASTECHNIEK BERICHTEN - jun i 2016 LASTECHNIEKjun i 2016

AWL ontwikkelt Fieldlabvoor roboticaopleidingen

Met het toenemende belang van robotisering staat deNederlandse industrie voor de uitdaging om gekwali-ficeerd personeel te vinden dat geschoold is in het be-dienen en programmeren van robots. Opleidingenvoor robotbediening en –programmering vinden vaakintern plaats, binnen het bedrijf. “Dit is niet efficiënt,niet duurzaam en het is alleen voorbehouden aan be-drijven die de kennis al in huis hebben”, vindt AWL, le-verancier van geavanceerde lassystemen. Daaromheeft AWL het initiatief genomen om het Fieldlab In-dustriële Robotica tot stand te brengen.

Fieldlab industriële roboticaAWL-Techniek heeft zelf ruim dertig jaar ervaring in ro-botica. Het bedrijf ontwikkelt technische oplossingenvoor het bedrijfsleven, voornamelijk op het gebied vanverbindingstechnieken. “Kenmerkend voor onze oplos-singen is de inzet van robots, die de productieproces-sen op het gebied van lassen, lijmen, handling enlogistiek nauwkeuriger, veiliger en sneller maken.” Methet Fieldlab wil AWL de aanzet geven tot het ontwikke-len van een professionele opleiding en certificering voortoekomstige robotprogrammeurs en robotbedienersvan industriële robots.

Scholing en certificering“Op dit moment bieden hogescholen en robotfabrikan-ten alleen het hoogstnoodzakelijke aan trainingen enopleidingen. Vaak gaat het om merkspecifieke trainin-gen. Dat zijn bijvoorbeeld lessen waarin operators lerenhoe ze een bepaald merk robot moeten bedienen.” In-steek van het Fieldlab is om merkonafhankelijk te zijn

en voor de toekomst standaardisering in programmeer-taken te realiseren. Voor bedrijven zit de uitdaging na-melijk niet zozeer in het aanschaffen van een robot,maar in het dagelijks productief houden van deze ro-bots.Samen met Hogeschool Windesheim en een nader tebepalen certificeringsinstituut is AWL bezig een scho-lings- en certificeringsprogramma op te zetten voor hetwerken met robots. Zowel studenten (mbo en hbo) alsmedewerkers uit het bedrijfsleven kunnen worden op-geleid om op verschillende niveaus te werken met dezerobots. Vaste partners van het Fieldlab Industriële Ro-botica zijn Windesheim, diverse regionale ROC’s en hetLAC. Samen met deze partners en andere kennisdra-gers worden beroepskwalificaties Robotica ontwikkeld.

Gezamenlijke onderzoekstrajectenHet Fieldlab wordt gerealiseerd in één van de produc-tiehallen bij AWL, dat hiervoor zes robotcellen beschik-baar stelt. Het Fieldlab biedt de faciliteiten om booglas-,laserlas-, weerstandslas- en roboticaonderzoek op hetgebied van handling en vision uit te voeren. AWL zet dedeuren niet alleen open voor studenten, maar ook voorderden. Zo wordt onder andere gezocht naar partnersom gezamenlijke onderzoekstrajecten uit te voeren enwordt het gebruiksrecht ter beschikking gesteld aan deStichting Fieldlab Industriële Robotica. “Kortom, hetFieldlab Industriële Robotica moet de oplossing zijn alshet gaat om het opleiden van (toekomstige) robotpro-grammeurs en -bedieners, het ontwikkelen van nieuwetechnologieën en het ontwikkelen van nieuwe toepas-singen.”

7

Al in 1973 toonde OTC aan dat een stabiele druppel-overgang mogelijk is door de lasdraad mechanisch inen uit het smeltbad te bewegen bij een kortsluittijd van20 ms. In die tijd was het te kostbaar een draadaan-voermotor te ontwikkelen om dit mogelijk te maken.Het opstarten van de boog na elke kortsluiting gaf bo-vendien teveel lasspatten. Na 2000 werd de draad (let-terlijk) weer opgepakt, wat resulteerde in deontwikkeling van de synchrofeedtoorts.

PrincipeBij het vernieuwde concept wordt de draad door eenpushfeeder in één richting van de rol of uit de drum ge-trokken en via een draadbuffer doorgevoerd naar depullfeeder, die direct boven de toorts is gemonteerd. Depullfeeder vormt de essentie van de innovatieve syn-chrofeedtoorts. Deze duwt en trekt de lasdraad 100 keerper seconde in en uit het smeltbad. De elektronica in deWelbee lasmachine van OTC zorgt er vervolgens voordat met dezelfde frequentie een metaaldruppel gecon-troleerd wordt overgebracht naar het smeltbad. Dit ge-beurt met een speciale pulsvorm, genaamd Pulsed DipTransfer. Door de ontwikkeling van de Welbeechip dieeen extreem snelle communicatie mogelijk maakt tus-sen de draaddoorvoermotoren, lasmachine en robot-controller, is de elektronica in staat het proces tecontroleren. Het systeem is minder kritisch voor draad-aanvoerproblemen, aangezien de pushfeeder als hoofd-aandrijving met een constante snelheid werkt en depullfeeder de draadbuffer kan gebruiken om zonderweerstand de draad op en neer te bewegen.

VoordelenDe nieuwe synchrofeedtoorts van OTC geeft een goedeinbranding bij een hogere neersmeltsnelheid en voort-loopsnelheid. De lasrobot kan met deze toorts dus snel-ler lassen. Bovendien is het aantal lasspatten met 70%gereduceerd in het stroombereik van 100 – 250 A(MIG/MAG). Dit zorgt voor een betere laskwaliteit enminder nabewerking. De synchrofeedtoorts is ook zeergeschikt voor het lassen van verzinkt materiaal.

PraktijkvoorbeeldenInmiddels heeft Rolan Robotics, vertegenwoordiger vanOTC in de Benelux, de eerste robotsystemen met desynchrofeedtoorts uitgeleverd. Aan de hand van enkeleconcrete praktijkvoorbeelden zal vakblad Lastechniekbinnenkort nader ingaan op deze nieuwe techniek.

Nieuwe techniek brengt oud lasconcept tot levenNieuwe techniek brengt oud lasconcept tot leven

LASTECHNIEKjun i 2016

Adaptive weavingDe software die de communicatie tussen de lasersen-sor en de lasrobot verzorgt, is voorzien van de functieAdaptive Weaving. Een vooropening die groter is danopgegeven, wordt met deze functie direct door de ca-mera geregistreerd. Dankzij Adaptive Weaving past desoftware de lasparameters realtime in het programmaaan; de pendelslag van de lasrobot wordt verbreed ende snelheid verlaagd. Daardoor wordt toch een lasnaadmet voldoende volume verkregen. Bij een te grote voor-opening stopt de lasrobot.

Realtime lasnaadvolgenVanwege tolerantieverschillen en spanningen die tijdenshet voortraject en het lasproces ontstaan, is het nood-zakelijk te controleren of de positie van de lasnaad over-eenkomt met de geprogrammeerde positie. Eventueleafwijkingen zijn niet voorspelbaar, zodat het programmaaltijd eerst gecorrigeerd moet worden. In het laspro-gramma wordt daarom een zoekcyclus met gaskop-zoeken of draadzoeken ingepland, die de gevonden

afwijkingen vervolgens in het pro-gramma corrigeert. Een lasersensor dievoor de robottoorts is gemonteerd,scant de lasnaad al tijdens de lasbe-werking en navigeert de lasrobot real-time langs de langsnaad. Dezemethode is niet alleen sneller, maar ookexacter.

De Arc-Eye lasersensor scant het trajectcirculair. Hiermee wordt met één enkelescan een reflectiearm 3D-beeld van delasnaad gemaakt, zonder onverwachtestoringen door reflecties.

9

Arc-Eye past lasprogrammarealtime aan bij grotere vooropening De Arc-Eye lasersensor is een oplossing die Valk Wel-

ding ontwikkeld heeft voor het volgen van lasnadendoor de lasrobot. Deze lasersensor zorgt ervoor dat delastoorts exact en realtime de lasnaad volgt, waardooreen hoge laskwaliteit kan worden bereikt. Inmiddelshebben de software-ingenieurs van Valk Welding ookeen oplossing ontwikkeld voor het aanpassen van hetlasprogramma bij het registreren van een vooropeningdie groter is dan opgegeven.

Zes assenHet compacte robotsysteem beschikt over zesassen en last constructiestaal, roestvast staalen aluminium tot vier millimeter plaatdikte inreproduceerbare kwaliteit. Componenten toteen formaat van 1.200 x 800 x 600 millimeterkunnen zonder problemen worden bewerkt.De draai-kiep-manipulator van de installatiemaakt een volledige 3D-bewerking van decomponenten mogelijk, waarbij de installatiesteeds goed bereikbaar blijft.

PrijsvriendelijkDe TruLaser Robot 5020 Basic Edition is in twee varian-ten verkrijgbaar. Wie de installatie als compleet systeeminclusief laser bestelt, wordt voorzien van een machinemet een TruDiode dioden-directlaser. “Met een rende-ment van 40% profiteren gebruikers - bovenop de gere-duceerde instapprijs van de installatie - van lageexploitatiekosten. De gebruiker bespaart tevens op dekosten per vierkante meter, omdat deze oplossing be-duidend minder plaats nodig heeft.”Beschikt een bedrijf reeds over een pons-lasermachineof een 2D-lasersnijmachine met TruDisk vastestoflaser,dan is de tweede variant een optie. Want de laser vandeze machines kan binnen zijn lasernetwerk ook op eenandere installatie worden toegepast, zoals de TruLaserRobot 5020 Basic Edition. “Dat verlaagt de investe-ringskosten met tot wel 50 procent en maakt een opti-male benutting van de straalbron mogelijk. De TruDiskschakelt binnen milliseconden van de pons-laser- of la-sersnijmachine naar de robotlascel. De tijd die benodigdis om de snij-installatie om te bouwen of gereedschap tewisselen kan op deze manier efficiënt voor het laserlas-sen worden gebruikt.”

Speciaal voor ondernemingen die gaan star-ten met het laserlassen in de plaatwerkpro-ductie heeft Trumpf een nieuw compactrobotsysteem ontwikkeld. “De TruLaserRobot 5020 Basic Edition is voordeliger danhaar grote zus, de TruLaser Robot 5020,heeft minder plaats nodig, maar produceertlassen met een uitstekende oppervlaktekwa-liteit of stabiele, smalle en diepe lassen in alledenkbare lasnaadvormen.”

Laserlassen voor plaatwerkproductie

8

LASTECHNIEK BERICHTEN - jun i 2016

Geen nabewerking“Met name op het gebied van warmtegeleidingslassenzorgt de TruLaser Robot 5020 Basic Edition voor lassenmet een uitstekende oppervlaktekwaliteit. Daarmee wor-den zichtlassen geproduceerd die geen enkele vormvan nabewerking meer nodig hebben. En omdat bij hetlaserlassen minder warmte in de componenten of hetwerkstuk binnendringt, treedt er nauwelijks materiaal-spanning en vervorming op. Het naderhand richten vanhet werkstuk is daarmee ook overbodig geworden.”

Meer voordelenEen ander voordeel van het laserlasproces is de grotestabiliteit van de lasnaad. Bij het dieplassen (keyhole-lassen) ontstaan zeer stabiele, smalle en diepe lassendie bij trekproeven beter standhouden dan conventio-nele lassen. Bij het dieplassen bereikt de laser een snel-heid die kan oplopen tot vijf meter per minuut. Verderrealiseert de laser alle denkbare soorten stootverbin-dingen en geometrische vormen – zelfs als het te las-sen gebied maar van één zijde te bereiken is. Daarmeewordt een rijke variatie aan nieuwe mogelijkheden ge-boden in de vormgeving van componenten.

Veiligheid, kwaliteit en milieuvriendelijkheidMet onze inspecties, testing, certificatie en opleidingen bieden wij alle oplossingen onder één dak om u en uw omgeving veiligheid, duurzaamheid en kwaliteit te garanderen en te zorgen dat uw investeringen renderen.

vincotte.nl // volg ons

Veiligheid, kwaliteit en duurzaamheid zijn niet

altijd in eenheden te vatten. Als onafhankelijke

inspectie- en keuringsinstantie leveren wij o.a.

diensten op het gebied van NDO, drukapparatuur

keuringen, elektrotechnische keuringen en lifting.

110 BAR

GEMOEDSRUST,

ALSTUBLIEFT

U mag gerust zijn.

Vinçotte vinkt het voor u af.

Een goede lasstroombron vormt een essentieel on-derdeel van een lasrobot. Soms is deze stroombronvolledig geïntegreerd in de lasrobot, maar niet alle ro-botfabrikanten leveren stroombronnen. Lorch levertstroombronnen voor zowel nieuwe als gebruikte ro-bots en werkt samen met de systeemintegrators aande configuratie van de stroombron in het lasrobot-systeem.

Meest geschikte lasprocesOm te bepalen aan welke eisen de stroombron van eenlasrobot moet voldoen, wordt eerst onderzocht welk las-proces het meest geschikt is voor het te lassen product.Aspecten als lassnelheid, seriegrootte, maatvoering envisuele aspecten spelen daar-bij een rol. Michael Jak, direc-teur van Lorch LastechniekB.V.: „De lasprocessen die wijtot onze beschikking hebben,kunnen variëren van TIG, TIGkoudedraad, TIG hotwire,kortsluitboog, open boog,SpeedArc, SpeedPulse XT,SpeedRoot, SpeedUp enSpeedCold, tot een combina-tie van processen. Voordat wede robot gaan configureren,moet bekend zijn welke las-processen het best passen bijhet product, zodat de sys-teemintegrator de hele perife-rie daaromheen kan bouwen.“

Type robotDe keuze van het type robot (standaardrobot of holle-armrobot) en het vereiste aantal assen of vrijheidsgra-den hangt af van het te lassen product. Voordeel vaneen holle-armrobot is dat voor een laspistool kan wor-den gekozen dat 360 graden om de as kan draaien endaardoor beter te positioneren is. “Afhankelijk van de af-metingen van het product kan worden gekozen vooreen portaalrobot en soms is het wenselijk om het pro-duct op te spannen in een draaitafel om ‘onder de hand’te kunnen lassen, wat de lassnelheid ten goede komt.“

Digitale communicatieVroeger werd gewerkt met analoge communicatie tus-sen stroombron en robot. “Tegenwoordig werkt Lorchmet digitale verbindingen (LorchNet-Connector) zoalsProfibus, Profinet, DeviceNet, Ethernet/IP en CANopen,afhankelijk van de wens van de systeemintegrator.”Daarnaast zijn naadvolgsystemen en offline program-matuur beschikbaar om het proces te bewaken en snel-ler te maken. “Vaak kan gewerkt worden met hetopslaan van jobs. De lasrobot kan dan de opgeslagenjobs (werkpunten stroombron) oproepen uit de stroom-bron. Dit heeft als voordeel dat onze lasspecialisten een-voudig lasparameters kunnen maken voor het idealelasresultaat.”

Ready to robotMichael Jak denkt dat er nog veel te verbeteren valt inde prestaties van lasrobotsystemen: “Soms kom ik ro-botoplossingen tegen die perfect zijn uitgevoerd, maarik zie helaas ook veel oplossingen waar het verkeerdelasproces toegepast is. Dit kan leiden tot slecht uit-ziende naden en soms ook nabewerking van lasnaden.Met onze ‘Ready to Robot’-oplossing, in samenwerkingmet een systeemintegrator, kunnen we de boogtijd aan-zienlijk verhogen, kwaliteit beheersen en verbindingenoptimaliseren.”

Ready to Robot:optimale samenwerking

tussen robot en stroombron

10

LASTECHNIEK BERICHTEN - jun i 2016

YASKAWA Benelux B.V. · Industrieterrein Ekkersrijt · Science Park Eindhoven 5031 · 5692 EB Son (NL) · Tel +31 (0)40 289 5500 · www.yaskawa.eu.com

SYSTEMEN EN OPLOSSINGEN VOOR AL UW

VRAAGSTUKKEN IN PRODUCTIE AUTOMATISERING

Met innovatieve oplossingen voor Robotica, Motion Control en

Controls systemen is YASKAWA uw ideale partner voor complete

automatiseringsoplossingen “uit 1 hand”. Door onze brede ervaring

in het realiseren van maatwerkoplossingen in vele verschillende

industrietakken kunnen wij u deskundig adviseren bij uw specifieke

vraagstelling.

BUILT TOPERFORM

12

LASTECHNIEK STAP VOOR STAP - jun i 2016 LASTECHNIEKjun i 2016

13

robots toch op de kar springen, zelf kennis ontwikkelen,

laten beklijven en doorpakken. Hoewel een robotleveran-

cier best de nodige support kan bieden, moet een bedrijf

het uiteindelijk toch zelf doen. Kennis moet worden op-

gedaan, het moet worden ingebed in de organisatie en er

moet een visie ontstaan waar robots goed inzetbaar zijn.

Begin laagdrempelig met een eenvoudig product. Met een

gebruikte robot kan tegen geringe kosten vaak al een eer-

ste stap gemaakt worden. Maar ook het huren van een

nieuwe robot wordt vaak gedaan.”

Ook Karel van Vlastuin, directeur van RobWelding, vindt

het belangrijk om de klant stap voor stap zijn robot te

leren kennen. “Wij maken bijvoorbeeld de lasmal voor

een product en schrijven samen met de klant het robot-

programma. Op deze wijze hebben verschillende bedrij-

ven hun koudwatervrees overwonnen, en bij meerdere

bedrijven heeft dit zelfs al geleid tot de aanschaf van een

tweede of derde robot. Begin eenvoudig en laat het proces

groeien, maar zorg wel dat je als lassend bedrijf zelf de

kennis in huis krijgt.”

eel staalconstructie- en machinebouwbedrijven zijn

ontstaan vanuit een kleine werkplaats, waar op

ambachtelijke manier, met de hand, specialistische

producten werden gelast. De directeur van kleine en mid-

delgrote bedrijven is vaak ook de eigenaar, iemand met

passie voor techniek die alles weet van de producten die in

zijn bedrijf gemaakt worden, maar die met de groei van

het bedrijf steeds meer taken is gaan vervullen. Meestal

ontbreekt de tijd om zich daarnaast ook nog eens goed te

verdiepen in lasrobotisering. Hoewel de bereidheid er wel

is om na te denken over robotisering, weet men meestal

niet hoe of waar te beginnen.

MeerjarenplanEddie Mennen, managing director van Yaskawa Benelux

B.V., ziet het robotiseringsproces als een meerjarenplan,

waarin verschillende stappen te onderscheiden zijn. Soms

duurt het geruime tijd voordat de stap naar de eerste robot

wordt gezet. Het is de taak van de lasrobotspecialist om

bedrijven in dit traject te begeleiden en passende oplos-

singen te bieden. “Begin met een analyse van het bedrijf en

kijk naar de productieflow van de afgelopen twee tot drie

jaar. Welk soort producten wordt gemaakt? Gaat het om

veel wisselende producten? Wat zijn de afmetingen, wat

is de seriegrootte, wat is de productietijd? Hoeveel hand-

lassers zijn in dienst? Op basis van deze analyse kun je be-

kijken of er laswerk is dat in principe door een robot kan

worden uitgevoerd en of er een goede business case ge-

maakt kan worden.”

Voor Paul Barendse, hoofd verkoop van Rolan Robotics,

is het toenemend gebruik van robots een gegeven. “Be-

langrijk is dat bedrijven die nog geen affiniteit hebben met

door de redactie

Te ingewikkeld, te duur, niet lonend voor ons soort fabricage. Dit zijn veelgehoorde

argumenten om de inzet van een lasrobot niet eens te overwegen. Maar is dat terecht?

Lasrobotspecialisten denken dat er vooral in het midden- en kleinbedrijf nog veel voordeel

te behalen valt door een deel van de laswerkzaamheden te robotiseren. Begin eenvoudig

en pak het stapsgewijs aan, is het devies.

V

Stappen in het robotiseringsprocesDe eerste stap in robotisering zou kunnen be-

staan uit een ‘instapmodel’, een eenvoudige

lasrobot in combinatie met een high-end las-

stroombron en twee vrij programmeerbare

manipulatoren. Deze lascel, die online geprogrammeerd

wordt met een teach pendant (programmeerpaneel), zou

binnen een week productie kunnen draaien. Het is be-

langrijk om tegelijkertijd te investeren in mensen en kwa-

lificaties, zodat de robot steeds efficiënter ingezet kan

worden. Betrek de mensen die met de robot gaan werken

zo vroeg mogelijk in het traject, zodat er draagvlak is bin-

nen het bedrijf. Als richtlijn voor de efficiënte inzet van

een lasrobot geldt de 80/20-regel: de robot neemt op den

duur 80% van de productie voor zijn rekening; 20%

wordt nog met de hand gelast. Robotleveranciers kunnen

rekenmodellen aanleveren die helpen om de efficiency van

de robot te bepalen.

Als volgende stap zou de lascel uitgebreid kun-

nen worden met meerdere werkstations en er

zou meer gebruikgemaakt kunnen worden van

de uitgebreide softwaremogelijkheden van de

robot. De robot kan dan geprogrammeerd worden voor

iets ingewikkelder laswerk, en functies als lasnaadzoeken

en lasnaadvolgen kunnen worden benut om toleranties op

te vangen. Ook het (laten) maken van goede lasmallen

vraagt om aandacht. De operator, bij voorkeur een goede

lasser, zal zich steeds verder ontwikkelen als program-

meur, waarbij de robot nog steeds online, met een teach

pendant wordt geprogrammeerd.

De derde stap is het ontkoppelen van het werk

van de programmeur en de robot. Terwijl de

lasrobot aan een taak bezig is, wordt hij offline

alvast geprogrammeerd voor een volgende

taak. Daardoor kan de robot nog efficiënter worden in-

gezet. De productiestilstand bij het omstellen naar een

nieuw product wordt verkleind en mede daardoor wordt

de productiecapaciteit snel vergroot. Het programmeren

wordt steeds meer een onderdeel van de werkvoorberei-

ding en kan worden uitgevoerd door een engineer. Het is

van belang dat de programmeur ook een goede kennis

heeft van het lassen. Vooral bij ingewikkelde producten is

ook kennis en kunde op het gebied van lasmallen vereist.

Bij het productontwerp wordt al rekening gehouden met

de manier van lassen door de robot. De operator op de

werkvloer zorgt voor het finetunen van de robot.

Als vierde stap kunnen we denken aan een vrij-

wel volledig gerobotiseerd productieproces,

waarbij vaak ook de handling geautomatiseerd

verloopt. Het bedrijf heeft een programmeur

die zich volledig bezighoudt met het offline programmeren

van de lasrobots, of er wordt geprogrammeerd op basis

van CAD/CAM-tekeningen. Camera- of visionsystemen

hebben hun intrede gedaan, en zelfs de inspectie van de

lassen kan worden uitgevoerd met camera’s, zoals dat in

de automotive gebruikelijk is.

Passend robotsysteemUiteraard is deze indeling een vereenvoudigde voorstelling

van zaken en moeten de beschreven stappen niet al te

strikt genomen worden. De indeling in stappen is slechts

bedoeld om te verduidelijken dat lasrobotisering op ver-

schillende niveaus kan plaatsvinden, waarbij het begin

heel eenvoudig kan zijn. Lasrobotspecialisten kunnen be-

drijven begeleiden in dit proces.

Eddie Mennen: “Heeft u nog geen enkele robotervaring,

dan is het niet raadzaam om meteen te investeren in een

robotsysteem met allerlei ‘toeters en bellen’. Kijk goed

naar uw eigen situatie en stap in op het niveau dat past

bij uw bedrijf en productieproces. Laat u daarbij goed in-

formeren door deskundigen op dit gebied. De ontwikke-

ling van lasrobots staat intussen ook niet stil. Dankzij deze

ontwikkeling, die richt zich op de behoefte van het mid-

den- en kleinbedrijf aan flexibiliteit (low volume, high

mix), wordt de inzet van een lasrobot steeds aantrekkelij-

ker.”

Aan de hand van praktijkvoorbeelden kunt in het vervolg

van dit blad lezen hoe verschillende soorten bedrijven hun

lasrobotisering hebben aangepakt en wat dit betekent

voor hun bedrijf. Hieruit blijkt dat de globale indeling in

stappen helpt om meer inzicht te krijgen in de wereld van

het robotlassen.

Doe het stap voor stapRobotiseren? 1

2

3

4

Het is de taak van de lasrobotspecialist

om bedrijven in dit traject te begeleiden

en passende oplossingen te bieden.

Lasnaadvolgen d.m.v. laser (foto Binzel Benelux)

15

LASTECHNIEKjun i 2016

In het verleden was het uitgangspunt dat een las-

robot alleen efficiënt kon zijn bij het maken van

grote series. Dat idee is achterhaald. We kunnen

nu ook kleine series lassen en tussentijds swit-

chen.”

Omschakeling voor lassersVoor de lassers betekent het inzetten van de las-

robot wel een hele omschakeling, erkent Anthon

Ruiter. “Binnen het bedrijf hebben we gekeken

hoe we lassers kunnen laten doorgroeien. Eén

lasser is operator; de andere lassers doen andere

laswerkzaamheden, zoals het handmatig lassen

van grote noodoverstorten voor platte daken, meer de

klantspecifieke dingen.” Maar dat de investering in lasro-

botisering noodzakelijk is, staat voor de bedrijfsleider bui-

ten kijf. “De nieuwe technologie waar-

borgt de vooruitgang van het bedrijf en

opent mogelijkheden om onze afzet te

vergroten. Daar ligt voor ons nog een

uitdaging.”

Goede lasmallenSinds vijf weken is een nieuwe lasrobot-

mal geïnstalleerd om naast de rechthoe-

kige modellen ook ronde hemelwater-

afvoeren met verschillende diameters te

gaan robotlassen. Tot dan toe werden

deze nog met de hand gelast. “Het ro-

botlassen zelf is niet het probleem, maar

de manier van inspannen, daar zijn

goede lasmallen voor nodig.

Wij wilden een vacuümsysteem in plaats

van een mechanische inspanning. Bij

onze producten is vaak ook nog koeling

nodig; daar moet de lasmal ook op aan-

gepast zijn. We hebben onze lasmalpro-

ductie uitbesteed aan RobWelding. Zij

hebben op basis van onze eisen en wen-

sen een verstelbare lasmal gemaakt en

gezorgd dat deze geïmplementeerd werd

in ons systeem. Dezelfde robot die nu al

twee soorten hemelwaterafvoeren last,

gaat ook dit derde type lassen. We had-

den voor dit product dus alleen een in-

vestering nodig in een lasmal.”

De robot die al twee stations bediende,

heeft er nu een derde en vierde station

bijgekregen. De volgende stap zou kun-

nen zijn dat de robot gaat werken met

lasmalherkenning.

Taken operatorDe operator spant de halffabrikaten op de lasmallen in.

Daarnaast is hij of zij ook verantwoordelijk voor het op-

roepen van het juiste lasprogramma en is betrokken bij

het programmeren van een nieuw product. Ook bij sto-

ringen is de operator de eerste die moet ingrijpen. “De

toorts kan bijvoorbeeld uit positie raken doordat de draai-

tafel te snel draait en daarbij tegen de robot stoot. Dan

moet de toorts opnieuw gepositioneerd worden door het

TCP (Tool Center Point) te bepalen. Soms zitten er ook

afwijkingen in de maatvoering van de halffabrikaten die

leiden tot afwijkingen bij het lassen. Dan moeten we het

programma bijstellen.”

ToekomstDe belangrijkste voordelen van de lasrobot? “De robot

werkt - buiten een sporadische storing - foutloos. Ook

moeilijke arbeidsomstandigheden zijn voor een robot geen

probleem. Dankzij de robot hebben we een hogere pro-

ductiecapaciteit, een constantere laskwaliteit en een lagere

kostprijs per product.” Hoewel handlassers zeker nodig

zullen blijven, heeft lasrobotisering volgens Anthon Rui-

ter de toekomst. De gevolgen die dit heeft voor het perso-

neel mag je niet onderschatten. “Wij kijken ook vooruit

qua instroom en opleiding van personeel. We hebben een

heel vast personeelsbestand, met nauwelijks verloop. Sinds

kort hebben we twee medewerkers die op een lascursus

zitten, omdat ze daar interesse in hebben. Nu doen ze nog

een ander soort werk, maar straks zijn ze ook als lasser in

te zetten. Hoe breder inzetbaar, hoe liever het me is. We

proberen ook zoveel mogelijk kennis door te geven, zodat

we niet afhankelijk zijn van een enkeling die iets be-

heerst.”

En hoe ziet Anthon Ruiter de toekomst van lasrobotise-

ring? “De productiviteit zal verder omhoog gaan, de uit-

val zal minder worden en de kwaliteit nog beter. Robots

kunnen steeds meer. Ik denk dat de mogelijkheden nog

lang niet zijn uitgeput.”

“De productiviteit zal verder omhoog gaan,

de uitval zal minder worden en de kwaliteit nog

beter. Robots kunnen steeds meer. Ik denk dat

de mogelijkheden nog lang niet zijn uitgeput.”Anthon Ruiter begon in 1984 als TIG-lasser van aluminium producten bij Anjo in Bever-

wijk. Nu neemt hij als bedrijfsleider binnen hetzelfde bedrijf beslissingen over robotisering

van het laswerk. Hij vertelt over de voordelen van het relatief eenvoudige lasrobotsysteem

en de gevolgen van robotisering voor het personeel.

14

DE INSTAPROBOT - jun i 2016LASTECHNIEK

njo B.V. maakt daktoebehoren in aluminium en

kunststof, vooral voor platte daken. Het gaat om

platdakontluchtingen, hemelwaterafvoer, rookgas-

afvoer, kiezelbakken en mechanische ventilatie. Eenvou-

dige en gepatenteerde producten, die vroeger allemaal met

de hand gelast werden. Een deel van de productie is gero-

botiseerd. Anthon Ruiter: “In 1996 zijn we begonnen met

automatisering, namelijk het persen (dieptrekken) van alu-

minium producten uit plaatjes en schijfjes met behulp van

een robot. Na drie jaar bleek dit proces niet rendabel te

zijn en hebben we de robot laten ombouwen tot lasrobot.

Dat is het begin geweest van de lasautomatisering in ons

bedrijf.”

Hemelwaterafvoeren uit aluminiumIn 1997 werd Anjo onderdeel van M&G Group, met

twaalf vestigingen wereldwijd. Dat betekende dat de (po-

tentiële) afzetmarkt van Anjo werd vergroot, en verder-

gaande robotisering was een logische stap. Twee soorten

rechthoekige hemelwaterafvoeren die voorheen TIG- en

MIG-gelast werden met de hand, worden nu volledig door

de lasrobot gelast met het MIG/CMT-proces. (red. CMT

staat voor Cold Metal Transfer, een proces dat een lage

warmte-inbreng combineert met een hoge lassnelheid.)

Een operator legt de benodigde aluminium onderdelen in

een van de twee lasmallen die op een draaitafel zijn be-

vestigd, terwijl de robot een product aan de andere kant

van de draaitafel aan het lassen is. Tussen de operator en

de robot zit een afscherming. Zodra de robot klaar is,

krijgt de operator een seintje en kan hij de draaitafel laten

draaien, het gelaste product uitnemen en nieuwe onder-

delen inleggen. Ruiter: “Vroeger laste ik 40 hemelwater-

afvoeren per uur; met de robot is dat het drievoudige. Er

is intussen veel veranderd op het gebied van robotisering.

door Margriet Wennekes, fotografie Anjo

A

De lasrobot in al z’neenvoud bij Anjo

17

LASTECHNIEKjun i 2016

16

LASTECHNIEK REUZENSTAP - jun i 2016

e twee grote manipulatoren aan weerszijden van de

lasrobot zijn nog het meest bijzondere aan deze ro-

botinstallatie, vertelt Wim de Smedt, accountma-

nager robotics bij Yaskawa Benelux. Samen met Bart

Keysers heeft hij een heel traject doorlopen om te komen

tot het robotlassysteem dat enkele maanden geleden in de

werkplaats is geïnstalleerd. “Het is een flexibele installa-

tie geworden, met een verschuifbaar tegenlager. De twee

manipulatoren zijn motor-aangedreven, maar ze zijn ook

manueel te bedienen. Ze kunnen synchroon lopen of af-

zonderlijk bediend worden bij het werken in twee onaf-

hankelijke stations. Daarbij moet in het midden een

scherm worden geschoven.” De installatie is door Yas-

kawa op maat gemaakt om te voldoen aan de wens van

Keysers om veel verschillende soorten producten te kun-

nen lassen met de robot: van kleine steunen tot grote con-

tainers en tanks. De beperkte ruimte in de werkplaats

vormde de enige beperking.

Korte levertijdenHet is een grote investering voor een kleine onderneming,

waar behalve vader en zoon Keysers twee lassers in vaste

D

Marc en Bart Keysers, vader en zoon, runnen een klein familiebedrijf in het Belgische Sint-

Lenaarts. Sinds 2002 heeft hun onderneming, Keysers Constructions, zich gespeciali-

seerd in het maken van opslagtanks, containers en verschillende andere toepassingen in

de metaalnijverheid. Om te kunnen voldoen aan de toenemende vraag, heeft het bedrijf

onlangs geïnvesteerd in een grote en flexibele lasrobotinstallatie.

door Margriet Wennekes, fotografie Keysers Construction en Bert de Jong

dienst zijn. Toch gelooft Bart dat deze investering de toe-

komst van het bedrijf zeker zal stellen. “De vraag naar se-

riewerken neemt toe, bijvoorbeeld het maken van

onderdelen voor andere fabrikanten. Wij moesten steeds

vaker tijdelijk personeel aanwerven om de pieken te kun-

nen opvangen en de levertijden kort te houden. Soms mis-

ten we opdrachten omdat we niet op tijd konden leveren.

Tegenwoordig heb je als bedrijf maar kort de tijd om te

beslissen over een opdracht en moet er steeds sneller gele-

verd worden. Daarom hebben we besloten te investeren

in een lasrobot.”

Leren werken met de robotHet werken met een lasrobot is nieuw voor Keysers Con-

structions, maar er is geen sprake van weerstand bij de

handlassers om met de nieuwe installatie te gaan werken.

Integendeel, vertelt Bart. “Onze twee werknemers hebben

ernaar uitgekeken. De jongste lasser is al redelijk inge-

voerd in het systeem en erg geïnteresseerd om er meer mee

te doen. Hij is nu al handiger met het bedienen van de

robot dan ik.” Ook vader Marc is enthousiast. Drie jaar

geleden, toen het bedrijf een CNC-plasmasnijmachine

aankocht, stond hij nog sceptisch tegenover het automa-

tiseren van handarbeid. Maar toen bleek dat deze inves-

tering niet alleen leidde tot een snellere productie, maar

ook extra werk genereerde, was hij overtuigd. “Het ver-

schil met de investering in de CNC-machine is dat het

leren werken met het lasrobotsysteem meer tijd kost,

waardoor onze productie in deze beginfase soms stilvalt.

Dat zullen we moeten gaan inhalen.”

Om vertrouwd te raken met het lasrobotsysteem is Key-

sers begonnen met het gerobotiseerd lassen van een serie

eenvoudige producten. “Het was een opdracht voor 300

steunen, metalen poten voor containers. Elke steun bestaat

uit een uit plaatwerk samengestelde vierkante koker, met

aan twee kanten een flens. Er zit veel laswerk aan, maar

het is allemaal rechttoe rechtaan. Nu zijn we bezig om ook

grote bakken te lassen. We hechten deze stukken hand-

matig en met de robot lassen we af. We moeten nu wel

preciezer werken en hebben onze manier van hechten aan-

gepast, zodat de toleranties kleiner zijn.”

ReuzenstapLeren werken met flexibel

lasrobotsysteem

Bart Keysers (links) met Wim de Smedt, accountmanager bij Yaskawa Motoman De flexibele robotinstallatie met manipulator (gedeeltelijk zichtbaar)

18

LASTECHNIEK REUZENSTAP - jun i 2016

VerschuifbaarWim de Smedt vertelt dat de geleverde lasrobotinstallatie

is gebouwd voor het maken van veel uiteenlopende pro-

ducten, waardoor het een heel flexibel systeem moest zijn.

“Ze lassen veel containers en tanks, maar elke keer dat ik

hier kom zie ik weer een ander product. De op maat ge-

bouwde manipulatoren (elk met 3 ton belastbaar) zijn in

hoogte verstelbaar, zodat kleine onderdelen niet te hoog

hoeven worden ingelegd, maar ook stukken tot een dia-

meter van 3,6 meter kunnen gelast worden. De robot

hangt aan een YXZ-hoogtebaan waarmee we een langs-

verplaatsing realiseren van 12 meter, een horizontale ver-

plaatsing van 1 meter en een hoogteverplaatsing van 0,9

meter. We hebben de beschikbare ruimte maximaal

benut.” De robot zelf heeft geavanceerde functies, zoals

een tactiel lasnaadzoeksysteem, een lasnaadvolgsysteem

voor hoeknaden en een camerazoeksysteem voor stompe

naden. De camera kan weggeklapt worden, zodat hij niet

in de weg hangt als hij niet nodig is. Voor de grootste pro-

ducten werkt de installatie als één station, maar een ver-

wijderbaar hek zorgt dat er ook op twee stations gewerkt

kan worden. Voor veiligheidsbewaking zijn vloerscanners

geplaatst, maar dan in verticale richting.

Stap voor stapOok al staat er nu een groot en geavanceerd systeem, toch

is het belangrijk om eenvoudig te beginnen, benadrukt

Wim de Smedt. “Het is een flexibele en complete installa-

tie geworden, maar je moet het tijd geven om ermee te

leren werken, zeker als je nog geen enkele robotervaring

hebt. Je moet dat stap voor stap opbouwen. Eerst leren

wandelen en niet meteen een marathon willen lopen.”

Bart Keysers heeft samen met een werknemer een oplei-

ding gevolgd bij Yaskawa in Eindhoven en een training

gekregen in de eigen werkplaats. Maar het echte leren

moet in de praktijk gebeuren. “Toch zie ik nu al dat we

met de lasrobot veel tijdwinst kunnen behalen. De steu-

nen lassen we met de robot drie keer zo snel als met de

hand.”

Hoe denkt Bart Keysers dat het bedrijf zich in de toekomst

verder zal ontwikkelen? “Om mee te kunnen met de con-

currentie willen we zoveel mogelijk producten geroboti-

seerd lassen. Ook de grote tanks en kleine seriewerken.

Misschien kunnen we dankzij de robot een kleine voor-

raad aanhouden van standaardproducten, om nog sneller

te kunnen leveren. Daar gaan we aan werken. Verder ver-

wacht ik dat de robot ook meer werk aantrekt, net zoals

we dat hebben gezien bij onze snijmachine.”De verticale “vloerscanner”

Nu nog met de hand, straks met de robotinstallatie

Alstublieft! Met één telefoontje is

de Lincoln first aid kit van u. GRATIS.*

Emergency?

Onze kit bevat een aantal van uw belangrijkste laselektroden

én onze uitgebreide productcatalogus. ‘First aid’ als het

einde van uw voorraad in zicht is, of als u onverwacht een

speciaal product nodig heeft!

Lincoln Electric levert snel en volledig zodat u zich nooit

zorgen hoeft te maken over tijdige aanvulling.

Lincoln Electric is de betrouwbare partner op het gebied van

lastechniek en wereldleider in het ontwerpen, ontwikkelen

en produceren van lasapparatuur, lastoevoegmaterialen en

robotsystemen.

Meer weten? Ga naar www.lincolnelectric.nl en maak een

afspraak met een van onze adviseurs!

*Alleen voor professionals en zolang de voorraad strekt.

The Performance You Need.The Quality You Expect.TM

www.lincolnelectric.nl

w w w. m m e - g r o u p. c o m | i n f o @ m m e - g r o u p. c o m

N i e t - D e s t r u c t i e f O n d e r z o e k N D O | D e s t r u c t i e f O n d e r z o e k D O

advertentie

Air Liquide Welding Belgium N.V.I.Z. West Grijpen - Grijpenlaan 5 - 3300 TIENEN - Tel.: +32 16 80 48 20 - Fax: +32 16 78 29 22 - www.airliquidewelding.beAir Liquide Welding Nederland B.V.Rudonk 6B, 4824 AJ BREDA - Tel.: +31 76 541 00 80 - www.airliquidewelding.nl

OPTITOME 2 is een machine ontworpen voorhet gebruik met de nieuwe NERTAJET HPiplasma installatie, voor het bereiken van eenzeer hoge snede kwaliteit. Grote zorg is besteed aan de geleiding en de aandrijftechniek en garandeert eennauwkeurige en soepele beweging die compatibel zijn met het High Precision snijden. De compacte constructie biedt veel stabiliteit en zorgt voor eenvoudige en snellemontage. Duidelijk geschikt voor industriële plasma snij toepassingen tot 300 A.

Uitgerust met HPC DIGITAL PROCESS, het numerieke besturingssysteem vanAir Liquide Welding machines. HPC DIGITAL PROCESS controleert volledig desnijmachine van bewegingen tot snijproces. Zijn eenvoud en gebruiksvriendelijkheidmaken het een unieke machine dat wordt herkend in de markt van plasma snijden.

Verschillende opties (buizen snijden, rechte lijn beveling, laser positionering, autogeentoorts...) zijn beschikbaar om de veelzijdigheid van de installatie te bevorderen.

Geïnteresseerd ? Neem contact op met ons.www.airliquidewelding.be / www.airliquidewelding.nl

High Precision and High Productivityfor plasma cutting

21

LASTECHNIEKjun i 2016

20

LASTECHNIEK AUTOMATISERINGSDRANG - jun i 2016

deze concurrerende eigenschappen niet hoeft te wijken

voor het goedkopere buitenland. Maar dan moet je na-

tuurlijk wel durven te investeren in lean werkwijzen en in

een goed machinepark.”

BrugpanelenIn zijn automatiseringsdrang besloot Van Oers te investe-

ren in een robot om brugpanelen te produceren. “Samen

met het team van Rolan Robotics kwamen we tot een op-

lossing die veel meer aankan dan alleen brugpanelen.

uurzaam partnerschap staat centraal bij Stracon,

zegt eigenaar Roland van Oers. “Wij zien een klant

niet als opdrachtgever, maar als een relatie waar-

mee we samen aan een oplossing bouwen.” Al tijdens de

ontwerpfase bij een klant zoekt het bedrijf actief naar mo-

gelijkheden om het productieproces te optimaliseren en zo

efficiënt mogelijk te werken. Die aanpak gaat hand in

hand met een grote automatiseringsdrang. “Automatise-

ring biedt continuïteit, stabiliteit en productiviteit. En ik

geloof er sterk in dat de Nederlandse maakindustrie met

door de redactie

Stracon Metaalwerken investeerde onlangs in een groot lasrobotsysteem. Het in Oss

gevestigde bedrijf produceert onder meer paneelbruggen, frames voor heftrucks,

containers en shovels. Ondanks de uitzonderlijk grote afmeting van het robotsysteem

met twee lasrobots focust eigenaar Roland van Oers liever op het verhaal áchter de robot.

D

Ruimer denkenmet een groot lasrobotsysteem

Want waarom zou je in een robotarm investeren die je

slechts voor een klein deel van je portfolio kan inzetten?

We kwamen tot de conclusie dat we het beste een robot

konden ontwikkelen die 80% van onze producten in eigen

huis kan produceren. Aangezien wij zeer grote producten

maken, zou het gaan om een systeem van formaat.”

Voor een dergelijke, grote oplossing bestonden nog geen

referentieprojecten waar Rolan Robotics op terug kon val-

len. Het systeem werd al brainstormend en schetsend uit-

gewerkt in nauwe samenwerking met de technische

specialisten van Stracon. “In dit traject schoof ook onze

klant aan waar we de bruggen voor maken. Uit de kennis

en ideeën van de drie partijen is een prachtig systeem ont-

staan, waarmee we grote stappen kunnen zetten op het

gebied van kwaliteit en productiviteit. De beste oplossing

bleek een systeem met twee robots, elk hangend aan een

eigen grote galg op een gezamenlijke langsverplaatsing en

met een werkbereik van 30 bij 5 meter.”

Eenvoudig ombouwenHet lasrobotsysteem bestaat uit een dertig meter lange

track met twee robots. “Op één unit is een plasmabron

gebouwd waarmee we 3D kunnen snijden en lassen. Het

leuke van deze constructie is dat we hem eenvoudig kun-

nen ombouwen. We kunnen bijvoorbeeld kleine cellen

creëren om kleine onderdelen te lassen, maar we kunnen

ook schermen weghalen, zodat we ook hele lange onder-

delen aankunnen. We zijn met dit systeem in staat om on-

derdelen van 22 meter lang en 33 ton zwaar onder de

robot te leggen en geautomatiseerd te lassen. Geheel vol-

gens de norm EN 1090 waarvoor wij gecertificeerd zijn

tot en met de hoogste uitvoeringsklasse.” Roland van

Oers ziet nog een voordeel van de machine: “Er zit een

naadzoek- en naadvolgsysteem op. Zodra de lasnaad weg-

trekt door bijvoorbeeld warmte-inbreng, heeft de robot

de intelligentie om de naad te zoeken en te volgen.” Daar-

naast is het mogelijk om offline te programmeren. “Ter-

wijl de robot aan een product last, kan de programmeur

een nieuw programma maken voor een volgend product.

Zo wordt de robot optimaal gebruikt.”

Het gerobotiseerd lassen vraagt om een nieuwe werk- en

denkwijze van het personeel. Daarom verzorgt Rolan Ro-

botics naast de levering van het lasrobotsysteem een uit-

gebreid opleidingstraject, waar Stracon dankbaar gebruik

van heeft gemaakt.

advertentie

OM HET HOEKJE LASSEN?

T I

Met onze range 7-assige robots komt

u er WEL bij!

jun i 2016

22

LASTECHNIEK LASMALLEN - jun i 2016

23

Wel of geen lasmalDe vraag of er een lasmal ontwikkeld moet worden om

een bepaald product te lassen, leidt soms tot hevige dis-

cussies tussen de verschillende afdelingen binnen een be-

drijf. De afdeling verkoop heeft de kosten voor het maken

van de mal niet altijd ingecalculeerd in de offerte; voor de

afdeling engineering betekent de ontwikkeling van de mal

extra tijd en werk; de productieafdeling zal de lasmal moe-

ten maken, en dit bij steeds kortere productiedoorlooptij-

den. Ook zal beslist moeten worden of het product gelast

gaat worden met de lasrobot of door middel van hand-

lassen. Bij het nemen van dit soort beslissingen gaan be-

drijven meestal af op eigen ervaring, waarbij als vuistregel

geldt: hoe kleiner de toegestane afwijkingen/toleranties op

het eindproduct en hoe kleiner het aantal afgekeurde eind-

producten, hoe hoger de productiekosten. Het aandeel

van de kosten van een lasmal is moeilijk exact te bereke-

nen en hangt af van de volgende factoren:

e kwaliteit van een lasmal is mede bepalend voor

de kwaliteit van het eindproduct en de productivi-

teit van de robot. Lasmallen variëren sterk in com-

plexiteit. De uitdagingen voor het maken van een goede

lasmal lopen uiteen en zijn afhankelijk van het soort pro-

duct en het type bedrijf. Toeleveranciers van kleinere series

van eenvoudige producten met korte doorlooptijden en

korte levertijden (bijvoorbeeld machineonderdelen) staan

voor heel andere uitdagingen dan producenten van grote

series (trekhaken, ladders) of fabrikanten van grote en

complexe eindproducten (treinstellen, vrachtwagens, bus-

sen). Tot zover niets nieuws, maar er dienen zich nieuwe

trends aan, waardoor ook de uitdagingen op het gebied

van lasmallen veranderen.

Robots worden steeds slimmerLasrobots worden steeds slimmer en geavanceerder, met

allerlei opties en extra’s die het gebruik van de robot aan-

trekkelijker moeten maken voor meerdere soorten bedrij-

ven. De eenvoud en gebruiksvriendelijkheid waarmee

robots geprogrammeerd kunnen worden neemt toe, maar

het gaat vooral om intelligent programmeren, zoals het

kiezen van de juiste lasvolgorde, het toepassen van een las-

naadvolgsysteem bij kritische lassen, het automatisch bij-

sturen in functie van de toleranties op de lasnaad-

voorbereiding en het zo koud mogelijk lassen om vervor-

mingen te beperken. Aan systemen met dit soort geavan-

ceerde functies hangt (begrijpelijkerwijs) een prijskaartje.

Voor het produceren van grote aantallen over een langere

termijn kan een investering in een dergelijke lasrobotin-

stallatie zeker interessant zijn. Maar geldt dat ook voor

telkens wisselende nieuwe producten in kleinere series?

door Wim Verlinde, Belgisch Instituut voor Lasechniek

Om met een robot te kunnen lassen, moeten veel componenten nauwkeurig samenwer-

ken, zoals de robotarm die de lastoorts beweegt, de lasmachine, de draadaanvoer, de

gasvoorziening en de draaitafel of manipulator. Besturingsprogramma’s moeten deze

samenwerking in goede banen leiden. Robots kunnen steeds meer, maar een component

die in dit verhaal nog wel eens ‘vergeten’ wordt, is de lasmal.

D

Kennis van lasmallen wordt steeds belangrijker

Slimme lasmallenLASTECHNIEK

••

•

•

het aantal te lassen productende vereiste tolerantie: hoe kleiner de toegestaneafwijkingen, hoe duurder de lasmal(zeer) kleine tolerantie: dure lasmal (gemachi-neerde of gefreesde lasmal)gemiddelde tolerantie: minder dure lasmal (gelastemal met uitdikplaatjes of iets dergelijks)grote tolerantie: soms geen lasmal nodig (bijvoor-beeld jigless welding) of modulaire lasmal op las-tafelde mate van afkeurhet aantal afgekeurde stukken hangt veelal samenmet het aantal steekproeven door de eindklant optoleranties (soms geen, soms om de x aantal stuk-ken)door nauwkeuriger en sneller meten met 3D-meet-banken neemt afkeur over het algemeen toehet aantal benodigde lasmallenpassen meerdere stukken op één lasmal?betreft het een hechtkaliber en een lasmal, of gaathet om een complexere lasmal (pneumatisch) omalles in één keer af te kunnen lassen?lastijd en montagetijd samen bepalen het optimaleaantal kalibers (en lastafels).Foto: AWL Techniek

De vraag of er een lasmal ontwikkeld

moet worden om een bepaald product

te lassen, leidt soms tot hevige

discussies tussen de verschillende

afdelingen binnen een bedrijf.

25

LASTECHNIEKjun i 2016

24

LASMALLEN - jun i 2016LASTECHNIEK

Alles moet steeds nauwkeurigerDe gevraagde maattoleranties worden steeds kleiner, ofwel

de vereiste nauwkeurigheid neemt toe. Soms zijn de ge-

vraagde toleranties onnodig streng of nauwelijks haalbaar.

Vaak heeft dit te maken met het ontbreken van ervaring

bij de ontwerper. Daarnaast wordt het esthetisch aspect

steeds belangrijker. Het gaat dan niet om het functionele

aspect of de stabiliteit, maar puur om de uiterlijke ver-

schijningsvorm van het product.

Seriegroottes worden kleinerProducten en onderdelen worden steeds meer klantspeci-

fiek. Dat geldt bijvoorbeeld voor machineonderdelen. Elke

klant is uniek (of wil dat graag zijn) en maakt zijn eigen

unieke product, of hij biedt een grote variëteit van pro-

ducten aan. Dat betekent dat het aantal verschillende pro-

ducten, producttypen en varianten daarop, sterk

toeneemt.

De producten worden besteld in kleinere aantallen (per

call en just in time) om voorraadvorming bij de eindklant

te beperken. De seriegroottes nemen uiteindelijk af tot se-

riegrootte 1. Dit betekent dat lasmallen vaker verwisseld

moeten worden. Niet alleen neemt daardoor de kans op

beschadiging en slijtage toe; de montagetijd van de las-

mallen wordt ook steeds belangrijker. Het automatisch

wisselen van lasmallen door de robot is een oplossing,

maar dit is nog zeer duur.

De ontwerper van een robotlasmal moet kennis hebben

van het programmeren van de lasrobot, maar ook be-

schikken over lastechnische kennis (lasvolgorde, bijstellen

lasparameters). De ontwerper is ook een ‘problem solver’:

aan de hand van het prototype moet hij de juiste aanpas-

singen kunnen doen.

Stap mee in praktijkgericht onderzoekDit artikel is gebaseerd op tien bedrijfsbezoeken die zijn

gedaan ter voorbereiding op het project “Efficiënt (snel,

nauwkeurig en kwalitatief) produceren via slimme las-

mallen”, een nog in te dienen onderzoeksproject van het

Belgisch Instituut voor Lastechniek en KU Leuven. Het

doel is om theoretische en praktijkgerichte kennis op te

bouwen. Daarnaast zullen er industriële cases ontwikkeld

worden om nieuwe werkmethodes te valideren en te toet-

sen aan de realiteit.

Doorlooptijd prototype wordt korterIn langdurige projecten met complexe eindproducten in

kleine aantallen (denk aan treinstellen, vrachtwagens, bus-

sen) moeten de lasmallen vanaf het eerste prototype

meestal een paar keer worden aangepast en bijgestuurd,

omdat vervormingen niet altijd precies voorspeld kunnen

worden. De doorlooptijd van dergelijke projecten zou ver-

kort kunnen worden door gebruik te maken van slimme

software die deze voorspellingen kan doen. In de auto-

mobielindustrie en de luchtvaart wordt dit al toegepast,

maar voor kleinere ondernemingen is deze oplossing nog

te duur. Dit heeft te maken met de complexiteit van het

programma (lange rekentijd), de hoge kostprijs en ge-

vraagde expertise. Ook zijn er nog technische uitdagingen

te overwinnen om vervorming goed te kunnen voorspellen

(korte rekentijden, warmte-inbreng evalueren per laspro-

ces, rekening houden met aantal laslagen, warmteafvoer,

stijfheid van de constructie).

Kennis van lasmallen steeds belangrijkerOp het gebied van lasmalontwerp is slechts weinig litera-

tuur beschikbaar. Ook bestaan er geen opleidingen voor

lasmalontwerpers. Kennis van lasmallen is meestal opge-

bouwd door (jarenlange) praktische ervaring (trial and

error) en is in de meeste bedrijven sterk persoonsgebon-

den. Dat betekent dat de kennis verdwijnt zodra de be-

treffende medewerker het bedrijf verlaat.

Het BIL en KU Leuven roepen bedrijven op om deelte nemen in dit onderzoeksproject.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met: Wim Verlinde (BIL): t +32 (0)9 292 14 14 of wim.verlinde@bil-ibs.be

Patrick Van Rymenant (KUL): t +32 (0)15 31 69 44 ofpatrick.vanrymenant@kuleuven.be

DE NIEUWKOMER IN DE PROFKLASSE

• Traploos instelbare inverter for MIG/MAG-pulsbooglassen

• Bereik lasstroom 30-320 A• UItstekende laseigenschappen voor

het lassen van staal, roestvast staal en aluminium

• Robuuste 4 rols-precisiedraadaanvoer (encoder-gestuurd)

P320E

Uw toegang tot de professionele wereld van het pulslassen, zonder enige concessie aan techniek, tegen een ongeëvenaarde prijs. • Traploos instelbare

MIG/MAG-lasmachine• Uitstekende laseigenschappen• Bereik lasstroom 30-380 A• Robuuste 4 rols-precisiedraadaanvoer

(encoder-gestuurd)

M380S INVERTER

Het alternatief voor een stappen-gestuurde MIG/MAG-lasmachine

AC/MIGOptimale inbranding voor

plaatwerktoepassingen

CBT-EX (lowspatter-proces)

Maximale reductie in lasspat-

ten dankzij de nieuwe CBT-EX

welding current control

Wave PulseGeavanceerd frequentiebereik

dankzij de AC- en DC-wave-

pulse- functie

TRENDSETTEND LASPROCESVOOR HET BESTE RESULTAAT:

MultiVario ArcEenvoudig omschakelen tussen

harde en zachte lasboog bij AC

TIG-lassen

Penetration ControlIdeale lasnaadvorm

voor veilige inbranding

AC&DC Hybrid (TIG)Gecontroleerde heat-input

dankzij de variabel instelbare

AC-frequentie

Standard PulseUItstekende laseigenschappen

voor het lassen van staal,

roestvast staal en aluminium

www.otc-daihen.com Member of DAIHEN Group

16332-az-motiv-newcomer-Vraag_und_Aanbod-NL-90x267.indd 1 30.05.16 10:26

n de lasproductiehal van Vlastuin Rolling Equipment

worden wekelijks ongeveer twintig trailers geprodu-

ceerd in allerlei maten en vormen. Onder het merk D-

TEC brengt Vlastuin onder meer de gepatenteerde

Combitrailers® op de markt. Inmiddels zijn tien lasrobots

nagenoeg continu in bedrijf. “De inschakelduur van een

goede handlasser is 25 tot 28%; een lasrobot moet zeker

70% halen”, stelt Walter Kunkeler, die als lascoördinator

en projectleider binnen Vlastuin verantwoordelijk is voor

de lasrobotisering. Samen met zijn collega Willem van de

Burgt, technical engineer en offline programmeur, vertelt

hij hoe het bedrijf geleidelijk is toegegroeid naar het hui-

dige niveau van lasrobotisering.

PionierVlastuin begon eind jaren 50 als een eenvoudige kachel-

smederij. Oprichter Jan van Vlastuin was een pionier op

het gebied van lasautomatisering en -robotisering. De eer-

ste lasrobot deed begin jaren tachtig zijn intrede in het be-

drijf. Tegenwoordig staat zoon Gerrit van Vlastuin aan

het hoofd van de Vlastuin Group. Ook de huidige direc-

teur vindt investeren in robotisering belangrijk. Vooral om

de productie in eigen land te houden, maar ook om het

tekort aan goede lassers op te vangen en de kostprijs te

drukken. Inmiddels zijn er bij Vlastuin tien lasrobotsyste-

men actief en wordt steeds verder geïnvesteerd in roboti-

sering van het productieproces. Onlangs is een nieuwe

bedrijfshal in gebruik genomen die voor een groot deel in-

gericht is voor gerobotiseerd lassen.

ErvaringWalter Kunkeler vertelt dat de bedrijfsleiding besloten

heeft om in toekomst met nog maar één merk robot te

gaan werken, waarbij een duidelijke opsplitsing wordt ge-

maakt in kleine en grote robots. “Het werken met één

merk betekent één robotprogrammeertaal, zodat alle pro-

grammeurs en operators kunnen werken met alle robots

binnen Vlastuin. We hebben gekozen voor de ABB-robot,

het merk waar we al de meeste ervaring mee hebben. Pro-

grammeren gebeurt met programmeerpakket RobotStu-

dio van ABB. Verder hebben we de nieuwe grote

lasrobotsystemen zo ingericht dat elk product door alle

LASTECHNIEKjun i 2016

26

LASTECHNIEK EEN STAP VERDER - jun i 2016

Vlastuin Group in Kesteren heeft op het gebied van automatisering en robotisering van

het lasproces een jarenlange ervaring opgebouwd. Binnen het bedrijf is inmiddels veel

kennis opgedaan en worden de geavanceerde mogelijkheden van de lasrobot steeds

beter benut. Het programmeren gebeurt offline op basis van een 3D-ontwerp, waarin ook

de ontwikkeling van de complexe lasmal wordt meegenomen.

27

Inmiddels zijn er bij Vlastuin tien

lasrobotsystemen actief en wordt

steeds verder geïnvesteerd in

robotisering van het productieproces.

I

door Margriet Wennekes, fotografie Wim Wilmers

Vlastuin benut mogelijkheden lasrobot optimaal

LASTECHNIEK EEN STAP VERDER - jun i 2016

28

Uitgebreide werkinstructiesWalter Kunkeler vertelt dat een van de moeilijkste dingen

van het robotlassen is om een robot te laten anticiperen op

wat hij tegenkomt. “Bijvoorbeeld spleten met variërende

maten, die zijn ontstaan door tolerantie-opbouw van de

monodelen. Hoe groter het product, hoe meer je daarmee

te maken hebt. Hoe regel je dan dat je de laskwaliteit be-

reikt die vereist is? Dat begint al bij het hechten. Voor

grote trailerdelen hebben we daarom drie gedetailleerde

werkinstructies gemaakt: één voor het hechten, één voor

het voorbewerken in de robot waar het product handma-

tig gemanipuleerd kan worden, zodat zoveel mogelijk

onder de hand gelast wordt; en één instructie voor con-

trole van het gelaste product door de operator.”

Door middel van lasnaadzoeken, waarbij de robot vooraf

de lasnaad opzoekt, kan gezorgd worden dat de las exact

op de goede plaats komt, ondanks kleine maatvariaties

tussen producten. Vervormt het product tijdens het las-

sen, dan wordt in plaats van lasnaadzoeken de functie las-

naadvolgen ingezet. “Het gebruik van deze functie ging

niet in een keer goed, maar inmiddels hebben we dat nu

ook onder de knie.”

HandlassersVoor de handlassers op de werkvloer is er door de toene-

mende robotisering ook veel veranderd. “Maar uit kos-

tenoogpunt en vanwege het tekort aan goede lassers zullen

we het met het oog op de toekomst wel door moeten gaan

29

LASTECHNIEKjun i 2016

kleine of alle grote robots gelast kan

worden, zodat we voor een bepaald pro-

duct niet afhankelijk zijn van één lasro-

botcel.”

Tegelijk met het opdoen van ervaring in

het werken met de lasrobot, heeft ook de

kennis en kunde op het gebied van las-

mallen binnen het bedrijf zich verder ont-

wikkeld. Dit is het specialisme van

Willem van de Burgt. Hij is technical en-

gineer op het gebied van mallenbouw en

heeft zich daarnaast ontwikkeld als spe-

cialist in het offline programmeren, ge-

baseerd op een 3D-ontwerp van het

product. “In de ontwerpfase van het pro-

duct wordt ook al een lasmal ontwik-

keld. Tijdens het bouwen van de mal

kijken we al naar de toegankelijkheid

door de robot. Knelpunten kunnen we

op die manier meteen oplossen. Voor-

heen werd de lasmal gebouwd en kwa-

men we er pas op de werkvloer achter of

het werkte.”

Compacte subprogramma’sDe producten die gerobotiseerd gelast

moeten worden, worden veelal buiten de

robot handmatig gehecht in een hecht-

mal. Dit om tijdens het robotlassen de

grootst mogelijke bereikbaarheid van de

lassen te hebben. Het gehechte product

gaat in de robotmal, waarna de robot het

aflast. Bij Vlastuin wordt voornamelijk

gewerkt met hogesterktestaal en het

MIG/MAG-lasproces. Willem van de

Burgt: “Een aandachtspunt bij het pro-

grammeren is dat we MIG/MAG-lassen

met twee soorten lasdraad. De operator kiest het juiste

lasprogramma aan de hand van het artikelnummer, maar

hij moet nu nog zelf in de gaten houden wanneer een las-

draadwissel nodig is. Dat willen we in de toekomst ook in-

programmeren.”

Het lasprogramma voor de lasrobot is opgeknipt in com-

pacte subprogramma’s die een afgerond geheel vormen.

Alle informatie binnen een subprogramma wordt niet el-

ders gebruikt. Een lasparameterverandering (of gevonden

zoekwaarde) in een subprogramma beïnvloedt niet de las-

parameter (of gevonden zoekwaarde) in een ander

(sub)programma. Het opknippen van een groot laspro-

gramma vergemakkelijkt het traceren en herstellen van

fouten.

op deze weg”, vindt Walter. “Sommige

lassers denken dat hun werk minder inte-

ressant wordt, omdat ze alleen nog maar

het hechtwerk hoeven te doen, maar spe-

cials zullen altijd met de hand gelast wor-

den. Ook het online programmeren

gebeurt door lassers die het leuk vinden

om als onlineprogrammeur en operator

achter de machine te staan. Het proces

lassen is bijzonder, dat kun je niet door ie-

mand laten doen die daar geen kaas van

gegeten heeft.” Offline-programmeur

Willem van de Burgt is van oorsprong

geen lasser, maar hij werkt nauw samen

met de operators op de werkvloer om de

juiste lasparameters in te stellen. “Vier

operators zijn verder opgeleid tot pro-

grammeurs. We hebben geleerd dat het

niet verstandig is om iedereen te leren

programmeren, omdat het dan moeilijker

wordt de veranderingen in een pro-

gramma te beheersen en eventuele pro-

blemen te traceren.” Een keer in de zes

weken zitten de diverse specialisten bij el-

kaar om problemen te bespreken. Walter:

“Het contact tussen de mensen op de

vloer, de technische dienst, de program-

meurs en de projectleiding is heel belang-

rijk. We houden de theorie en de praktijk

zo dicht mogelijk bij elkaar.”

LeerprocesUit het verhaal van Walter Kunkeler en

Willem van de Burgt wordt duidelijk dat

het gerobotiseerd lassen van complexe en

grote producten veel kennis en ervaring

vereist. “Het is een leerproces van jaren

geweest, maar al doende zijn we steeds

een stapje verder gekomen. Het hele robotlassen draait

om repeteerbaarheid, dan heb je winst.” Als belangrijkste

voordelen van gerobotiseerd lassen noemt Willem de hoge

inschakelduur, kostprijsverlaging en de goede kwaliteits-

beheersing. Maar om lasrobotisering te laten slagen zijn er

een paar belangrijke aandachtspunten. Walter: “Richt het

goed in. Denk goed na over wat je wilt en onderschat niet

wat er allemaal bij komt kijken. Niet alleen productont-

werp en de ontwikkeling van lasmallen, maar ook de in-

vestering in kennis, en de bereidheid van medewerkers om

hierin mee te gaan. Bedrijven die nog aan het begin staan

van lasrobotisering zou ik willen adviseren om alleen in

zee te gaan met een goede lasrobotspecialist, omdat die

de juiste ondersteuning kan bieden.”

“Sommige lassers denken dat hun werk minder

interessant wordt, omdat ze alleen nog maar het

hechtwerk hoeven te doen, maar specials zullen

altijd met de hand gelast worden. Ook het online

programmeren gebeurt door lassers die het leuk

vinden om als onlineprogrammeur en operator

achter de machine te staan. Het proces lassen is

bijzonder, dat kun je niet door iemand laten doen

die daar geen kaas van gegeten heeft.”

31

LASTECHNIEKjun i 2016

30

LASTECHNIEK STAPSGEWIJS PROGRAMMEREN - jun i 2016

et offline programmeren van een lasrobot heeft als

grote voordeel dat een lasprogramma voor een

nieuw product kan worden gemaakt, terwijl de

robot een lasprogramma voor een ander product afwerkt.

Maar voor offline programmeren is kennis van online pro-

grammeren noodzakelijk, vindt Paul Barendse, hoofd ver-

koop van Rolan Robotics. “Offline programmeren komt

neer op het programmeren van assen en armen in een on-

afhankelijke wereld, puur gericht op de geometrie van

robot. Online kom je echter dingen tegen die je bij offline

programmeren niet ziet, zoals het slangenpakket dat met

de toorts verbonden is. Bij offline programmeren zonder

praktijkervaring zou het slangenpakket zich bijvoorbeeld

om de robot kunnen wikkelen en kapotgetrokken wor-

den.”

Het is dus belangrijk om in de praktijk ervaring op te doen

met een teach pendant. Ook de aanwezigheid van een las-

mal met klemmen is iets om rekening mee te houden bij

het programmeren. Eigenlijk zou de aanwezigheid van een

lasmal meegenomen moeten worden bij het offline pro-

grammeren, maar dit gebeurt nog niet altijd. “Gelukkig

heeft de robot een shocksensor. Bij botsing stopt hij, maar

voorkomen is natuurlijk beter dan genezen.”

Offline programmeren in de praktijkVoor het offline programmeren van lasrobots zijn er merk-

specifieke programmeerpakketten, maar een voorbeeld

van een merkonafhankelijk pakket is Delfoi Arc. Evelien

Veldhuisen, productspecialist OTC bij Rolan Robotics, is

gespecialiseerd in het offline programmeren met deze soft-

ware. Zij legt uit hoe dit werkt. “De offline programmeur

die werkt met Delfoi leert programmeren in één taal, die

Het robotiseren van de lasproductie vraagt om een stapsgewijze aanpak. Dat geldt ook

voor het leren programmeren van de robot. Het begint met het online programmeren

via een zogenaamde teach pendant, het programmeerpaneel dat op de werkvloer direct

verbonden is met de robot. Pas in een later stadium, als het betreffende bedrijf al vol-

doende vertrouwd is met de bediening van de lasrobot, wordt het offline programmeren

interessant. Voor offline programmeren heeft men de keuze tussen merkgebonden

en merkonafhankelijke software.

Hdoor Helena Penders

Merkonafhankelijkprogrammeren

onafhankelijk is van het merk van de robot. De software

van Delfoi maakt via een post-processor een vertaalslag

naar de merkspecifieke programmeertaal. Daartoe bevat

het pakket een hele bibliotheek van robotmerken en –

types waaruit gekozen kan worden. Die bibliotheek wordt

continu bijgewerkt.”

In de bibliotheek zijn ook reeksen lasparameters opgeno-

men voor verschillende soorten lasprocessen, lasposities,

soorten lassen en merken lasmachines. Evelien laat op het

beeldscherm zien welke mogelijkheden de software biedt

voor het programmeren van een rechte las. “Je geeft in de

tekening een basis aan en een muur. Het programma laat

dan zelf de posities zien waar waarschijnlijk een las moet

komen. Vervolgens kies je een te maken las, geeft de ge-

wenste lasparameters mee, lassoort, laspositie, lashoek en-

zovoort, en dit kun je steeds verder fijnregelen.” Rolan

Robotics verzorgt voor zijn klanten driedaagse trainingen

om zelf met het softwarepakket van Delfoi te leren wer-

ken, want de specifieke productkennis zit bij de klant zelf.

Vakkracht onmisbaarPaul Barendse: “Offline programmeren gebeurt voor het

maken van een nieuw product, maar deze simulatie is ook

te gebruiken voor het maken van gedetailleerde offertes.

Het grote voordeel daarvan is dat het product dan al he-

lemaal geprogrammeerd is. Zodra de opdracht gegeven

wordt, kan de fabrikant heel snel beginnen met produce-

ren. Bovendien zijn de productiekosten goed te berekenen

en komt men niet voor verrassingen te staan.” Maar hoe

gebruiksvriendelijk de software ook is, het off-line pro-

grammeren van een lasrobot blijft een specialisme, zegt

Barendse. “Vergelijk het met een ster-

renkok. Hij kan een mooi gerecht

maken, maar kun je hetzelfde gerecht

laten maken door iemand anders die

het recept krijgt? Volgens mij niet. Net

als bij het lassen kun je vakmanschap

nooit helemaal weg automatiseren.

Dat doet ook recht aan de lasser. Nog

steeds is de vakkracht nodig voor de

finishing touch.”

Het blijft noodzakelijk om het offline

gemaakte programma in de praktijk

bij te stellen. Dat heeft te maken met

allerlei kleine variaties in apparatuur

en afmetingen. Evelien Veldhuisen:

“Hoe precies is je robot, je product, je

mal? Alles telt bij elkaar op. Boven-

dien zijn geen twee robots exact gelijk.

Geef tien robots allemaal hetzelfde

programma, dan nog zullen ze alle-

maal een iets andere positie hebben.

Verschil tussen virtuele wereld en wer-

kelijke wereld is er altijd. Al is het

maar een millimeter of twee. Dat moet je fijnstellen, of

een sensor gebruiken.”

Middelgrote seriesIs het offline programmeren vooral rendabel voor het pro-

duceren van grotere series? “Nee”, stelt Paul Barendse.

“Wat je ziet is dat juist toeleveranciers die veel wisselende

producten hebben, veel profijt hebben van offline pro-

grammeren.” Evelien Veldhuisen vult aan: “Het mooist is

“Het mooist is als je middelgrote series hebt met

steeds nieuwe, relatief eenvoudige producten.

Dan haal je het meest uit je offline

programmatuur. Het mooie van Delfoi Arc is

dat symmetrische producten heel snel te

programmeren zijn. Voor complexere

producten kun je met offline programmatuur

bereikstudies doen.”

als je middelgrote series hebt met

steeds nieuwe, relatief eenvoudige pro-

ducten. Dan haal je het meest uit je of-

fline programmatuur. Het mooie van

Delfoi Arc is dat symmetrische pro-

ducten heel snel te programmeren zijn.

Voor complexere producten kun je met

offline programmatuur bereikstudies

doen.”

ToekomstEen nieuwe ontwikkeling bij het offline

programmeren met Delfoi is Rapid

Arc, vertelt Evelien. “We zagen net dat

je elke laslijn moet aangeven in het pro-

gramma. Rapid Arc is gebaseerd op

grove staalconstructies. De software is

in staat beter te herkennen en te antici-

peren op problemen. Je hoeft niet meer

handmatig in te geven hoe de toorts

moet bewegen om botsingen te voor-

komen: het programma berekent al of

je een risico op botsingen hebt. Dat

gaat veel programmeertijd schelen.”

Paul Barendse: “Het offline programmeren en genereren

van programma’s op basis van een 3D-tekening sluit per-

fect aan op het concept Smart Industry. De klant kan op

basis van een offline simulatie een goede offerte maken.

Na het verkrijgen van de opdracht ‘weet’ de lasersnijder al

wat uitgesneden moet worden, de lasrobot weet wat hij

moet doen, en de klant heeft de tekening al waarin wordt

aangegeven hoe gelast moet worden. Dat hoeft niet meer

op de werkvloer bepaald te worden.”

Draadloze teach pendant van een OTC robot

33

DE GEBRUIKTE LASROBOT - jun i 2016LASTECHNIEK

32

LASTECHNIEKjun i 2016

geven, is zo’n bedrijf helemaal om en wil het niet anders

meer.” Vooral als er grotere aantallen producten geleverd

moeten worden is de inzet van een robot verstandig, ver-

volgt hij. “Voor een lasser is dat te arbeidsintensief en

geestdodend. Bovendien: dankzij een robot zijn de lassen

op de producten allemaal hetzelfde en is de warmteont-

wikkeling in producten dus ook altijd hetzelfde. Dat komt

de constante kwaliteit ten goede.”

Als bedrijven eenmaal de stap hebben gezet

en een robot hebben aangeschaft, blijken ze

vaak de smaak te pakken te hebben. “Dik-

wijls kopen ze er dan extra robots bij, zowel

nieuwe als gebruikte.” En zo veranderde

ook de marktpositie van IRSA. “Zeven jaar

geleden waren wij nog een concurrent van

robotfabrikant Fanuc, maar nu werken we

samen en bieden we - naast gebruikte - ook

nieuwe robots van dit merk aan.”

ZorgwekkendSnippe doet zaken in heel Europa (en daar-

buiten) en vindt de aarzelende houding van

Nederlandse en Belgische bedrijven ten op-

zichte van robots zorgwekkend. “Zeker in

vergelijking met Duitsland lopen we flink

achter”, stelt hij vast. “Daar is het gebruik

van de lasrobot standaard en wordt pas ge-

kozen voor handlassen als het echt niet an-

ders kan. In Nederland en België is dat

precies andersom.” Een verklaring voor dit

Duitse succes heeft de ondernemer wel.

“Robots worden veel gebruikt in de auto-

industrie en die is in Duitsland groot. Plus:

de Duitsers staan bekend om hun produc-

ten van hoge kwaliteit. Dat vraagt om de

inzet van robots.” Snippe waarschuwt dat

landen als Roemenië en Polen op het gebied

van robotisering grote stappen zetten. Een

ontwikkeling die grote gevolgen kan heb-

ben voor Nederlandse bedrijven. “Als we

daarop niet snel anticiperen, gaan we de

strijd verliezen en verdwijnt een deel van de

Nederlandse productie naar het buitenland.

Je ziet nu al dat de marges kleiner worden –

vooral in de spuitgietwereld – en dat be-

drijven tegen steeds scherpere prijzen moe-

ij is altijd op tijd, neemt geen pauze en je hoort hem

nooit klagen: de lasrobot. “En, het allerbelangrijk-

ste: hij maakt een constante las”, voegt Snippe

daaraan toe. Al in 2004 zag de Limburger, die afkomstig

is uit de auto-industrie, de grote waarde van de robot in,

wat leidde tot de oprichting van IRSA Robotics. Dit in

Brunssum gevestigde bedrijf verkoopt onder meer ge-

bruikte (las)robots. Hiermee hoopt IRSA de financiële

drempel voor potentiële kopers van een robot te verlagen.

En dat lukt uitstekend: maar liefst 95 procent van alle

door Industrial Robotics Services & Automation (IRSA)

verkochte robots betreft gebruikte exemplaren.

Gebruikte robotsIRSA koopt de gebruikte robots in bij de auto-industrie.

“Daar worden ze niet afgejakkerd, waardoor onze klan-

ten er nog heel lang plezier van hebben”, zegt Snippe. “Als

je de robot goed onderhoudt, heeft hij zelfs het eeuwige

leven.” De aanschaf van een gebruikte robot is een stuk

voordeliger dan een nieuwe, rekent de directeur voor.

“Een nieuwe robot kost zo’n 45 tot 55 duizend euro, maar

daar komen nog allerlei kosten bij. Denk aan de stroom-

bron, de lastoorts, de draaimal, en aan zaken als het in-

stellen en programmeren. Opgeteld kom je dan op een

prijs die ligt tussen één en anderhalve ton. Terwijl je een

gebruikte hebt voor een bedrag tussen 30 en 40 duizend,

compleet en klaar voor gebruik.”

HuiverigSnippe is blij met de toenemende vraag naar de lasrobot,

maar verbaast zich over de reden waarom met name mkb-

bedrijven nogal huiverig zijn voor de aanschaf. Het is na-

melijk niet zozeer de prijs die deze bedrijven weerhoudt.

Volgens hem overheerst het gevoel van onbekendheid. “En

wat een boer niet kent…”, zegt Snippe illustratief. “Be-

drijven zijn bang dat ze zijn overgeleverd aan de nukken

van de lasrobot en vrezen uitval en storingen. Ze beseffen

ook niet wat een robot allemaal kan. Maar zodra wij dat

hebben uitgelegd en een demonstratie daarvan hebben ge-

door Jaap van Sandijk

Mkb-bedrijven staan niet te springen om lasrobots. Niet alleen de investering vormt een

belemmering, ook de angst voor het onbekende speelt hierin een belangrijke rol, zegt Ed

Snippe, directeur van IRSA Robotics. En dat gaat deze bedrijven opbreken, voorspelt hij.

H

‘De laswereld beseft niet wat een lasrobot allemaal kan’ten aanbieden. Dat kan alleen als je werkt met robots die

ook in de avonden en weekends doordraaien. Een robot

stel je eenmalig in en doet zijn werk, terwijl de lasser zich

intussen met andere zaken kan bezighouden met betrek-

king tot het lassen van ‘enkele’ producten.”

OpleidenLasrobots hebben een terugverdientijd van enkele jaren.

“Die is voor een belangrijk deel afhankelijk van het pro-

ductieproces”, legt Snippe uit. “Maar in de regel kun je

zeggen dat een gebruikte robot zich al binnen een jaar te-

rugverdient. Bij een nieuwe lasrobot is dat twee tot drie

jaar.” De robots zijn er in talloze maten en soorten. Voor

de juiste inzet van een robot zijn vooral de payload (welk

gewicht moet de robot tillen) en het bereik (hoe ver kan de

robot reiken) van belang. “De payload varieert van een

halve tot 2300 kilo. En robots zijn er in verschillende reik-

wijdten.” Gewichten hoeven niet altijd hoog te zijn, ruimt

de directeur een misverstand uit de weg. “Een robot van

120 kilo kan al een bereik hebben van drieënhalve meter.”

Lasbedrijven hebben vooral belangstelling voor kleinere

robots. “Soms als standalone, soms in combinatie met el-

kaar, wanneer twee robots samenwerken. Zowel op het

gebied van MIG/MAG en TIG als laserlassen groeit de

vraag.” Die toenemende vraag heeft onder meer te maken

met de steeds strengere eisen die aan de lasser worden ge-

steld, denkt Snippe. “Met een robot los je dat in één keer

op.” Hij hoopt dat Nederland snel de concurrentie met

andere landen op het gebied van robotisering intensiveert

en met name in het onderwijs hier meer aandacht aan be-

steedt. “Als je kijkt naar de aangeboden opleidingen schie-

ten we echt te kort. De lasser moet zich omscholen en

leren hoe hij de lasrobot moet bedienen, zoals dat in

Duitsland op grote schaal gebeurt. Dat maakt het beroep

van lasser interessanter, wat ook een voordeel is voor op-

leidingen en bedrijfsleven. Die trend moet ook in Neder-

land worden ingezet.”

“In de regel kun je zeggen dat een

gebruikte robot zich al binnen een jaar

terugverdient. Bij een nieuwe lasrobot

is dat twee tot drie jaar.”

35

LASTECHNIEKjun i 2016

riticasters vrezen dat wanneer robots steeds meer

handmatig werk overnemen, aan de onderkant van

de arbeidsmarkt veel werkgelegenheid zal verdwij-

nen. Minister Asscher waarschuwde in een toespraak:

“Door de snelle opkomst van robots en andere technolo-

gie kan de toekomst er drastisch anders uit gaan zien dan

het heden.” Maar wat zijn de gevolgen precies en wie krij-

gen er vooral mee te maken? In Nederland dreigen 2 tot

3 miljoen banen te verdwijnen door automatisering.

Vooral beroepen op mbo-niveau of lager zullen waar-

schijnlijk eerder geautomatiseerd worden dan beroepen

op hbo- of wo-niveau. (red. De kans dat een beroep ver-

dwijnt door automatisering wordt ook wel het automati-

seringsrisico genoemd.)

LoonkostenfactorKeerzijde van de medaille is dat we in West-Europa te

maken hebben met hoge loonkosten, die sterk drukken op

Lasrobots

34

LASTECHNIEK AUTOMATISERINGSRISICO? - jun i 2016

de kostprijs van het product, waardoor veel bedrijven aan

concurrentiekracht inboeten. West-Europese bedrijven

worden gedwongen te innoveren, de productieprocessen

vanuit het oogpunt van efficiency kritisch tegen het licht

te houden en waar mogelijk de productie te automatise-

ren, willen ze in de wereldwijde concurrentie nog overle-

vingskansen hebben. Niet overleven betekent eerder dat

meer werkgelegenheid verloren gaat, ook in de toelever-

keten.

LasrobotsWat betreft de lasproductie, zijn kwaliteitsverhoging en

een tekort aan vakkundige handlassers andere redenen om

de stap naar lasrobotisering te zetten, naast besparing op

loonkosten. Robotintegrators melden ieder jaar een stij-

ging in de verkoop van lasrobots. Die stijging komt ten

dele voor rekening van bedrijven die starten met lasrobo-

tisering en voor een ander deel van bedrijven die de vol-

gende stap in lasrobotisering zetten. Dankzij vergaande

ontwikkelingen op het gebied van software en automati-

sering van de programmering kunnen steeds complexere

processen worden geautomatiseerd en is zelfs enkelstuks-

productie met lasrobots mogelijk geworden.

Productie in eigen land houdenSteeds meer bedrijven zijn zich er daarom van bewust dat

automatisering en robotisering middelen zijn om juist de

werkgelegenheid in eigen land te behouden. Sprekend

voorbeeld is nog steeds Philips Drachten, dat sterk over-

woog de productie naar China te verplaatsen, maar ook

de mogelijkheden van automatisering onderzocht. Crite-

rium daarbij was dat de productie alleen in Nederland kon

blijven wanneer tegen dezelfde kostprijs als in China kon

worden geproduceerd. Meer dan dertig robotcellen heb-

ben daar al het handwerk aan de lopende band overge-

nomen, waardoor de productie in Nederland kon blijven.

Onderdeel van het beleidDe VDL-Groep is één van de grootste werkgevers in de

Nederlandse maakindustrie. Voormalig CEO Wim van

der Leegte is er altijd voorstander van geweest om zoveel

mogelijk werk binnen de eigen landsgrenzen te houden.

Juist dat is onderdeel van het beleid van de VDL-Groep.

Recentelijk is bij VDL Bus Modules, een bedrijf waar tot

nu toe alles handmatig werd gelast, na een lange periode

van voorbereidingen, een begin gemaakt met de inzet van

lasrobots voor het lassen van de 2D-dwarsdoorsnedes

voor de basisframes van bussen. VDL Bus Modules is één

van de vijf productielocaties van VDL Bus & Coach. “Om

concurrerend te blijven, verplaatsen veel fabrikanten van

touringcars en openbaarvervoerbussen hun productie naar

lagelonenlanden. VDL Bus Modules investeert daarente-

gen in automatisering om de kostprijs te verlagen, zoals

bijvoorbeeld in lasrobots”, meldt Frank van Geel, direc-

teur van VDL Bus Modules in een toelichting.

C

Dankzij digitalisering en automatisering van productieprocessen in eigen land is uitbesteden naarChina steeds minder interessant geworden. Bedrijven die overwegen een deel van de productie teoutsourcen, wegen dat af tegen automatisering. De investeringen in automatisering, met name inrobotisering, zijn daarom sterk toegenomen. Omdat daarbij ook veel handwerk wordt geautomatiseerd, worden echter ook kritische kant-tekeningen geplaatst bij de gevolgen voor de werkgelegenheid. Moeten we inzet van robots zienals een bedreiging of juist als een middel om de werkgelegenheid in eigen land te behouden?

door Erik Steenkist

houden productie in eigen land

Bij VDL Bus Modules werden de 2D-framedelen tot voor kort handmatig gelast op grote lasmallen die handmatig werden gekanteld (linkerpagina).

Diezelfde 2D-framedelen worden nu met lasrobots afgelast.

37

LASTECHNIEKjun i 2016

36

LASTECHNIEK TUSSENSTAP - jun i 2016

n het midden- en kleinbedrijf wordt nog veel hand-

matig gelast, maar het wordt steeds moeilijker om

goede lassers te vinden. Hoewel lasrobotfabrikanten

de robot steeds beter geschikt maken voor kleine series en

zelfs enkelstuks, vormen de hoge investeringskosten een

drempel om over te stappen op gerobotiseerd lassen, zeker

als het gaat om grote en zware producten. Jos Lotgerink,

specialist in manipulatoren en draaitafels, pleit voor een

eenvoudige en stapsgewijze aanpak om de kostprijs

te verlagen en de productiecapaciteit steeds verder

te verbeteren.

Mechanisering, automatisering, robotisering“Op de beurzen waar wij staan, krijgen we steeds

vaker de vraag of onze manipulatoren ook gekop-

peld kunnen worden aan een robot. Die vraag

komt vooral uit landen die volop in ontwikkeling

zijn en die hun afzet sterk zien groeien, zoals Polen.

Ze willen liefst zo snel mogelijk robotiseren, maar

gaan daarin heel impulsief te werk. Vandaag rijden

ze bij wijze van spreken met paard en wagen en

morgen willen ze een Ferrari”, vertelt Lotgerink.

Uit ervaring weet hij dat dit soort bedrijven zich

niet altijd realiseert dat robotisering van het las-

proces vraagt om een andere denk- en werkwijze,

die soms ook weer extra tijd en kosten met zich

meebrengt. Als voorbeeld noemt hij een klant die

scheepsroeren produceert. “Het bedrijf verwerkt

grote plaatdelen, die gewalst en gevormd moeten

worden. Binnenin het roer zit een raamwerk ter

versteviging. Al 70 jaar lang worden deze scheeps-

roeren met de hand gelast. Eerst gebeurde dit met

het BMBE-proces, daarna met andere lasprocessen,

Jos Lotgerink van Dumeta Import/Export heeft een uitgesproken visie op het traject dat

bedrijven het best kunnen afleggen om van handlassen, via mechanisering en automati-

sering, uiteindelijk de stap te zetten naar gerobotiseerd lassen.

Idoor Margriet Wennekes

Mechaniseren?Robotiseren?

maar nog steeds handmatig. Deze klant wilde een lasrobot

aanschaffen. Dat zou een investering vergen van zo’n

100.000 euro. Maar het gevolg zou zijn dat de voorbe-

werking veel nauwkeuriger zou moeten, en daardoor

duurder zou worden ten opzichte van het lassen met de

hand. Met andere woorden: je kunt tijd en kosten bespa-

ren met de robot, maar als je het ergens anders weer moet

uitgeven, wordt je er per saldo niet wijzer van.”

Handling van productenLotgerink ziet zeker de voordelen van lasrobotisering,

maar constateert dat bedrijven daarin soms te impulsieve

beslissingen nemen. Er zijn volgens hem goede alternatie-

ven om met een relatief lage investering veel kosten te be-

sparen. Hij richt zich daarbij vooral op de handling van

grote en zware producten. “Begin eenvoudig en kijk naar

de handling van het product. Als dat allemaal met een

kraan gebeurt, is er al veel winst te behalen met een goede

manipulator. Dankzij een goede werkhoogte kan een las-

ser niet alleen sneller en efficiënter werken, maar is ook de

fysieke belasting minder en het ziekteverzuim lager. De er-

varing die een bedrijf met manipulatoren, handling en op-

spanning opdoet, komt bovendien goed van pas bij het

gerobotiseerd lassen.”

Bij het robotlassen is de samenwerking tussen manipula-

tor en robot van belang. Een standaard manipulator be-

staat uit twee assen die kunnen draaien en roteren. De

aandrijving gebeurt met servomotoren, die aangestuurd

kunnen worden door een robot. “Bij de aansturing zijn

het model en merk van de robot van belang. Een Kuka-

Krachtig, robuust en flexibel: ABIMIG® WT.

Hoog performantevloeistofgekoelde pistolen met snel wisselbare hals

McCorapproved

■ Slechts 3 types met capaciteit van 350 tot 600A

■ Onovertroffen verhouding capaciteit /grootte

■ Snel wisselbare en positioneerbare zwanenhals

■ Groot aantal zwanenhalzen met aangepaste geometrie

T E C H N O L O G Y F O R T H E W E L D E R ’ S W O R L D .

advertentie

‘Bedrijven gaan soms te impulsief te werk’

robot communiceert bijvoorbeeld niet met Fanuc-servo-

motoren. De lasrobot is daarbij bepalend: deze stuurt niet

alleen de manipulator aan, maar ook de lasmachine. De

robot zelf manipuleert alleen de lastoorts. Vaak hebben

robotfabrikanten hun eigen lijn met manipulatieappara-

tuur, maar niet altijd. Wij bouwen als Dumeta geen volle-

dig robotlassysteem, maar werken samen met

robotleveranciers.”

Belangrijke tussenstapVooral bij de productie van grotere en zwaardere werk-

stukken van zo’n 3 of 4 ton valt er volgens Lotgerink nog

veel te winnen. “Het hangt af van het soort product wat

de beste oplossing is, maar mechanisering als tussenstap

tussen handmatig lassen en robotlassen is naar mijn over-

tuiging nog steeds belangrijk, ook met het oog op de toe-

komst. De vergrijzing gaat door, dus mensen moeten

fysiek in staat worden gesteld om langer door te werken.

Handling heeft ook te maken met ergonomisch werken.

Je kunt niet van mensen van 68 verlangen dat ze net zo

lenig en sterk zijn als twintigers. Het belang van mecha-

nisatie zal ongetwijfeld alleen maar toenemen.”

Lastechniek verschijnt tegenwoordig midden in demaand, dus is het niet te vroeg om het eens over de zo-mervakantie te hebben. Bovendien ga ik, als ouderelasser, wat eerder met vakantie om de drukte te ontlo-pen.

Waar gaan we naartoe? Ik houd niet zo van een langvan tevoren geplande en/of georganiseerde vakantie,dus ik kan nog alle kanten op. Nog belangrijker is, watgaan we in de vakantie doen. Lekker onderuit zitten opde camping met een biertje en een zak chips, liggenaan het strand, of wat interessante plaatsen bezoeken?Natuur of cultuur is dan de vraag. Meestal kiezen mijnvrouw en ik voor de natuur, maar wel voor de natuurdicht bij een interessante plaats. Stel dat het een weekachter elkaar regent, dan moet je wat anders. Een mu-seumbezoek is dan een leuk alternatief. Turen naarschilderijen van oude en nieuwe, vaak onbekende,meesters, of rondlopen langs beeldhouwwerken uit eenver en kort verleden zijn dan leuke dingen om te doen.Laatst sprak ik een museumdirecteur over het bezoekaan musea. Het museumbezoek neemt de laatste jarenwat toe, door de vele aandacht op de televisie en daaris hij bijzonder gelukkig mee. Verder wist hij me te ver-tellen dat de museumbezoeker gemiddeld 18 secon-den naar een schilderij kijkt. Dus iets meer dan drieschilderijen in een minuut. De oudere museumbezoe-ker kijkt wat langer en de jongere bezoeker wat korter.

De jeugd heeft tegenwoordig een eigen techniek ont-wikkeld voor het kijken naar artistieke zaken. Die kijktmet zijn rug naar een schilderij en maakt een selfie.Schuift dan iets opzij en maakt de volgende selfie. Opdeze manier vereeuwig je je eigen tronie met oude ennieuwe meesterwerken. Wat ik daarvan vind kunt uraden. Je moet toch wel heel erg tevreden zijn met je-zelf om die foto’s aan je vrienden te laten zien. Je zietoverigens zelf het schilderij ook voor het eerst. Het mu-seum zo afwerken heeft wel z’n voordelen: binnen notime ben je klaar en kun je gaan kijken of het inmiddelsniet meer regent. En dan op naar het terras voor eenlekker biertje. Ben ik nu te cynisch over de jeugd van te-genwoordig? Misschien wel, maar ik ga me zo langza-merhand meer en meer ergeren aan al die mensen, enniet alleen aan jongeren, die de hele dag naar hun mo-bieltje staren en nergens anders oog voor hebben.Even appen terwijl je oversteekt. Smartphone-zombiesof smombies worden ze genoemd. In de Duitse stadAugsburg kun je rustig naar je smartphone blijven sta-ren. Daar hebben ze nadat twee smombies tegen derijdende tram waren aangelopen, stoeplichten gemaaktin plaats van stoplichten. Zo zie je maar weer: voor elkprobleem is er een oplossing. Fijne vakantie.

Vakantieplannen

39

Lastechniek #10

Voor redactionele bijdragen en advertenties kunt u ons bellen071 589 56 44 of mailen naar redactie@vakbladlastechniek.nl

verschijnt medio oktober en staat geheel in het teken van de Verbindingsweek en het

NILBIL Lassymposium 2016 Met de invoering van CE-markering voor staal- en aluminiumconstructies volgens de EN 1090-1

2-daagse Workshop

LASMETHODEKWALIFICATIESHet opstellen en behalen van

Voor meer informatie over deze en andere workshops én voor inschrijven gaat u naar www.nil.nl

WILT U DEELNEMEN AAN DEZE VAKBEURS? EVENEMENTENHAL.NL/NILVERBINDINGSWEEK

De week voor lassen, lijmen en snijdenEVENEMENTENHAL GORINCHEM

1,2 EN 3 NOVEMBER 2016

GRAAG VERWELKOMEN WE U TIJDENS DIT UNIEKE, DRIEDAAGSE VAKEVENEMENT:

13.00 - 21.00

EEN IJZERSTERKE COMBINATIEMET VAKBEURS:

LASTECHNIEKjun i 2016 - COLUMN

LASTECHNIEKjun i 2016

41

“O, sorry.” Han Blom maakt een onge-

controleerde beweging met zijn rechter-

arm en morst koffie op tafel. Hij pakt

een doekje en maakt de tafel weer

schoon. “Kan gebeuren.”

Blom werkt sinds 2009 als lasrobotpro-

grammeur bij QBTEC in Woerden, pro-

ducent van roestvaststalen frituur- en

visbakovens voor professioneel gebruik.

Het bedrijf telt vijf robots die de hoeken

en bodems van de frituurketels lassen en

deze ketels voorzien van stiften en rib-

ben die het rendement van de ketels ver-

hogen. Blom geldt binnen het bedrijf als

een autoriteit op het gebied van lasro-

bots en is ook verantwoordelijk voor het

onderhoud ervan.

ComputerliefhebberDe Woerdenaar ontdekte zijn talent op

de sociale werkplaats, waar hij werkte

van 1985 tot 2005. “Ik begon daar met

gaatjes boren, maar dat had ik na drie

weken al gezien. De sociale werkplaats,

die behoorlijk vooruitstrevend was,

kreeg in 1987 een lasrobot waarmee rol-

containers werden gemaakt. Omdat de

collega die de lasrobot programmeerde

teveel last van storingen had, mocht ik

zijn werk overnemen.” En dat deed

computerliefhebber Blom, die begin

jaren tachtig bij de NTI al een cursus

‘Basic Programmeren’ had gedaan, heel

serieus. Regelmatig nam hij het instruc-

tieboek van de lasrobot mee naar huis

om allerlei zaken uit te pluizen. Het aan-

tal storingen nam drastisch af en onder-

tussen kreeg de sociale werkplaats

steeds meer werk. Blom werd voorman

en gaf leiding aan dertig collega’s.

Kleine knopjesIn 2005 ging de stekker uit de metaalafdeling van de so-

ciale werkplaats. Blom werd gedetacheerd bij diverse be-

drijven, maar vond z’n draai niet. Ondertussen bleef hij

doorgaan met het programmeren van lasrobots. “Die

klusjes deed ik op verzoek van Rolan Robotics, de im-

porteur van de lasrobot waarmee ik op de sociale werk-

plaats werkte. Het was dit bedrijf dat mij in 2009 vertelde

dat QBTEC een programmeur zocht. Zo ben ik hier be-

land. De eerste negen maanden als gedetacheerde via de

sociale werkplaats, maar daarna kwam ik in loondienst.”

Waarna we al snel komen op de naam van deze rubriek.

Want waarop is Blom nou het meest trots? “Dat is voor

mij het meedoen in de maatschappij. Ook ben ik trots op

dit bedrijf: het eindproduct dat we maken, de manier

waarop we samenwerken.”

Voor Blom vormt zijn spasticiteit geen belemmering in het

werk. Dat zou je misschien wel verwachten, als je ziet hoe

klein de teach pendant is waarmee hij werkt. Die is zo’n

25 bij 20 centimeter groot. “Het zijn kleine knopjes ja, en

bij het programmeren maak je beslissingen die gaan over

tienden van millimeters. Maar dat is voor mij nou juist de

uitdaging. Het gekke is dat ik van dit werk heel rustig

word. Ik maak bijna nooit een ongecontroleerde bewe-

ging en vergeet compleet mijn omgeving en de herrie om

me heen. Pas vorige maand drong dat echt tot me door.

Tijdens het werk dacht ik: wat word ik hier toch rustig

van. Mijn spasme is stabiel, sterker nog: ik denk dat ik de

laatste twee jaar zelfs vooruit ben gegaan.”

Fluitend naar het werkDie constatering deed hem denken aan de woorden van

zijn fysiotherapeut, die 35 jaar geleden Blom waar-

schuwde omdat hij vaak sleutelde aan allerlei apparaten.

“Ze zei: pas toch op, als je zo door blijft gaan zit je op je

dertigste in een rolstoel”, lacht hij. Woorden waarvan

Blom zich niets heeft aangetrokken. “Doe wat je leuk

vindt en pak je kansen als die zich voordoen”, vat hij zijn

levensmotto samen.

Han Blom gaat met zijn ligfiets elke dag fluitend naar zijn

werk. Door drukte op de zaak – QBTEC is Europees

marktleider – werkt hij om de week wel een zaterdagje

extra. En daar doet hij niet moeilijk over. Integendeel,

daar geniet hij van. “Natuurlijk is het hier anders dan op

een sociale werkplaats. Commerciëler. Maar de zaken zijn

hier prima geregeld en ik heb het enorm naar mijn zin.”

VAKTROTS - jun i 2016LASTECHNIEK

40

door Jaap van Sandijk, fotografie Rob Glastra

‘Mijn trots?Dat ik mee kan doen in de maatschappij’

Pas een maand geleden drong het echt tot hem door. “Wat word ik hier toch rustig van”,

dacht Han Blom tijdens het programmeren van een lasrobot. De vijftigjarige spastische

Woerdenaar vergeet tijdens het werk zijn omgeving en gaat volledig op in zijn minutieuze

handelingen.

Lincoln Smitweld BVLincoln Electric Europa BVNieuwe Dukenburgseweg 206534 AD NijmegenPostbus 253 - 6500 AG NijmegenT 024 352 29 11 - F 024 352 22 02E info@lincolnelectric.nlwww.lincolnelectric.nl

Lincoln Smitweld BVLincoln Electric Europa BVNieuwe Dukenburgseweg 206534 AD NijmegenPostbus 253 - 6500 AG NijmegenT 024 352 29 11 - F 024 352 22 02E info@lincolnelectric.nlwww.lincolnelectric.nl

Lincoln Smitweld BVLincoln Electric Europa BVNieuwe Dukenburgseweg 206534 AD NijmegenPostbus 253 - 6500 AG NijmegenT 024 352 29 11 - F 024 352 22 02E info@lincolnelectric.nlwww.lincolnelectric.nl

Perk LastechniekVredeweg 14-161505 HH ZaandamPostbus 355 - 1500 EJ ZaandamT 075 653 37 49E lasservice@perk.nuwww.perklastechniek.nu

ADVIES en CONSULTANCY AFZUIGINSTALLATIES ENLUCHTBEHANDELING

GEAUTOMATISEERD SNIJDEN

LASAPPARATUUR ENANDERE TOEBEHOREN

Air Liquide Welding Nederland BVRudonk 6b - 4824 AJ BredaPostbus 6902 - 4802 HX BredaT 076 541 00 80 - F 076 541 58 96E info.alw-nederland@airliquide.nlwww.airliquidewelding.nl

AIB-Vinçotte Nederland BVTakkebijsters 8 - 4817 BL BredaPostbus 6869 - 4802 HW BredaT 076 571 22 88 - F 076 587 47 60E info@vincotte.nlwww.vincotte.nl

AIB-Vinçotte Nederland BVTakkebijsters 8 - 4817 BL BredaPostbus 6869 - 4802 HW BredaT 076 571 22 88 - F 076 587 47 60E info@vincotte.nlwww.vincotte.nl

Air Liquide Welding Nederland BVRudonk 6b - 4824 AJ BredaPostbus 6902 - 4802 HX BredaT 076 541 00 80 - F 076 541 58 96E info.alw-nederland@airliquide.nlwww.airliquidewelding.nl

Air Liquide Welding Nederland BVRudonk 6b - 4824 AJ BredaPostbus 6902 - 4802 HX BredaT 076 541 00 80 - F 076 541 58 96E info.alw-nederland@airliquide.nlwww.airliquidewelding.nl

Air Liquide Welding Nederland BVRudonk 6b - 4824 AJ BredaPostbus 6902 - 4802 HX BredaT 076 541 00 80 - F 076 541 58 96E info.alw-nederland@airliquide.nlwww.airliquidewelding.nl

Zekeringstraat 331014 BV AmsterdamT +31 (0)20 556 35 55E info.amsterdam@element.com

Voorerf 18 - 4824 GN BredaT +31 (0)76 5424 300E info.breda@element.comwww.element.com

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek,Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

Zekeringstraat 331014 BV AmsterdamT +31 (0)20 556 35 55E info.amsterdam@element.com

Voorerf 18 - 4824 GN BredaT +31 (0)76 5424 300E info.breda@element.comwww.element.com

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek,Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

Zekeringstraat 331014 BV AmsterdamT +31 (0)20 556 35 55E info.amsterdam@element.com

Voorerf 18 - 4824 GN BredaT +31 (0)76 5424 300E info.breda@element.comwww.element.com

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek,Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

Nederman Nederland BVWiekenweg 333815 KL AmersfoortPostbus 26463800 GD AmersfoortT 033 298 81 22 - F 033 201 12 10E sales@nederman.nlwww.nederman.nl

KEURINGEN

HoofdkantoorDukdalf 11 - 9206 BE DrachtenPostbus 505 - 9200 AM DrachtenT 0512 52 40 08E info@weldmij.comwww.weldmij.com

Kwaliteitsmanagement |Lasconsultancy | Inspectie

Drachten | Zutphen | Rotterdam

HoofdkantoorDukdalf 11 - 9206 BE DrachtenPostbus 505 - 9200 AM DrachtenT 0512 52 40 08E info@weldmij.comwww.weldmij.com

Kwaliteitsmanagement |Lasconsultancy | Inspectie

Drachten | Zutphen | Rotterdam

LASTOEVOEGMATERIALEN MANIPULATOREN ENMECHANISATIE

MECHANISATIE EN AUTOMATISERING

Dumeta import / export BVMarconistraat 267575 AR OldenzaalT 0541 53 33 69 - F 0541 53 33 71E info@dumeta.nlwww.dumeta.nl

MACKNIGHTSMollerusweg 1062031 BZ HaarlemT +31 (0)6 34 55 22 22E info@macknights.nlwww.macknights.nl

Lorch Lastechniek BVPostbus 5 - 2200 AA NoordwijkT 071 362 56 27 - F 071 362 38 85E lorch.nl@lorch.bizwww.lorch.eu

LASACCESSOIRES ENGEREEDSCHAPPEN

LASKWALIFICATIES/CERTIFICERING

42 43

Materiaal Metingen Testgroep BVMME GroupRietdekkerstraat 16 - RidderkerkPostbus 42222980 GE RidderkerkT 0180 48 28 28 - F 0180 46 22 40E info@mme-group.comwww.mme-group.com

NDO/DO ONDERZOEK ONDERHOUD EN NIEUWBOUWINSPECTIE

3P Project Services BVNijverheidsweg 4 - 4854 MT BavelT 0161 43 85 00 - F 0161 43 85 01E 3pqs@3pgroup.comwww.3pgroup.com

Totaalproject in inspectie, lastechnische ondersteuning en projectmanagement

De Groot LastechniekWeidehek 24 - 4824 AS BredaT 076 541 07 20 - F 076 542 72 95E info@lasopleidingen.nlwww.lasopleidingen.nl

Lastechnische opleidingen, advisering, certificering, uitzenden(las)technisch personeel en verkoop lasapparatuur, lastoevoeg-materiaal en lasbenodigdheden

De Groot LastechniekWeidehek 24 - 4824 AS BredaT 076 541 07 20 - F 076 542 72 95E info@lasopleidingen.nlwww.lasopleidingen.nl

Lastechnische opleidingen, advisering, certificering, uitzenden(las)technisch personeel en verkoop lasapparatuur, lastoevoeg-materiaal en lasbenodigdheden

De Groot LastechniekWeidehek 24 - 4824 AS BredaT 076 541 07 20 - F 076 542 72 95E info@lasopleidingen.nlwww.lasopleidingen.nl

Lastechnische opleidingen, advisering, certificering, uitzenden(las)technisch personeel en verkoop lasapparatuur, lastoevoeg-materiaal en lasbenodigdheden

LASTECHNIEK BRANCHEREGISTER - jun i 2016 LASTECHNIEKjun i 2016

ROBOTS EN ROBOTISERINGOPLEIDINGEN EN CURSUSSEN

Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur & Technieken ROC Midden NederlandNIL erkende opleidingen voor alle niveau’s en processen.

• International Welding Engineer (IWE/ LPI)• International Welding Technologist (IWT/ MLT) • Verkorte combinaties van IWT met Inspectie en

keuring mogelijk.• Lastechnisch construeren, Workshop lasnormen,

Lasopleidingen MIG/MAG, BMBE, TIG, Autogeen, Laskwalificalties/ certificeringen, SMLT

Ook cursussen op gebied van Materialen, Procestechnologie, Onderhoud & Inspectie, Engineering, Bedrijfskunde (hbo,post-hbo en masterniveau).

Meer informatie CvNT Lenneke KokT 088 481 88 88E info@cvnt.nlwww.cvnt.nl

Meer informatie ROC Joost ZijderveldT 030 754 69 03E j.zijderveld@rocmn.nlbedrijfsopleidingen.rocmn.nl

Rolan Robotics BVDe Corantijn 6 - 1689 AP ZwaagPostbus 135 - 1620 AC HoornT 0229 24 84 84 - F 0229 27 27 07E info@rolan-robotics.nlwww.rolan-robotics.nl

WEERSTANDLASSEN

WORKWEAR

PUNTLASSEN

Laskar Puntlastechniek BVAvelingen West 264202 MS GorinchemPostbus 36044200 EB GorinchemT +31 (0)183 61 88 88F +31 (0)183 66 61 01E info@laskar-puntlastechniek.nlwww.laskar-puntlastechniek.nl

Puntlas- en ProjectielasmachinesRolnaadlas- en Stuiklasmachines

Puntlaselektroden | ComponentenStiftlasmachines en bouten

Automatisering en mechaniseringTraining, onderhoud en Verhuur

Laskar Puntlastechniek BVAvelingen West 264202 MS GorinchemPostbus 36044200 EB GorinchemT +31 (0)183 61 88 88F +31 (0)183 66 61 01E info@laskar-puntlastechniek.nlwww.laskar-puntlastechniek.nl

Puntlas- en ProjectielasmachinesRolnaadlas- en Stuiklasmachines

Puntlaselektroden | ComponentenStiftlasmachines en bouten

Automatisering en mechaniseringTraining, onderhoud en Verhuur

STIFTLASSEN

44

LASTECHNIEK BRANCHEREGISTER - jun i 2016

WARMTEBEHANDELING

Delta Heat Services BVScheelhoekweg 23251 LZ StellendamPostbus 52 - 3250 AB StellendamT 0187 49 69 40 - F 0187 49 68 40E info@delta-heat-services.nlwww.delta-heat-services.nl

• Elektrisch voorwarmenen gloeien

• Inductie verwarmen• Stationaire gloeiovens• Mobiele gloeiovens• Uitdrogen beton / coatings• Verhuur / verkoop• Advisering

Carharrt BV, EMEACruquiusweg 111 - N1019 AG AmsterdamT +31 20 715 02 10F +31 20 715 02 22E CarharttEMEAinfo@carhartt.comwww.carhartt-europe.com

Perk LastechniekVredeweg 14-161505 HH ZaandamPostbus 355 - 1500 EJ ZaandamT 075 653 37 48E lasopleiding@perk.nuwww.perk.nu

MACKNIGHTSMollerusweg 1062031 BZ HaarlemT +31 (0)6 34 55 22 22E info@macknights.nlwww.macknights.nl

PERSOONLIJKE BESCHERMINGSMIDDELEN

De Groot LastechniekWeidehek 24 - 4824 AS BredaT 076 541 07 20 - F 076 542 72 95E info@lasopleidingen.nlwww.lasopleidingen.nl

Lastechnische opleidingen, advisering, certificering, uitzenden(las)technisch personeel en verkoop lasapparatuur, lastoevoeg-materiaal en lasbenodigdheden

Laskar Puntlastechniek BVAvelingen West 264202 MS GorinchemPostbus 36044200 EB GorinchemT +31 (0)183 61 88 88F +31 (0)183 66 61 01E info@laskar-puntlastechniek.nlwww.laskar-puntlastechniek.nl

Puntlas- en ProjectielasmachinesRolnaadlas- en Stuiklasmachines

Puntlaselektroden | ComponentenStiftlasmachines en bouten

Automatisering en mechaniseringTraining, onderhoud en Verhuur

Haal meer winst uit uw MIG/MAG lasproces

ilt u meer weWW

intern transport van de drums, voor snel installeren en voor probleemloos afwikkelen van de draad.

maar kunnen zelfs winstgevend zijn bij handmatig lassen. Een serie speciale accessoires is beschikbaar voor efficiënt

De drums zijn ideaal voor gemechaniseerd of gerobotiseerd MIG/MAG- lassen met massieve of gevulde draad,

boogtijd op vergeleken met 18 kg spoelen. Beeld u eens in hoeveel extra producten uw lasstation zou kunnen produceren.

en uw winst te verhogen. Met een vulgewicht van 250 tot 500 kg kwaliteitslasdraad, leveren ze tot 260 minuten extra netto

De drumsystemen van voestalpine Böhler W

.voestalpine.com/welding/nl/nederland/(country)/NL of neem contact met ons op.ilt u meer weten. Ga naar www

intern transport van de drums, voor snel installeren en voor probleemloos afwikkelen van de draad.

maar kunnen zelfs winstgevend zijn bij handmatig lassen. Een serie speciale accessoires is beschikbaar voor efficiënt

De drums zijn ideaal voor gemechaniseerd of gerobotiseerd MIG/MAG- lassen met massieve of gevulde draad,

boogtijd op vergeleken met 18 kg spoelen. Beeld u eens in hoeveel extra producten uw lasstation zou kunnen produceren.

en uw winst te verhogen. Met een vulgewicht van 250 tot 500 kg kwaliteitslasdraad, leveren ze tot 260 minuten extra netto

elding zijn een zekere manier om uw MIG/MAG laskosten te verlagenDe drumsystemen van voestalpine Böhler W

.voestalpine.com/welding/nl/nederland/(country)/NL of neem contact met ons op.

intern transport van de drums, voor snel installeren en voor probleemloos afwikkelen van de draad.

maar kunnen zelfs winstgevend zijn bij handmatig lassen. Een serie speciale accessoires is beschikbaar voor efficiënt

De drums zijn ideaal voor gemechaniseerd of gerobotiseerd MIG/MAG- lassen met massieve of gevulde draad,

boogtijd op vergeleken met 18 kg spoelen. Beeld u eens in hoeveel extra producten uw lasstation zou kunnen produceren.

en uw winst te verhogen. Met een vulgewicht van 250 tot 500 kg kwaliteitslasdraad, leveren ze tot 260 minuten extra netto

elding zijn een zekere manier om uw MIG/MAG laskosten te verlagen

.voestalpine.com/welding/nl/nederland/(country)/NL of neem contact met ons op.

intern transport van de drums, voor snel installeren en voor probleemloos afwikkelen van de draad.

maar kunnen zelfs winstgevend zijn bij handmatig lassen. Een serie speciale accessoires is beschikbaar voor efficiënt

De drums zijn ideaal voor gemechaniseerd of gerobotiseerd MIG/MAG- lassen met massieve of gevulde draad,

boogtijd op vergeleken met 18 kg spoelen. Beeld u eens in hoeveel extra producten uw lasstation zou kunnen produceren.

en uw winst te verhogen. Met een vulgewicht van 250 tot 500 kg kwaliteitslasdraad, leveren ze tot 260 minuten extra netto

elding zijn een zekere manier om uw MIG/MAG laskosten te verlagen

.voestalpine.com/welding/nl/nederland/(country)/NL of neem contact met ons op.

maar kunnen zelfs winstgevend zijn bij handmatig lassen. Een serie speciale accessoires is beschikbaar voor efficiënt

De drums zijn ideaal voor gemechaniseerd of gerobotiseerd MIG/MAG- lassen met massieve of gevulde draad,

boogtijd op vergeleken met 18 kg spoelen. Beeld u eens in hoeveel extra producten uw lasstation zou kunnen produceren.

en uw winst te verhogen. Met een vulgewicht van 250 tot 500 kg kwaliteitslasdraad, leveren ze tot 260 minuten extra netto

elding zijn een zekere manier om uw MIG/MAG laskosten te verlagen

.voestalpine.com/weldingwww

voestalpine Böhler W

.voestalpine.com/welding

elding Nederland B.Vvoestalpine Böhler W

.d B.VV.

BESTURINGSSYSTEEM VOOR MANIPULATOREN

emuDkit

TESB

efatiaarn det efeea htt dit ld slkk

SYSSGNIRUT

gnirutsel bejkitkt d

MEETS VOOR

enmK

G

TAATLUPIMAN

:enkreenm

h tkejildikib

ENROT

ii bed

kiwtnoe bzeD

ee bDa ked

gewebdarn gi

ubopors glaf nl oew

alrevo

n daA

t dis uressat len memad slekkfatiaare dklp es og inirutsee bretoe rl dewon zag knirutse

De.enruts begnigewbeletnan gn iedrod wletsegnn iag knige en jun keremmargoe prn ted

ppenat sedenllihcsre vn ienwul dewoe zt jal deedroot voor

, odiehlenssa, lnessat leif n.nellett snun kd iiehlenspa

k lrek mln eag knirutsee bn d

.jkitkae prt d

.newuoe bl tefkos ole adneredenreto r Deroo. Dnedarn gdaandnon ree etfee hti D.ppen,djittrate sl d,etgneplalrev, o

enihcamsak l

e G•a• CSB a• Urop

• 3 ene pnde por P•

Ta•

ercshcuo tkejiledenirvskiurbesammargor0 Pt 5ot tieticapa

e onretxr eoog vnitiulsnaSB aammargro

n egnagtie unretx e neleppok(echsitmaune p,err,tn cechsitmaune

).d.t eaamoutalendkeohletan kearbreemamrgo

ezuekla

gnieni bedenes

galspe o

,neichmasa l,err,dhoustroo te

n daAerdow

k lrek mln eag knirutsee bn d.dleppok gene

enihcamsak l

t + / 31 (0)541 533369 f +31 (0)541 533

37131 (0)541 533

.dumeta.nl www / info@dumeta.nl

.dumeta.nl