Embed Size (px)
Citation preview
Rola państwa w gospodarce w warunkach kryzysu – teoria i praktyka
pod redakcjąAndrzeja Szopy, Pawła Zamory
Wrocław 2015
Globalny kryzys ekonomiczny i finansowy doprowadził do gwałtow-nego pogorszenia się wskaźników fiskalnych we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Dodatkowym czynnikiem destabilizującym finanse publicz-ne była reakcja rządów większości krajów na skutki kryzysu w postaci za-stosowania pakietów stymulacyjnych oraz programów pomocowych dla sektora finansowego. W tych uwarunkowaniach ekonomicznych wraz z istniejącą przed kryzysem presją budżetową, wynikającą z procesu sta-rzenia się populacji, a także wydłużania się przeciętnej długości życia, stabilność finansów publicznych w państwach UE wydaje się szczególnie zagrożona. Stwarza to wyzwanie dla roli państwa oraz polityki makro-ekonomicznej, jak również reform na poziomie unijnym, tym bardziej, że problemy z respektowaniem reguł fiskalnych występowały od samego początku utworzenia obszaru wspólnej waluty.
Niniejsza książka stanowi próbę wpisania się w nurt badań ukie-runkowanych na przeprowadzenie krytycznej analizy proponowanych rozwiązań ze szczególnym uwzględnieniem roli państwa w gospodarce pokryzysowej. W ramach analizy konkretnych zagadnień akcent został po-łożony na wyjaśnienie, w jakim stopniu negatywne skutki kryzysu wynika-ją z ułomności rynku, a w jakim zakresie z błędnych interwencji państwa.
Zawarte w książce refleksje obejmują zestaw przemyśleń i koncep-cji, będących wynikiem dogłębnych studiów literaturowych i badań em-pirycznych prowadzonych przez pracowników naukowych Katedry Teorii Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.
Rola państwa w
gospodarce w w
arunkach kryzysu – teoria i praktyka
ISBN 978-83-942651-6-8
pod redakcją Andrzeja Szopy, Pawła Zam
ory
Rola_panstwa_w_gospodarce_w_warunkach_kryzysu_okladka_01.indd 1 25-04-2016 20:41:55
Rola państwa w gospodarce w warunkach kryzysu – teoria i praktyka
Rola państwa w gospodarce w warunkach kryzysu – teoria i praktyka
pod redakcją Andrzeja Szopy, Pawła Zamory
Recenzent: prof. AGH dr hab. Leszek Preisner
© Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Katedra Teorii Ekonomii
Publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych Wydziałowi Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie w ramach dotacji na utrzyma-nie potencjału badawczego
Korekta: Katarzyna BorowiecProjekt i wykonanie okładki: Karolina DrozdSkład i opracowanie techniczne: Magdalena Gad, Tomasz Kalota eBooki.com.pl
ISBN 978-83-942651-6-8
Wydawnictwo eBooki.com.plul. Obornicka 37/251-113 Wrocławtel.: +48 602 606 508e-mail: [email protected]: http://www.ebooki.com.pl
Wrocław 2015
Spis treści
Uwagi wstępne .............................................................................................................. 11
Paweł ZamoraKryzysy – Ujęcie teoretyczne i polityKa antyKryzysowa .................................... 13
Wprowadzenie ........................................................................................................... 141. Kryzysy w gospodarce ......................................................................................... 142. Szkoły myśli ekonomicznej a kryzys gospodarczy .............................................. 173. Kryzys finansowy i polityka antykryzysowa w Unii Europejskiej ...................... 24Zakończenie ............................................................................................................... 30Bibliografia ................................................................................................................ 30
Michał Thlonthe role and importance of the eUropean Union’s financial sUpervision in post-crisis conditions. conclUsions for poland. ............................................... 35
Introduction ................................................................................................................ 351. European banking supervision ............................................................................. 36
1.1. Single Supervisory Mechanism (SSM) ........................................................ 401.2. Single Resolution Mechanism (SRM) ......................................................... 401.3. European Deposit Insurance Scheme (EDIS) .............................................. 41
2. Weaknesses of the single banking supervision .................................................... 413. Conclusions for Poland ........................................................................................ 43Conclusions ................................................................................................................ 48Bibliography .............................................................................................................. 49
Dorota KuderinstytUcje rynKU pracy we francji wobec sKUtKów KryzysU finansowego ............ 53
Wprowadzenie ........................................................................................................... 541. Budowanie instytucji a polityka ekonomiczna państwa ...................................... 552. Próby uelastycznienia francuskiego rynku pracy jako reakcja na kryzys finansowy
lat 2007–2009 ............................................................................................................ 573. Sytuacja na rynku pracy wybranych przedstawicieli Unii Europejskiej – analiza
jej podstawowych instytucji ................................................................................. 61Zakończenie ............................................................................................................... 63Bibliografia ................................................................................................................ 64
Piotr Klimczyknierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii eUropejsKiej w warUn-Kach KryzysU finansowego ......................................................................................... 67
Wprowadzenie ........................................................................................................... 671. Wzrost gospodarczy a nierówności społeczne w teorii ekonomii ....................... 692. Przyczyny kryzysu finansowego i gospodarczego w państwach Unii Europej-
skiej ...................................................................................................................... 71
8
Spis treści
3. Zmiany w produkcji w państwach Unii Europejskiej w latach 2008–2014 ........ 724. Zmiany nierówności dochodowych w państwach Unii Europejskiej .................. 745. Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Unii Europejskiej ...................................... 77Zakończenie ............................................................................................................... 79Bibliografia ................................................................................................................ 80
Andrzej SzopaczynniKi ryzyKa KrajU (sovereign risk) .................................................................... 81
Wprowadzenie ........................................................................................................... 811. Współzależności między czynnikami wywołującymi ryzyko kraju .................... 82
1.1. Presja społeczna ........................................................................................... 831.2. Konkurencyjność.......................................................................................... 831.3. Koszt obsługi zadłużenia.............................................................................. 851.4. Inne źródła ryzyka kraju............................................................................... 861.5. Czynniki ryzyka kraju .................................................................................. 881.6. Prawdopodobieństwo upadku państwa a koszt swapów kredytowych ........ 90
2. Model graficzny czynników decydujących o ryzyku kraju ................................. 92Bibliografia ................................................................................................................ 94
Michał Thlonanalysis of the policy of sUpporting the internationalisation of polish en-terprises in the context of their export potential in the post-crisis period 2011–2013 ..................................................................................................................... 97
Introduction ................................................................................................................ 981. Internationalisation of enterprise operations ........................................................ 992. Export potential of Polish enterprises in the post-crisis period broken down by
region ................................................................................................................... 1013. Instruments supporting the international activity of enterprises in 2011–2014 ... 106
3.1. Instruments directly supporting internationalisation .................................... 1073.2. Instruments indirectly supporting internationalisation................................. 110
4. Development prospects of the exports support system ........................................ 113Conclusions ................................................................................................................ 115Bibliography .............................................................................................................. 115
Piotr KlimczykpolityKa energetyczna polsKi w warUnKach poKryzysowych ............................ 117
Wprowadzenie ........................................................................................................... 1171. Prawne, międzynarodowe uwarunkowania polityki energetycznej Polski .......... 1192. Kryzys a polityka energetyczna ........................................................................... 1213. Energia ze źródeł nieodnawialnych ..................................................................... 124
Węgiel kamienny i brunatny ................................................................................ 124Ropa naftowa ....................................................................................................... 125Gaz ziemny .......................................................................................................... 126Energetyka jądrowa .............................................................................................. 128
9
Spis treści
4. Odnawialne Źródła Energii (OZE)....................................................................... 1285. Energia elektryczna .............................................................................................. 1296. Perspektywy przemysłu paliwowo-energetycznego w Polsce ............................. 130Zakończenie ............................................................................................................... 134Bibliografia ................................................................................................................ 135
podsUmowanie ............................................................................................................... 137
11
Uwagi wstępne
Globalny kryzys ekonomiczny i finansowy doprowadził do gwałtownego pogor-szenia się wskaźników fiskalnych we wszystkich krajach UE. Dodatkowym czynnikiem destabilizującym finanse publiczne była reakcja rządów większości państw na skutki kryzysu w postaci zastosowania pakietów stymulacyjnych oraz udzielenia pomocy fi-nansowej sektorowi finansowemu. W tych uwarunkowaniach ekonomicznych wraz z istniejącą przed kryzysem presją budżetową, wynikającą z procesu starzenia się popu-lacji a także wydłużania się przeciętnej długości życia, stabilność finansów publicznych w państwach UE wydaje się szczególnie zagrożona. Stwarza to wyzwanie dla roli pań-stwa oraz polityki makroekonomicznej tych państw, jak również reform na poziomie unijnym, tym bardziej, że problemy z respektowaniem reguł fiskalnych występowały od samego początku utworzenia obszaru wspólnej waluty.
Opracowanie ma na celu analizę najważniejszych wyzwań dla polityki gospodar-czej, przed którymi stanęło większość państw na skutek wybuchu globalnego kryzysu finansowego i ekonomicznego w latach 2008–2009. Cel komplementarny to przeprowa-dzenie krytycznej analizy proponowanych rozwiązań ze szczególnym uwzględnieniem praktycznych i teoretycznych aspektów roli państwa w gospodarce. W ramach analizy konkretnych zagadnień akcent zostanie położony na wyjaśnienie, w jakim stopniu nega-tywne skutki kryzysu wynikają z ułomności rynku, a w jakim zakresie z interwencji pań-stwa. Natomiast w aspekcie teoretycznym celem jest wyjaśnienie kierunku ewolucji poglądów w ramach współczesnych szkół ekonomii, w tym coraz większego zaintereso-wania teoriami nierównowagi w gospodarce.
Cele cząstkowe opracowania są następujące:analiza ewolucji instytucji rynku pracy we Francji spowodowana kryzysem fi-a. nansowym, w tym porównanie zabezpieczeń społecznych, występujących na wybranych rynkach pracy krajów Unii Europejskiej przed kryzysem, z tymi, które są tam obecnie,wykazanie statystycznej współzależności oraz jej charakteru pomiędzy pozio-b. mem nierówności społecznych a wzrostem gospodarczym w państwach Unii Europejskiej w latach 2008–2014 oraz przedstawienie prognoz, dotyczących kształtowania się wskaźników wzrostu gospodarczego i nierówności społecz-nych w dalszej perspektywie,charakterystyka i próba oceny zmian wprowadzonych po kryzysie finansowym c. w zakresie organizacji nadzoru nad europejskim rynkiem finansowym, zwłasz-cza w kontekście wpływu nowej architektury nadzoru finansowego Unii Euro-pejskiej na krajowy sektor finansowy,
12
Uwagi wstępne
prezentacja instrumentów pomiaru ryzyka niewypłacalności, ewolucji metod d. szacowania ryzyka po kryzysie oraz przedstawienie kontrowersji wokół mecha-nizmów „wczesnego ostrzegania” ze szczególnym uwzględnieniem grupy państw PIIGS,przedstawienie kontrowersji wokół optymalnych metod przywracania dyscypli-e. ny fiskalnej w krajach Unii Europejskiej po wybuchu kryzysu finansowego, w tym wpływu obecnych i proponowanych zmian architektury instytucjonalnej na ryzyko napięć fiskalnych i ryzyko bankructwa państwa w ramach Unii Euro-pejskiej,analiza wpływu globalnego kryzysu na ewolucję poglądów na temat roli pań-f. stwa w ujęciu głównych szkół ekonomii (ekonomii głównego nurtu), jak rów-nież w ramach ekonomii heterodoksyjnej (szkoły austriackiej).
Niniejsze opracowanie zawiera analizy o charakterze teoretycznym i empirycz-nym, dotyczące roli państwa w gospodarce oraz różnych zagadnień związanych z kryzy-sem w krajach strefy euro oraz zadłużeniem pozostałych państw członkowskich UE. Składa się z siedmiu rozdziałów merytorycznych autorstwa pracowników Katedry Teo-rii Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego.
Monografia stanowi efekt prac badawczych przeprowadzonych w ramach realiza-cji tematu badawczego finansowanego ze środków przyznanych na utrzymanie poten-cjału badawczego nr 050/WE-KTE/01/2015/S/5050.
13
dr Paweł ZamoraKatedra Teorii EkonomiiUniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Kryzysy – ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
StreszczenieW rozdziale zdefiniowano zjawisko kryzysu, pokazano jego historię, źródła, typowe okresy wystę-powania oraz skutki dla gospodarki. Zaprezentowano dorobek teoretyczny podstawowych szkół ekonomii w zakresie problematyki kryzysów i wahań koniunkturalnych w gospodarce. Analiza zo-stała ograniczona do dwóch głównych nurtów myśli ekonomicznej, tj. szkoły neoklasycznej i key-nesowskiej. Omówiono ważny aspekt umiędzynarodowienia zjawiska kryzysu. W pracy dokonano także wyjaśnienia przyczyn ostatniego kryzysu światowego zapoczątkowanego w roku 2007 oraz oceny polityki makroekonomicznej stosowanej przez rządy i banki centralne zmagające się z kryzy-sem. Pokazane zostały mechanizmy stosowane przez Unię Europejską przeciwdziałające zjawisku kryzysu oraz podjęto próbę oceny ww. mechanizmów. Przedstawiono realizowane na świecie i w Unii Europejskiej programy mające na celu poprawę sytuacji gospodarczej. Efekty tej polityki, ze względu na krótki okres jej stosowania, są trudne do oceny. Jednak od roku 2013 widać pewne symptomy poprawy sytuacji makroekonomicznej w krajach Unii Europejskiej. Trwający kryzys to również efekt braku umiaru i bezwzględnej chęci kreowania zysków przez przedsiębiorców, konsu-mentów i państwa (to jeden z wniosków płynących z pracy).
Słowa kluczowe:kryzys, Unia Europejska, makroekonomia.
AbstractThe chapter is an attempt to define the phenomenon of the crisis, showing its history, sources, typical of periods of occurrence and the consequences for the economy. The paper presents the theoretical achievements of basic schools of economics in issues related crises and fluctuations in the economy. An important aspect today is the phenomenon of internationalization of the crisis. The analysis is limited to two main currents of economic thought. Schools neoclassical and Keynesian schools. The paper is a presentation of the causes of the last crisis, the world started in 2007 and the assessment of macroeconomic policies applied by governments and central banks struggling with it. Shown are the mechanisms used by the European Union to combat the phenomenon of crises and attempts to assess w / w mechanisms. He is currently carried out in the world and the European Union a number of programs aimed at improving the economic situation. The effects of this policy due to the short period of its use, are difficult to assess, but since 2013 has shown some signs of improvement of the macroeconomic situation in the countries of the European Union. The current crisis is also the result of a lack of moderation and absolute desire to create profits for businesses, consumers and the state, which is one of the conclusions of the work.
Key words:crisis, European Union, macroeconomics.
14
Paweł Zamora
Wprowadzenie
Kryzys lat 2007-2013 unaocznił brak stosownych mechanizmów kontrolnych rynków finansowych. Uważa się, że to właśnie rynki finansowe odpowiadają w znacznej mierze za wybuch kryzysu światowego, w tym kryzysu finansowego w roku 2007. Po-szczególne państwa i ugrupowania integracyjne stanęły przed koniecznością modyfika-cji swoich polityk makroekonomicznych, a także redefinicji mechanizmów kontrolnych w zakresie rynków finansowych.
W poniższym rozdziale starano się zdefiniować zjawisko kryzysu z uwzględnie-niem jego źródeł, historii i okresów występowania oraz skutków dla gospodarki. Praca przedstawia także zmiany cyklu koniunkturalnego pod wpływem polityki makroekono-micznej. Celem niniejszego opracowania jest również pokazanie dorobku teoretycznego podstawowych szkół ekonomii w zakresie kryzysów i wahań koniunkturalnych w gospo-darce. Ważny aspekt tej tematyki to zjawisko umiędzynarodowienia kryzysów i przeno-szenia ich między krajami. W pracy poddano analizie poglądy dwóch głównych nurtów myśli ekonomicznej, tj. szkoły neoklasycznej i szkoły keynesowskiej, odnoszących się do kryzysów oraz szkoły austriackiej zaliczanej do ekonomii heterodoksyjnej.
W pracy omówiono przyczyny ostatniego kryzysu światowego zapoczątkowanego w roku 2007 i podjęto się oceny dotychczasowej polityki makroekonomicznej stosowanej przez rządy i banki centralne. Przedstawione zostały także mechanizmy stosowane przez Unię Europejską przeciwdziałające zjawisku kryzysów z próbą oceny ww. mechanizmów. Obecnie jest realizowanych na świecie i w Unii Europejskiej wiele programów mających za zadanie poprawę sytuacji gospodarczej. Stawiamy pytanie: Czy taką politykę należy kontynuować? Jeżeli tak, to w jaki sposób? Efekty polityki makroekonomicznej ze wzglę-du na krótki okres trudne są do oceny, jednak od roku 2013 widać pewne symptomy po-prawy sytuacji makroekonomicznej w krajach Unii Europejskiej. Wydaje się też koniecz-nym zmiana podejścia przedsiębiorstw, konsumentów do ekonomicznego celu działania gospodarki rynkowej, którym od czasów A. Smitha jest maksymalizacja zysków.
Kryzysy w gospodarce1.
Zagadnieniem często poruszanym w świecie nauki jest problem cyklicznych zmian rozwoju gospodarczego1, a głównie występowanie kryzysu ekonomicznego i sposoby re-akcji państwa na to niekorzystane zjawisko. Wielu ekonomistów, reprezentujących różne szkoły ekonomiczne, próbowało wyjaśnić przyczyny powstawania kryzysów. Jednym z prekursorów tej problematyki był M. Kalecki, którego model koniunktury zwracał uwa-
1 L. H. E. von Mises, The Austrian Theory of the Trade Cycle, http://www.mises.org [dostęp 15.09.2015].
15
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
gę na rolę inwestycji jako motoru napędzającego gospodarkę2. Inne teorie mówiły między innymi o takich przyczynach kryzysu jak: nierównowaga pieniężna (R. Hawtrey), przein-westowanie pieniężne (F. von Hayek), innowacje (J. Schumpeter), przypadkowe wstrząsy (R. Frisch), niekompletność informacji przy podejmowaniu decyzji rynkowych (R. Luca-s)3, czy też różnica pomiędzy naturalną i rynkową stopą procentową – zgodnie z pogląda-mi szkoły austriackiej4. Należy wspomnieć także o teorii J.M. Keynesa, w której główną przyczyną powstawania kryzysów jest niedostateczny popyt. Ekonomiści klasyczni rów-nież dostrzegali zjawisko załamań koniunkturalnych, jak na przykład D. Ricardo, który poświęcił im część pracy dotyczącej trudności w handlu w okresie powojennym i prowa-dził rozważania na temat przyczyn bezrobocia, które mogły być powodowane między innymi przez zmiany technik wytwarzania. Natomiast według tej koncepcji załamania koniunkturalne nie mogą występować ustawicznie, gdyż, zgodnie z teorią klasyczną, w gospodarce działa prawo Say’a5.
Aby dokładnie przyjrzeć się zagadnieniu kryzysów, należy zdefiniować samo pojęcie „kryzysu”6. Termin ten wywodzi się z języka greckiego. Słowo krisis oznacza „przesilenie, moment rozstrzygający, okres przełomu”7. Z ekonomicznego punktu widzenia pojęcie „kry-zys”, rozumiane jako „kryzys gospodarczy”, to załamanie wzrostu gospodarczego8 i odnosi się do cyklicznego rozwoju gospodarczego, gdzie w fazie „kryzysu” dochodzi do nagłego zmniejszenia produkcji, co prowadzi do spadku dochodów i zjawiska bezrobocia9.
Cechą charakterystyczną współczesnej gospodarki rynkowej jest prawidłowość, iż kryzysy gospodarcze, finansowe czy też zadłużenia mają coraz bardziej międzynaro-dowy charakter. Bez względu na to, czy dotyczą małej, czy dużej grupy krajów (w skraj-nym przypadku może chodzić nawet o jedną gospodarkę) mają słabsze lub silniejsze
2 Szerzej na ten temat w: M. Kalecki, Próba teorii koniunktury, [w:] idem, Dzieła, t.1. Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, PWE, Warszawa 1979, s. 95–157.
3 V. Zarnowitz, Recent Work on Business Cycles in Historical Perspective: A Review of Theories and Evidence, „The Journal of Economic Literature” 1985, t. 23, s. 548–549.
4 E. Bocutoglu, A. Ekinci, Austrian Business Cycle Theory and Global Crisis, „Mises Daily” 5.02.2010, http://mises.org/daily/4072 [dostęp 19.10.2015].
5 M. Blaug, Teoria ekonomii, ujęcie retrospektywne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 171.6 A. Nosek, A. Pietrzak, Efekt domina, czyli międzynarodowa transmisja kryzysów, UE, Wrocław,
2003, s. 5.7 B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3, Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa 1995, s. 586.8 Według Encyklopedii PWN: kryzys to w rozumieniu potocznym przesilenie, przełom, załamanie się
dotychczasowej linii rozwoju. Z punktu widzenia politologii – kryzys polityczny oznacza załamanie się re-alizacji określonej polityki i utratę przez grupę rządzącą przyzwolenia społecznego. Natomiast z punktu widzenia socjologii – kryzys społeczny, skumulowany stan napięć i konfliktów społecznych, których nieroz-wiązanie na czas powoduje przerwanie dotychczasowego cyklu rozwojowego społeczeństwa, w odróżnie-niu od konfliktów społecznych, które naruszają jego ewolucyjny rozwój, ale go nie dezorganizują, zob. Encyklopedia PWN, encyklopedia online, http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/kryzys.html [dostęp 27.10.2015].
9 Kryzys (definicje), http://pl.wikipedia.org [dostęp 23.11.2015].
16
Paweł Zamora
skutki międzynarodowe. Skala i głębokość procesów otwierania gospodarek, liberaliza-cji handlu i globalizacji spowodowały, że nie jest uzasadnione przedstawianie obrazu, w którym kryzys najpierw musi w pełni rozwinąć się w jednym kraju, aby jego skutki były odczuwalne za granicą. Takie „mechaniczne” podejście, oddzielające aspekt krajo-wy od sfery międzynarodowej, jest bardzo przejrzyste, ale nie pozwala dostrzec faktu, że współczesne załamania gospodarcze są umiędzynarodowione już u swoich źródeł. Nie można ostatecznie rozdzielić procesu rozwoju recesji w danym kraju od zjawiska jej międzynarodowej transmisji. Źródła kryzysu mogą być same w sobie zagraniczne, a na-wet jeśli mają charakter krajowy, to interakcja z gospodarką światową odgrywa istotną rolę w ich wpływie na przebieg i kształt załamania10. Im wyższy stopień wzajemnych powiązań gospodarczych, tym większa wydaje się podatność na wstrząsy i kryzysy go-spodarcze we współczesnym świecie. Powyższa teza wydaje się bardzo prawdopodobna i oznacza większą podatność na kryzysy w gospodarkach o zaawansowanej integracji, czego przykładem może być obecnie kryzys w strefie euro.
Gospodarka światowa rozwijająca się od przełomu XVIII/XIX wieku była syste-mem względnie stabilnym, chociaż nie pozbawionym wzrostów i spadków. Zmiany ak-tywności gospodarczej w tym okresie były ściśle powiązane z początkiem rozwoju ko-lejnych gospodarek. Z uwagi na ówczesne stosunkowo niewielkie powiązania między poszczególnymi krajami wzrosty i spadki gospodarcze miały lokalny zasięg, właściwie aż do okresu rewolucji technicznej. Brak także dokładnych źródeł z tego okresu i nie stanowią one podstaw do badań cykli. Za początek badań cyklicznego rozwoju gospoda-rek w skali globalnej przyjmuje się rok 1819, kiedy to w Anglii miało miejsce pierwsze załamanie aktywności, dotyczące przeinwestowania w przemyśle lekkim wynikłej z tego nadprodukcji i zubożenia społeczeństwa. W roku 1825 kryzys objął angielską gospodar-kę i kraje z nią powiązane. Uważa się, że przyczyny tego zjawiska to: rozprzestrzenianie się mechanizacji produkcji, szybsza i częstsza komunikacja międzynarodowa, a także podobny model konsumpcji i zachowań ludzkich. Załamaniem o zasięgu światowym, który dotknął różne kraje, niekoniecznie ściśle ze sobą powiązane , był kryzys z roku 1857. Uczestniczyły w nim między innymi: Włochy, Rosja, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Hiszpania, Stany Zjednoczone i niektóre kraje Ameryki Łacińskiej. Spadek cen związany z kryzysem objął nie tylko przemysł, ale i rolnictwo, dotychczas mniej nara-żone na wahania koniunkturalne11.
Pod koniec XIX wieku nastąpiło przyspieszenie rozwoju gospodarczego i zała-mania powtarzały się częściej niż dotychczas, przyczyniając się do zmian w strukturach
10 Mazurek S., Ścieżki międzynarodowej transmisji kryzysów, [w:] J. Czech-Rogosz, J. Pietrucha, R. Że-lazny, Koniunktura gospodarcza – od bańki internetowej do kryzysu subprime, Wyd. Beck, Warszawa 2009.
11 Por. P. Zamora, Mechanizm transmisji cykli koniunkturalnych, Badania statutowe KTE z roku 2011.
17
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
gospodarek i do stosowania przez państwa nowych rozwiązań w polityce ekonomicz-nej12. Ważnym elementem działań państwa było wprowadzenie „systemu złotego”. W wyniku tego w literaturze ekonomicznej przyjmuje się powszechnie podział badane-go okresu aktywności gospodarczej na trzy części. Pierwsza faza obejmuje lata od około 1880 roku do wybuchu I wojny światowej. Charakteryzuje się małą ingerencją państwa w gospodarkę, co ma zapewnić długookresową stabilność cen i związana jest z domina-cją klasycznej teorii ekonomii. Druga to okres międzywojenny, gdzie początkowo moż-na było zaobserwować chaotyczną politykę fiskalną i monetarną oraz silne dążenie do przywrócenia wymienialności walut narodowych na złoto z polityką ciągłego zwiększa-nia jego zasobów przez Francję i Stany Zjednoczone, co doprowadziło do Wielkiego Kryzysu. Wreszcie trzeci okres, powojenny, w którym można wyróżnić trzy podokresy. Pierwszy – funkcjonowania systemu z Bretton Woods, drugi rozpoczęty się w latach siedemdziesiątych, którego wyróżnikiem były szoki naftowe13 oraz trzeci zapoczątko-wany w roku 2007 a zakończony obecnym kryzysem. Istotną cechą okresu powojennego jest synchronizacja cyklu w różnych krajach oraz znaczne spłaszczenie jego amplitudy, a także fakt, iż skutki zmian są (niekiedy z opóźnieniem i z różnym natężeniem) odczu-wane we wszystkich krajach świata. Nastąpiło wydłużenie cyklu przy jednoczesnym, coraz bardziej nieregularnym, przebiegu procesów gospodarczych14. Załamania we współczesnej gospodarce były spowodowane głównie wojnami oraz nałożeniem się re-cesji gospodarczych, szokami popytowymi, podażowymi, zwłaszcza Wielkiego Kryzy-su 1929–1933, recesji lat 1974–1975, recesji w skali mniejszej, na przykład lat: 1953–53, 1982–83, 1992–1993, 2003–2004 oraz kryzysu zapoczątkowanego w USA w latach 2007–2013. W niniejszej pracy ta problematyka nie jest analizowana.
Szkoły myśli ekonomicznej a kryzys gospodarczy2.
Cykl koniunkturalny i jego wahania są wywoływane zmianami w składnikach po-pytu globalnego i większość teorii wskazuje jako jego główną przyczynę: wahania popy-tu inwestycyjnego15. Wobec powyższego możemy wyróżnić dwa podstawowe nurty teo-retyczne – modele neoklasyczne i keynesowskie. Do analizy wybrano również poglądy ekonomii heterodoksyjnej – szkoły austriackiej.
12 E. Szymanik, A. Zyguła, Cykliczne wahania aktywności gospodarczej, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne Sp. z o.o., Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2009, s. 16–19.
13 U.M. Bergman, M.D. Bordo, L. Jonung, Historical Evidence on Business Cycles: The International Experience, [w:] J.C. Fuhrer, S. Schuh (eds.), Beyond Shocks: What Causes Business Cycles, Federal Rese-rve Bank of Boston, Conference Series 42, Boston 1998, s. 67–72.
14 A. Jakimowicz, Od Keynesa do teorii chaosu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 379.15 R. Milewski, Podstawy ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 517.
18
Paweł Zamora
Szkoła neoklasyczna (od połowy XIX wieku do lat 30. XX ) analizuje całą gospo-darkę w stanie równowagi z doskonale rozwiniętym mechanizmem prowadzącym do ko-rygowania niesprawności mechanizmu rynkowego. Wobec tego wszelka interwencja jest zbyteczna,, gdyż mechanizmy rynkowe są wystarczające. Natomiast jeżeli kryzys się po-jawia, to jego źródłem jest samo państwo. Szkoła neoklasyczna była rozwinięciem i kon-tynuacją myśli zawartych w ekonomii klasycznej A. Smitha. Do najważniejszych przed-stawicieli tej szkoły należeli: W.S. Jevons, A. Marshall, K. Menger i L. Walras. W jej ramach sformułowano koncepcję równowag cząstkowych. Zakładano też, iż między czynnikami wytwórczymi istnieje ścisła współzależność przejawiająca się wzajemnym dopasowa-niem w procesie gospodarczym, prowadząc do równowagi przy pełnym zatrudnieniu i produkcji na poziomie potencjalnym. Wśród najważniejszych założeń w pracach repre-zentujących szkołę neoklasyczną należy wymienić: doskonałą konkurencję, mechanizm rynkowy i prawo rynków J.P. Saya. Ważnym aspektem są inwestycje państw i problem „wypychania”. Zdaniem twórców tej szkoły inwestycje publiczne są zbędne i powodują pełne wypychanie środków prywatnych przez środki publiczne. W ramach szkoły neo-klasycznej wyodrębniła się szkoła austriacka, która prezentuje bardzo skrajne podejście subiektywno-marginalistyczne. Jej początki sięgają wieku XIX i prac C. Menger. Do in-nych przedstawicieli tej szkoły można zaliczyć: F. Hayek, L. von Mises, F. von Wieser, M. Rothbard i J.H. De Soto. Zgodnie z jej założeniami cykl koniunkturalny we współcze-snych gospodarkach wynika przede wszystkim z nadmiernej ekspansji kredytowej – moż-liwej dzięki istnieniu pieniądza fiducjarnego i emitowanego przez bank centralny, który może być „kreowany” przez prywatne banki za pośrednictwem akcji kredytowej i prowa-dzi do nadmiernej ekspansji kredytowej. To z kolei wywołuje zakłócenia informacyjne na rynku, a w konsekwencji błędne decyzje alokacyjne przedsiębiorców. Ograniczenia mogą też występować po stronie kapitału i pozostałych czynników produkcji. Rosnący popyt na dobra kapitałowe przekłada się z kolei na wzrost ich cen. Wzrost kosztów kapitału, pracy itp. skutkuje wzrostem cen konsumpcyjnych. „Lekarstwem” na pogarszającą się sytuację gospodarki może być tylko dalsza ekspansja kredytowa, co pogłębia kryzys (czyli przy-pomina „gaszenie pożaru benzyną”)16. Szkoła ta ma wielu zwolenników na świecie. Sta-wia nacisk na wolny rynek, swobodę kształtowania się cen oraz nieskrępowaną konku-rencję jako najważniejsze elementy koordynujące działalność podmiotów w warunkach ciągłych stanów nierównowagi i niepewności. Trzeba dodać, że zwolennicy szkoły au-striackiej zwracają uwagę na dużą rolę tworzonych przez państwo ram prawno-instytu-cjonalnych w zapewnieniu pełnej konkurencji w gospodarce. Postulują oni również
16 P. Koryś, Kryzys gospodarczy, ekonomia i wolny rynek. Doświadczenie historyczne, stan obecny i prognozy na przyszłość http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=26:piotr-kory-qkryzys-gospodarczy-ekonomia-i-wolny-rynek-dowiadczenie-historyczne-stan-obecny-i-prognozy-na-przyszoq-&catid=1:artykuy&Itemid=2 [dostęp 23.11.2015].
19
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
„sprywatyzowanie” emisji pieniądza, ograniczenie redystrybucji dochodów, zaniechanie kontroli cen czy ograniczanie działalności związków zawodowych. Polityka makroeko-nomiczna powinna jedynie chronić i wzmacniać działanie mechanizmu rynkowego17. W tym pomóc może tylko wolny rynek, elastyczny rynek pracy, niskie podatki i stabilne prawo. Sprzeciwiają się interwencji państwa, gdyż uważają, że zaburza mechanizm ryn-kowy18. Koncepcje szkoły austriackiej nie zajęły ważnego miejsca w głównym nurcie teorii ekonomicznej ani w polityce makroekonomicznej.
Z kolei twórca monetaryzmu M. Friedman stał w opozycji do różnych form inge-rowania państwa w funkcjonowanie obywateli i tok życia społecznego. Sprzeciwiał się m.in. programom społecznej pomocy państwa, państwowej kontroli środków żywności, lekarstw i narkotyków, obowiązkowi zapinania pasów bezpieczeństwa w czasie jazdy samochodem, obowiązkowi szkolnemu, wreszcie – „last but not least” – mieszaniu się państwa w sprawy gospodarcze. Teoria powyższa to wizja idealnego społeczeństwa opartego na wolnym rynku i tezie o egzogenicznym charakterze podaży pieniądza19. Zdaniem M. Friedmana zakres polityki ekonomicznej należy wydatnie ograniczyć, roz-szerzyć zaś pole działania mechanizmów rynku. Proponowane w tym obszarze rozwią-zania są zgodne z szkołą austriacką, według której polityka ekonomiczna państwa po-winna zapewniać przede wszystkim skuteczną kontrolę podaży pieniądza, działać na rzecz zwiększania zaufania do niego i obniżania stopy inflacji będącej zagrożeniem dla rozwoju. Zmiany podaży pieniądza powodują, z pewnym opóźnieniem, zmiany cen. In-flacja przynosi spadek zainteresowania wzrostem produkcji, osłabianie ekspansji, w kon-sekwencji zaś wzrost bezrobocia. Konieczne jest prowadzenie restrykcyjnej polityki monetarnej, zapewnienie wysokiego poziomu stopy procentowej, likwidowanie deficytu w budżecie państwa i ograniczanie jego wydatków. Gospodarka wolnorynkowa, w której ingerencja państwa jest minimalna, ma – zdaniem Friedmana – charakter stabilny. Roz-sądnym zaleceniem jest więc dezaktywacja polityki gospodarczej we wszystkich, poza polityką pieniężną, dziedzinach20. Analiza genezy i przebiegu wielkiego kryzysu gospo-darczego stała się bezpośrednią przyczyną stanowiącą o sukcesie teorii M. Keynesa. Zo-stała odbudowana pozycja szkoły liberalnej za sprawą prezentowanego wcześniej mode-lu M. Friedmana, który poddał krytycznej rekapitulacji wydarzenia związane z kryzysem. Doszedł on do przekonania, że podstawa zaburzeń nie leżała po stronie immanentnego
17 R. Włodarczyk (red.), Makroekonomia, wybrane problemy, UEK w Krakowie (w druku), s. 17.18 T.E. Woods, Jr., Niepoprawna politycznie historia Stanów Zjednoczonych, Fijorr Publishing, War-
szawa 2007, s. 176.19 J. Koćwin, Między monetaryzmem a gospodarką regulowaną, wpływ światowego kryzys na rynkach
finansowych (2008–2009) na modernizację liberalnych teorii rozwoju gospodarczego, s. 31, http://ekon.sjol.eu/download.php?id=42be1c733f6b4b19518ebcdadfeed0e50d41978e [dostęp 12.06.2015].
20 http://stosunki-miedzynarodowe.pl/slownik/61-n/622-neoliberalizm-monetaryzm [dostęp 12.01.2015].
20
Paweł Zamora
braku zdolności rynku do szybkiego samorównoważenia się, lecz wynikała z błędnej polityki gospodarczej rządu i Systemu Rezerwy Federalnej (FED-u) 21.
Nowym podejściem do myślenia neoklasycznego jest wyrosła w latach 70. ubie-głego wieku nowa makroekonomia klasyczna, której twórcami byli R. Lucas, M. Parkin, R. Barro, T. Sargent, E. Prescot, P. Minford. Założenia kierunku można sprowadzić do trzech tez: racjonalności oczekiwań, założenia ciągłego oczyszczania się rynków oraz łącznej podaży, czyli racjonalnych decyzji przedsiębiorstw i pracowników22. Zestaw tych narzędzi nowa klasyczna makroekonomia zaczerpnęła z monetaryzmu i ekonomii podaży. Ta szkoła, podobnie jest poprzednie, nie uznawała interwencji państwa odnośnie polityki fiskalnej i pieniężnej. Problemem pozostają nadal „niespodziewane” wstrząsy pieniężne, prowadzące do szoków popytowych, co generuje błędne oczekiwania w zakresie cen. Te ostatnie z kolei wpływają na nietrafione decyzje o podaży i powodują wahania produkcji i zatrudnienia, czyli fluktuacje koniunkturalne i odchylenia od długookresowej równo-wagi. I tutaj, zgodnie z omawianą teorią, polityka gospodarcza powinna ograniczać się do minimum oraz skupić się na stabilizacji cen i na polityce podażowej23. Zatem inter-wencjonizm państwa jest zbędny tak w krótkim, jak i długim okresie, ponieważ podmio-ty dopasowują się do polityki państwa. Kolejną szkołą powiązaną z nurtem neoklasycz-nym jest szkoła racjonalnych oczekiwań. Została ona stworzona w 1961 roku przez J. Mutha, a rozwinięta w latach 70. XX wieku przez R. Lucasa, T. Sargenta i N. Walla-ce’a. Główne założenie to nieskuteczność polityki makroekonomicznej, gdyż podmioty, działając we własnym interesie i dokonując predykcji zjawisk gospodarczych na podsta-wie wszystkich dostępnych informacji, są w stanie podejmować racjonalne decyzje i modyfikować swoje oczekiwania w oparciu o posiadaną wiedzę itp. Nowszą teoria cy-klu koniunkturalnego zakłada, że wahania produkcji i zatrudnienia są wynikiem zmian realnych czynników w gospodarce przy rynkach dostosowujących się szybko i zawsze pozostających w stanie równowagi. Jej twórcy to Finn E. Kydland i Edward C. Prescott. W teorii realnego cyklu koniunkturalnego pomijano czynniki monetarne i uznawano, iż źródła zjawiska cyklu koniunkturalnego tkwią po podażowej stronie gospodarki, a fluk-tuacje ogólnogospodarcze stanowią rezultat stochastycznych szoków zewnętrznych, np. technologicznych. Wstrząsy podażowe wywołują wahania ogólnej produkcji i zatrud-nienia, ponieważ racjonalnie działające jednostki odpowiadają zmianami podaży i decy-
21 K. Bartas, Wielki kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych w interpretacji Keynesa i szkoły monetarystycznej, [w:] Problemy gospodarcze w ujęciu teoretycznym i praktycznym, „Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, http://www.sbc.org.pl/Content/69328/SE_84.pdf [dostęp 21.11.2015].
22 T. Lansberg, Inwestycje publiczne jako sposób przeciwdziałania spowolnieniu rozwoju polskiej go-spodarki; Gospodarka w warunkach kryzysu, Wyd. Fachowe CeDeWu.pl, s. 180.
23 R. Włodarczyk, op. cit., s. 18.
21
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
zji konsumpcyjnych na zmiany względnych cen. Zatem szoki technologiczne, przy zało-żeniu stałego kapitału i liczby godzin pracy, powodują fluktuacje w gospodarce24.
Do ważnych szkół myślenia ekonomicznego zalicza się ekonomia podaży. Źró-dłem inspiracji dla ekonomii podaży jest ekonomia klasyczna (m. in. D. Hume, A. Smith) i szkoła austriacka (L. von Mises, F. von Hayek). Twórcy tej szkoły to: R. Mundell, A. Laffer oraz J. Wanniski. Wyszli oni z założenia, że przyczyną kryzysu, w jakim od połowy lat 70. XX w. pogrążyła się gospodarka amerykańska, była interwencja państwa, prowadzona zgodnie z teorią Johna M. Keynesa. Twierdzili, iż działania interwencyjne państwa nie dają możliwości przezwyciężenia kryzysu, a tylko zakłócają mechanizm rynkowy. Termin eko-nomia podaży został wprowadzony przez J. Wanniskiego dla jej odróżnienia od dwóch dominujących szkół makroekonomicznych – keynesizmu i monetaryzmu, według których głównym narzędziem polityki gospodarczej państwa jest regulowanie poziomu zagrego-wanego popytu. Ekonomia podaży opiera się na dwóch założeniach: długookresowej sta-bilności systemu rynkowego i decydującej roli jednostki w przebiegu procesów gospo-darczych. Ekonomia podaży uznaje, że produkcja albo podaż jest kluczem do dobrobytu, zaś konsumpcja czy popyt są jedynie jej efektem. Podobnie jak konsumpcja jest wtórna wobec produkcji, tak w gospodarce jako całości zagregowany popyt zależy wyłącznie od zagregowanej podaży. To stanowi istotę prawa J. B. Saya, które ekonomia podaży stara się zrehabilitować po krytyce J. M. Keynesa dokonanej w prawie M. Keynesa (zagregowany popyt jest głównym czynnikiem determinującym stan koniunktury). Skupienie uwagi na produkcji doprowadziło zwolenników ekonomii podaży do analizy czynników, które za-chęcają lub zniechęcają ludzi do aktywności gospodarczej. Im ludzie są lepiej wynagra-dzani za pracę, tym bardziej produktywnie (choć niekoniecznie więcej) będą pracować. Im mniej ludzie są za pracę nagradzani lub im bardziej są nagradzani za „nie pracę”, tym ich aktywność ekonomiczna będzie mniejsza. Czynnikiem, który w skali całej gospodar-ki wpływa na wysokość efektywnego wynagrodzenia za pracę jest opodatkowanie. Stąd najbardziej znanym postulatem ekonomii podaży była obniżka krańcowych stóp opodat-kowania. Zwolennicy szkoły „podażowej” argumentowali, że obniżka uwolni wzrost go-spodarczy, a dzięki poszerzeniu bazy podatkowej dochody budżetu po jakimś czasie mogą wzrosnąć. Ważną rolę w argumentacji zwolenników ekonomii podaży odgrywała kon-cepcja krzywej A. Laffera. Zagrożeniem zbyt ekspansywnej polityki fiskalnej, przed któ-rym przestrzegali zwolennicy podejścia podażowego, był omawiany efekt wypierania. Zwolennicy ekonomii podaży ponad krótkookresowe wahania koniunktury przedkładali długookresowy wzrost gospodarczy. Nie podzielali obaw swych przeciwników o deficyt budżetowy. Odrzucili też zarzut, iż obniżka podatków, powiększając dochody rozporzą-dzalne ludności, wywoła inflację. Argumentowali, że redukcja w równym stopniu obej-
24 https://www.nbportal.pl/slownik/teoria-realnego-cyklu-koniunkturalnego [dostęp 11.11.2015].
22
Paweł Zamora
mie dochody osób fizycznych i korporacji, zatem wzrost popytu konsumentów zostanie zrównoważony przez wzrost produkcji i poziom cen się nie zmieni. Jeśli redukcja podat-ków zostanie uznana za zjawisko trwałe, to zwiększy się potencjał produkcyjny gospo-darki. Zwolennicy ekonomii podaży zalecali również deregulację jako sposób na zmniej-szenie barier dla działalności gospodarczej. Twórcy ekonomii podaży są często orędownikami przywrócenia złota jako jądra systemu pieniężnego, jak w systemie z Bret-ton Woods. Tym poglądem różnią się od monetarystów i nawiązują do poglądów A. Smitha.
Nurt keynesowski obok szkoły neoklasycznej jest najbardziej wpływowym nur-tem myślenia w makroekonomii. Inspiracją tego podejścia była praca J.M. Keynesa pt.: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, która ukazała się w 1936 roku. Dzieło to powstało w odpowiedzi na wielki kryzys gospodarczy w USA w latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku. J.M. Keynes zakwestionował powszechne przekonanie ekonomistów, że w sytuacji, gdy rząd nie zakłóca procesów ekonomicznych, rynek sam osiąga równowagę przy pełnym zatrudnieniu. Zgodnie z teorią klasyczną sama natura równowagi rynkowej powoduje, że w długim okresie niemożliwe są sytuacje nadpro-dukcji i kryzysów gospodarczych, a w związku z tym również osiągnięcie przez gospo-darkę równowagi przy wysokim poziomie bezrobocia25. Bezrobocie jest zatem głównym problemem ekonomicznym i będzie raczej miało skłonność do utrzymywania się na ni-skim poziomie w długim okresie, dzięki samoregulującym się mechanizmom rynko-wym. Recesje zdarzające się w trakcie cyklu koniunkturalnego, wskutek naturalnie uru-chamiających się procesów samoregulujących, są zjawiskami krótkotrwałymi. Nurt keynesowski nie jest jednorodny pod względem poglądów na zasadnicze problemy ma-kroekonomiczne, w tym kryzysy. W ramach tego nurtu można wyróżnić: postkeynesizm i neokeynesizm26. Postkeynesizm jest szkołą sięgającą do dorobku J. M. Keynesa, sku-piającą tzw. ortodoksyjnych keynesistów. Przedstawicielami tej szkoły są m.in. M. Ka-lecki, J. Robinson, N. Kaldor, S. Weintraub, P. Davidson, J. Eatwell P. Davidson, H. Minsky i W. Vickrey. Uważają się oni za strażników dziedzictwa J. M. Keynesa i jego jedynych peł-noprawnych kontynuatorów. Neoklasyczną syntezę nazywają „bastardyzacją” dorobku J.M. Key-nesa i reprezentują faktycznie poglądy najbardziej zbliżone do J.M. Keynesa, dowodząc o niezdolności rynków do samoczynnego osiągania równowagi zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. Z kolei postkeynesizm „stworzono” w roku 1974, gdy powołano „Journal of Post-Keynesian Economics”27. Zdaniem postkeynesistów rynki mogą nie osiągnąć rów-nowagi długookresowej, a kryzys, bezrobocie i odchylenie od produkcji potencjalnej może się utrzymywać w nieskończoność, chyba, że rząd podejmie działania w kierunku
25 P. Koreś, op. cit. s. 17.26 http://sjp.pwn.pl/korpus/zrodlo/J-M;754;415.html [dostęp 12.12.2015].27 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/postkeynesizm;3960923.html [dostęp 15.11.2015].
23
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
stymulowania popytu globalnego. narzędziem przybliżającym gospodarkę do poziomu potencjalnego jest polityka makroekonomiczna (np. ekspansji fiskalnej i monetarnej) 28. Natomiast neokeynesizm zaliczano do głównego nurtu keynesizmu. Pojawił się w latach 70. XX wieku jako reakcja na ówczesne kryzysy naftowe i niemożność wyjaśnienia tych zjawisk przez liczące się (dotychczasowe) szkoły makroekonomiczne. Przedstawiciela-mi tej szkoły są: J. Hicks, J. Meade, J. Tobin, P. A. Samuelson, F. Modigliani, R.J. Shiller. Zgodnie z jej poglądami gospodarka ma zdolność powrotu do stanu pełnego zatrudnie-nia, jednak w procesie powolnego dostosowania płac i cen. To połączenie analizy krót-kookresowej keynesowskiej i długookresowej monetarystycznej. Zatem twórcy neokey-nesizmu w pełni uzasadniają podejmowanie aktywnej polityki stabilizacyjnej dla uniknięcia przegrzania lub załamania koniunktury, dla walki z kryzysem, pozwalającej skrócić czas na zadziałanie mechanizmów rynkowych i uniknięcie długiej recesji. Pro-ces przywracania równowagi jest powolny i, zgodnie z ich rekomendacjami, aby unik-nąć zbyt długiego dostosowania w czasie i negatywnych skutków, istotne jest zastoso-wanie polityki makroekonomicznej, będącej w tym przypadku skuteczniejszym substytutem powolnego procesu dostosowawczego. Zgadza się to z poglądami przedsta-wicieli nowej szkoły klasycznej, którzy dodatkowo „wierzą” w szybkie przywracanie równowagi długookresowej29. Neokeynesizm to kontynuacja tzw. syntezy neoklasycz-nej. Synteza neoklasyczna polega na wmontowaniu makroekonomicznych tez J.M. Key-nesa w walrasowski system równowagi ogólnej. Odwołuje się również do poglądów nowej szkoły klasycznej, z której zapożycza teorie racjonalnych oczekiwań a od nowych klasyków zasadę maksymalizacji efektów30. Synteza neoklasyczna to pojęcie wprowa-dzone przez P. A. Samuelsona na określenie poglądów będących kombinacją neokla-sycznej mikroekonomii i keynesowskiej makroekonomii. Na gruncie teoretycznym pod-stawę neoklasycznej syntezy tworzył model IS-LM. Kryterium rozróżnienia okresów krótkiego i długiego stanowił brak (w krótkim okresie) lub występowanie (w długim) reakcji cen i płac na pojawiające się nadwyżki lub niedobory podaży na poszczególnych rynkach. Skutkiem był odmienny charakter mechanizmów dostosowawczych (po stro-nie produkcji i zatrudnienia lub wyłącznie po stronie płac i cen) do zmieniających się warunków gospodarowania. Neoklasyczna synteza stanowiąca zbiór coraz bardziej roz-budowanych modeli, była atakowana m.in. za zredukowanie teorii J.M. Keynesa, po-wrót do statycznej koncepcji równowagi przez postkeynesizm i brak lub niewłaściwe
28 H. Landreth i D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s. 429–430.29 R. W. Włodarczyk, op. cit., s. 17.30 L. Próchnicki, Nowa Szkoła Keynesowska – Teoretyczne i praktyczne implikacje, „Studia i Prace
Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2011, nr 19, http://wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip19-2011/SiP-19-5.pdf [dostęp 06.12.2015].
24
Paweł Zamora
podstawy mikroekonomiczne przez monetaryzm. W polityce gospodarczej jest wykorzy-stywana do konstrukcji i prowadzenia tzw. polityki sterowania popytem 31.
Polityka gospodarcza oparta na teoriach J.M. Keynesa począwszy od czasów wielkiego kryzysu przynosiła efekty i stała się powszechnym rozwiązaniem w pań-stwach o gospodarkach rynkowych na przeszło pięć dekad. Pomimo, że niemal od razu pojawiła się krytyka stosowanych przez niego rozwiązań, zwłaszcza ze strony szkoły austriackiej. Aktywna polityka gospodarcza państwa bywała też narzędziem inżynierii społecznej – sposobem na modernizowanie społeczeństw państw Europy Zachodniej. Jednak skutkiem było rosnące zadłużenie państw, co paradoksalnie przyczyniło się do powstawania kolejnych kryzysów32.
W końcu XX i początku XXI wieku w świecie makroekonomii nastąpiła bardzo poważna zmiana orientacji. Po okresie dominacji keynesizmu powrócono do myślenia neoklasycznego. Dokonało się to za sprawą tak zwanej nowej szkoły klasycznej (mone-taryzmu, szkoły racjonalnych oczekiwań i szkoły realnego cyklu)33.
Kryzys finansowy i polityka antykryzysowa w Unii 3. Europejskiej
Obecny kryzys finansowy rozpoczął się od krachu na amerykańskim rynku finan-sowanym w roku 2007, a dokładnie na rynku kredytów hipotecznych, co w konsekwencji spowodowało bankructwo wielu banków i firm deweloperskich34. Wywołało to powstanie tzw. „toksycznych aktywów”, które znalazły się w wielu portfelach instytucji finanso-wych na całym świecie, w tym w również w Polsce35. Kryzys ten rozpoczął spowolnienie gospodarcze, które jest porównywane do „wielkiego kryzysu” z lat 30. Mechanizm po-wstawania obecnego kryzysu wg Ch. Kindlerbergera polegał na wytworzeniu tzw. „bańki spekulacyjnej” składającej się z pięciu faz, do których należą: powstanie nowych propo-zycji, ekspansja kredytu, spekulacja, pojawienie się „zadyszki finansowej” oraz załama-nie i panika (krach). Przyczyny kryzysu są splotem różnych czynników, np. braku odpo-wiedzialności rynków finansowych, „pogoni za nadmiernymi zyskami”, brakiem
31 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/neoklasyczna-synteza;3946624.html [dostęp 01.12.2015].32 P. Koreś, op. cit., s. 6.33 L. Próchnicki, Nowa Ekonomia Keynsowska, http://wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip19-2011/SiP-19-5.
pdf [dostęp 14.11.2015].34 W. Kasperkiewicz, Obecny kryzys finansowy – przyczyny i terapia, [w:] J.L. Bednaczyk, S.I. Bu-
kowski, J. Misala (red.), Współczesny Kryzys gospodarczy, przyczyny – przebieg – skutki, Wyd. Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2009, s. 33–34.
35 Szerzej Thlon M., Proces sekurytyzacji aktywów w kontekście kryzysu na rynku kredytów subprime, Finansowy Kwartalnik Internetowy „e-Finanse” 2009, nr 2.
25
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
kontroli ze strony państwa, niewłaściwą polityką pieniężną prowadzoną przez FED36. Wielu ekonomistów pokazuje, że obecny kryzys jest wpisany w charakter czy wręcz me-chanizm współczesnego kapitalizmu37. Kryzys, według niektórych ekonomistów, był wy-wołany przez zbyt liberalną, ekspansywną politykę pieniężną w USA oraz nieefektyw-ność państwa w tworzeniu porządku instytucjonalnego na rynkach finansowych38. Zdaniem analityków NBP można wyróżnić następujące przesłanki kryzysu39:
wzrost stabilności makroekonomicznej począwszy od drugiej połowy lat 90. a. (brak szoków makroekonomicznych),zbyt ekspansywna polityka pieniężna realizowana w USA, co powodowało b. wzrost cen na rynku nieruchomości i doprowadziło do „bańki spekulacyjnej” na rynkach wielu państw,zbyt „merkantylistyczna” polityka makroekonomiczna, głównie w Chinach, co do-c. prowadziło do olbrzymiej nierównowagi (nadwyżki) w jej obrotach bieżących,konieczność reinwestowania środków z nadwyżki handlowej np. na rynku nie-d. ruchomości w USA, co znacznie potęguje kryzys,zbyt szybka deregulacja rynków finansowych oraz zbyt duży udział ryzykow-e. nych instrumentów finansowych itp.,gwałtowny rozwój gospodarczy Chin i wzrost cen surowców zwłaszcza ropy f. i gazu ziemnego,wspomniana już nieefektywność państwa w nadzorze nad sektorem finansowym,g. wzrost ryzyka i niepewności na rynkach finansowych.h.
Metody zwalczania kryzysu zastosowane w USA to dwa typy działań: nowe roz-wiązania legislacyjno-prawne oraz szeroka interwencja finansowa (pieniężna). W ra-mach pierwszego rozwiązania wprowadzono szereg nowych przepisów prawnych, któ-rych celem było wyeliminowanie możliwości wystąpienia kryzysu, oraz wprowadzono mechanizmy o charakterze ostrożnościowym, sprzyjające monitoringowi rynków kapi-tałowych i pozwalające wcześniej sygnalizować zbliżające się napięcia. W ramach dru-giego zastosowano metody pobudzenia gospodarki dużymi zastrzykami finansowymi, jako szeroko rozumianego mechanizmu interwencji państwa w gospodarkę. W innych krajach, naśladując USA, zastosowano podobne metody. Według CNN w USA walka
36 A. Altman, The Great Crasch 2008, „Foreign Affairs”, vol. 8, nr 1, s. 5.37 W. Kasperkiewicz, op. cit., s. 37.38 A. P. Balcerzak, Przegląd i wstępna ocena teoretycznych stanowisk dotyczących źródeł globalnego
kryzysu gospodarczego, [w:] S. Antkiewicz, M. Pronobis (red.), Gospodarka w warunkach kryzysu, Wyd. Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2009, s. 257–259.
39 Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodar-czej i Walutowej, Narodowy Bank Polski, s. 99.
26
Paweł Zamora
z kryzysem pochłonęła łącznie 2.500 mld USD40. W państwach UE reakcje na kryzys były bardzo podobne. Oznaczały one wspomaganie instytucji bankowych, stosowanie pakietów stymulacyjnych i wprowadzanie nowych przepisów prawnych. Przepisy te wdrożono na poziomie międzynarodowym oraz na poziomie narodowym41.
Skutki makroekonomiczne zastosowanych rozwiązań można oceniać według róż-nych kryteriów. Pierwszym z nich są zmiany instytucjonalno-prawne. Część rozwiązań była znana i stosowana już wcześniej, jak np. kryteria konwergencji, ograniczające wiel-kość deficytu budżetowego do 3% PKB i długu publicznego do 60% PKB. Kryzys obec-ny spowodował wprowadzenie postulatu o odpowiednich zapisach np. do konstytucji. Drugą konsekwencją są powstałe deficyty budżetowe i rosnący dług publiczny, co w dłuż-szej perspektywie pogarsza możliwość ograniczenia występowania kryzysów. To właśnie kolejne zadłużanie się państw jest czynnikiem kryzysogennym. Mamy zatem pewną sprzeczność, którą będzie trudno rozwiązać. Trzecim skutkiem kryzysu jest przekonanie rządów oraz banków centralnych o skuteczności działań interwencyjnych i konieczności de facto „poluzowania” polityki monetarnej państw. Działania są też wzmacniane przez społeczne protesty występujące w całej Unii Europejskiej, a zwłaszcza w krajach PIIGS, które nie przyczyniają się do poprawy sytuacji ekonomicznej tych państw. Kolejną kon-sekwencją wyróżnioną przez K. Żukrowską jest rozpoczęcie dyskusji o sposobie zakoń-czenia działań interwencyjnych i próba odpowiedzi na pytanie: czy powinno to nastąpić nagle, czy stopniowo? Brak tutaj jednej i jednoznacznej opinii u ekonomistów. Piątym skutkiem kryzysu są obawy przed napięciami społecznymi, które z kolei mogą doprowa-dzić do zwycięstwa opcji nacjonalistycznych, a nawet odwrotu od integracji europejskiej oraz powrót do protekcyjnych działań w polityce gospodarczej i handlowej42. W dalszym ciągu przyszłość integracji europejskiej wydaje się zagrożona.
Współcześnie na świecie realizuje się wiele programów, mających na celu poprawę sytuacji gospodarczej poprzez m. in. „pakiety i programy ratunkowe”, gwarancje państwo-we, fuzje i przejęcia itp. (zgodnie z teoriami głoszonymi przez cytowane neokeynsowskie szkoły ekonomicznego myślenia). Zdaniem P. A. Samulesona w omawianej sytuacji pożą-dane rozwiązanie, oparte na ideologicznej wizji, nie sprawdzi się, tylko „(…) rozsądna centrowa polityka ekonomiczna połączoną ze stymulowaniem rynkowych mechanizmów (…)43”. Koniecznym staje się poprawienie nadzoru nad sektorem finansowym. Muszą być wdrożone mechanizmy, które wykluczą oferowanie przez sektor finansowy zbyt ryzykow-
40 CNN, The Recscue CNN Money.com’s bailout tracker, Special Report, www.money.cnn.com/news/storysupplement/economy/bailouttracker [dostęp 11.11.2015].
41 K. Żukrowska, „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2012, nr 2 (IX),www.ksm.ka.edu.pl/tresc/4-2012-Zukrowska.pdf [dostęp 10.11.2015].
42 Ibidem.43 W. Kasperkiewicz, op. cit., s. 39.
27
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
nych instrumentów finansowych oraz zbyt daleko idących gwarancji dla tego sektora. Istotna jest tutaj rola banków centralnych, która powinna być na nowo zdefiniowana.
W związku z analizowanym kryzysem w UE można znaleźć poglądy mówiące, że problemy Unii Europejskiej i strefy euro rozpoczęły się w momencie, kiedy integracja z bardzo wzniosłego obszaru wartości, przeniesiona została na grunt pieniądza. Kryzys obszaru euro jest niczym innym, niż efektem skupienia się na ekonomicznym aspekcie integracji, który być może jest pozbawiony celu wyższego i stał się wartością samą w so-bie44. Zabrakło tutaj uniwersalnego spoiwa (ideologii), które umożliwiłoby poszczegól-nym krajom UE wspólną, skuteczną walkę z zagrożeniem. Doszły też do głosu, tłumione dotąd pod maską politycznej poprawności, nacjonalizmy narodowe i okazało się, iż w ob-liczu kryzysu finansowego państwa członkowskie nie są w stanie do końca się porozu-mieć. Nie jest to dziwne, biorąc pod uwagę wspomniany prymat pieniądza, który sprawia, że kraje UE oceniają przedstawiane im „plany naprawcze” w kontekście wyłącznie wła-snych zysków i strat, a reformy podejmują dopiero w obliczu katastrofalnego stanu go-spodarki jak np. Grecja. W sytuacji kryzysu, nie dającego rozwiązać się zwyczajnymi środkami, nieuchronnym staje się przejęcie roli liderów przez najsilniejsze gospodarczo państwa europejskie, tj. Niemcy i Francję. Jako jedyne wydają się one rozporządzać wy-starczająco dużymi siłami i środkami, by uratować istnienie UE. Wymagać to będzie jed-nak decyzji bardzo radykalnych, często dotkliwych i sprzecznych z interesem narodo-wym wielu słabiej rozwiniętych państw. Współczesna sytuacja gospodarcza spowodowała również kryzys instytucji europejskich i najprawdopodobniej jednak insty-tucje te będą musiały być zreformowane (co powoli staje się rzeczywistością). Zamiast współpracy i wzajemnego dzielenia się bogactwem słyszy się raczej o wzmożonej kon-troli, narzucaniu pewnych rozwiązań, daleko posuniętej ingerencji w sprawy wewnętrz-ne, karach dla nieposłusznych rządów. Podejście takie jest krótkowzroczne i sprawdzi się wyłącznie tak długo, jak długo liderzy będą w stanie przekupywać słabszych. Rozpad strefy euro nam jednak nie grozi, chociaż niektórzy ekonomiści również to przewidują45.
W Unii Europejskiej stosowane są różne metody walki z kryzysem, które obejmu-ją: poprawę efektywności zarządzania gospodarczego, w tym intensyfikacja nadzoru np. strategia Europa 2020, pakt Euro Plus, narzędzia Paktu Stabilności i Wzrostu, wzmocnie-nie stabilności strefy euro przez utworzenie Europejskiego Instrumentu Stabilizacji Fi-nansowej (EFSF)46 i Europejskiego Mechanizmu Stabilizacji Finansowej (EFSM)47 oraz
44 http://www.geopolityka.org/analizy/unia-europejska/przemyslaw-benken-integracja-europejska-w-obliczu-kryzysu [dostęp 05.11.2015].
45 Ibidem.46 EFSF – ang. European Financial Stability Facility.47 EFSM – ang. European Financial Stabilisation Mechanism.
28
Paweł Zamora
od 2013 ESM48 oraz nowych zasad reformujących sektor finansowy49. Europejski Mecha-nizm Stabilizacji Finansowej jest zarządzany przez Komisję Europejską i obejmuje dzia-łania Komisji w zakresie zdobywania środków na rynkach i pozwala emitować obligacje, z których fundusze mogą służyć jako pomoc państwom strefy euro. Budzi on wiele kon-trowersji wśród ekonomistów. W czasie jego funkcjonowania dokonano zmiany zasad działania zwiększając wartość udzielanych pożyczek do 440 mld euro, a gwarancji do 780 mld euro. Celem Europejskiego Mechanizmu Stabilności jest zapewnienie stabilności fi-nansowej wewnątrz strefy euro, dzięki dostarczeniu wsparcia finansowego gospodarkom, które przeżywają poważne trudności finansowe lub są ich wystąpieniem zagrożone. Tym samym ESM powinien przyczynić się do przerwania obserwowanego sprzężenia między zadłużeniem rządów a niekorzystną sytuacją sektora instytucji finansowych. Cel ESM może być realizowany dzięki funduszom pozyskanym z emisji papierów dłużnych śred-nio – i długoterminowych o terminie zapadalności do 30 lat. Instrumenty te są zabezpie-czone kapitałem w wysokości 80 mld euro, do którego wpłacenia zobowiązane są nie-odwołalnie państwa strefy euro do końca 2014 roku, zgodnie z kluczem subskrypcji dołączonym do traktatu powołującego ESM. W ostatecznym kształcie ESM będzie dyspono-wał kapitałem 700 mld euro (z tego 620 mld to kapitał na żądanie), co pozwoli określić go mianem największej międzynarodowej instytucji finansowej w skali świata50. ESM jest jednym z narzędzi mechanizmu reagowania kryzysowego dla państw strefy euro.
Plany Unii Europejskiej przeciwdziałające kryzysowi zapoczątkowane były wstęp-nym raportem w 2008 roku: Przezwyciężenie kryzysu finansowego i wyjście na prostą: europejskie ramy działania51, gdzie postulowano trzy sfery reagowania: nową organizację rynku finansowego na poziomie UE, niwelowanie skutków kryzysów dla realnych gospo-darek oraz prezentowanie wspólnego stanowiska na forach globalnych. Kolejny doku-ment opisujący walkę z kryzysem to Europejski plan naprawy gospodarczej z 26 listopa-da 2008 roku, według którego do zastosowania są trzy grupy działań, tj. impuls fiskalny (około 200 mld euro), poprawa konkurencyjności i zatrudnienia (biznes, ludzie, infra-struktura i energia, w tym np. gospodarka niskoemisyjna) oraz badania i rozwój tzn. pro-mowanie „mądrych” inwestycji52. Kolejne publikacje Komisji Europejskiej z roku 2009 pokazują, że pomimo podjętych działań strefa euro rozwija się dalej zbyt wolno. W roku
48 ESM – ang. European Stability Mechanism.49 A. Kisielewska, Przegląd metod i stymulacji i nadzoru gospodarki zastosowanych w kryzysie finan-
sowym i kryzysie zadłużenia w latach 2008–2011. Przykład Unii Europejskiej, [w:] K. Żukrowska (red.), Kryzys gospodarczy 2008+ test dla stosowanej polityki. Metody przeciwdziałania ich skuteczność, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2013, s. 582.
50 http://ec.europa.eu/economy_finance/eu_borrower/efsm/index_en.htm [dostęp 12.10.2015].51 Przezwyciężenie kryzysu finansowego i wyjście na prostą: europejskie ramy działania, Komisja Eu-
ropejska, COM 2008 (706), 29.10.2008.52 Europejski plan naprawy gospodarczej, COM 2008 (800), 26.11.2008.
29
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
2010 w dokumencie Wzmocnienie koordynacji polityki gospodarczej53 proponuje się po-wiązanie płatności z budżetu UE z wypełnianiem kryteriów z Maastricht. Przewiduje się zarówno kary, jak i nagrody. W raporcie Strenghtening Economics Governance in the EU54 wnioskuje się zmiany w systemie zarządzania na korzyść zwiększenia dyscypliny fiskalnej, lepszego nadzoru gospodarczego i finansowego, wzmocnienia ram zarządzania kryzysowego i wzmocnienia instytucji zarządzania gospodarczego. Co oznacza stanow-czą realizację zasad Paktu Stabilności i Wzrostu55. Kolejne działania to np. wdrożenie Europejskiego Mechanizmu Stabilności (EMS) czy nowe ramy finansowe na lata 2014–2020. Przyjęty też został opisywany już „sześciopak” i Pakt Euro Plus56. Znaczenie Paktu Euro Plus jest podstawą do wytyczenia głównych ram i kierunków prac nad zmianą po-rządku instytucjonalnego Unii Europejskiej oraz zmian w zasadach zarządzania gospo-darczego. Konkluzje zawarte w Pakcie Euro Plus stanowiły więc merytoryczne przesłan-ki do dalszych prac, analiz i dyskusji, na podstawie których utworzono następujące dokumenty: sześć aktów prawnych – pięć rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i jed-ną dyrektywę Rady Ecofin (tzw. wspomniany sześciopak), Traktat o stabilności, koordy-nacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej (traktat fiskalny), Europejski Me-chanizm Stabilizacji (załącznik II do Paktu Euro Plus). Zasadnicza różnica między dokumentami polega na tym, że Pakt Euro Plus dotyczy całej Unii Europejskiej, nato-miast pozostałe, wyżej wymienione dokumenty odnoszą się wyłącznie do państw należą-cych do strefy euro, a tylko w niewielkim, ograniczonym zakresie do krajów spoza strefy euro57. Efekty ww. polityk widać dopiero od połowy 2013 roku. Dane statystyczne poka-zują symptomy ożywienia w strefie euro i powolne wychodzenie z kryzysu gospodarcze-go przez poszczególne gospodarki państw Unii Europejskiej. Jednak trudno obecnie pro-gnozować, jak będzie się rozwijała sytuacja w przyszłości.
53 Wzmocnienie koordynacji polityki gospodarczej, COM 2010 (250), 12.05.2010.54 Strenghtening Economics Governance in the EU. Raport of the Task to the European Council, Brus-
sel, 21.10.2010.55 Ang. Stability and Growth Pact – zbiorowa nazwa dwóch rozporządzeń Rady Europejskiej oraz
uchwały o charakterze prewencyjnym i represyjnym, które zostały ratyfikowane na szczycie w Amsterda-mie 17 czerwca 1997 roku. Dokument ten zakłada, iż kryteria fiskalne z Maastricht są nie tylko warunkiem przyjęcia do Europejskiej Unii Monetarnej, lecz będą obowiązywać kraje członkowskie już po przyjęciu do unii walutowej.
56 http://www.europarl.europa.eu/brussels/website/content/modul_06/zusatzthemen_12.html [dostęp 12.12.2015].
57 http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/0E488FBD9FC0153DC1257A2A004A96E8/$File/Strony%20odZP_33P-10.pdf [dostęp 15.11.2015].
30
Paweł Zamora
Zakończenie
Zdaniem wielu ekonomistów konieczne jest połączenie odpowiedniej polityki an-tykryzysowej z korektą nadzoru nad sektorem finansowym. Należy wdrożyć mechani-zmy, które wykluczą oferowanie przez sektor finansowy zbyt ryzykownych instrumentów oraz zbyt daleko idących gwarancji dla tego sektora. Istotna jest tutaj rola banków central-nych, która powinna być na nowo zdefiniowana. Ważna rolę odgrywa polityka prowadzo-na przez Unię Europejską. Zaprezentowane w opracowaniu rozwiązania ekonomiczne podjęte w UE, w tym instytucjonalne, przyczyniły się do poprawy sytuacji w większości państw Unii Europejskiej do tego stopnia, że w niektórych krajach Unii Europejskiej, w których sytuacja uległa poprawie, należy rozważyć wyhamowanie działań antykryzy-sowych. Teoria ekonomii i poszczególne szkoły ekonomiczne pokazują też różnorodne metody odziaływania państwa na gospodarkę w czasie kryzysu. Chyba nikt obecnie nie wyobraża sobie takiej sytuacji, w której poszczególne państwa czy instytucje ponadnaro-dowe, takie jak Unia Europejska czy Bank Światowy, nie oddziałują na koniunkturę w czasie kryzysu. Zaprezentowane rozwiązania pokazują, że ich skuteczność jest wysoka. Ale konieczne są dalsze działania w zakresie np. kontroli rynków finansowych.
Sytuacja „pokryzysowa” pokazuje, że obecna równowaga makroekonomiczna w większości państw, które uporały się z kryzysem, ma charakter krótkotrwały, a stabiliza-cja nie jest głęboka. Możliwe są różnorodne scenariusze od gwałtownego wzrostu gospodar-czego przez długotrwałą stagflację i możliwą kolejną recesję58. Kończąc rozważania doty-czące kryzysów ekonomicznych warto zacytować słowa T. Sedlaćka z Ekonomii dobra i zła: „(…) Zbyt łatwo porzuciliśmy zasady moralne, których ekonomia powinna bronić. Polityka gospodarcza została puszczona samopas i wpadła w psychozę deficytu, która spowodowała gigantyczne zadłużenie (…) zanim wyruszymy na poszukiwanie nowych horyzontów czas na ekonomiczne retro (…)”59. Obecny kryzys jest też efektem braku umiaru i bezwzględnej chęci kreowania zysków przez przedsiębiorców, konsumentów oraz państwa.
Bibliografia
Literatura:
Altman A., The Great Crasch 2008, „Foreign Affairs”, vol. 8, No. 1, s. 5.
Balcerzak A.P., Przegląd i wstępna ocena teoretycznych stanowisk dotyczących źródeł globalne-go kryzysu gospodarczego, [w:] Antkiewicz S., Pronobis M. (red.), Gospodarka w warun-kach kryzysu, Wyd. Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2009, s. 257–259.
58 J. Koćwin, op. cit. s. 34.59 T. Sedlacek, Ekonomia dobra i zła, Wyd. Studio EMKA, Warszawa 2012–2015, s. 331.
31
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
Bartas K., Wielki kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych w interpretacji Keynesa i szkoły monetarystycznej, [w:] Problemy gospodarcze w ujęciu teoretycznym i praktycznym, „Ze-szyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, http://www.sbc.org.pl/Content/69328/SE_84.pdf [dostęp 21.11.2015].
Bergman U.M., Bordo M.D., Jonung L., Historical Evidence on Business Cycles: The Internatio-nal Experience, [w:] Fuhrer J.C., Schuh S. (eds.), Beyond Shocks: What Causes Business Cycles, Federal Reserve Bank of Boston, Conference Series 42, Boston1998, s. 67–72.
Blaug M., Teoria ekonomii, ujęcie retrospektywne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994.
Bocutoglu E., Ekinci A., Austrian Business Cycle Theory and Global Crisis, „Mises Daily” 05.02.2010, http://mises.org/daily/4072 [dostęp 19.10.2015].
CNN, The Recscue CNN Money.com’s bailout tracker, Special Report, www.money.cnn.com/news/storysupplement/economy/bailouttracker [dostęp 11.11.2015].
Encyklopedia PWN, encyklopedia online – http://encyklopedia.pwn.pl/lista.php?co=kryzys [do-stęp 2015.10.27].
Jakimowicz A., Od Keynesa do teorii chaosu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 379.
Kalecki M., Próba teorii koniunktury, [w:] idem, Dzieła, t.1. Kapitalizm. Koniunktura i zatrud-nienie, PWE, Warszawa 1979, s. 95–157.
Kasperkiewicz W., Obecny kryzys finansowy – przyczyny i terapia, [w:] Bednaczyk J.L., Bukow-ski S.I., Misala J. (red.), Współczesny Kryzys gospodarczy, przyczyny – przebieg – skutki, Wyd. Fachowe CeDeWu. pl, Warszawa 2009, s. 33–34.
Kisielewska A., Przegląd metod i stymulacji i nadzoru gospodarki zastosowanych w kryzysie fi-nansowym i kryzysie zadłużenia w latach 2008–2011. Przykład Unii Europejskiej, [w:] Żukrowska K. (red.), Kryzys gospodarczy 2008+ test dla stosowanej polityki. Metody przeciwdziałania ich skuteczność, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2013.
Koćwin J., Między monetaryzmem a gospodarką regulowaną, wpływ światowego kryzys na rynkach finansowych (2008–2009) na modernizację liberalnych teorii rozwoju gospodarczego, s. 31 http://ekon.sjol.eu/download.php?id=42be1c733f6b4b19518ebcdadfeed0e50d41978e.
Komisja Europejska, Europejski plan naprawy gospodarczej, COM 2008 (800), 26.11.2008.
Komisja Europejska, Przezwyciężenie kryzysu finansowego i wyjście na prostą: europejskie ramy działania, COM 2008 (706), 29.10.2008.
Komisja Europejska, Wzmocnienie koordynacji polityki gospodarczej, COM 2010 (250), 12.05.2010.
Koryś P., Kryzys gospodarczy, ekonomia i wolny rynek. Doświadczenie historyczne, stan obecny i prognozy na przyszłość, http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=26:piotr-kory-qkryzys-gospodarczy-ekonomia-i-wolny-rynek-dowiadczenie-historyczne-stan-obecny-i-prognozy-na-przyszoq-&catid=1:artykuy&Itemid=2 [dostęp 23.11.2015].
32
Paweł Zamora
Kryzys (definicje), http://pl.wikipedia.org [dostęp z dnia 23.11.2015].
Landreth H. i Colander D.C., Historia myśli ekonomicznej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Lansberg T., Inwestycje publiczne jako sposób przeciwdziałania spowolnieniu rozwoju polskiej gospodarki; Gospodarka w warunkach kryzysu, Wyd. Fachowe CeDeWu.pl.
Mazurek S., Ścieżki międzynarodowej transmisji kryzysów, [w:] J. Czech-Rogosz, J. Pietrucha, R. Żelazny, Koniunktura gospodarcza – od bańki internetowej do kryzysu subprime, Wyd. Beck, Warszawa 2009.
Milewski R., Podstawy ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Narodowy Bank Polski, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trze-cim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Warszawa.
Nosek A., Pietrzak A., Efekt domina, czyli międzynarodowa transmisja kryzysów, UE Wrocław, 2003.
Petrozolin-Skowrońska B. (red.), Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Próchnicki L., Nowa Ekonomia Keynsowska, http://wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip19-2011/SiP-19-5.pdf [dostęp 14.11.2015].
Próchnicki L., Nowa Szkoła Keynesowska – Teoretyczne i praktyczne implikacje, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2011, nr 19, (http://wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip19-2011/SiP-19-5.pdf [dostęp 06.12.2015].
Sedlacek T., Ekonomia dobra i zła, Wyd. Studio EMKA, Warszawa 2012–2015.
Strenghtening Economics Governance in the EU. Report of the Task to the European Council, Brussel, 21.10.2010.
Szymanik E., Zyguła A., Cykliczne wahania aktywności gospodarczej, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne Sp. z o.o., Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2009.
Thlon M., Proces sekurytyzacji aktywów w kontekście kryzysu na rynku kredytów subprime, Fi-nansowy Kwartalnik Internetowy „e-Finanse” nr 2(2009).
von Mises L.H.E., The Austrian Theory of the Trade Cycle, http://www.mises.org [dostęp 15.09.2015].
Włodarczyk R., Makroekonomia, wybrane problemy, UEK w Krakowie (w druku), s. 17.
Woods T.E. Jr., Niepoprawna politycznie historia Stanów Zjednoczonych, Fijorr Publishing, War-szawa 2007, s. 176.
Zamora P., Mechanizm transmisji cykli koniunkturalnych, Badania statutowe KTE z roku 2011.
Zarnowitz V., Recent Work on Business Cycles in Historical Perspective: A Review of Theories and Evidence, „The Journal of Economic Literature” 1985, t. 23, s. 548–549.
Żukrowska K., „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2012, nr 2 (IX), http://ksm.ka.edu.pl/tresc/4-2012-Zukrowska.pdf [dostęp 10.11.2015].
33
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
Internet:
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/neoklasyczna-synteza;3946624.html [dostęp 01.12.2015].
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/postkeynesizm;3960923.html [dostęp 15.11.2015].
http://www.geopolityka.org/analizy/unia-europejska/przemyslaw-benken-integracja-europejska-w-obliczu-kryzysu [dostęp 05.11.2015].
http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/0E488FBD9FC0153DC1257A2A004A96E8/$File/Strony%20odZP_33P-10.pdf [dostęp 15.11.2015].
http://sjp.pwn.pl/korpus/zrodlo/J-M;754;415.html [dostęp 12.12.2015].
http://stosunki-miedzynarodowe.pl/slownik/61-n/622-neoliberalizm-monetaryzm [dostęp 12.01.2015].
http://ec.europa.eu/economy_finance/eu_borrower/efsm/index_en.htm [dostęp 12.10.2015].
http://www.europarl.europa.eu/brussels/website/content/modul_06/zusatzthemen_12.html [dostęp 12.12.2015].
https://www.nbportal.pl/slownik/teoria-realnego-cyklu-koniunkturalnego [dostęp 11.11.2015].
35
Michał Thlon, PhD
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
Abstract:The main objective of the chapter is to discuss and attempt to evaluate changes to the model of Eu-ropean financial market supervision, especially in view of the impact of the new financial supervi-sory architecture of the European Union on the domestic financial sector. The paper analyses re-forms of the European banking sector introduced in recent years in response to the 2007−10 financial crisis. First of all, it characterises the current system of banking supervision in the EU. In addition, it offers an assessment of the individual components of implemented reforms. A significant part of the chapter is devoted to presenting conclusions for the financial sector in Central and Eastern European countries, including Poland. The results of analysis allow for the conclusion that there is no clear evidence indicating the negative impact of solutions adopted in the eurozone banking sector on other Member States of the Union.
Key words:financial crisis, banking union, eurozone, European Central Bank
Streszczenie:Celem rozdziału jest omówienie i próba oceny zmian wprowadzonych po kryzysie finansowym w za-kresie organizacji nadzoru nad europejskim rynkiem finansowym, zwłaszcza w kontekście wpływu nowej architektury nadzoru finansowego Unii Europejskiej na krajowy sektor finansowy. W rozdzia-le przeanalizowano reformy europejskiego sektora bankowego wprowadzone w ostatnich latach w odpowiedzi na kryzys finansowy lat 2007−2010. W pierwszej kolejności autor scharakteryzował aktualny system nadzoru bankowego w UE. Następnie dokonał oceny poszczególnych komponentów wdrażanych reform. Znacząca część rozdziału poświęcona jest prezentacji wniosków dla krajowego sektora finansowego państw Europy Środkowo – Wschodniej, w tym Polski. Wyniki analizy pozwa-lają stwierdzić, że nie ma jednoznacznych przesłanek wskazujących na negatywny wpływ rozwiązań przyjętych na poziomie państw strefy euro na sektor bankowy w pozostałych krajach UE.
Słowa kluczowe:kryzys finansowy, unia bankowa, strefa euro, Europejski Bank Centralny
Introduction
The current financial crisis brought to the fore all of the faults of both national and Euro-pean solutions regarding banking supervision. Previous supervisory solutions proved unable to prevent critical situations from developing. The crisis revealed serious short-comings in the scope of cooperation, coordination and trust between national supervisory
36
Michał Thlon
bodies, as well as in terms of the cohesion of their activities. These problems even con-cerned matters fundamental for the financial stability of the European Union as a whole, such as harmonising guaranteed deposit amounts in individual Member States.
In view of the above, the European Commission already in November 2008 ap-pointed a High Level Group chaired by J. de Larosière to develop recommendations for changes in the structure of financial supervision in the European Union. In its final report presented on 25 February 2009,1 the de Larosière group proposed inter alia: to strengthen cooperation and coordination between national supervisors including through the creation of new European Supervisory Authorities, and, for the first time, a European-level body charged with overseeing risk in the financial system as a whole. Parallel work on the new structure of financial supervision was underway at the Committee on Economic and Mon-etary Affairs (ECON) of the European Parliament. On 10 May 2010, the Committee adopted a report containing proposed changes concerning, i.a.: including the European Parliament in the process of transmitting recommendations and warnings, extending the scope of tasks conferred upon the European Systemic Risk Board (ESRB) and appointing the President of the European Central Bank (ECB) as the Chair of the ESRB.
As a result of extensive work, on 1 January 2011 the European Union established the European System of Financial Supervision. The main task of the new system was to ensure the proper implementation of financial sector regulations so as to maintain financial stability and secure trust in the financial system as a whole, as well as to ensure appropriate protection of financial services consumers.
The present paper discusses and attempts to evaluate changes introduced follow-ing the financial crisis in the scope of European financial market supervision, particu-larly in the context of how the new architecture of the EU’s financial supervision affects the domestic financial sector.
European banking supervision1.
Lessons learned from the 2007−10 financial crisis2 included the fact that the financial stability of the euro area, and consequently of the entire European Union, was particu-larly threatened by two aspects. The first of them is the feedback loop between the condi-
1 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52009DC0252 (acces-sed: 29 October 2015)
2 The economic effects of the crisis became clearly visible in the first half of 2008, mostly on account of declining consumer sentiment and a significant cutback in bank lending. Starting from the second half of 2007, the financial crisis was accompanied by a marked slowdown in the world’s largest economies. For more detailed information, see M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki, “Global financial markets crisis – impact on the Polish financial market and implications for the real sector of the economy,” Bank i Kredyt – Bank & Credit, vol. 41 no. 6 (2010), pp. 45−70.
37
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
tion of domestic banks and a given state’s credit risk, while the second is the diffuse nature of banking supervision.3
In order to respond to the diagnosed problem areas, an initiative arose aimed at mitigating the effects of the crisis on the one hand, and on the other at preventing similar crisis situations in the future.
One of the most important post-crisis changes to EU banking supervision is the implementation of a multi-level system of micro – and macro-prudential bodies, which includes European and national supervisors, into the Community’s legal framework.4
The European Systemic Risk Board (ESRB) is responsible for macro-prudential oversight on the European level. The Board’s main task is to undertake monitoring activi-ties and limit macro-economic systemic risk to financial stability in the EU. It issues recommendations and warnings to Member States and European Supervisory Authori-ties. In its work, the ESRB also cooperates with such international financial institutions as the International Monetary Fund and the Financial Stability Board.
Micro-prudential oversight, on the other hand, was entrusted to three institutions:5
the European Banking Authority (EBA), •the European Insurance and Occupational Pensions Authority (EIOPA), and •the European Securities and Markets Authority (ESMA). •
These institutions are responsible for assessing the situation of individual institu-tions on individual financial markets in order to safeguard the stability of financial systems and ensure that their consumers are protected. The assumption is that by establishing European-wide oversight, it will be possible to harmonise national regulations and ensure that they are implemented and respected according to uniform rules. This, in turn, will contribute to improving financial system risk assessment in individual states.
It should be noted that in spite of the fact that this oversight is to be exercised on the EU level, existing directives assume that it will continue to be exercised on the national level as well. In this respect, national institutions will be responsible for exercis-
3 P. Gajewski, Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Warsaw: NBP, 2013, p. 29.
4 Directive 2010/78/EU of the European Parliament and of the Council of 24 November 2010 amen-ding Directives 98/26/EC, 2002/87/EC, 2003/6/EC, 2003/41/EC, 2003/71/EC, 2004/39/EC, 2004/109/EC, 2005/60/EC, 2006/48/EC, 2006/49/EC and 2009/65/EC in respect of the powers of the European Supervi-sory Authority (European Banking Authority), the European Supervisory Authority (European Insurance and Occupational Pensions Authority) and the European Supervisory Authority (European Securities and Markets Authority) (the so-called Omnibus Directive); Regulation (EU) No 1092/2010 of the European Parliament and of the Council of 24 November 2010 on European Union macro-prudential oversight of the financial system and establishing a European Systemic Risk Board; Council Regulation (EU) No 1096/2010 of 17 November 2010 conferring specific tasks upon the European Central Bank concerning the functioning of the European Systemic Risk Board.
5 S. Cerna, “Central banks, monetary policy and financial stability,” Timisoara Journal of Economics, vol. 5, no. 2(18) (2012), pp. 336−79.
38
Michał Thlon
ing micro-prudential oversight, ensuring consumer protection and informing European oversight bodies about the results of exercised oversight. In actual fact, national supervi-sors only perform an operational function, while European Supervisory Authorities act as the final decision-maker.
The most important decision-making competence from the perspective of indi-vidual financial sectors has been conferred upon individual supervisory entities within the EU; for example, granting licenses and oversight over the so-called “big banks” have been transferred from national supervisors to the European Banking Authority.
The structure of supervision over financial markets in the European Union is presented in Figure 1.
Figure 1. The structure of supervision over financial markets in the European Union.
Source: http://www.eestipank.ee/en/financial-stability/participation-esrb (accessed: 29 October 2015)
It is worth adding that apart from the above-mentioned activities, parallel work was underway on the CRD IV/CRR package (Directive and Regulation on capital, liquidity and risk management requirements), which transposed the so-called Basel III accords into EU law.6 In the scope of business insurance, a new and improved system of monitoring the solvency of insurance societies was introduced – Solvency II, which began to apply (also in Poland) on 1 January 2016.7
In mid-2012, the European Commission took another step towards harmonising Eu-ropean banking supervision by proposing to establish the Single Supervisory Mechanism.
6 For a more detailed description, see: M. Thlon, “Kalkulacja wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka operacyjnego w zgodzie z dyrektywą w sprawie wymogów kapitałowych – CRD IV,” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, no. 921(2013).
7 G. Strupczewski, “Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych a projekt Solvency II,” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, no. 848/2011, pp. 63−73.
39
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
Together with the Single Resolution Mechanism,8 the Single Supervisory Mechanism con-stitutes the institutional pillar of the European banking union. This idea emerged as a reac-tion to the global financial crisis and is aimed at ensuring the financial stability of these countries. A major milestone on the way towards establishing this structure was the sover-eign debt crisis in the eurozone caused by an enormous fiscal crisis, which partially re-sulted from the crisis in the banking sector. An important assumption of the banking union is the automatic participation of eurozone countries.9 Non-eurozone countries, such as Po-land, will be able to join as associate members. It is worth adding that this group of Mem-ber States will not be able to fully benefit from stability mechanisms, as the European Central Bank lacks the authority to influence the banking system outside the euro area.10
The proposed reform of the banking union assumes that the competence of both supervisory bodies and, perhaps most importantly, other mechanisms ensuring the sta-bility of the financial system will be transferred from the national to the EU level. The proposal entailed the creation of three pillars of supervision, namely:
the Single Supervisory Mechanism1. (SSM),the Single Resolution Mechanism (SRM), and2. the European Deposit Insurance Scheme (EDIS).3. After a time, the Member States managed to strike an agreement regarding two
of the pillars: the agreement on SSM was concluded in 2013, and the agreement on SRM – in 2014.11 The third pillar of the banking union, relating to a centralised deposit guaran-tee scheme, was also adopted in 2014, but in very limited form.12 Member States failed to agree on the amount of guarantee funds. On 24 November 2015, the European Com-mission tabled a proposal for a Regulation on establishing a European Deposit Insurance Scheme (EDIS),13 which would supplement national deposit guarantee schemes.
8 The overriding purpose of the Single Resolution Mechanism is to ensure an orderly resolution of fa-iling banks with the lowest possible costs for taxpayers and the real economy. As a supervisory body, the ECB is assumed to play an important role in determining whether a given bank is – or is in danger of – fa-iling; for a more detailed description, see: http://ec.europa.eu/finance/general-policy/banking-union/single-resolution-mechanism/index_en.htm (accessed: 29 October 2015). The costs of the resolution process will be covered from the Single Resolution Fund financed by contributions from banks.
9 https://www.bankingsupervision.europa.eu/about/thessm/html/index.en.html (accessed: 29 October 2015)
10 M. Groszek, W. Kwaśniak, A. Raczko, “Unia Bankowa – skutki dla UE, strefy euro i Polski,” Zeszy-ty Bre Bank – CASE, Warsaw 2012.
11 The EU’s Single Resolution Mechanism entered into force on 1 January 2016.12 Directive 2014/49/EU of the European Parliament and of the Council of 16 April 2014 on deposit
guarantee schemes.13 Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council amending Regulation (EU)
806/2014 in order to establish a European Deposit Insurance Scheme.
40
Michał Thlon
Single Supervisory Mechanism (SSM)1.1.
The Single Supervisory Mechanism comprises the European Central Bank and national supervisory authorities. The European Central Bank supervises significant credit institu-tions, i.e. ones that meet, among others, the following criteria: the total value of their assets exceeds EUR 30 billion, or the total value of their assets exceeds both 20% of the parent country’s GDP and EUR 5 billion, or they represent the three most significant institutions in each of the states participating in the banking union.14 This means that the ECB exercises direct supervision over around 130 of the largest banks of the participat-ing countries, which hold almost 82% of banking assets in the euro area.15
The European Central Bank (ECB) also acts as the central bank for eurozone countries. It is worth noting that the new supervisory authority is responsible for both macro-prudential and micro-prudential oversight. The latter assumes that the ECB will closely cooperate with national supervisory institutions. Consequently, the central bank function is combined here with the supervisory function.16
Single Resolution Mechanism (SRM)1.2.
The mechanism is to ensure that failing banks will be resolved in an orderly manner. Consequently, it is aimed at protecting taxpayers against recapitalisation of banks that are likely to fail – the situation that took place during the last financial crisis – so that taxpayers are not be encumbered with additional costs. Another objective of SRM is to enable systematic write-off or conversion of debts owed to shareholders and credi-tors, and the potential use of the Single Resolution Fund. The SRF will be established over a period of eight years, and its target level should correspond to at least 1% of the amount of covered deposits of all credit institutions authorised in all the banking union member states. This value is estimated at approx. EUR 55 billion. The SRF will be financed by contributions from banks collected at national level. Initially, individual countries will accumulate funds on their own accounts, which will then be gradually merged over an 8-year transition period. As much as 40% of paid-in funds will be mutualised in the first year, a further 20% in the second year, with further equal portions being mutualised over the next six years, until the full mutualisation of accounts.17
14 The regulator allows for special excluding circumstances; for more detailed information, see: M. Zaleska, Unia Bankowa, Warsaw: Difin, 2013, p. 21.
15 https://www.bankingsupervision.europa.eu/about/thessm/html/index.en.html16 M. Groszek, W. Kwaśniak, A. Raczko, “Unia Bankowa…”, op. cit.17 Council of the European Union, Agreement on the transfer and mutualisation of contributions to the
Single Resolution Fund, Brussels, 14 May 2014.
41
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
European Deposit Insurance Scheme (EDIS)1.3.
The new deposit insurance scheme is to be obligatory for eurozone countries, whose banks are currently included in the SSM, but other Member States will also be able to join. Implementation is to be gradual and not encumber banks with additional costs. This means that contributions will remain at the current level, i.e. a target of 0.8% of guaran-teed deposits in 2024, while banks could deduct their contribution to EDIS from con-tributions to national Deposit Guarantee Schemes. The contribution amount would depend on the bank’s risk profile. EDIS is to be introduced in three stages. The first, from 2017 to 2019, will consist in re-insuring national guarantee schemes by EDIS. Funds from the latter would be released only after the exhaustion of national resources, which is meant to act as a safeguard against moral hazard. In the second stage, EDIS funds would be available immediately after the deposit guarantee became reimbursable. Risk would gradually be transferred to the European level, while the share of funds in the system would shift from 80% national / 20% European in 2019 to 16% / 84% in 2023 respectively. The last stage of EDIS implementation is planned for 2024, when it will assume 100% of deposit risk from national schemes.
Weaknesses of the single banking supervision2.
In order to analyse the financial supervision model being implemented in the EU, it is worth drawing particular attention to aspects that may have a negative impact on the efficiency of European supervision.
First of all, reinstating the financial supervision model in which the central bank is responsible for both monetary policy and maintaining financial stability in the Member States results in a particular conflict of interest between the two objectives of supervision. Central banks have time and again faced dilemmas regarding interest rate changes, opting for solutions that were less favourable to the economy for fear of the negative conse-quences their decisions could have for the financial sector.18 Empirical research conducted by various authors clearly shows that if the central bank lacks full sovereignty, it becomes more inclined (often under pressure from governing parties) to take decisions that are more beneficial for the banking sector than from the standpoint of monetary policy.19 This also gives rise to threats related to moral hazard in the banking sector.
18 A similar situation is found in 14 Eurozone states, where both monetary and supervisory functions are vested in central banks; for more detailed information, see: European Parliament, Directorate General for Internal Policies, The various roles of the ECB in the new EMU Architecture, September 2013, p. 10.
19 According to research, the level of interest rates of commercial banks depends, for example, on the electoral cycle. It shows that state-owned banks’ income is statistically significant and markedly lower in economic terms during the election period as compared to other periods. This demonstrates that the de-
42
Michał Thlon
Secondly, the banking union model assumes that supervision will be exercised solely over banks domiciled in eurozone countries and their subsidiaries. It will not extend to the branches of these banks in countries outside the euro area. However, branches of for-eign banks have to submit consolidated financial statements with their parent banks. Theoretically, a branch of a foreign bank may cause the parent bank to fail if it is large enough, or if the parent bank’s branch-oriented activity is focused on foreign markets. In such a case, the ECB could be forced to rescue branches of foreign banks, even though they would formally remain outside European stability mechanisms. This problem takes on particular significance if we consider that the expansion of banks from eurozone countries into foreign markets took place in the form of foreign branches. Rescuing institutions that remain outside the scope of the ECB’s supervision may lead to widespread moral hazard in the banking sector. The micro-economic functioning of a banking sector with a relatively high level of moral hazard is tightly coupled with macro-economic moral hazard. This means that single supervision will not cover all credit institutions ac-tive in the EU, which consequently creates a very real possibility of regulatory arbitrage. The fact that the ECB lacks the authority to react outside the eurozone may also have a negative impact on the eurozone itself. The current financial crisis has been character-ized by the complexity of markets, and, consequently, the speed of financial contagion. Thirdly, it should be noted that national supervisors in eurozone countries may follow entirely different objectives than European supervisors, which in turn may lead to conflicts of interest. Without doubt, the priority of European supervision will be to ensure stabil-ity in eurozone countries, even at the expense of resolving banks and allowing them to fail. However, it would be difficult to imagine national supervisors enabling national institutions to go bankrupt. There is also another dimension of this conflict, related to the question of selecting institutions that will be subjected to interventions in case of bank-ruptcy risk. The ECB will probably be more inclined to rescue institutions that play a significant role on the European level. On the other hand, national supervisors will be focusing on providing assistance to smaller institutions, which may be of minor sys-temic importance for the EU but may be significant in the given supervisor’s country.
Last but not least, the agreed concept assumes that contributions towards the resolu-tion fund will be made by the banks themselves, and their level may be increased by taxes imposed on banks. However, taking into account the size of the European banking sector,
crease of interest rates is caused by reducing interest income, which would suggest that state-owned banks also fulfil political objectives. See K. Jackowicz, O. Kowalewski, Ł. Kozłowski, “Stopa dochodu odsetko-wego banków a cykl wyborczy,” Management and Business Administration Central Europe, no. 6(2012), pp. 23−38. This is also the subject of research described in: C. A. E. Goodhart, D. Schoenmaker, “Institutio-nal Separation between Supervisory and Monetary Agencies,” in The Central Bank and the Financial Sys-tem, ed. by C.A.E. Goodhart, Cambridge, MA: MIT Press, 1995; M. Quityn, M. W. Taylor, Should Financial Sector Regulators Be Independent?, speech on March 8, International Monetary Fund, Washington 2004.
43
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
it seems unlikely that the level of accumulated resources will be sufficient for the resolu-tion fund to be able to rescue European banks without placing an additional burden on Eu-ropean taxpayers. For that reason, more and more economists point to the fact that the current model of the banking union – which aims to ensure fiscal stability in the euro area through the stability of the banking sector – will most likely fail to achieve this objective.
Consequently, the mechanism entails a number of risks which have been charac-terised in detail in Table 1.
Table 1. Types of risk related to the introduction of the Single Supervisory Mechanism.Risk of subjective decision-making
Risk related to the division of powers
Operational risk
Risk of national interests influ-encing decisions taken by the Supervisory Board or Governing Council
Risk of over-optimistic risk as-sessment adopted by national su-pervisors, which increases the risk of deviations at the EU level
Risk of insufficient human re-sources
Risk of conflict of interest between the ECB’s monetary and supervi-sory functions
Risk of unequal treatment of banks due to the national su-pervisors’ obligation to enforce non-monetary sanctions imposed by the ECB
Risk of exerting pressure on the ECB to start working before it is ready to assume the supervi-sory function
Risk of conflict related to the lack of representatives of non-euro-zone countries in the Governing Council; threat to equal chances on the single financial market
Risk of failing to extend super-vision over all institutions that are significant in terms of the fi-nancial system’s stability yet fail to meet the basic SSM signifi-cance criteria
Operational risk arising from the need to build the system to obtain, store and process large amounts of confidential data
Source: B. Lepczyński, ed., Konsekwencje przystąpienia Polski do Unii Bankowej, Gdańsk: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, 2014
Conclusions for Poland3.
Introducing the Single Supervisory Mechanism in the form of a banking union is funda-mentally aimed at, and results in, protecting the economies of supervised states against shocks associated with failing and insolvent banks.
One very important aspect of the banking union is that big banks will now have to face an equally powerful European supervision authority, which will have more powers and possibilities than individual national supervisors. Banks will no longer be able to avoid consequences by escaping to other countries, where supervision and legal regulations are more lenient and less restrictive; they will no longer risk losing the licence of only one of their subsidiaries, but the risk of losing the licence and running into trou-ble will apply to the entire capital group. Creating a banking union whose scope only encompasses the euro area may lead to consequences for countries remaining outside the
44
Michał Thlon
common supervision, in particular Central and Eastern European ones. These consequenc-es may concern the following areas:
integration of the banking sector, •cost of raising capital for banks in these countries, •competitiveness of the banking sector, •monetary policy stability, •diversification of financial shocks, •stability of financial systems. •
The will to integrate financial markets, and banking sectors in particular, was an im-portant reason for establishing the EU. These actions were supposed to increase the availabil-ity of financial services to society, and to speed up economic growth in the Member States.20 Ex ante research indicated that such integration would bring the following positive results:
lowering the cost of capital, •improving credit supply, •diffusion of financial shocks, •increasing the banking sector’s competitiveness. •
However, upon verifying initial assumptions on the basis of real rather than esti-mated data, the situation becomes decidedly more pessimistic. Although research results are unambiguously positive in the scope of integration in the interbank sector, retail banking is on the opposite end of the scale. There are contradictory results with regard to the integration of the wholesale banking sector.21 Therefore, it may be assumed that it is only partially integrated. One of the reasons for the continuously low integration of the banking sector in the EU is the very specificity of this sector, which is largely based on bank-firm relationships.22 Consequently, such factors as knowledge of the language, culture and institutions of the country you live in as well as your financial advisor tend to encourage consumers to use financial services in their home country rather than abroad. Interesting conclusions may also be drawn from research conducted by the ECB23 show-ing that the level of integration in that respect is particularly low between the so-called New and Old Europe. For that reason, the influence of single supervision on the integra-tion of the banking sector emerges as an important issue from the perspective of the Union as a whole. However, taking into account both the level and dynamics of banking
20 S. Ongena, A. Popov, “Interbank market integration, loan rates, and firm leverage,” Journal of Ban-king and Finance, Elsevier, no. 3(2011), pp. 544−59.
21 R.J.Wagenvoort, A. Ebner, M. Morgese Borys, “A factor analysis approach to measuring European loan and bond market integration,” Journal of Banking and Finance, Elsevier, no. 4 (2011), pp. 1011−25.
22 A bank-firm relationship consists in the firm having liabilities towards one bank (single relationship) over a specific period.
23 M. Baltzer, L. Capiello, R.A. de Santis, S. Manganelli, Measuring Financial Integration in New EU Member States, Working Paper no. 81, European Central Bank 2008.
45
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
sector integration between the so-called New and Old Europe, it may be assumed that the banking union will negatively affect this process, delaying it even further.
Source literature often includes the notion that single banking supervision func-tioning in the euro area may have a negative impact on the cost of raising capital for banks from non-eurozone countries such as Poland. This is thought to be mainly moti-vated by the fact that investors will demand higher risk premiums for countries remaining outside the scope of robust banking supervision.
Here it is useful to draw attention to the structure of the Polish banking sector, which is markedly different to that of eurozone countries. In Poland, like in other countries of Cen-tral and Eastern Europe (CEE), the share of foreign banks amounts to over 70%,24 while the average value for other Member States equals 30%. The detailed ownership structure of the banking sector in Member States outside the euro area is presented in Table 2.
Table 2. Ownership structure of the banking sector in selected countries outside the euro areaCzech Republic
Hungary Lithuania Poland Romania
Share of foreign assets 97.0% 85.6% 84.0% 72.3% 87.4%
Share of assets controlled by owners from the euro area
73.0% 56.9% 0.0% 53.1% 72.4%
Dominant country of origin of capital
Austria26.7%
Austria20.7%
Sweden60.8%
Italy11.6%
Austria31.5%
Source: B. Lepczyński, ed., Konsekwencje przystąpienia…, op. cit.
It should additionally be stressed that the specific nature of banking operations is markedly different in individual Member States. Banks from better-developed EU countries were considerably more indebted than banks from new Member States of the Union. One of the reasons behind their high level of indebtedness was the fact that parent banks were obtaining financing for their subsidiaries operating in CEE countries. The majority of such funds was held in the form of interbank deposits. Such a high level of foreign banks’ dependence in CEE countries creates risks for the financial system, increasing the likelihood of a credit crisis. Source literature25 indicates that countries where banks are to a large extent financing each other through the interbank market are more exposed to financial shocks and credit crises. On the other hand, though, consider-ing that the banking sector in CEE countries is largely supported by parent banks, it could
24 The share of foreign capital in Poland amounts to approx. 72%, while approx. 58% is dependent on capital owned by parent banks in Eurozone states; see A. Hryckiewicz, M. Pawłowska, Czy nowy nad-zór spełni swoje zadanie?: zmiany w nadzorze finansowym w Europie oraz ich konsekwencje dla Polski, National Bank of Poland, Department of Education and Publications, 2013.
25 F. Allen, D. Gale, Financial Intermediaries and Markets, Center for Financial Institutions Working Papers 00−44, Wharton School Center for Financial Institutions, University of Pennsylvania, 2000.
46
Michał Thlon
seem that stability mechanisms in the euro area will have a positive impact on the cost of raising capital for parent banks, which may in turn exert a positive influence on the banking sector of these countries. As long as parent banks support their subsidiaries in CEE countries, the banking union will have a positive impact on banking sector effi-ciency in these states. This means that guarantees given to the parent bank may be viewed by depositors as guarantees for such bank’s subsidiaries. According to the latest research, parent banks will engage in such behaviour as long as the CEE banking sector remains tempting due to its high margins.26 In the context of recent changes related to the intro-duction of the banking tax, this may soon cease to be the case.27
Many countries’ experience of financial crisis, including the latest one in 2007−10, has shown that parent banks often decide to recapitalise their subsidiaries in the case of problems in their foreign companies.28 Some of the parent banks in Poland, upon the request of the Polish Financial Supervision Authority, renounced the payment of divi-dends in order to safeguard their subsidiaries against a worsening of the situation on the domestic banking market, earmarking their profits for increasing capital. Consequently, the capital adequacy ratio in the domestic bank sector has grown significantly.29
However, integrated supervision may render the ECB more inclined to act within the scope of monetary policy taking into account its influence on the banking sector. Owing to monetary policy that favours the banking sector in eurozone countries, as well as the support banks can rely on from the ECB, these sectors may become less exposed to financial shocks. The euro area’s lesser susceptibility to financial shocks in turn reduces the risk of financial turbulence in non-eurozone countries.30
When analysing the consequences of Poland’s potential access to the SSM, it is worth noting its strictly financial aspect. Accessing the system entails the need to contribute to the cost of its functioning. The assumption behind single European super-vision is that such costs will be incurred by the supervised entities, i.e. financial institu-tions. However, in Polish credit conditions, on account of the empirically documented asymmetry between the bargaining position of the bank and the customer, one may expect that such costs will at least partially be transferred to the realm of the real economy.31
26 A. Hryckiewicz, O. Kowalewski, “The economic determinants and behavior of foreign banks in emerging countries during a period of global economic downturn,” International Banking in the New Era: Post-crisis Challenges: Post-crisis Challenges and Opportunities, vol. 11, no. 393(2010).
27 See M. Thlon, R. Sieradzki, “Czy wprowadzenie podatku od aktywów bankowych ma sens?,” Ga-zeta Giełdy Parkiet, no. 262(14 November 2015).
28 A. Hryckiewicz, M. Pawłowska, Czy nowy nadzór…, op. cit.29 Polish Financial Supervision Authority, Działania Nadzoru Finansowego w warunkach pokryzyso-
wych, Warsaw 2011.30 F. Allen, D. Gale, Financial Intermediaries…, op. cit.31 M. Thlon, R. Sieradzki, Struktura rynku bankowego w kontekście wpływu na realną gospodarkę,
speech given at the 4th Polish Congress of Regulating Financial Markets – FinReg 2015.
47
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
The accession of non-eurozone CEE countries to the banking union, even as associ-ate members, may bring a positive indirect effect thanks to the possibility to exert pressure on the behaviour of foreign banks. Due to the dependence of CEE banking sectors on eu-rozone countries, they are very susceptible to shocks that affect and will continue to affect the euro area. The experience of many countries shows that such shocks may only be miti-gated with the assistance of parent banks. On the other hand, according to source literature, foreign banks tend to leave foreign markets in times of financial crises through the sale of their subsidiary banks. Such actions on the part of banks often exacerbate the crisis in a given country or form a channel for transmitting the crisis from the parent country to the country of the subsidiary’s operations. Thanks to common supervision, even in the case of associate members, CEE countries would gain some leverage with regard to the behaviour of foreign banks. Consequently, this would allow them to avoid the conflicts of interest that could appear if they chose to opt out of the SSM. There is one more thing that should be considered when taking into account arguments for and against the accession of non-eurozone countries to the banking union: their lenders of last resort are the national central banks, while for the eurozone countries, this role is performed by the ECB.
It should be expected that the new European supervision will be predominantly focused on ensuring stability in eurozone countries, which may result in a conflict of in-terest between the supervisors of Old and New Europe. Empirical research that assessed efficiency and stability based on quantitative methods has shown that parent countries may derive certain advantages from the new supervisory architecture and new regula-tions, while this effect may be opposite for CEE host countries, particularly for small banks.32 The most important consequences of the SSM for the domestic financial system in the scenario of either accessing the new European supervisory structures or opting out of them have been shown in Table 3.
32 E. Miklaszewska, K. Mikolajczyk, M. Pawlowska, The consequences of post-crisis regulatory ar-chitecture for banks in Central Eastern Europe, National Bank of Poland Working Paper no. 131, 2012.
48
Michał Thlon
Table 3. The consequences of establishing the SSM for the domestic financial systemBenefits/opportunities Costs/threats
Accessing the single supervi-sory system
Uniform supervisory regulationsLimiting regulatory arbitrageIncreased credibility of the countryLower financing costsIntegration of the financial marketGreater access to informationInfluence on the decision-making process within the framework of the supervisory systemSimplifying the relationship between Polish and eurozone supervisorsPositive consequences derived from great-er stability in the euro area
Financial costs related to the operation of the supervisory systemLimiting the powers of national supervi-sory authoritiesGreater dependency of the Polish banking sector on the situation in the euro areaDecision-making process biased in favour of eurozone countriesPossible liberalisation of supervision (the Polish banking sector is of minor signifi-cance to the ECB)Weaker position of Poland (and other non-eurozone countries)
Remaining out-side the single supervisory sys-tem
Maintaining the independence of Polish supervisory authorities
Marginalising the Polish banking sectorAbsence from the decision-making proc-ess that influences the entire regionRisk of limiting cross-border activity of euro area countriesDelaying the integration of the domestic financial market with that of the euro areaAbsence from the process of the EU’s stepped-up economic integration
Source: own analysis based on B. Lepczyński, ed., Konsekwencje…, op. cit., p. 53.
Conclusions
Recent changes in the financial supervision model that are being implemented in Europe, as well as the ongoing debate over the banking union’s impact on the Polish banking sector, justify detailed analyses of the influence of these new solutions on the efficiency and security of the financial system. Without doubt, the introduction of the SSM will have an impact on the Polish banking sector – irrespective of Poland’s decision to access or opt out of the new supervisory architecture. This is above all due to the considerable share of foreign capital from countries that are already under the ECB’s supervision in the assets of the domestic banking sector. Owing to the above, the ECB will assume supervision over eurozone banks’ subsidiaries on the consolidated level, while national supervisors’ cooperation with their counterparts from the majority of parent countries will be facilitated. The analysis of currently available research in this respect shows that there is no unambiguous empirical evidence demonstrating that the recent trend in super-visory changes will render such oversight more effective. However, some research papers
49
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
indicate that including the central bank in the supervisory structure is valid, as it is better equipped to mitigate financial shocks than external supervisory institutions due to its function in the banking sector and the possibilities to influence it. Furthermore, results of the analysis show that neither the single European supervision nor even the proposed banking union as a whole are likely to fulfil the demands they put forward. On the other hand, if the Polish banking sector opted out of the ECB’s jurisdiction, this would halt the process of the sector’s integration and consequently lead to its further marginalisation.
The results of currently available empirical analyses do not corroborate the poten-tial negative impact that single supervision may exert on the banking sector in new EU Member States, including Poland. Nevertheless, it is worth bearing in mind that, con-trary to many other Member States, Polish banking supervision pursued a conservative supervisory policy, which was largely responsible for the stability and profitability of the domestic banking sector. Consequently, Polish banks are better capitalised and function based on lower financial leverages than their European competitors. For that very reason, accessing the common supervisory system should not be an end in itself. While establishing the SSM, and at a later stage also a banking union, should be regarded as a step in a good direction, only significant and measurable benefits should influence Poland’s decision to potentially access the mechanism. It is also worth noting the global dimension of the banking union, which was created to remedy the last financial crisis. On account of its flaws, this proposal may produce an opposite effect to the one intended, extending the operations of big banks and countries that fail to observe fiscal discipline at the expense of mutualised funds. This, in turn, could increase social discontent and negatively influ-ence market discipline, foundering the EU’s integration process from within.
Bibliography
F. Allen, D. Gale, Financial Intermediaries and Markets, Center for Financial Institutions Work-ing Papers 00−44, Wharton School Center for Financial Institutions, University of Penn-sylvania, 2000
M. Baltzer, L. Capiello, R.A. de Santis, S. Manganelli, Measuring Financial Integration in New EU Member States, Working Paper no. 81, European Central Bank, 2008
S. Cerna, “Central banks, monetary policy and financial stability,” Timisoara Journal of Econom-ics, vol. 5, no. 2 (18) (2012), pp. 336−79
Council of the European Union, Agreement on the transfer and mutualisation of contributions to the Single Resolution Fund, Brussels, 14 May 2014
Council Regulation (EU) No 1096/2010 of 17 November 2010 conferring specific tasks upon the European Central Bank concerning the functioning of the European Systemic Risk Board
50
Michał Thlon
Directive 2010/78/EU of the European Parliament and of the Council of 24 November 2010 amending Directives 98/26/EC, 2002/87/EC, 2003/6/EC, 2003/41/EC, 2003/71/EC, 2004/39/EC, 2004/109/EC, 2005/60/EC, 2006/48/EC, 2006/49/EC and 2009/65/EC
Directive 2014/49/EU of the European Parliament and of the Council of 16 April 2014 on de-posit guarantee schemes
European Parliament, Directorate General for Internal Policies, The various roles of the ECB in the new EMU Architecture, September 2013
P. Gajewski, Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Warsaw: NBP, 2013
C.A.E. Goodhart, D. Schoenmaker, “Institutional Separation between Supervisory and Monetary Agencies,” in The Central Bank and the Financial System, C.A.E. Goodhart, ed., Cam-bridge, MA: MIT Press, 1995
M. Groszek, W. Kwaśniak, A. Raczko, “Unia Bankowa – skutki dla UE, strefy euro i Polski,” Zeszyty Bre Bank – CASE, Warsaw 2012
A. Hryckiewicz, O. Kowalewski, “The economic determinants and behavior of foreign banks in emerging countries during a period of global economic downturn,” International Bank-ing in the New Era: Post-crisis Challenges: Post-crisis Challenges and Opportunities, vol. 11, no. 393 (2010)
A. Hryckiewicz, M. Pawłowska, Czy nowy nadzór spełni swoje zadanie?: zmiany w nadzorze fi-nansowym w Europie oraz ich konsekwencje dla Polski, Warsaw: NBP, Department of Ed-ucation and Publications, 2013
http://ec.europa.eu/finance/general-policy/banking-union/single-resolution-mechanism/index_pl.htm (accessed: 29 October 2015)
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52009DC0252 (accessed: 29 October 2015)
https://www.bankingsupervision.europa.eu/about/thessm/html/index.en.html (accessed: 29 Oc-tober 2015)
K. Jackowicz, O. Kowalewski, Ł. Kozłowski, “Stopa dochodu odsetkowego banków a cykl wyborc-zy,” Management and Business Administration Central Europe, no. 6 (2012), pp. 23−38
M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki, “Global financial markets crisis – impact on the Polish financial market and implications for the real sector of the economy,” Bank i Kredyt – Bank & Credit, vol. 41 no. 6 (2010), pp. 45−70
E. Miklaszewska, K. Mikolajczyk, M. Pawlowska, The consequences of post-crisis regulatory architecture for banks in Central Eastern Europe, National Bank of Poland Working Paper no. 131, 2012
S. Ongena, A. Popov, “Interbank market integration, loan rates, and firm leverage,” Journal of Banking and Finance, Elsevier, no. 3 (2011), pp. 544−59
51
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
Polish Financial Supervision Authority, Działania Nadzoru Finansowego w warunkach pokryzys-owych, Warsaw 2011
Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council amending Regulation (EU) 806/2014 in order to establish a European Deposit Insurance Scheme
M. Quityn, M. W. Taylor, Should Financial Sector Regulators Be Independent?, speech on March 8, International Monetary Fund, Washington 2004
Regulation (EU) No 1092/2010 of the European Parliament and of the Council of 24 November 2010 on European Union macro-prudential oversight of the financial system and establish-ing a European Systemic Risk Board
G. Strupczewski, “Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych a projekt Solvency II,” Zeszyty Nau-kowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, no. 848(2011)
M. Thlon, “Kalkulacja wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka operacyjnego w zgodzie z dyrektywą w sprawie wymogów kapitałowych – CRD IV,” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonom-icznego w Krakowie, no. 921 (2013)
M. Thlon, R. Sieradzki, Struktura rynku bankowego w kontekście wpływu na realną gospodarkę, speech given at the 4th Polish Congress of Regulating Financial Markets – FinReg 2015, Warsaw 14−15 November 2015
M. Thlon, R. Sieradzki, “Czy wprowadzenie podatku od aktywów bankowych ma sens?” Gazeta Giełdy Parkiet, no. 262 (14 November 2015)
R. J.L.M. Wagenvoort, A. Ebner, M. Morgese Borys, “A factor analysis approach to measuring European loan and bond market integration,” Journal of Banking and Finance, Elsevier, no. 4 (2011), pp. 1011−25.
M. Zaleska, Unia Bankowa, Warsaw: Difin, 2013
53
dr Dorota KuderKatedra Teorii EkonomiiUniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
Streszczenie.W rozdziale zaprezentowano kierunki zmian w procesie legislacyjnym gospodarki francuskiej w za-kresie stosunków pracy. Analizę tego rynku pracy przeprowadzono na tle trzech innych wybranych gospodarek państw Unii Europejskiej (Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch).Głównym celem badawczym opracowania jest analiza ewolucji instytucji rynku pracy Francji spo-wodowana kryzysem finansowym z lat 2007–2009. Chodzi głównie o znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy ostatni kryzys miał wpływ na francuskie instytucje rynku pracy i jeżeli tak, to na które? Pozwoli to na zweryfikowanie hipotezy badawczej o następującej treści: instytucje rynku pracy we Francji zareagowały na kryzys finansowy lat 2007–2009, a prowadzona polityka ekonomiczna pań-stwa oraz zmiany legislacyjne mają na celu zmianę ich charakteru na bardziej liberalny, co wpłynie na uelastycznienie tego rynku pracy, by szybciej reagował na zmiany koniunktury.Za metodę badawczą przyjęto analizę podstawowych regulacji rynku pracy w wybranych państwach Unii Europejskiej na podstawie dostępnej literatury, a przede wszystkim serwisów prawnych, baz danych, raportów OECD oraz statystyk Eurostatu. Prześledzenie kierunków zmian w procesie legi-slacyjnym prawa pracy pozwoli na zweryfikowanie hipotezy badawczej.
Słowa kluczowe:rynek pracy, nowa ekonomia instytucjonalna, kryzys finansowy
Abstract.This chapter presents the direction of change in the legislative process of the French economy in terms of labor relations. The analysis of the labor market were performed against three other se-lected economies of the European Union (Germany, Great Britain and Italy).The main purpose of the research study is to analyze the evolution of labor market institutions of France due to the financial crisis of 2007–2009 year. The main question is that: whether the recent crisis had an impact on the French labor market institutions, and if so, which ones has been changed. This will allow to verify the research hypothesis as follows: labor market institutions in France have reacted to the financial crisis of 2007–2009 and introduced economic policy as well legislative changes are designed to amend their nature more liberal, which will increase the flexibility of the labor market.The research method was an analysis of labor market regulation in the elected representatives of the European Union on the basis of the available literature, legal services, databases, reports the OECD and Eurostat statistics. Tracing the direction of changes in the legislative process of labor law will allow to verify the research hypothesis.
Key words:labor market, new institutional economics, financial crisis
54
Dorota Kuder
Wprowadzenie
Kryzys finansowy lat 2007–2009 podobny był do poprzednich – wynikał z nadmier-nej ekspansji kredytów. Jednakże to, co różniło go od poprzednich to skala spekulacji zwią-zana z bańką na rynku nieruchomości i elementy, które stanowią nowość we współczesnej gospodarce światowej, takie jak globalizacja rynków czy sekurytyzacja. Powiązania mię-dzynarodowe państw w postaci przepływu kapitału czy wymiany handlowej przyspieszyły proces rozlania się kryzysu na większość gospodarek na świecie, zaś jego skutki można nadal obserwować śledząc m. in. spadek wartości PKB per capita czy wzrost stopy bezro-bocia we wspomnianym okresie. W reakcji na skutki kryzysu większość państw wprowa-dzając aktywną politykę makroekonomiczną zainicjowała zmiany na rynku pracy. Politykę wspierano zmianami legislacyjnymi, które określają charakter instytucji tegoż rynku.
Instytucjonalne ramy narzucone przez przepisy prawne wpływają bezpośrednio na efektywność rynku pracy danej gospodarki. Przyjmuje się, że zwykle nie ma znacze-nia ilość wprowadzonych regulacji, lecz ich jakość oraz zgodność z instytucjami niefor-malnymi, ukształtowanymi przez zwyczaje, kulturę czy mentalność społeczeństwa (tzw. odpowiedniość instytucji formalnych i nieformalnych). W niniejszym opracowaniu mowa jest o kierunkach zmian w procesie legislacyjnym gospodarki francuskiej w za-kresie stosunków pracy. Analizę tego rynku pracy przeprowadzono na tle trzech innych wybranych gospodarek państw Unii Europejskiej (Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch).
Głównym celem badawczym opracowania jest analiza ewolucji instytucji rynku pracy Francji spowodowana kryzysem finansowym z lat 2007–2009. Chodzi głównie o znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy ostatni kryzys miał wpływ na instytucje rynku pracy i jeżeli tak, to na które. Pozwoli to na zweryfikowanie hipotezy badawczej o nastę-pującej treści: instytucje rynku pracy we Francji zareagowały na kryzys finansowy lat 2007–2009, a prowadzona polityka ekonomiczna państwa oraz zmiany legislacyjne mają na celu zmianę ich charakteru na bardziej liberalny, co wpłynie na uelastycznienie tego rynku pracy, by szybciej reagował na zmiany koniunktury.
Za metodę badawczą przyjęto analizę podstawowych regulacji rynku pracy u wy-branych przedstawicieli Unii Europejskiej na podstawie dostępnej literatury, a przede wszystkim serwisów prawnych, baz danych, raportów OECD oraz statystyk Eurostatu. Prześledzenie kierunków zmian w procesie legislacyjnym prawa pracy pozwoli na zwe-ryfikowanie hipotezy badawczej.
W pierwszej części opracowania mowa będzie o budowaniu instytucji oraz ich od-różnieniu od polityki ekonomicznej. W następnym punkcie pracy wskazano te regulacje, które we Francji zmieniły swój charakter w reakcji na kryzys finansowy 2007–2009. W kolejnej części przedstawiono rynek pracy we Francji na tle wybranych krajów UE. Całość opracowania zamyka podsumowanie.
55
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
Budowanie instytucji a polityka ekonomiczna państwa1.
Instytucje ograniczają niepewność poprzez wprowadzanie schematów do co-dziennego życia. Stają się one przewodnikiem dla ludzkich interakcji1. Celem instytucji jest zatem ukierunkowanie zachowania jednostki. Tak długo jak dana instytucja realizu-je ten cel, tak długo kształtuje wzorce codziennych działań i przez to zmniejsza niepew-ność. Instytucje, które są instrumentem wykorzystywanym przez jednostki do maksy-malizacji korzyści w dążeniu do zwiększania indywidualnego dobrobytu, mają, według Northa, spełniać funkcję obniżania kosztów transakcyjnych.
W niniejszym opracowaniu przyjęto, że podstawową cechą instytucji jest to, iż zawierają one każdą formę ograniczeń, którą wymyślił człowiek w celu kształtowania wzajemnych oddziaływań ludzkich. Instytucje mogą mieć charakter formalny lub nie-formalny. W tej stosunkowo szerokiej definicji należy podkreślić, że instytucjonalne ograniczenia dotyczą zarówno oddziaływania na jednostki w celu zabronienia robienia im czegoś, jak również narzucenia warunków, które muszą być spełnione, aby podjęły pewne działania. Owe ograniczenia mogą być tworzone przez ludzi, jak np. konstytucja, zasady prawne; mogą również ewoluować w czasie, jak na przykład prawo zwyczajowe. Oznacza to, że z jednej strony instytucje są w sposób „sztuczny” narzucane społeczeń-stwu poprzez kreowanie prawa, z drugiej strony mogą powstawać „spontanicznie” po-przez ewolucję społeczeństwa i zasad nim rządzących. W przypadku analizy instytucji rynku pracy uwaga zostanie skupiona głównie na regulacjach prawnych nadających kształt stosunkom pracy w danej gospodarce.
Aby zrozumieć, co prowadzi do zmiany instytucjonalnej (institutional change) na-leży podkreślić rolę historii – budowanie instytucji wymaga czasu. Proces instytucjonal-nej zmiany w każdym kraju przebiega inaczej. W niektórych krajach może przeciągać się w czasie, w innych może wręcz przynieść skutek przeciwny do zamierzonego z powodu konfliktów politycznych, ekonomicznych lub warunków społecznych. W inicjowaniu procesu zmian pamiętać należy przede wszystkim o zasadach i kulturze danego kraju.
Skoro podstawową rolą instytucji w społeczeństwie jest ograniczanie niepewno-ści, to należy stwierdzić, że będą one wypełniały tę rolę tylko wówczas, gdy będą stabil-ne. North zauważa, że stabilność struktur ludzkich interakcji nie zawsze oznacza, iż są one efektywne. Nie przeczy to również faktowi ich przeobrażeń w czasie – każda forma instytucji ewoluuje, a przez to ciągle zmienia się wachlarz dostępnych dla nas możliwo-ści wyboru2. Owo bogactwo możliwości pociąga za sobą zmiany dostosowawcze doko-nywane przez jednostki gospodarujące. Zmiana instytucjonalna jest niezwykle skompli-
1 D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, New York 1990, s. 4.
2 D.C. North, op. cit., s. 6.
56
Dorota Kuder
kowanym procesem, ponieważ przekształcenia dostosowawcze mogą być konsekwencją zmian w zasadach, w nieformalnych ograniczeniach oraz w rodzajach i efektywności mechanizmów ich egzekwowania. Co więcej, zmiana instytucjonalna zwykle ma cha-rakter kumulacyjny (przyrostowy) i ciągły, znacznie rzadziej ewoluuje w przerywany sposób z powodu rewolucji czy podboju. Odpowiedź na pytanie – dlaczego dochodzi do zmian lub w jaki sposób się one dokonują, znaleźć można wyłącznie na podłożu spo-łecznym, w osadzeniu nieformalnych ograniczeń w społeczeństwach.
Poważnym problemem związanym z instytucjami, a obserwowanym szczególnie w pracach o charakterze empirycznym, staje się rozróżnienie między instytucjami a po-lityką ekonomiczną. Jak podkreśla A. Wojtyna „(…) słabo dopracowane pozostaje za-gadnienie komplementarności i substytucyjności oraz względnej autonomii instytucji i polityki ekonomicznej”3. Autor wskazuje również, że problem ten jest szczególnie bli-ski głównemu nurtowi współczesnej ekonomii4. W literaturze znaleźć można intuicyjne rozróżnienie, gdzie za kryterium przyjmuje się podatność na zmiany – politykę ekono-miczną można umyślnie zmienić, a instytucje nie. Ze względu na to, że instytucje niefor-malne to głęboko zakorzenione w kulturze i obyczajach normy społeczne, ich niezmien-ność w długim okresie implikuje stwierdzenie, że względnie prosto potrafimy odróżnić te instytucje od polityki ekonomicznej. Jednakże znaczniej trudniej jest znaleźć ekono-mistom kryterium dla rozróżniania instytucji formalnych i polityki. Polityka ekonomicz-na wiąże się z wyznaczeniem celów i pożądanych wyników, a instytucje są regułami i zasadami postępowania, które wdrożone przez jednostki pozwalają osiągnąć pożądany wynik. Polityka decyduje, które instytucje będą się rozwijać, ale instytucje także oddzia-łują na politykę – rozstrzygają o jej przyjęciu i skuteczności.
Głównym czynnikiem zmian instytucjonalnych w gospodarce według M. Iwanka i J. Wilkina jest postęp techniczny lub ogólniej: przemiany techniczne, związane ze zmia-ną dostępności różnych czynników produkcji i zmianą proporcji wykorzystania tych czyn-ników produkcji. Z tego punktu widzenia za samoistny czynnik zmian instytucji należy uznać zmiany wielkości zasobów produkcyjnych zarówno ludzkich, jak i rzeczowych5. Przyjęta tutaj definicja instytucji wymaga jednak nieco innego ujęcia czynnika zmian in-stytucjonalnych – za najważniejszy przyjęto nie tyle postęp techniczny, co raczej postęp społeczno-techniczny (analiza rynku pracy czyni ludzi najważniejszym substratem). Cho-ciaż społeczeństwo ewoluuje dostosowując swój charakter do zmieniającego się otocze-nia, to nie należy zapominać, że przypomina ono żywy organizm, który rozwija się w cza-
3 A. Wojtyna, Teoretyczny wymiar zależności między zmianami instytucjonalnymi, polityką ekono-miczną a wzrostem gospodarczym, „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 5–6, s. 14.
4 Szerzej: A. Wojtyna, op. cit.5 M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu War-
szawskiego, Warszawa 1998, s. 23.
57
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
sie, uczy i doskonali. Pojawiają się nowe prądy intelektualne, zmienia się system wartości, powstają nowe struktury społeczne. Trzeba zatem pamiętać, że determinanty zmiany in-stytucjonalnej tkwią również w nas samych. J. Wilkin i M. Iwanek dodatkowo za przyczy-nę zmiany instytucjonalnej uznają przeobrażenia po stronie popytu, wpływające na kształ-towanie się relacji cen, kontakt z innymi kulturami (społecznościami czy cywilizacjami), oraz wojny, przewroty, rewolucje lub ogólniej: konflikty społeczne. Dalej mogą być to ka-tastrofy ekologiczne i inne poważne zmiany w środowisku człowieka. Współcześnie nie wolno zapominać o takim czynniku, jak upowszechnianie się wiedzy i edukacja.
Kryzys finansowy lat 2007–2009 można uznać za przyczynę instytucjonalnych zmiana na rynku pracy danego kraju. Prawdopodobnie jest jeszcze zbyt wcześnie, by w pełni ocenić jego wpływ na instytucje, można jednak pokusić się o próbę przewidy-wania, w jakim kierunku instytucje te będą ewoluować w przyszłości na skutek wyda-rzeń okresu 2007–2009.
Próby uelastycznienia francuskiego rynku pracy jako reakcja 2. na kryzys finansowy lat 2007–2009
Jednym z najpoważniejszych skutków ostatniego kryzysu finansowego jest znacz-ny wzrost bezrobocia we Francji (Rysunek 1). Niewykorzystane zasoby ludzkie wiążą się z niewyprodukowanymi dobrami, zatem dochodzi do obniżenia się wartości PKB per capita (Rysunek 2).
Rysunek 1. Wielkość bezrobocia we Francji w latach 2000–2014 z uwzględnieniem długości jego trwania (w tys. osób)
Źródło: Dane OECD, http://stats.oecd.org/.
58
Dorota Kuder
Skupiając uwagę na rynku pracy w gospodarce francuskiej, można zauważyć, iż liczba bezrobotnych ze średnio 1 mln osób w latach 2000–2008 wzrosła do 1 mln 300 tysięcy bezrobotnych w 2009 roku. Zastosowane narzędzia nie przyniosły spodziewane-go efektu i w 20015 roku liczba bezrobotnych sięgała prawie 1,5 mln osób. Kiedy anali-zujemy stopę bezrobocia w analogicznym okresie, zauważamy, iż kształtowała się ona średnio na poziomie 7,5%, by w 2009 roku podnieść się o prawie 2 punkty procentowe do poziomu i od 2013 roku przyjąć wartość dwucyfrową (ponad 10%)6. Te skutki kryzy-su finansowego odcisnęły swoje piętno również w poziomie PKB per capita. Załamanie koniunktury w 2009 roku spowodowało spadek PKB na mieszkańca Francji z poziomu 31 000 euro w poprzednim roku do 30 000 euro.
Z Rysunku 2 wynika dodatkowo, że kryzys najbardziej wpłynął na poziom PKB per capita Wielkiej Brytanii. Tam załamanie przyszło wcześniej niż w większości kra-jów europejskich i po 2007 roku widać wyraźny spadek omawianego wskaźnika z po-ziomu 35 400 euro na mieszkańca (w 2007 roku) do wartości 26 800 euro w 2009 roku.
Rysunek 2. PKB per capita w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2003–2014 (w euro)
Źródło: dane Eurostatu, http://ec.europa.eu/eurostat/.
Regulacje w ramach francuskiego Kodeksu pracy (Code du travail) wyznaczają w tym kraju minimalne standardy dotyczące warunków pracy, w tym: czasu pracy, nadgo-dzin, wymiar płatnego urlopu i dni wolnych od pracy. Ustawa ta weszła w życie w dniu
6 Por. Rysunek 3.
59
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
1 maja 2008 roku (Ustawa 67 z 21 stycznia 2008)7. Mimo że przepisy nie zmieniły wcze-śniej istniejącego prawa, to stanowią one kompleksowy układ uproszczonego i do niedaw-na fragmentarycznego prawodawstwa z ostatnich 30 lat. Kodeks pracy reguluje stosunki umowne między pracodawcami i pracownikami oraz określa warunki zwalniania i prze-prowadzenia niektórych procedur, a dodatkowo zawiera przepisy dotyczące reprezentacji pracowników i regulację składek pracowników do systemu ubezpieczeń społecznych. Po-zostałe prawa i obowiązki określone są w umowach zbiorowych, negocjowane na szczeblu krajowym lub lokalnym pomiędzy związkami zawodowymi i stowarzyszeniami praco-dawców. Kodeks pracy określa również podstawowe zasady układów zbiorowych.
Ustawa 391 z 4 maja 2004 roku osłabiła pozycję związków zawodowych na kilka sposobów: poprzez wymóg o reprezentowaniu większości siły roboczej, aby układ zbio-rowy mógł być uznany; poprzez wprowadzenie większych preferencji dla związków zakładowych zamiast związków sektorowych; poprzez umożliwienie reprezentowania pracowników przez małe grupy przedstawicieli niezwiązane z dużymi związkami. Pozy-cja związków została dodatkowo osłabiona przez Ustawę 789 z 20 sierpnia 2008 roku, jej przepisy ustalono wcześniej z organizacjami pracodawców i związków. Nowe prawo rozluźniło nieco kryteria ustalania reprezentacji pracowniczej w przedsiębiorstwie i usu-nęło domniemanie, że główne związki zawodowe są reprezentatywne na poziomie miej-sca pracy. Przepisy weszły w pełni w życie w 2013 roku8.
Ta sama ustawa (789/2008) przewiduje także, iż umowy dotyczące przedsię-biorstw są ważne tylko wtedy, jeżeli podpisały je związki lub organizacje pracownicze, które zdobyły co najmniej 30% głosów oddanych w ostatnich wyborach w miejscu pra-cy. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy organizacje z poparciem ponad 50% głosów liczby zatrudnionych staną w opozycji.
Ochrona prawna przed dyskryminacją i molestowaniem, w tym ochrona przed od-wetem dla tych, którzy zgłaszają lub zeznają w sprawie o dyskryminację, zostały wzmoc-nione wraz z naniesieniem poprawek w definicjach w Ustawie 496 z dnia 27 maja 2008 roku. Było to formalne transponowanie do prawa francuskiego niektórych aspektów unijnej dyrektywy 2000/43/WE, 2000/78/WE i 2002/73/WE w sprawie równego trakto-wania bez względu na rasę lub pochodzenie etniczne, religię, płeć i z uwzględnieniem równości szans zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego.
W związku z kryzysem finansowym i wzrostem stopy bezrobocia Ustawa o ochro-nie zatrudnienia z czerwca 2013 roku pozwala przedsiębiorstwom znajdującym się w trudnej sytuacji ekonomicznej negocjować ze związkami zawodowymi (stanowiący-
7 Wszystkie omówione ustawy dostępne są w serwisie: http://legifrance.gouv.fr.8 „The Economist Intelligence Unit”, France Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country
Commerce France, June 2014.
60
Dorota Kuder
mi reprezentację minimum 50% pracowników) w kwestii cięcia godzin pracy oraz przy zwolnieniu pracownika wypłatę wynagrodzenia za okres dwóch lat. Zasady dotyczące masowych zwolnień umożliwiają obecnie pracodawcy negocjację zwolnień bezpośred-nio ze związkami lub przedstawicielami pracowników (z pominięciem urzędników rzą-dowych). Aby zamknąć duże przedsiębiorstwo, dyrekcja musi wykazać, że podejmowa-ła próby znalezienia nabywcy.
Ta sama ustawa wymaga również od firmy zatrudniającej więcej niż 50 pracowni-ków utrzymania bazy danych z informacjami umożliwiającymi przedstawicielom pracow-ników ocenę kondycji finansowej organizacji. Takie narzędzie kontroli ma zastosowanie do przedsiębiorstw z 300 lub więcej pracownik od 14 czerwca 2014 roku, a od 14 czerwca 2015 roku również do mniejszych firm. Duże grupy kapitałowe muszą dodatkowo przy-znać pracownikom co najmniej jedno miejsce w zarządzie z pełnym prawem głosu.
Zgodnie z Ustawą o ochronie zatrudnienia z czerwca 2013 roku, pracownicy za-trudnieni w niepełnym wymiarze czasu uzyskali prawo do pracy w wymiarze co naj-mniej 24 godzin tygodniowo (przepis ten ma zastosowanie od 1 stycznia 2016 roku do wszystkich wówczas pracujących w niepełnym wymiarze).Poza tym wszyscy pracowni-cy, w tym zatrudnieni tymczasowo i w niepełnym wymiarze czasu pracy, od początku 2016 roku uzyskali dostęp do prywatnego systemu ubezpieczeń zdrowotnych ich firmy. Pracodawca musi dodatkowo opłacić co najmniej 50% kosztów ubezpieczenia uzupeł-niającego pracownika. Od 1 stycznia 2015 roku wszyscy pracownicy mają prawo do 20 godzin szkolenia za każdy rok pracy, które są akumulowane na „koncie osobistym” i możliwe do wykorzystania w przypadku zmiany pracodawcy.
Według danych OECD9 powiększająca się dysproporcja w PKB per capita mię-dzy Francją a światowymi liderami związana jest z niskim odsetkiem zatrudnienia wśród osób młodych oraz wśród najstarszej grupie wiekowej w gospodarce Francji. Drugą przyczyną jest nadal najniższy w UE godzinowy poziom tygodnia pracy (35 godzin ty-godniowo zamiast średnio 40 godzinnego tygodnia pracy dla Europy).
Zmiany we francuskim prawie podatkowym z lat 2013–2014 polegają na zmniej-szeniu obciążeń podatkowych pracodawcom poprzez ulgi podatkowe oraz obniżeniu składek na ubezpieczenie społeczne, które nakładane są na najniższe i średnie wynagro-dzenia. Dodatkowo regulacje umożliwiły finansowe wsparcie podczas organizacji pro-fesjonalnych szkoleń dla osób o niskich kwalifikacjach oraz bezrobotnych.
Działania rządu francuskiego obejmowały tworzenie przepisów zwiększających elastyczność umów o pracę na czas nieokreślony, uruchomienie aktywnej polityki walki z bezrobociem, zmiany w zakresie przeniesienia wydatków na obowiązkowe ubezpie-
9 OECD, Economic Policy Reforms 2015. Going for Growth, OECD Publishing, Paris 2015, s. 191, http://dx.doi.org/10.1787/growth-2015-en.
61
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
czenie społeczne przedsiębiorstw na inne obciążenia podatkowe, uproszczenie systemu podatkowego, likwidację podatkowych luk prawnych, jak również nacisk na doskonale-nie umiejętności i walkę z nierównościami w dostępie do edukacji.
Sytuacja na rynku pracy wybranych przedstawicieli Unii 3. Europejskiej – analiza jej podstawowych instytucji
Jednym z najważniejszych wskaźników makroekonomicznych obserwowanych na rynku pracy jest stopa bezrobocia w danej gospodarce. Z Rysunku 3 wynika, że go-spodarka francuska średnio osiąga najwyższe poziomy tego wskaźnika w badanym okresie. Do 2008 roku wyższą stopę bezrobocia miały tylko Niemcy, natomiast od 2011 roku – wyłącznie Włochy. Porównując ten wskaźnik z innymi krajami europejskimi, Francja ma jedną z najwyższych stóp bezrobocia w Europie.
W dalszych porównaniach wybranych instytucji rynku pracy pozycja Francji nie poprawia się znacząco.
Rysunek 3. Stopa bezrobocia dla wybranych krajów Unii Europejskiej w latach 2005–2014 (w procentach)
Źródło: dane Eurostatu, http://ec.europa.eu/eurostat/.
Przeciętne godzinowe koszty pracy w 2014 roku były we Francji najwyższe spo-śród wszystkich czterech analizowanych krajów i wynoszą tam 34,60 euro, podczas gdy w Niemczech 31,40 euro, we Włoszech 28,30 euro, a w Wielkiej Brytanii 22,30 euro.
62
Dorota Kuder
Kiedy analizuje się stopę zatrudnienia wśród najstarszej wiekowo grupy w 2014 roku, okazuje się, iż Francja i Włochy utrzymywały podobny poziom odsetka pracują-cych w wieku 55–64 lat – odpowiednio 47% i 46,2%, podczas gdy dla Wielkiej Brytanii wartość ta wynosi 61%, a dla Niemiec 63,2%.
W większości krajów Unii Europejskiej obowiązuje 40-godzinny tydzień pracy. Tak sytuacja wygląda w Wielkiej Brytanii, Niemczech i we Włoszech, gdzie obowiązuje 8-godzinny dzień pracy od poniedziałku do piątku. Wyjątkiem jest Francja, gdzie obowią-zuje 35-godzinny tydzień pracy. W większości krajów Unii Europejskiej czas pracy stop-niowo się zmniejsza10. Dyrektywa dotycząca czasu pracy w Unii Europejskiej nakłada maksymalnie 48-godzinny tydzień pracy, który dotyczy każdego z państw członkowskich, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Malty (kraje te obowiązuje klauzula opt-out, co oznacza, że pracownicy mogą pracować dłużej niż 48 godzin jeśli chcą, ale nie mogą być do tego zmuszani). Za główną przyczynę niskiego poziomu godzin rocznie przepracowanych przez Europejczyków uznaje się stosunkowo wysoką kwotę rocznego płatnego urlopu11.
Kolejną instytucją rynku pracy, która określa jego charakter, jest płaca minimalna. Ustawodawstwo w tym zakresie w Wielkiej Brytanii istniało już od 1909 roku12 (a jesz-cze wcześniej tylko w Nowej Zelandii i Australii). W Unii Europejskiej 22 państwa członkowskie mają obecnie krajową płaca minimalną13. W lipcu 2014 Niemcy zaczęli proces legislacyjny mający na celu wprowadzenie federalnego obowiązkowego mini-malnego wynagrodzenia, przepisy te weszły w życie w dniu 1 stycznia 2015 roku. Wie-le krajów, takich jak Szwecja, Finlandia, Dania, Szwajcaria, Austria, i Włochy, nie po-siada regulacji w zakresie płacy minimalnej, ale opierają się w tym zakresie na negocjacjach grup pracodawców i związków zawodowych w celu ustanowienia mini-malnych zarobków (za pośrednictwem układów zbiorowych). Podobnie sytuacja wyglą-da we Francji, gdzie za wyjątkiem sektora publicznego negocjacje na temat wysokości płacy minimalnej odbywają na poziomie danego regionu lub danego przemysłu.
10 OECD, Average annual hours actually worked per worker, http://stats.oecd.org/. Por. również: „The Economist Intelligence Unit”, Germany Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country Com-merce Germany, September 1996 – w październiku 1995 roku Przemysłowy Związek Zawodowy IG Metall przeforsował 35-godzinny tydzień pracy w przemyśle motoryzacyjnym i inżynierii. Mimo że była to histo-ryczna zmiana dla pracowników, już od 1994 roku ponad 20 procent niemieckich pracowników pracowało w takim wymiarze godzin.
11 R. Ray, J. Schmitt, No-vacation nation USA – a comparison of leave and holiday in OECD coun-tries, „European Economic and Employment Policy Brief”, No. 3/2007.
12 Ustawowa płaca minimalna opiera się obecnie na przepisach z 1998 roku, a obowiązuje od kwietnia 1999 roku.
13 Eurostat, Minimum Wages 2006 – Variations from 82 to 1503 euro gross per month, http://ec.eu-ropa.eu/eurostat/.
63
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
We Włoszech wiek emerytalny został podniesiony w 2014 roku do 66 lat dla męż-czyzn i 64 dla kobiet14. W Niemczech wiek ten jest taki sam dla kobiet i dla mężczyzn i wynosi 65 lat, a ma zostać zwiększony do 67 lat w 2029 roku. W Wielkiej Brytanii różni się on dla kobiet i dla mężczyzn i wynosi odpowiednio 65 i 60 lat15, natomiast najniższy jest we Francji i taki sam dla obojga płci – po 62 lata.
Ze stałym zatrudnieniem wiąże się urlop płatny w wymiarze od czterech do sze-ściu tygodni , a zasady dotyczące go również nie są jednolite w Europie. Przykładowo w Niemczech pełnopłatny urlop chorobowy może trwać do sześciu tygodni. Minimalny roczny okres urlopu wypoczynkowego płatnego wynosi 24 dni robocze dla pracowni-ków zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy. Jednakże pracownicy są uprawnie-ni do corocznych urlopów w wymiarze średnio 30 dni, na podstawie porozumienia związkowego16. Z kolei w Wielkiej Brytanii pracujący w pełnym wymiarze godzin ma prawo do 28 dni płatnego urlopu rocznie. We Francji należny urlop to co najmniej 2,5 dnia roboczego za przepracowanie pełnego miesiąca lub 5 tygodni rocznie.
W zakresie działalności związków zawodowych wskaźniki dla analizowanych kra-jów są bardzo zróżnicowane, choć należy również pamiętać o zupełnie innej roli w każdej z omawianych gospodarek. Wskaźnik uzwiązkowienia wyniósł we Francji w 2009 roku 7,7 procent, w Niemczech osiągnął poziom 18,5 procent w 2010 roku, w Wielkiej Bryta-nii 25,8 procent w 2011 roku, a we Włoszech 35,1 procent w 2010 roku17.
Zakończenie
Na skutek kryzysu we Francji podjęto reformy ochrony zatrudnienia dodatkowo oddziałując na rynek pracy aktywną polityką państwa. Uproszczenie przepisów praw-nych, zmiany w zakresie umów o pracę, wydłużenie okresu niezbędnego do otrzymania zasiłków dla bezrobotnego, który tracąc pracę odebrał odprawę, jak również przeniesie-
14 Dane włoskiego Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej: Ministero del Lavoro e delle Politiche Sociali http://www.lavoro.gov.it/.
15 Obecnie wiek emerytalny dla kobiet w Wielkiej Brytanii wzrasta aż do wyrównania z mężczyznami: dla urodzonych przed 6. kwietnia 1950r. wiek emerytalny to 60 lat, a dla tych urodzonych pomiędzy 6. kwietnia 1950r. i 5. kwietnia 1953r. wynosi od 60 do 65 lat, w zależności od daty urodzenia. Wiek emery-talny dla kobiet i mężczyzn wzrośnie w latach 2018–2020 do 66 lat. Dalszy wzrost, do 67 lat, będzie wpro-wadzany stopniowo w latach 2026–28, a rozważany jest również wzrost wieku emerytalnego do 68 roku życia w latach 2044–46 lub wcześniej. Rząd wycofywał zapis o wieku emerytalnym 65 lat jako wieku do-myślnym. W konsekwencji od 1 października 2011 pracodawcy nie mają już prawa do zmuszenia pracow-ników do przejścia na emeryturę.
16 „The Economist Intelligence Unit”, Germany Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country Commerce Germany, May 2012.
17 Przedstawione dane to najbardziej bieżące statystyki zaczerpnięte z: OECD: Employment Outlook 2012, http://stats.oecd.org/.
64
Dorota Kuder
nie ciężaru opodatkowania pracy18 (obowiązkowe ubezpieczenie społeczne) pozwoliło na skuteczną walkę ze skutkami załamania koniunktury z okresu 2007–2009. Z drugiej jednak strony nadal wysokie koszty zatrudnienia pracownika (głównie w zakresie ubez-pieczeń społecznych) oraz stosunkowo wysoka płaca minimalna wpływają niekorzysta-nie na funkcjonowanie rynku pracy we Francji. Do tego należy zaliczyć również proble-my w zakresie edukacji, a dotyczy to zarówno szkolnictwa podstawowego, średniego, jak uniwersytetów. Najtrudniejszą kwestią jest tutaj ich finansowanie oraz nieodpowied-nia struktura kształcenia.
W porównaniach międzynarodowych instytucje rynku pracy we Francji wydają się dość restrykcyjnie chronić zatrudnienie, co obniża elastyczność rynku. I choć gospo-darka francuska cechuje się wysoko wykwalifikowaną siłą roboczą o wysokiej produk-tywności, to jednak owa siła robocza wykazuje poważne obawy w związku z próbami deregulacji rynku pracy, powszechnie postrzegając je jako niepewność dalszego zatrud-nienia niż jego elastyczność.
Bibliografia
Eurostat, dane statystyczne Eurostatu: http://ec.europa.eu/eurostat/ [dostęp 5.01.2016].
Eurostat, Minimum Wages 2006 – Variations from 82 to 1503 euro gross per month, http://ec.europa.eu/eurostat/ [dostęp 5.01.2016].
Iwanek M., J. Wilkin, , Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998.
North D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge Universi-ty Press, New York 1990.
OECD, Average annual hours actually worked per worker, http://stats.oecd.org [dostęp 5.01.2016].
OECD, Economic Policy Reforms 2015. Going for Growth, OECD Publishing, Paris 2015, s. 191, http://dx.doi.org/10.1787/growth-2015-en [dostęp 5.01.2016].
Ray R., J. Schmitt, No-vacation nation USA – a comparison of leave and holiday in OECD coun-tries, European Economic and Employment Policy Brief, No. 3/2007.
Serwis prawny rządu brytyjskiego: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1999/26/contents [do-stęp 20.12.2015].
Serwis prawny rządu brytyjskiego: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2002/22/contents [do-stęp 20.12.2015].
18W kierunku podatku VAT oraz podatków związanych z ochroną środowiska przy cięciu niektórych wydatków budżetowych.
65
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
Serwis prawny rządu brytyjskiego: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2006/18/contents [do-stęp 20.12.2015].
Serwis włoskiego Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej: Ministero del Lavoro e delle Politiche Sociali http://www.lavoro.gov.it/ [dostęp 20.12.2015].
Serwis prawny rządu francuskiego: http://legifrance.gouv.fr [dostęp 20.12.2015].
The Economist Intelligence Unit, France Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country Commerce France, June 2014.
The Economist Intelligence Unit, Germany Regulation – Human Resouces: Labour Law, Coun-try Commerce Germany, September 1996.
The Economist Intelligence Unit, Germany Regulation – Human Resouces: Labour Law, Coun-try Commerce Germany, June 2014.
Wojtyna A., Teoretyczny wymiar zależności między zmianami instytucjonalnymi, polityką ekono-miczną a wzrostem gospodarczym, „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 5–6.
67
dr Piotr KlimczykKatedra Teorii EkonomiiUniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
Streszczenie.Celem pracy jest scharakteryzowanie zmian poziomu nierówności społecznych w państwach Unii Europejskiej w okresie kryzysu i bezpośrednio po nim. Autor przyjmuje hipotezę, iż kryzys, jaki dotknął państwa Unii Europejskiej, ujawniający się m.in. spadkami wartości produkcji, spowodo-wał pogłębienie się nierówności społecznych w obrębie poszczególnych gospodarek i wzrost liczby osób żyjących poniżej progu ubóstwa.W latach 2008–2014 w zdecydowanej większości krajów Unii Europejskiej zwiększyły się nierów-ności społeczne i pogłębiły różnice w dochodach między najbogatszą i najbiedniejszą częścią spo-łeczeństwa. Wzrosła liczba osób żyjąca w warunkach ubóstwa i wykluczenia społecznego.
Słowa kluczowe:nierówności społeczne, ubóstwo, kryzys finansowy
Abstract.The aim of the paper is to characterize changes in the level of social inequalities in the EU countries, during the crisis and immediately after it. The author hypothesize that the crisis led to deepening social inequality within individual economies and the growth in the number of people living below the poverty line.In the years 2008-2014, in the vast majority of European Union countries increased social inequali-ties and widened the income gap between the richest and poorest part of society. It increased the number of people living in conditions of poverty and social exclusion.
Key words:social inequalities, poverty, financial crisis
Wprowadzenie
W literaturze ekonomicznej wzrost zainteresowania tematem nierówności spo-łecznych, w tym przede wszystkim dochodowych i zmianami ich poziomu w gospodar-ce, przypada na lata 90. ubiegłego wieku. Wcześniej dominował pogląd, według którego nie jest możliwe powiązanie efektywności ekonomicznej z kwestią równości społecz-nych. Nadrzędnym celem polityki gospodarczej było zwiększenie wartości produkcji (wzrost gospodarczy). Nierówności były zaś traktowane jako efekt uboczny realizacji
68
Piotr Klimczyk
owego celu i naturalny (neutralny) element gospodarki kapitalistycznej. Dosyć często także polityka służąca zmniejszaniu nierówności dochodowych była traktowana jako przeciwstawiająca się naturalnemu procesowi bogacenia się części społeczeństwa, do-datkowo działając demotywująco na rynek. Przykład państw Azji Wschodniej czy kra-jów Skandynawii wyraźnie wskazuje, że jest możliwe połączenie niewielkich nierówno-ści dochodów z wysokim tempem i poziomem wzrostu gospodarczego.
Kryzys finansowy, jaki dotknął świat na początku XXI wieku, ujawnił błędy w stosowaniu dotychczasowych metod prowadzenia polityki ekonomicznej, a także na-ruszył zaufanie do neoliberalnych teorii ekonomicznych. Spadek produkcji i wzrost bez-robocia w części krajów zwiększyły liczbę osób o niskich i bardzo niskich dochodach. W części państw pogłębiły się dysproporcje między najbogatszą i najbiedniejszą częścią społeczeństwa. W ostatnim czasie wzrosło zainteresowanie nierównościami społeczny-mi w aspekcie ekonomicznym, o czym świadczy m. in. popularność książek T. Pikettego Kapitalizm w XXI wieku1, Ekonomia Nierówności2 czy J. Stiglitza Cena nierówności3.
Nierówności społeczne w literaturze są najczęściej pokazywane w szerokim uję-ciu w odniesieniu do takich czynników jak:
poziom dochodów i konsumpcji,a. dostęp do informacji,b. pozycja w społecznym podziale pracy,c. możliwości korzystania z dóbr kultury,d. wpływ na decyzje polityczne,e. prestiż społecznyf. 4.
W niniejszym opracowaniu, ze względu na jego ekonomiczny charakter, nierów-ności społeczne, o ile tego nie zaznaczono w tekście, są rozumiane jako nierówności dochodowe, co wiąże się również z ich nadrzędną rolą w stosunku do pozostałych ele-mentów nierówności społecznych.
Celem pracy jest scharakteryzowanie zmian poziomu nierówności społecznych w państwach Unii Europejskiej w okresie kryzysu i bezpośrednio po nim. Autor przyj-muje hipotezę badawczą, że kryzys, jaki dotknął państwa Unii Europejskiej, ujawniają-cy się m.in. spadkami wartości produkcji, spowodował pogłębienie się nierówności spo-łecznych w obrębie poszczególnych gospodarek i wzrost liczby osób żyjących poniżej progu ubóstwa. Zakres analizy obejmuje lata 2008–2014. Przyjęty przedział czasowy pozwala na porównanie nie tylko bezpośrednich skutków kryzysu finansowego, ale tak-że skutków stosowanej polityki amortyzującej. Ze względu na krótki okres badawczy
1 T. Piketty, Kapitał XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.2 Idem, Ekonomia nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.3 J. Stiglitz, Cena nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.4 Leksykon Polityki Społecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2002, s. 101–102.
69
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
w pracy zrezygnowano z pogłębionej statystycznej analizy szeregów czasowych ograni-czając się do zaznaczenia dominujących tendencji. Praca składa się z części teoretycznej (wprowadzenia do tematu) oraz empirycznej, pokazującej zmiany w poziomie nierów-ności społecznych i ubóstwa w krajach Unii Europejskiej. W rozdziale pierwszym zosta-ły zaprezentowane teorie ekonomiczne opisujące współzależności między wzrostem gospodarczym a poziomem nierówności społecznych. Rozdział drugi zawiera synte-tyczne przedstawienie bezpośrednich i pośrednich przyczyn kryzysu gospodarczego w państwach Unii Europejskiej. Rozdział trzeci koncentruje się na zmianach produkcji w poszczególnych państwach. W rozdziale czwartym autor prezentuje zmiany poziomu nierówności społecznych w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, w kontekście zmniejszenia się wskaźników produkcji. Ostatni piąty rozdział został poświęcony anali-zie wskaźników biedy i wykluczenia w krajach Unii Europejskiej. W zakończeniu przed-stawiono wnioski płynące z analizy w kontekście sytuacji bieżącej.
Wzrost gospodarczy a nierówności społeczne w teorii 1. ekonomii
W teorii ekonomii istnieje wiele koncepcji łączących zagadnienia wzrostu gospo-darczego z poziomem nierówności społecznych, przy czym częściej w literaturze anali-zuje się wpływ, jaki wzrost gospodarczy wywiera na poziom nierówności społecznych niż przeciwne oddziaływanie nierówności na wzrost gospodarczy. Prekursorem badań nad wpływem wzrostu gospodarczego na nierówności społeczne był Simon Kuznets5. Najbardziej znaną jego koncepcją obrazującą wpływ, jaki na nierówności społeczne wy-wiera wzrost gospodarczy, jest tzw. model albo krzywa Kuznetsa rysunek 1.
Rysunek 1. Krzywa Kuznetsa
źródło: Opracowanie własne
5 S. Kuznets, Economic growth and income inequality, NOEconomic review, nr 1, vol. XLV, March 1955, https://www.aeaweb.org/aer/top20/45.1.1-28.pdf, [dostęp 12.12. 2015].
PKB per capita
nier
ówno
ści
70
Piotr Klimczyk
Kuznets na podstawie analizy danych z Niemiec, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjed-noczonych wykazał, że zależność między wzrostem gospodarczym a nierównościami ma kształt odwróconej litery U. W pierwszej fazie rozwoju gospodarczego dominował w analizowanych państwach sektor rolniczy, charakteryzujący się niskim poziomem do-chodu i niewielkimi nierównościami dochodowymi. Wraz z rozwojem gospodarki nastę-powało stopniowe przechodzenie siły roboczej do sektora przemysłowego, cechującego się wyższym poziomem dochodu i wyższymi nierównościami. Zmniejszanie się liczby osób pracujących w rolnictwie skutkowało z kolei wzrostem ich wynagrodzeń, a tym samym powodowało zmniejszanie się różnic w poziomie dochodów6. Późniejsze bada-nia Deiningera i Squire’a, a także innych ekonomistów7, nie potwierdziły istnienia istot-nego statystycznie związku między wzrostem gospodarczym i nierównościami społecz-nymi. Brak ww. zależności można wytłumaczyć osiągnięciem przez część państw wysokiej produktywności czynników wytwórczych. Wspomniane badania wykazały na-tomiast, że wysoki poziom nierówności, bardziej majątkowych niż dochodowych, ma negatywny wpływ na stopę wzrostu gospodarczego8.
Nierówności wpływają na wzrost gospodarczy za pośrednictwem czterech kanałów:niedoskonałości rynku kredytowego. Osoby o niskich dochodach nie są w stanie a. korzystać z wszystkich możliwości rynku kapitałowego (np. poprzez ograniczo-ny dostęp do kredytów), co powoduje spadek tempa wzrostu gospodarczego,ekonomii politycznej. Pogłębianie nierówności społecznych może skłaniać rząd b. do podwyższenia podatków w celu wyrównywania różnic dochodowych, co tym samym zmniejsza wzrost gospodarczy,niepokoi społecznych. Zbyt wysoki poziom nierówności prowadzi do powsta-c. nia niepokojów społecznych a tym samym negatywnie oddziałuje na wzrost gospodarczy,tempa oszczędzania. Wyższe nierówności dochodowe oznaczają zwiększoną d. redystrybucję dochodów, zmniejszenie poziomu oszczędności i inwestycji a tym samym wzrostu gospodarczego9.
Nierówności mogą powodować demobilizację i frustrację u najbiedniejszej części społeczeństwa potęgując efekt niewykorzystanych szans i powodując przyrost kosztów w gospodarce. Z drugiej strony nierówności mogą także mobilizować część społeczeństwa
6 E. Mikuła, Wzrost gospodarczy a nierówności dochodowe – wzajemne sprzężenia. Ujęcie teoretyczne, Katedra Mikroekonomii, Uniwersytetu Szczecińskiego, s. 10, http://www.mikroekonomia.net/system/publication_files/1031/original/0.pdf?131.523.5636, [dostęp 12.12.2015].
7 Ibidem, s. 11.8 Nierówności dochodowe i majątkowe. Zakres i formy redystrybucji dochodów państwa. Raport nr
49, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s.125–126, http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/Raporty/nierowno.pdf [dostęp 12.12.2015].
9 E. Mikuła, op. cit., s. 13.
71
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
do większego wysiłku (wzrostu wydajności pracy), przyczyniając się tym samym do wzro-stu dochodu narodowego. Ze względu na brak możliwości dokonania rozdziału istniejących nierówności na wspomniane dwa ich typy nie jest możliwe wskazanie ich jednoznacznego wpływu na wzrost gospodarczy10. Należy natomiast zauważyć, że zbyt duże nierówności dochodowe prowadzą do społecznych i politycznych konfliktów, utraty zaufania społeczne-go oraz spadku inwestycji w kapitał ludzki najbiedniejszej części społeczeństwa11.
Przyczyny kryzysu finansowego i gospodarczego 2. w państwach Unii Europejskiej
Kryzysy finansowe są zjawiskiem powtarzającym się w gospodarce kapitalistycz-nej. Na tym tle cechą wyróżniającą ostatni kryzys jest przede wszystkim jego zasięg geograficzny i wielkość. Dlatego też część ekonomistów traktuje obecny kryzys jako objaw ostatecznego załamania koncepcji liberalnej w teorii i praktyce gospodarczej. Bezpośrednią przyczyną omawianego kryzysu sensu stricto były problemy ze spłatą kre-dytów hipotecznych na rynku amerykańskim oraz związany z tym krach na rynku papie-rów wartościowych zabezpieczonych tymi kredytami. Wynikająca z nieracjonalnego systemu wynagrodzeń (premie za krótkookresowe zyski) nadmierna skłonność decyden-tów na rynku finansowym (prezesów banków i maklerów) do podejmowania dużego ryzyka i wykorzystywania dźwigni finansowej, w konsekwencji doprowadziła do po-wstania, a później pęknięcia bańki spekulacyjnej i kredytowej 12.
Ekonomiści coraz częściej zwracają jednakże uwagę na przyczyny głębsze, syste-mowe. Przyczyną sensu largo globalnego kryzysu, w tym również, a może przede wszyst-kim w państwach Unii Europejskiej, podkreślaną m.in. przez: E. Phelpsa13, N. Roubiniego, S. Mihma14 i J. Stiglitza15 a z praktyków gospodarczych przez G. Sorosa16 jest kryzys teorii neoliberalnej (neoklasycznej) związany z niedostateczną kontrolą państwa nad instytucja-mi finansowymi, bezkrytycznym przyjmowaniem założenia o racjonalności zachowań podmiotów ekonomicznych i optymalnym działaniu wolnego rynku, a także błędy w pro-wadzeniu dotychczasowej polityki gospodarczej i brak regulacji dotyczących polityki fi-
10 M.G. Woźniak, Sprawiedliwe nierówności i rozwój kapitału ludzkiego jako wyznaczniki skutecznej polityki prowzrostowej dla Polski, [w:] Dylematy wyboru modelu rozwoju gospodarczego Polski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2005, s. 162.
11 P. Klimczyk, Nierówności dochodowe w gospodarce polskiej w okresie transformacji, [w:] R.W. Włodar-czyk (red.), Społeczna Gospodarka Rynkowa, Oficyna Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s. 113–114.
12 N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 84.13 J. Żakowski, Rynek w cuglach – rozmowa z noblistą E. Phelpsem, „Polityka”, 14.10.2008.14 N. Roubini, S. Mihm, op. cit.15 J.E. Stiglitz, Freefall, Jazda bez trzymanki, PTE, Warszawa 2010.16 G. Soros, Nowy paradygmat rynków finansowych, MT Biznes, Warszawa 2008.
72
Piotr Klimczyk
skalnej w Unii Europejskiej. Podsumowując koncepcje i prace wspomnianych ekonomi-stów można stwierdzić, że zasadniczymi, systemowymi przyczynami kryzysu były:
brak nadzoru państwowego nad rynkami finansowymi, deregulacje systemu a. bankowego, powstanie banków „zbyt dużych, aby upaść” i związana z tym nad-mierna skłonność ich władz do podejmowania ryzyka;niepewność i panika na światowym rynku bankowym i związane z nimi ograni-b. czenie działalności kredytowej banków komercyjnych;błędna i bezkrytyczna polityka pieniężna poszczególnych państw polegająca na c. utrzymywaniu zbyt niskich stóp procentowych oraz wsparciu finansowym dla zagrożonych banków (prowadząca w konsekwencji do pokusy nadużycia); rozwój instytucji parabankowych i wprowadzenie nowych ryzykownych papie-d. rów wartościowych;nadmierny deficyt na rachunku obrotów bieżących w Stanach Zjednoczonych e. i utrzymujące się dysproporcje w gospodarce światowej17.
Zmiany w produkcji w państwach Unii Europejskiej w latach 3. 2008–2014
Istnieje wiele mierników pokazujących zmiany w produkcji poszczególnych państw. Najpopularniejszym wskaźnikiem jest stopa wzrostu gospodarczego. W kontekście nie-równości wskaźnik ten wydaje się wszakże być mało użyteczny. Dlatego też m.in. Ku-znets w swoich badaniach posługiwał się miernikiem PKB per capita. Zdaniem autora na poziom nierówności społecznych w większym stopniu oddziałują realne zmiany siły nabywczej, a nie krótkookresowe wahania produkcji. Dlatego też w niniejszym opraco-waniu zmiany produkcji zostały zaprezentowane przy wykorzystaniu wskaźnika PKB per capita w parytecie siły nabywczej (tabela 1). Dane te pozwolą na dokładniejszą ana-lizę długofalowych skutków kryzysu gospodarczego i porównanie ich ze zmianami wskaźników nierówności społecznych.
Tabela 1. Produkt krajowy brutto w parytecie siły nabywczej w latach 2008–2014 (w USD)Państwo/lata 2008 2014 2014-2008 2014 do 2008Luksemburg 81,730 97,638 16 119,5Irlandia 42,779 51,283 9 119,9Holandia 40,433 47,959 8 118,6Austria 39,647 46,640 7 117,6Szwecja 37,525 46,219 9 123,2Niemcy 35,551 46,215 11 130,0
17 N. Roubini, S. Mihm, op. cit.; J. Żakowski, op. cit.; J.E. Stiglitz, op. cit.; G. Soros, op. cit.
73
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
Dania 38,207 44,625 6 116,8Belgia 36,322 43,139 7 118,8Finlandia 36,843 40,660 4 110,4Francja 34,261 40,537 6 118,3Wielka Brytania 36,570 39,826 3 108,9Włochy 30,704 35,131 4 114,4Hiszpania 30,757 33,835 3 110,0Malta 23,908 33,197 9 138,9Cypr 28,380 30,881 3 108,8Czechy 25,754 30,046 4 116,7Słowenia 28,893 29,866 1 103,4Słowacja 22,241 28,278 6 127,1Estonia 20,753 27,879 7 134,3Litwa 18,854 27,258 8 144,6Portugalia 22,264 27,068 5 121,6Grecja 30,661 25,953 -5 84,6Polska 17,559 25,247 8 143,8Węgry 19,829 25,019 5 126,2Łotwa 17,800 23,793 6 133,7Chorwacja 16,474 20,947 4 127,2Rumunia 12,698 19,743 7 155,5Bułgaria 12,372 17,925 6 144,9
1 dla zwiększenia czytelności zmianę 2014 do 2008 podano w tysiącach USD.
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego, IMF, http://www.imf.org/en/data [dostęp 12.12.2015].
Na podstawie analizy danych zamieszczonych w powyższej tabeli można zauwa-żyć, że dystans pomiędzy najbogatszymi a najbiedniejszymi państwami Unii Europej-skiej powoli się zmniejsza. Świadczy to o skuteczności programów spójności realizowa-nych przez instytucje UE. Najwyższą dynamikę wzrostu zaobserwowano w państwach najbiedniejszych, tj. w Rumunii i Bułgarii. Wysoki wzrost produkcji wystąpił także w Polsce i na Litwie. Wartościowo największy przyrost produkcji zarejestrowano w Luk-semburgu i Niemczech, a więc w państwach o wysokiej wartości całkowitej produkcji. W analizowanym okresie duży wzrost wolumenu produkcji zanotowały państwa tzw. Grupy Wyszehradzkiej. Czechom i Słowakom udało się uzyskać wyższy poziom pro-dukcji niż mają państwa „starej” Unii, takie jak Portugalia i Grecja. O skali greckiego krachu gospodarczego najlepiej świadczy porównanie poziomu PKB per capita w Gre-cji i Polsce w latach 2008–2014. O ile w 2008 roku Grecja produkowała na osobę prawie dwa razy tyle co Polska, to w przeciągu sześciu lat poziom ten się wyrównał. Grecja jest jedynym państwem Unii Europejskiej, w którym produkcja w roku 2014 była realnie
74
Piotr Klimczyk
niższa niż w 2008. Świadczy to również o niewielkiej skuteczności stosowanych przez to państwo instrumentów amortyzacyjnych.
Zmiany nierówności dochodowych w państwach Unii 4. Europejskiej
Najczęściej stosowanym miernikiem nierówności dochodowych jest współczyn-nik Giniego. Przyjmuje on wartości od 0 do 10018. Wyższe wartości współczynnika Gi-niego oznaczają większe zróżnicowanie dochodów w danej gospodarce. Przyjmuje się, że wartości w przedziale 0–20 świadczą o realizowaniu polityki państwa opiekuńczego. Wartości 20–30 oznaczają średnie rozwarstwienie dochodów. Natomiast współczynnik Giniego powyżej 40 wskazuje na bardzo duże rozwarstwienie dochodowe. Dane doty-czące kształtowania się współczynnika Giniego w latach 2008–2004 w państwach Unii Europejskiej zostały zaprezentowane w tabeli 2.
Tabela 2. Współczynnik Giniego w państwach Unii Europejskiej w latach 2008–2014
Państwo/lata 2008 2009 2010 2011 2012 2013 20142014-2008
Czechy 15,3 14,0 14,4 15,3 15,4 14,6 14,8 -0,5
Holandia 14,9 15,1 15,1 15,7 15,0 15,9 16,5 1,6
Szwecja 14,9 15,9 15,0 16,1 15,6 16,4 16,9 2,0
Finlandia 17,4 16,9 16,9 17,9 17,2 16,0 17,3 -0,1
Dania 16,3 17,6 18,3 18,9 19,0 18,3 17,8 1,5
Słowacja 20,6 19,6 20,6 20,6 20,5 19,8 18,4 -2,2
Francja 18,5 18,5 19,2 19,3 19,1 18,1 18,5 0,0
Luksemburg 15,5 17,8 17,1 16,8 18,4 19,0 19,0 3,5
Austria 20,6 19,1 18,9 19,2 18,5 18,8 19,2 -1,4
Słowenia 18,5 17,1 18,3 19,3 19,6 20,4 20,4 1,9
Niemcy 20,1 20,0 19,7 19,9 19,6 20,3 20,6 0,5
Belgia 20,8 20,2 20,8 21,0 21,6 20,8 21,2 0,4
Malta 20,1 20,3 21,2 22,1 23,1 24,0 23,8 3,7
Wielka Brytania 23,2 22,0 23,2 22,7 24,1 24,8 24,1 0,9
Polska 30,5 27,8 27,8 27,2 26,7 25,8 24,7 -5,8
Estonia 21,8 23,4 21,7 23,1 23,4 23,5 26,0 4,2
Litwa 28,3 29,6 34,0 33,1 32,5 30,8 27,3 -1,0
Cypr 23,3 23,5 24,6 24,6 27,1 27,8 27,4 4,1
Irlandia 23,7 25,7 27,3 29,4 30,0 29,5 27,4 3,7
18 Takie wartości podaje Eurostat. W innych opracowaniach wskaźnik przyjmuje wartości ze zbioru [0,1].
75
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
Portugalia 26,0 24,9 25,3 24,4 25,3 27,5 27,5 1,5
Włochy 25,5 24,9 25,0 28,1 29,9 28,5 28,3 2,8
Hiszpania 23,8 24,7 26,1 26,7 27,2 27,3 29,2 5,4
Chorwacja - - 31,1 32,6 32,6 29,9 29,3 -1,81
Węgry 28,2 29,6 29,9 31,0 32,4 33,5 31,1 2,9
Łotwa 34,2 37,9 38,2 40,1 36,2 35,1 32,7 -1,5
Grecja 28,1 27,6 27,7 31,0 34,6 35,7 36,0 7,9
Bułgaria 44,8 46,2 49,2 49,1 49,3 48,0 40,1 -4,7
Rumunia 44,2 43,1 41,4 40,3 41,7 40,4 40,2 -4,01 dla Chorwacji dane 2014 do 2010 roku.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Na podstawie powyższych danych można zaobserwować, że najwyższy poziom egalitaryzmu dochodowego ma miejsce w państwach skandynawskich, co nie zaskaku-je, gdyż wiąże się z dużym stopniem redystrybucji dochodów w tych gospodarkach (wy-sokim wskaźnikiem fiskalizmu). Bardzo niski poziom nierówności mają także Francja i Holandia oraz Czechy i Słowacja. Interesująca w tym zestawieniu jest obecność dwóch ostatnich państw, gdyż jeszcze w połowie lat 90. ich poziom rozwarstwienia dochodo-wego był porównywalny do Polski. Najwyższe różnice w dochodach pomiędzy bogatą a biedną częścią społeczeństwa można zaobserwować w Bułgarii, Rumunii, a także Gre-cji. Powyższe dane sugerują, że o ile wysoki dochód na mieszkańca niekoniecznie ozna-cza zawsze niewielki poziom nierówności (niewielkie nierówności występują w Luk-semburgu, Austrii ale już nie w Irlandii), to wysoka wartość współczynnika Giniego dotyczy najczęściej państw o bardzo niskim poziomie produkcji.
Oprócz analizy samej wartości współczynnika Giniego dla poszczególnych państw, interesujące jest porównanie zmian zachodzących w wartościach tego współczynnika w latach 2008–2014. Najbardziej zrównoważyły się dochody w Polsce, a następnie w Rumunii i Bułgarii, a więc państwa te stopniowo zmniejszają dystans w tej dziedzinie w stosunku do średniej unijnej. Z 28 państw jedynie w 10 zmniejszyły się różnice docho-dowe, w tym w większości z nich nieznacznie. Najbardziej pogłębiły się nierówności w państwach najsilniej dotkniętych kryzysem finansowym, takich jak Grecja, Cypr i Hiszpania, a także Estonia. Dane te potwierdzają pierwszą część hipotezy badawczej, że w społeczeństwach państw, które najboleśniej odczuły skutki kryzysu, najbardziej pogłębiły się nierówności dochodowe.
Interesujących danych na temat nierówności społecznych dostarcza badanie prze-prowadzone przez koncern Bertelsmanna. W oparciu o 35 kryteriów publikuje on co
76
Piotr Klimczyk
roku wskaźnik społecznej sprawiedliwości (Social Justice Index), który uwzględnia sześć wymiarów decydujących o poziomie nierówności społecznych:
przeciwdziałanie biedzie,a. równy dostęp do edukacji,b. dostęp do rynku pracy,c. spójność społeczna i walka z dyskryminacją,d. służba zdrowia,e. międzygeneracyjna sprawiedliwośćf. 19.
Wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do 10, przy czym wyższa wartość wskaźnika świadczy o mniejszych nierównościach w obrębie gospodarki. Wartości wskaźnika dla lat 2008–2015 oraz jego zmiany w tym okresie zostały zaprezentowane w tabeli 3.
Tabela 3. Wskaźnik Społecznej Sprawiedliwości w państwach Unii Europejskiej w latach 2008–2015Państwo SJI 2008 SJI 2015 zmianaSzwecja 7,53 7,23 -0,30Dania 7,39 7,10 -0,29Finlandia 7,20 7,02 -0,18Holandia 7,09 6,84 -0,25Czechy 6,62 6,68 0,06Austria 6,82 6,57 -0,25Niemcy 6,10 6,52 0,42Luksemburg 6,38 6,44 0,06Słowenia - 6,28 -Estonia - 6,24 -Belgia 6,17 6,19 0,02Francja 6,24 6,18 -0,06Wielka Brytania 5,94 5,97 0,03Litwa - 5,67 -Polska 4,37 5,46 1,09Malta - 5,43 -Słowacja 5,47 5,33 -0,14Irlandia 5,97 5,14 -0,83Cypr - 5,06 -Portugalia 5,11 4,98 -0,13Łotwa - 4,98 -Chorwacja - 4,93 -Węgry 5,07 4,73 -0,34
19 Social Justice in the EU – Index Report 2015, Bertelsamnn Stiftung, https://www.bertelsmann-stiftung.de/fileadmin/files/BSt/Publikationen/GrauePublikationen/Studie_NW_Social-Justice-in-the-EU-Index-Report-2015_2015.pdf [dostęp 08.01.2016).
77
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
Hiszpania 5,59 4,73 -0,86Włochy 5,16 4,69 -0,47Bułgaria - 3,78 -Rumunia - 3,74 -Grecja 4,43 3,61 -0,82
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Social Justice in the EU – Index Report 2015, Bertelsamnn Stiftung, https://www.bertelsmann-stiftung.de/fileadmin/files/BSt/Publikationen/GrauePublikationen/Studie_NW_Social-Justice-in-the-EU-Index-Report-2015_2015.pdf [dostęp 08.01.2016].
Dane w powyższej tabeli są w bardzo dużym stopniu zbieżne z danymi zamiesz-czonymi w tabeli 2. Pierwsze pięć państw w obu tabelach się powtarza. Świadczy to po pierwsze o tym, że wysoki poziom egalitaryzmu dochodowego w Republice Czeskiej nie jest przypadkowy, a po drugie o dominującej pozycji nierówności dochodowych w stosunku do innych rodzajów nierówności. Także trzy ostatnie państwa w obu tabe-lach są takie same. Potwierdza to przyjętą we wstępie tezę, że niski poziom wzrostu gospodarczego pogłębia istniejące nierówności dochodowe w obrębie gospodarki. W zdecydowanej większości państw wzrosły różnice w poziomie nierówności społecz-nych, z czego najbardziej pogorszyła się sytuacja w Grecji, Hiszpanii i Irlandii, a więc w państwach, w których skutki kryzysu były najbardziej odczuwalne. Na tle zmian w Unii Europejskiej najbardziej poprawiła się sytuacja Polski, która jeszcze w 2008 roku miała najgorszy wynik ze wszystkich analizowanych państw, a w której w badanym okresie najbardziej wzrosła wartość wskaźnika.
Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Unii Europejskiej5.
Kryzys finansowy wpływa nie tylko na wysokość dochodów obywateli, ale rów-nież na poziom biedy i wykluczenia społecznego. Ponieważ wartości dochodów uznawa-nych za świadczące o ubóstwie są różne dla poszczególnych państw, w statystyce używa się wskaźników biorących pod uwagę odsetek najbiedniejszej części danej społeczności. Podane w tabeli 2. wartości współczynnika Giniego są więc takie same jak wartości wskaźnika zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym w procentach populacji. Dlatego też w pracy posłużono się wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem po transferach socjalnych państwa, czyli odsetkiem populacji żyjącej poniżej progu ubóstwa20 (tab. 4.). Porównanie wartości z tabel 2 i 4 pozwoli na ocenę skuteczności realizowanych przez poszczególne państwa programów redystrybucji dochodów i pomocy społecznej.
20 Próg ubóstwa zgodnie z metodologią Eurostatu został ustalony na 60% krajowej mediany ekwiwa-lentnego dochodu do dyspozycji. Jest on często wyrażany w standardach siły nabywczej (SSN), aby uwzględnić różnice w kosztach utrzymania w poszczególnych państwach.
78
Piotr Klimczyk
Tabela 4. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem po transferach socjalnychPaństwo/lata 2008 2014 2014-2008Czechy 9,0 9,7 0,7Holandia 10,5 11,6 1,1Dania 11,8 11,9 0,1Słowacja 10,9 12,6 1,7Finlandia 13,6 12,8 -0,8Francja 12,5 13,3 0,8Austria 15,2 14,1 -1,1Cypr 15,9 14,4 -1,5Słowenia 12,3 14,5 2,2Węgry 12,4 14,6 2,2Szwecja 12,2 15,1 2,9Irlandia 15,5 15,3 -0,2Belgia 14,7 15,5 0,8Malta 15,3 15,9 0,6Luksemburg 13,4 16,4 3,0Niemcy 15,2 16,7 1,5Wielka Brytania 18,7 16,8 -1,9Polska 16,9 17,0 0,1Litwa 20,9 19,1 -1,8Chorwacja - 19,4 -Włochy 18,9 19,4 0,5Portugalia 18,5 19,5 1,0Łotwa 25,9 21,2 -4,7Bułgaria 21,4 21,8 0,4Estonia 19,5 21,8 2,3Grecja 20,1 22,1 2,0Hiszpania 19,8 22,2 2,4Rumunia 23,4 25,4 2,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Analiza powyższych danych pozwala stwierdzić, że państwa o najniższym pozio-mie nierówności charakteryzują się również niewielkim odsetkiem ludności zagrożonej ubóstwem. Dwa obserwowane wyjątki dotyczą Szwecji i Estonii. W obu tych państwach pomimo stosunkowo dużego egalitaryzmu dochodów jest duża grupa osób żyjących na granicy ubóstwa. W sześciu państwach Unii Europejskiej więcej niż jedna piąta ludności jest zagrożona ubóstwem. W aż dwudziestu państwach w badanym okresie doszło do zwiększenia odsetka osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Powyż-sze dane świadczą o niewielkiej skuteczności prowadzonej polityki socjalnej. Jedynie na Litwie, Łotwie i w Wielkiej Brytanii udało się znacząco zmniejszyć zagrożenie ubó-
79
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
stwem. W sytuacji związanej z kryzysem rosnących deficytów budżetowych i spadku dochodów podatkowych trudno spodziewać się znacznego wzrostu wydatków na świad-czenia społeczne. Dlatego też kryzys powiększa istniejące obszary biedy.
Zakończenie
Kryzys finansowy, jaki od 2008 roku dotknął państwa Unii Europejskiej, jest przede wszystkim widoczny w zmianach takich wskaźników ekonomicznych, jak wzrost gospodarczy, stopa bezrobocia, wskaźniki deficytu budżetowego i długu publicznego. Jego skutki są jednakże dużo głębsze i bezpośrednio wpływają na poziom życia po-szczególnych obywateli. W analizowanym okresie w zdecydowanej większości państw Unii Europejskiej zwiększyły się nierówności społeczne i pogłębiły różnice w docho-dach między najbogatszą i najbiedniejszą częścią społeczeństwa. Wzrosła liczba osób żyjących w warunkach ubóstwa i wykluczenia społecznego. Należy więc niestety po-twierdzić przyjętą we wstępie hipotezę badawczą.
Najlepsza sytuacja rozumiana jako najniższe nierówności dochodowe ma miejsce w państwach skandynawskich, Czechach, Słowacji, Holandii i Francji. Stopień nierów-ności obserwowany w tych państwach nie jest w żaden sposób skorelowany z wartością produkcji. Najbardziej zróżnicowane dochodowo są gospodarki Grecji, Bułgarii i Ru-munii. Duże nierówności w tych państwach wiążą się z niskim poziomem produkcji per capita. Poziom nierówności pozostaje w dużej zbieżności ze wskaźnikami ubóstwa. Państwa, które charakteryzują się niewielkimi nierównościami mają najczęściej niewy-soki odsetek ludności żyjący poniżej granicy ubóstwa.
Bezpośrednią przyczyną tego stanu jest zmniejszenie nakładów na opiekę spo-łeczną wynikające z cięć wydatków budżetowych. W sytuacji gwałtownego wzrostu po-ziomów deficytu budżetowego i długu publicznego, państwa nie były w stanie zwięk-szyć, czy nawet utrzymać dotychczasowej wartości pomocy społecznej. Najbliższy czas pokaże, czy zmiany te mają charakter krótkotrwałego odchylenia od trendu, czy też nie-stety stanowią zapowiedź stopniowego ubożenia dużej części społeczeństw.
80
Piotr Klimczyk
Bibliografia
Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat, [dostęp 12.12.2015].
Klimczyk P., Nierówności dochodowe w gospodarce polskiej w okresie transformacji, [w:] Spo-łeczna Gospodarka Rynkowa praca zbiorowa pod red. Roberta W. Włodarczyka, Oficyna Wolters Kluwer business, Warszawa 2010.
Kuznets S., Economic growth and income inequality, American Economic review, nr 1, vol. XLV, March 1955, https://www.aeaweb.org/aer/top20/45.1.1-28.pdf, [dostęp, 12.12. 2015].
Leksykon Polityki Społecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2002.
Międzynarodowy Fundusz Walutowy, IMF http://www.imf.org/en/data [dostęp 12.12.2015].
Mikuła E., Wzrost gospodarczy a nierówności dochodowe – wzajemne sprzężenia., Ujęcie teoretyczne, Katedra Mikroekonomii, Uniwersytetu Szczecińskiego, http://www.mikroekonomia.net/system/publication_files/1031/original/0.pdf?131.523.5636, s. 10 [dostęp 12.12.2015].
Nierówności dochodowe i majątkowe. Zakres i formy redystrybucji dochodów państwa, Raport nr 49, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej, Warszawa 2002, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne – http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/Raporty/nierowno.pdf, [dostęp 12.12.2015].
Piketty T, Ekonomia nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
Piketty T., Kapitał XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
Roubini N, Mihm S., Ekonomia kryzysu, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011.
Social Justice in the EU – Index Report 2015, Bertelsamnn Stiftung, https://www.bertelsmann-stiftung.de/fileadmin/files/BSt/Publikationen/GrauePublikationen/Studie_NW_Social-Justice-in-the-EU-Index-Report-2015_2015.pdf, [dostęp 8.1.2016].
Soros G., Nowy paradygmat rynków finansowych, MT Biznes, Warszawa 2008.
Stiglitz J., Cena nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
Stiglitz J., Freefall, Jazda bez trzymanki, PTE, Warszawa 2010.
Woźniak M.G., Sprawiedliwe nierówności i rozwój kapitału ludzkiego jako wyznaczniki skutecz-nej polityki prowzrostowej dla Polski, [w:] Dylematy wyboru rozwoju gospodarczego Pol-ski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2005.
Żakowski J., Rynek w cuglach – rozmowa z noblistą E. Phelpsem, Polityka, 14.10.2008.
81
prof. dr hab. Andrzej SzopaKatedra Teorii EkonomiiUniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)1
Streszczenie.W rozdziale podjęto próbę w sposób bardzo syntetyczny ukazania czynników decydujących o ryzyku kraju. Ryzyko kraju oznacza możliwość wystąpienia tzw. zdarzeń kredytowych polegających z jednej strony na utracie płynności finansowej, a z drugiej na wystąpieniu zdarzeń kredytowych, związanych z wypełnianiem zobowiązań płatniczych. Potrzeba takich badań jest konsekwencją kryzysu roku 2008.
Słowa kluczowe:ryzyko kraju, ryzyko kredytowe, rating kredytowy, kryzys finansowy
Abstract.The chapter is an attempt at a very synthetic way risk factors for the country. Country risk is the pos-sibility of the so-called. credit events involving the one hand, the loss of liquidity , and on the other on the occurrence of credit events. in fulfillment of payment obligations. The need for such research is the consequence of the crisis of 2008.
Key words:sovereign risk, credit risk, credit rating, financial crisis
Wprowadzenie
Kryzys roku 2008 spowodował bardzo gwałtowny wzrost zainteresowania proble-matyką ryzyka kraju (sovereign risk). Przez ryzyko to rozumiemy problemy związane z wypełnieniem zobowiązań płatniczych kraju lub inaczej zdolność obsługi zadłużenia przez budżet państwa. Zdolności te zależą z jednej strony od możliwości wytworzenia nadwyżki ponad bieżące wydatki budżetu, a z drugiej od kosztów obsługi zadłużenia2.
1 Opracowanie to jest drugą częścią badań z roku 2013 Credit Default Swap a trudności finansowe kra-jów strefy EURO. Wyniki badań były częściowo prezentowane w pracy: Koncepcja „czarnych łabędzi” a za-rządzanie ryzykiem finansowym, [w:] J. Biliński, P. Nogal-Meger (red.), Zarządzanie w przedsiębiorstwie i re-gionie – nowe wyzwania, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2015. A także przedmiotem referatów: A. Szopa, Ryzyko finansowe a finansjalizacja, Finansjalizacja – wpływ na gospodarkę i społeczeń-stwo, WSIZ, Rzeszów 4–5 grudnia 2015 oraz Czynniki kształtujące ryzyko kraju (sovereign risk); Gospodarka europejska w punkcie zwrotnym – poszukiwanie nowego paradygamtu rozwoju społeczno-gospodarczego, Uni-wersytet Ekonomiczny w Krakowie, Uniwersytet Ekonomiczny w Bratysławie, 21–22 października 2015.
2 Na koszty obsługi zadłużenia składają się odsetki od całości długu oraz przypadające w danym okresie płatności z kapitału długu. Wielkość odsetek zależy od struktury czasowej długu oraz od kształtu czasowej struktury stóp procentowych.
82
Andrzej Szopa
Wprawdzie nie dopuszczono dotąd do bankructwa kraju, tym niemniej towarzyszące zja-wiskom kryzysowym problemy, wynikające z wypełnianiem zobowiązań przez kraje dłużnicze i związane z tym kwestie przenoszenia konsekwencji kryzysu między krajami, każą znacznie więcej uwagi poświęcić tym zagadnieniom. Mechanizmy kryzysu zostały w literaturze w zasadzie nieźle opisane3. Brak jest jednak syntetycznego modelu, pozwa-lającego na analizę źródeł ryzyka kraju. Można to wyjaśnić tym, iż bezpośrednie źródła ryzyka w każdym przypadku są różne. Na przykład kryzys w Irlandii został przeniesiony ze Stanów Zjednoczonych i dotyczył kredytów hipotecznych, co z kolei spowodowało konieczność ratowania systemu bankowego poprzez finansowanie aktywów bankowych przez budżet państwa. Z kolei głównym źródłem kryzysu w Grecji był bardzo znaczny udział tzw. sztywnych wydatków związanych z ustawodawstwem socjalnym.
Celem rozdziału jest próba zbudowania ogólnego modelu czynników ryzyka kra-ju oraz wskazanie metod i sposobu jego pomiaru. Jednocześnie opracowanie może do-starczyć materiału do budowania prognoz ostrzegawczych przed narastaniem zjawisk kryzysowych
Współzależności między czynnikami wywołującymi ryzyko 1. kraju
W sposób bardzo ogólny czynniki decydujące o ryzyku kraju można przedstawić za pomocą schematu 1.
Schemat 1. Współzależności pomiędzy czynnikami ryzyka kraju (sovereign risk)
Źródło: opracowanie własne
3 Na przykład: K. Mroczek, A. Więcek, Kryzys gospodarczy w Grecji i Hiszpanii i jego skutki w ujęciu sektorowym, „Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny” 2013, nr 1; Programy pomocowe dla Grecji, Irlandii i Portugalii – stan na sierpień 2011 r., NBP, Warszawa 2012; I. Święcicki, Wewnętrzne nierówno-wagi i reformy gospodarcze w UE. Wnioski z przemian w państwach członkowskich, DemosEuropa, listopad 2012; M. Matuszewicz, Strefa euro a globalny kryzys finansowy XXI wieku, „StudiaBAS” 2012, nr 3(31); Definition and Measurement of Sovereign Risk Need to be Broadened, IMF Rountable Concludes, March 18, 2011; U.S. Das, M.A. Oliva, T. Tsuda, Sovereign Risk: A Macro-Financial Prerspective, Poloicy Research Institute, Ministry of Finance, „Japan Public Policy Review” 2012, Vol. 8, No. 3.
Presja społeczna
Zadłużenie
Konkurencyjność gospodarki
83
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
Presja społeczna1.1.
Presja społeczna wyraża gotowość społeczeństwa do dokonywania niezbędnych zmian w strukturze podziału produktu krajowego, a przede wszystkim dotyczy to udzia-łu konsumpcji w PKB. Na ogół oznacza to gotowość do akceptacji niższego poziomu konsumpcji lub nieakceptowanego niższego tempa jej wzrostu, a także pogarszanie ja-kości konsumpcji (na przykład możliwości wykorzystania czasu wolnego).O poziomie presji społecznej przesądzają następujące czynniki:
Dotychczasowy poziom konsumpcji decydujący o oczekiwaniach społecznych 1. dotyczących konsumpcji w przyszłości.Efekt rygla – oznaczający niechęć czy wręcz nawet opór przeciwko jakiemukol-2. wiek obniżaniu poziomu konsumpcji.Efekt demonstracji – w warunkach znacznych możliwości przemieszczania się 3. dużych grup społecznych między poszczególnymi krajami umożliwia podejmo-wanie prób naśladowania konsumpcji w krajach o wyższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego.Jakość instytucji demokratycznych, wynikająca z tradycji i trwałości instytucji 4. demokratycznych oraz sposobu artykułowania preferencji społecznych.Elastyczność instytucji demokratycznych i ich nadążanie za zmieniającymi się 5. warunkami życia społeczna.Stopień zorganizowania społeczeństwa i zainteresowanie pojedynczych osób 6. uczestnictwem w życiu społecznym, w tym także stopień zorganizowania w związ-kach zawodowych oraz ich preferencji.Znaczenie sztywnych wydatków budżetu państwa dla konsumpcji, dotyczy to 7. przede wszystkim świadczeń społecznych oraz różnego rodzaju gwarancji dla po-trzeb konsumpcyjnych.
Konkurencyjność1.2.
Kolejnym elementem omawianego modelu jest konkurencyjność gospodarki. Decyduje ona o wynikach ekonomicznych gospodarki narodowej. Niestabilność wyni-ków gospodarczych pod wpływem zmian konkurencyjności prowadzi do przeobrażeń warunków realizacji celów społecznych. Konkurencyjność gospodarki ujawnia swój wpływ przede wszystkim poprzez wielkość i strukturę handlu zagranicznego będących swego rodzaju łącznikiem i jednocześnie obszarem konfrontacji pomiędzy gospodarką krajową i zagranicą.
Konkurencyjność gospodarki decyduje o następujących wielkościach ekono-micznych:
84
Andrzej Szopa
Stopień uzależnienia gospodarki od warunków zewnętrznych. Im wyższy jest po-1. ziom konkurencyjności, w tym większym stopniu dana gospodarka narzuca swoje preferencje innym gospodarkom i tym samym staje się od nich niezależna.Wielkość wytwarzanej produkcji kształtuje się w wyniku konkurowania z impor-2. tem na rynku wewnętrznym i z produkcją kraju, do którego skierowany jest eks-port. Pogarszanie konkurencyjności oznaczać więc będzie zastępowanie produk-cji krajowej przez produkcję zagraniczną i w rezultacie produkcja krajowa ulegać będzie zmniejszeniu.Wytwarzanie nadwyżki ekonomicznej – przewaga konkurencyjna jest jednym 3. z czynników decydujących o efektywności gospodarowania i tym samym decydu-je o poziomie kosztów wytwarzania.Unikalność posiadanych zasobów naturalnych (na przykład warunków dla upra-4. wiania turystyki, dysponowanie strategicznymi surowcami). Jest to związane z istnieniem tzw. monopoli naturalnych.Realny kurs walutowy – koryguje poziom cen krajowych względem cen produk-5. tów zagranicznych.Administracyjna ingerencja w procesy gospodarcze – stwarzanie barier admini-6. stracyjnych w dostępie do rynku wewnętrznego oraz dotowanie produkcji popra-wiające pozycję produktów krajowych względem zagranicznych.Ułatwienia w podejmowaniu działalności gospodarczej, jest to element przedsię-7. biorczości i tym samym aktywności gospodarczej w reagowaniu na zmieniające się warunki otoczenia.Ostatni element triady to zadłużenie. Zadłużenie w znacznym stopni ogranicza
zakres podejmowanych decyzji gospodarczych. Niedobór środków krajowych wypycha gospodarkę w kierunku korzystania z zasobów zewnętrznych. Z zadłużeniem mamy do czynienia więc zawsze w sytuacji niedostatku wewnętrznych źródeł finansowania. Jedy-ną barierą w zadłużeniu są koszty obsługi zadłużenia. Mamy tu do czynienia z dwoma możliwymi wariantami:
Zadłużenie państwa – koszty obsługi pokrywane są z budżetu państwa. Jest to 1. więc uzależnione od możliwości wygospodarowania odpowiedniej nadwyżki bu-dżetowej ponad potrzeby bieżące i inwestycyjne. Prędzej czy później napotka to na barierę wydatków na cele socjalne i wystąpi problem presji społecznej.Zadłużenie podmiotów gospodarczych za granicą w tym przypadku napotyka na 2. barierę płynności finansowej podmiotu gospodarczego prowadzącą w ostateczno-ści do upadłości przedsiębiorstwa.
Trudności z wywiązywaniem się z zobowiązań skutkują w postaci tzw. zdarzeń kredy-towych, do których zaliczymy:
85
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
nieregularną spłatę zobowiązań,a. całkowite zaprzestanie wywiązywania się z zobowiązań.b.
Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń kredytowych decyduje o poziomie kosztów długu, czyli o spreadach w CDS oraz oprocentowaniu obligacji.
Koszt obsługi zadłużenia1.3.
Na koszt obsługi zadłużenia składają się z jednej strony oprocentowanie długu, znajdujące odzwierciedlenie w rentowności instrumentów dłużnych, a z drugiej strony wymagane w danym okresie spłaty nominalnej wartości długu. Wysokość oprocentowa-nia jest wprost proporcjonalna do ryzyka związanego ze spłatą zobowiązań. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w dwóch przypadkach:
Rentowność obligacji – rentowność obligacji jest wprost proporcjonalna do po-1. ziomu ryzyka upadłości emitenta. W trakcie życia obligacji zmiana rentowności następuje poprzez zmianę bieżącej ceny rynkowej obligacji.Marża w kontraktach CDS – kontrakty CDS są instrumentem pochodnym, służą-2. cym do transferu ryzyka kredytowego na rynek finansowy. Marża w CDS jest kosztem ubezpieczenia udzielonych kredytów. Ilustruje to schemat 2.
Schemat 2. Podstawowy schemat kredytowych instrumentów pochodnych
Płatność w przypadku wystąpienia zdarzenia kredytowego4
Kredytowe instrumenty pochodne umożliwiają transfer ryzyka kredytowego na inne podmioty gospodarcze (rynek finansowy). CDS to instrumenty będące przedmio-tem obrotu na wtórnych rynkach finansowych. Stąd reakcje marży na zmieniające się
4 Klasyczny CDS polega na wymianie strumieni płatności będącego rekompensatą za ryzyko związa-ne z transakcją zabezpieczający i płatności kompensacyjnej w przypadku spadku wartości długu referencyj-nego. Natomiast swap dochodowy polega na rekompensowaniu wszystkich strat dochodowych w zamian za opłatę będącą funkcją ryzyka finansowego.
Sytuacja finansowa dłużnika
Prawdopodobieństwo wywiązania
się z zobowiązań
Okresowa płatność
(marża odsetkowa)
Wierzyciel dealer swapowy
86
Andrzej Szopa
warunki, w jakich znajduje się emitent długu są bardzo szybkie. Marże zatem można traktować jako miernik ryzyka kraju emitenta.
Inne źródła ryzyka kraju1.4.
Wśród innych źródeł ryzyka można wymienić:Ryzyko bankowe.3. Ryzyko walutowe.4. Podstawowy układ zależności występujących w ryzyku bankowym został przed-
stawiony na schemacie 3.
Schemat 3. Podstawowe zależności występujące w ryzyku bankowym
Źródło: opracowanie własne.
Kryzys bankowy wpływa na ryzyko kraju poprzez próby ratowania systemu ban-kowego za pomocą wydatków budżetowych. Źródłem kryzysu bankowego jest pojawia-nie się zjawiska tzw. złych kredytów, a więc kredytów, które są spłacane z pewnymi problemami. Sytuacja ta generuje straty dla banku, które z kolei mogą zagrozić stabilno-ści funkcjonowania całego systemu finansowego5. Używamy określenia too big to fail (Zbyt duży, by upaść).
5 Przykładem jest kryzys subprime, a więc udzielanie kredytów podmiotom o ograniczonej zdolności kredytowej. Złagodzenie kryteriów udzielania kredytów przez banki komercyjne doprowadziło do wystą-
Złe kredyty wycofywanie
depozytów
Ryzyko kredytowe banku
Straty finansowe powiązania zewnętrzne
Too big to fail systemu bankowego
Pokrywanie strat przez budżet państwa
Deficyt budżetowy
87
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
Trudności w funkcjonowaniu banku pociągają za sobą wycofywanie wkładów i przenoszenie ich na bezpieczne lokaty. Zjawisko to w literaturze określane jest jako run na banki. mamy z nim do czynienia, gdy wkłady są fizycznie likwidowane lub przeno-szone są do innych banków jako lot ku wyższej jakości.
Kolejnym źródłem kryzysu bankowego może być silne uzależnienie od innego systemu finansowego. Dotyczy to przede wszystkim małych krajów, gdy aktywa banku są niewspółmiernie duże w stosunku do możliwości absorpcyjnych gospodarki. Przykła-dem mogą być tu kryzysy bankowości islandzkiej oraz cypryjskiej. Aktywa zagraniczne stanowią źródło transmisji zjawisk kryzysowych.
Kryzys bankowy, wywołując konieczność ratowania systemu bankowego poprzez wspieranie budżetowe, może prowadzić do trudności w obsłudze długu publicznego i tym samym wpłynąć na poziom spreadu w CDS.
Kolejnym rodzajem ryzyka jest ryzyko walutowe. Jest ono związane z trudnościa-mi w pozyskaniu odpowiedniej ilości walut obcych. Przynosi to w rezultacie bardzo szybki wzrost kursu walutowego, co pokazuje schemat 4.
Schemat 4. Czynniki wywołujące kryzys walutowy
Źródło: opracowanie własne.
pienia tzw. bańki spekulacyjnej i w efekcie dużych trudności w spłacie kredytów. Kryzys ten dotknął przede wszystkim Irlandię. Istota kryzysu subprime została opisana w Thlon M., Rozwój sektora kredytów subpri-me – druga odsłona American Dream, „Rzeczpospolita”, 23 października 2008
Bilans płatniczy rezerwy walutowe
Kurs walutowy
Koszt obsługi zadłużenia zagranicznego
Struktura zadłużenia
Zadłużenie zadłużenie zagraniczne
krajowe
88
Andrzej Szopa
Niewielkie zasoby walutowe będą ograniczać w sposób wyraźny możliwości ob-sługi zadłużenia, co może wywierać presję na dewaluację waluty krajowej, a w konse-kwencji przynieść wzrost wartości zadłużenia w pieniądzu krajowym. Oczywistą konse-kwencją są kolejne zdarzenia kredytowe. I tym samym wzrost spreadu w CDS.
Czynniki ryzyka kraju1.5.
Podstawowe czynniki decydujące o ryzyku kraju oraz metody jego pomiaru przedstawiono na schemacie 5.
Schemat 5. Czynniki ryzyka kraju
Źródło: opracowanie własne
Interesujące jest to, iż na 19 państw członkowskich strefy euro aż w 13 przypadkach nie został spełniony podstawowy wymóg traktatu z Maastricht – nieprzekraczanie przez wskaźnik długu publicznego do PKB poziomu 60%. Szczególnie jest on wysoki w grupie państw określanych mianem PIIGS (Portugalia, Włochy, Irlandia, Grecja i Hiszpania).
Podobnie wygląda problem z udziałem deficytu budżetowego w PKB. Także i w tym przypadku wskaźnik dla niektórych państw grupy PIIGS kilkakrotnie przekra-cza ustalone w traktacie z Maastricht minimum (Irlandia – 13,4%, Grecja i Hiszpania po – 9,4%). Już tylko te dane wskazują, że ryzyko kraju w przypadku tych państw musi być bardzo wysokie. Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń kredytowych w grupie PIIGS wynosi ponad – 10%, natomiast spread w CDS to ponad 100 bp. W przypadku Cypru jest to 1026,78, co oznacza, że ubezpieczenie długu tego kraju kosztuje ponad 10% więcej niż ubezpieczenie długu niemieckiego. Dla Grecji jest to 8,62 i Portugalii 4,85%. Oznacza to, iż przy tak wysokim oprocentowaniu obsługa długu w oparciu o za-soby wewnętrzne przestaje być możliwa. Stąd w każdym z tych państw uchwalano spe-cjalne programy pomocowe. Każdy z tych programów łączył pomoc zewnętrzną z próbą ograniczenia sztywnych wydatków z budżetu. Jest to podstawy krótkoterminowy cel reform podejmowanych w procesie sanacji gospodarki. Celem długookresowym jest na-
89
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
tomiast poprawa konkurencyjności gospodarki, która stanowi podstawowy warunek po-prawy efektów gospodarowania.
Wykres 1. Dług publiczny vs oprocentowanie długu kraju
Źródło : opracowano na podstawie aneksu statystycznego.
Wraz ze wzrostem udziału długu publicznego w PKB wzrasta oprocentowanie tego długu. Jest to związane z faktem, iż deficyt oznacza powiększanie długu publicznego, co może powodować narastające trudności państwa w wywiązywaniu się z zobowiązań. Współczynnik kowariancji pomiędzy obydwoma czynnikami wynosi – 42,6%. Ów rela-tywnie niski wskaźnik świadczy, że znaczący udział w kształtowaniu oprocentowania mają inne czynniki, wpływające w bezpośredni sposób na poziom ryzyka kredytowego kraju.
Na podstawie danych z tabeli 1 zbadano wpływ podstawowych zmiennych: udzia-łów długu i deficytu budżetowego w PKB na poziom spreadu w CDS.
Wykres 1 wskazuje, że wraz ze wzrostem udziału długu publicznego rośnie marża CDS. Innymi słowy, wzrost udziału długu publicznego w PKB oznacza wzrost ryzyka wywiązania się przez dane państwo z zaciągniętych zobowiązań.
Podobne wnioski można wyprowadzić z wykresu 2. Im deficyt budżetowy jest większy, tym oczywiście prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń kredytowych jest większe (tym większa jest marża CDS). Jednocześnie nadwyżka w budżecie pozwala na znakomite obniżenie marży CDS. Zatem państwo o nadwyżce budżetowej może pozy-skiwać na rynku finansowym znacznie taniej kredyty.
90
Andrzej Szopa
Z kolei w tabeli 2 przedstawiono dane pozwalające na określenie związku pomiędzy marżą w kontraktach CDS a przyznaną oceną ratingową6. Z tabeli 2 wynika, że im mniejsza jest zdolność kredytowa, tym marża CDS jest większa. Na ogół w różnego rodzaju analizach przyjmuje się, że Grupa ratingowa BBB należy także do instrumentów spekulacyjnych.
Wykres 2. Dług publiczny vs oprocentowanie długu
Źródło: opracowanie własne na podstawie aneksu statystycznego
Udział długu publicznego w PKB w w znaczny sposób wpływa bezpośrednio na ry-zyko wywiązania się z zobowiązań i tym samym na poziom oprocentowania długu publicz-nego. Współczynnik kowariancji pomiędzy tymi dwiema wielkościami wynosi 54,3%.
Prawdopodobieństwo upadku państwa a koszt swapów kredytowych1.6.
Opisując poziom ryzyka kraju można posługiwać się zarówno współczynnikiem skumulowanego prawdopodobieństwa upadku państwa, jak i wysokością oprocentowa-nia długu. Ta wprost proporcjonalna zależność wynika z faktu wykorzystywania oprocen-towania długu do szacowania prawdopodobieństwa upadłości. Stwierdzenie to jest o tyle ważne, że marża w swapach kredytowych ustalana jest w okresach bardzo krótkich przez rynek finansowy, a więc bezpośrednio odzwierciedla ryzyko kredytowe dane kraju.
6 Ogólnie rzecz biorąc obowiązuje następujący schemat postępowania: Grupy ratingowe A otrzymują państwa, których zdolności płatnicze nie zależą od stanu koniunktury, Grupa B – występuje wpływ stanu koniunktury na zdolności płatnicze, Grupa C – występują problemy płatnicze niezależnie od stanu koniunk-tury, Grupa D – kraj nie reguluje swoich zobowiązań.
91
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
Wykres 3. Prawdopodobieństwo upadku państwa a poziom ratingu kredytowego państwa
Źródło: opracowanie własne na podstawie aneksu statystycznego
Ratingi kredytowe podstawowych instytucji ratingowych ustalane są w pewnych odstępach czasowych, gdyż wiążą się z określoną pracą analityczną wymagającą czasu. Niekiedy korekta ratingu następuje po uprzednim wystąpieniu istotnych zjawisk zmie-niających ocenę ryzyka kraju.
Tabela 1. Marże CDS w zależności od grupy ocen ratingu7
LP Grupa ratingowa Marża CDS (Pb)
1 AAA 24,06
2 AA 56,38
3 A 177,29
4 BBB 165,72
5 BB 326,36
6 B 944,43
Źródło: opracowanie własne
7 Marża CDS obliczona jako średnia dla grupy krajów z daną oceną ratingową.
92
Andrzej Szopa
Wykres 4. Prawdopodobieństwo upadku państwa a poziom ratingu kredytowego
Źródło: opracowanie własne na podstawie aneksu statystycznego
Wykres 4 wskazuje, że poziom ratingu jest odwrotnie proporcjonalny do prawdopo-dobieństwa upadku państwa. Towarzyszy temu zjawisko zwiększenia rozrzutu pomiędzy minimalnym i maksymalnym poziomem prawdopodobieństwa upadłości. Innymi słowy, im gorsza jest kondycja finansowa państwa, tym mniej precyzyjny jest pomiar ratingu.
Model graficzny czynników decydujących o ryzyku kraju2.
Model ten pozwala analizować problem ryzyka kraju na trzech płaszczyznach czynników:
Czynników decydujących o kosztach obsługi zadłużenia. W tym przypadku w grę 1. wchodzą następujące czynniki:
średni okres pożyczki. Czynnik ten jest odwrotnie proporcjonalny do ryzyka a. kraju, a odwracając zależność można stwierdzić, że im krótszy jest okres na który zaciągane są pożyczki, tym prawdopodobieństwo pojawiania się trudno-ści ze spłatą zadłużenia będzie większe,
93
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
oprocentowanie – stopa procentowa jest wprost proporcjonalna do poziomu ry-b. zyka finansowego, a więc także w stosunku do ryzyka wypłacalności. Jest to swego rodzaju paradoks, bo im większe problemy przeżywa dany kraj, z tym gorszymi warunkami obsługi spotyka się,kurs walutowy – kurs walutowy także jest wprost proporcjonalny do poziomu c. ryzyka przypisywanemu przez rynek finansowy danemu krajowi. Kryzys walu-towy przejawiający się w gwałtownych zmianach kursów w dużym stopniu po-draża w walucie krajowej, tym samym powiększając wydatki z budżetu państwa na obsługę długu zagranicznego,wszystkie powyższe czynniki wpływają w sposób bezpośredni z jednej strony d. na koszty obsługi długu, a z drugiej na możliwości spłaty zadłużenia,końcowym efektem tych zależności jest określenie wysokości marży w CDS, e. a zatem na zewnętrzne ujawnianie się ryzyka spłaty zadłużenia.
Czynniki kształtujące saldo budżetu państwa. Składają się na następujące czyn-2. niki częściowe:
konkurencyjność gospodarki – konkurencyjność jest zewnętrznym czynnikiem a. przesądzających o wysokości dochodów budżetu państwa. Konkurencyjność bowiem polega na możliwości narzucania własnych preferencji w kontaktach handlowych z partnerami,koniunktura gospodarcza jest czynnikiem wewnętrznym przesądzającym o sta-b. nie budżetu państwa,presja społeczna jest czynnikiem decydującym o swobodzie kształtowaniu struktu-c. ry wydatków budżetowych. Można przyjąć, że im niższy poziom rozwoju gospo-darczego i im bardziej nierównomierny jest podział dochodów między różne grupy i warstwy społeczne, tym sztywność wydatków budżetowych jest większa8,efektem końcowym powyższych czynników jest kształtowanie się wydatków d. na cele konsumpcyjne. Jest to jeden z czynników rozstrzygających o stanie ko-niunktury wewnętrznej.
Ostatnim elementem modelu jest czynnik związany z zachowaniem płynności fi-3. nansowej państwa. Z jednej strony są to czynniki przesądzające o swobodzie w podejmowaniu decyzji makroekonomicznych, a z drugiej usztywniające struk-turę wydatków. Do czynników tych należą:
organizacja społeczeństwa – chodzi o możliwość artykułowaniu preferencji a. społecznych, następnie przetwarzanych w konkretne decyzje. Czynnik ten prze-sądza na ile podejmowane decyzje realizowane są na ścieżce określonej przepi-
8 Przez sztywne wydatki budżetowe rozumiemy wydatki wynikające z przyjętych rozwiązań prawnych.
94
Andrzej Szopa
sami prawa, a na ile na drodze pozaprawnej, za pomocą różnych mechanizmów wymuszeń,rezerwy walutowe pozwalają stabilizować zmiany kursu walutowego i tym sa-b. mym wpływać z jednej strony na poziom kursu walutowego, a z drugiej na koszt obsługi zadłużenia, bilans płatniczy –czynnik będący wypadkową oddziaływania bardzo wielu c. czynników wyznacza tempo narastania rezerw walutowych,płynność finansowa decyduje o konieczności zaciągania zobowiązań wobec d. banków i innych podmiotów gospodarczych. Na ogół wiąże się to z podniesie-niem kosztów finansowania długu.
Bibliografia
Literatura:
Arce O., Mayordomo S., Pena J.I., Credit – risk valuation in the sovereign CDS and bond mar-kets: Evidence from the euro area crisis, „Journal of International Money and Finance” 2013 vol. 35.
Badaoui S., Cathcart L., El-Jahel L., Do sovereign credit default swaps represent a clean measure of sovereign default risk. A factor model approach, „Journal of Banking and Finance” 2013, No. 37.
Caceres C, D. Unsal, Sovereign Spreads and Contagion Risks and Asia, JEAEA 2013, vol. 27, No 3.
Das U.S., Oliva M.A.A., Tsuda T., Sovereign Risk: A Macro-Financial Prerspective, Poloicy Re-search Institute, Ministry of Finance, „Japan Public Policy Review” 2012, Vol. 8, No. 3, August 2012.
Definition and Measurement of Sovereign Risk Need to be Broadened, IMF Rountable Concludes, March 18, 2011.
Euffinger S., Rating Agencies : Role and influence of Their Sovereign Credit Risk Assessment in the Eurozone, JCMS 2012, vol.50, No. 6.
Komarkova Z., Lesanovska J., Komarek L., Analysis of Sovereign Risk Market Indicators: The Case of the Czech Republic, „Czech Journal of Economics and Finance” 2013, No. 1.
Koncepcja „czarnych łabędzi” a zarządzanie ryzykiem finansowym, [w:] J. Biliński, P. Nogal-Meger (red.), Zarządzanie w przedsiębiorstwie i regionie – nowe wyzwania, Wydział Za-rządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2015.
Matuszewicz M., Strefa euro a globalny kryzys finansowy XXI wieku, „StudiaBAS” 2012, nr 3 (31).
Mroczek K., Więcek A., Kryzys gospodarczy w Grecji i Hiszpanii i jego skutki w ujęciu sektoro-wym, „Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny” 2013 , nr 1 1/2013.
95
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
Szopa A., Ryzyko finansowe a finansjalizacja, Finansjalizacja – wpływ na gospodarkę i społe-czeństwo, WSIZ, Rzeszów 4–5 grudnia 2015.
Szopa A., Czynniki kształtujące ryzyko kraju (sovereign risk); Gospodarka europejska w punkcie zwrotnym – poszukiwanie nowego paradygamtu rozwoju społeczno-gospodarczego, Uni-wersytet Ekonomiczny w Krakowie, Uniwersytet Ekonomiczny w Bratysławie, 21–22 października 2015.
Święcicki I. , Wewnętrzne nierównowagi i reformy gospodarcze w UE. Wnioski z przemian w pań-stwach członkowskich, DemosEuropa, listopad 2012.
Thlon M., Rozwój sektora kredytów subprime – druga odsłona American Dream, Rzeczpospolita, 23 października 2008
Źródła
Programy pomocowe dla Grecji, Irlandii i Portugalii – stan na sierpień 2011r., NBP, Warszawa 2012.
Aneks statystyczny:
Tabela 2. Mierniki ryzyka kraju (2 kwartał 2013r.)
LP PaństwoDług publiczny do PKB (%)
Deficyt budżetowy do PKB (%) CPD(%) CD (bp) Rating
1 Grecja 169,1 -9,4 44,52 862,07 B-2 Włochy 133,3 -3,9 21,32 263,41 BBB3 Portugalia 131,3 -4,4 35,40 485,13 BB4 Irlandia 125,7 -13,4 12,18 142,74 BBB+5 Cypr 98,3 -6,3 59,36 1026,78 B-6 Hiszpania 92,3 -9,4 18,44 224,18 BBB-7 Belgia 105,0 -3,7 5,40 61,05 AA8 Francja 93,5 -5,2 6,05 68,61 AA9 Wielka Brytania 89,6 -7,8 2,96 33,39 AAA10 Węgry 81,6 4,3 18,14 277,13 BB11 Niemcy 79,8 -0,8 2,15 24,00 AAA12 Malta 76,1 -2,7 BBB+13 Austria 75,1 -2,5 2,68 30,04 AA+14 Holandia 73,9 -4,5 4,42 49,99 AA+15 Słowenia 62,6 -6,4 22,85 358,10 A-16 Chorwacja 59,5 -4,1 22,44 348,10 BB+17 Polska 58,3 -5,0 6,22 88,62 A18 Słowacja 58,0 -4,9 5,99 85,16 A19 Finlandia 57,2 -0,6 1,97 22,05 AAA20 Czechy 46,5 -3,3 4,40 62,40 AA21 Dania 45,8 -1,8 2,11 23,51 AAA
96
Andrzej Szopa
22 Szwecja 40,9 0,4 1,55 17,35 AAA23 Litwa 40,4 -5,5 8,44 121,52 BBB24 Łotwa 38,7 -3,4 8,52 122,71 BBB+25 Rumunia 38,6 -5,5 13,27 195,07 BB+26 Luksemburg 23,1 -0,3 AAA27 Bułgaria 18,0 -2,0 8,31 119,75 BBB28 Estonia 9,8 1,1 4,66 66,20 AA=
Źródło: S&P Capital IQ, Global Sovereign Debt Credit Risk Report, MC Graw Hill Financial.
CPD – cumulative probability of default – skumulowane prawdopodobieństwo bankruc-twa. W przypadku państwa chodzi o prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń kredytowych.
CDS – credit default swap – swap kredytowy, w którym jeden strumień płatności wyra-żany w tzw. punktach bazowych odzwierciedla ryzyko wystąpienia zdarzeń kre-dytowych.
Rating – oceny zdolności kredytowej przyznawane przez tzw. agencje ratingowe. Obo-wiązuje tu następująca zasada:
Rating grupy A – brak wpływu koniunktury gospodarczej na zdolność kraju do wywią-zywania się z zobowiązań,
Rating grupy B – zdolności do regulowania zobowiązań państwa uzależnione są od sta-nu koniunktury,
Rating grupy C – problemy z wywiązywaniem się z zobowiązań bez względu na stan ko-niunktury,
Rating grupy D – kraj przestał wywiązywać się z zobowiązań.
97
Michał Thlon, PhD
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export potential in the post-crisis period 2011–2013
AbstractThe main objective of the chapter is to analyse the international activity of enterprises operating in Poland between 2011 and 2013. In this context, the analysis also covers available export support tools and prospective developments of the assistance system called for by the entrepreneurs. The analysed period covers the years directly after the financial crisis, which resulted in limiting eco-nomic activity and, consequently, slowed down the growth of the basic macro-economic indicators. The employed research methods included secondary data analysis, statistical data analysis (based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration, Eurostat and Central Sta-tistical Office), as well as qualitative research in the form of in-depth interviews (IDIs) focused on evaluating the export support system. The chapter is divided into four parts. The first one presents an overview of theoretical models of expansion into foreign markets. Secondly, the export potential of Polish enterprises is analysed in a regional view. The third part contains a description of available export support tools. Finally, the last part offers an evaluation of the export support system based on the opinions of enterprises. Conclusions are presented in a summary at the end of the chapter.
Keywordsenterprises, internationalisation, export, export support tools
AbstraktGłównym celem rozdziału jest analiza aktywności międzynarodowej firm działających w Polsce w latach 2011-2013. W tym kontekście przeanalizowano również dostępne narzędzia wsparcia eks-portu oraz postulowane przez przedsiębiorców perspektywy rozwoju systemu pomocowego. Okres analizy obejmuje lata bezpośrednio po kryzysie finansowym, którego efektem było ograniczenie aktywności gospodarczej skutkujące spowolnieniem tempa wzrostu podstawowych czynników ma-kroekonomicznych. W ramach przeprowadzonych analiz wykorzystano analizę danych zastanych, analizę danych statystycznych – uwzględniono dane pochodzące z Centrum Analitycznego Admini-stracji Celnej, Eurostatu, GUS, a także badania jakościowe w postaci wywiadów pogłębionych typu IDI w zakresie oceny systemu wsparcia eksportu. Rozdział został podzielony na cztery części. W pierwszej dokonano przeglądu teoretycznych modeli ekspansji przedsiębiorstwa na rynki zagra-niczne. W dalszej kolejności przeprowadzono analizę potencjału eksportowego polskich firm w uję-ciu regionalnym. Część trzecia zawiera charakterystykę dostępnych narzędzi wsparcia eksportu. Ostatnia część poświęcona została ocenie systemu wsparcia eksportu dokonanej w oparciu o opinie przedsiębiorców. Wnioski zawarto w kończącym rozdział podsumowaniu.
Słowa kluczoweprzedsiębiorstwa, internacjonalizacja, eksport, narzędzia wsparcia eksportu
98
Michał Thlon
Introduction
Between 2008 and 2009, Poland’s economic situation deteriorated as a result of the global financial crisis. Economic activity was low, which slowed down the growth of GDP and other macro-economic indicators, including the export activities of enterprises.1 One of the channels through which global recession influenced the economic situation of Cen-tral and Eastern European countries such as Poland was international trade. In this case, recession experienced by principal business partners manifested itself in lower foreign demand, which in turn brought about a significant drop in export dynamics2 (see Fig-ure 1). This is quite an important channel for CEE countries on account of two factors. First of all, these are relatively open economies, which is reflected, among other areas, in the large share of exports in GDP ( the average share in 2008 amounted to over 60%). Consequently, economic growth in these countries is strongly correlated with the eco-nomic situation on the main markets. The second, equally important factor, is the export structure, which is visibly dominated by crisis-stricken EU15 countries. This also ex-erted a marked impact on the industrial sector, the most export-oriented element of the economy: at the turn of 2008/2009, it recorded significant losses in output sold and add-ed value (from 7.1% in Q2 2008 to – 5.1% in Q2 2009).3 In 2010, the economy managed to overcome the negative tendencies of the previous years. Economic activity was on the rise, as was the pace of economic growth. In 2011, the pace of economic growth in-creased. GDP rose by 4.3% as opposed to 3.9% in the previous year. In 2011, the struc-ture of factors influencing the pace of GDP growth changed in comparison to the year before. In 2010, the only decisive factor was domestic demand, with a negative contribu-tion of net exports. The increase in domestic demand was driven by consumption (main-ly individual) and increases in inventories. In 2011, the contribution of individual ele-ments towards GDP growth was much more balanced. A positive impact of national demand (including consumption, investment outlays and increase in inventories) and contribution of net exports were both recorded.
1 The mechanism of crisis has been described in the following publications: M. Konopczak, R. Sie-radzki, M. Wiernicki, “Global financial markets crisis – impact on the Polish financial market and implica-tions for the real sector of the economy,” Bank i Kredyt – Bank & Credit, vol. 41 no. 6 (2010), pp. 45–70; M. Thlon, “Rynek kredytów hipotecznych w USA w kontekście kryzysu na rynkach finansowych,” in Z. Zieliński, ed., Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych. Innowacje i implikacje interdyscy-plinarne, Kielce: WSH, 2011, pp. 127–37.
2 In the case of Poland, the decline in exports caused by recession – owing to a significant parallel decline in imports related, inter alia, to a slump in the domestic economy and previous depreciation of the zloty – influenced the positive contribution of net exports to GDP growth.
3 NBP, Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego, Warsaw 2009, p. 16.
99
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Figure 1. Polish exports in 2007-2013 [PLN Mill.].
Source: own analysis based on data obtained from the Central Statistical Office
The main objective of the paper is to analyse the international activity of enter-prises operating in Poland between 2011 and 2013 – in the period directly after the finan-cial crisis. In this context, the analysis also covers available export support tools and perspectives of developing the assistance system called for by the entrepreneurs. The present research relies on such tools and sources as secondary data analysis, statistical data analysis (based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Adminis-tration, Eurostat and Central Statistical Office), as well as qualitative research in the form of in-depth interviews (IDIs) concerning the evaluation of the export support system. The article is divided into four parts. The first one presents an overview of theoretical models of the expansion of enterprises into foreign markets. Secondly, the export poten-tial of Polish enterprises is analysed in the regional perspective. The third part contains a description of available export support tools. Finally, the last part offers an evaluation of the export support system based on the opinions of entrepreneurs.
Internationalisation of enterprise operations1.
Source literature contains various approaches to the types of expansion into foreign mar-kets that are available to enterprises. Among the various theories explaining the forms of internationalisation, a prominent place is occupied by gradual internationalisation
100
Michał Thlon
concepts.4 The theoretical framework of the (Uppsala) model was developed based on an analysis of four companies that conducted business activity in Sweden. Research showed that these enterprises initially focused on the domestic market, and only later decided to engage in foreign expansion. This theory sees internationalisation as a slow and gradual process, which depends on the level of knowledge available to the company. Therefore, enterprises initially decide to export to neighbouring foreign markets, similar in terms of culture, economy and politics, and only after some time – as their knowledge and experience grow – do they penetrate more distant markets. The Uppsala model lists four forms of internationalisation: occasional export, export through independent repre-sentatives, establishing a sales subsidiary abroad, establishing production abroad. They are described in more detail in Table 1.
Table 1. Forms of internationalisation in the Uppsala modelForms of internationalisation DescriptionOccasional export No commitment of resources to the given foreign market and no sources
of information about this market.Export via independent repre-sentatives
Requires a certain commitment of resources and enables regular access to information on foreign markets.
Establishing a sales subsidiary abroad
Experience is gained directly on the foreign market. The enterprise cre-ates its own information channel used for the controlled flow of infor-mation to the company’s domestic HQ.
Establishing production abroad The highest level of internationalisation, entails an even larger commit-ment of resources.
Source: own analysis based on J. Johanson, F. Wiedersheim-Paul, “The Internationalization…,” op. cit., p. 305.
The Uppsala model explains the internationalisation process as the product of two phenomena: increase in market involvement, understood as going through subsequent forms of internationalisation, and increase in geographical diversity, i.e. expanding into subsequent markets.5 Owing to changes taking place in the economy, the model’s au-thors have since revised its initial theoretical framework.6 According to the modified concept, the contemporary business environment is seen as a network of relationships, rather than – as it was in the past – as a neoclassical market comprising independent sup-pliers and customers. The mechanisms of moving to subsequent forms of internationali-sation are largely overlapping with the classical approach, but the model is supplement-ed with elements related to building trust and generating knowledge as a result of mutual interactions within the network.
4 J. Johanson, F. Wiedersheim-Paul, “The internationalization of the firm: four Swedish cases,” Jour-nal of Management Studies, vol. 12(3) no. 10(1975), pp. 305–22.
5 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstw, Warsaw: PWF, 2004, p. 21.6 J. Johanson, J.-E. Vahlne, “The Uppsala internationalization process model revisited: From liability
of foreignness to liability of outsidership,” Journal of International Business Studies, vol. 40 (2009).
101
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Another model of internationalisation was put forward by E. Dülfer. His proposed criterion is the business entity’s institutional presence abroad. This approach lists differ-ent forms of internationalisation, which are classified into two groups:7
forms that do not require the enterprise to be institutionally present on foreign 1. markets, including: export, import, barter trade, sale of licenses, franchising and leasing, etc.;forms that require the enterprise to be institutionally present abroad, including: 2. management contracts, building a “turnkey” company, establishing a business/as-sembly/production branch.According to this theory, the process of a company’s involvement on foreign mar-
kets does not have to be gradual and stage-based. The main aspects that determine the form of enterprise internationalisation are:
current market standing, •level of resources at the enterprise’s disposal. •adopted development strategy. •
Source literature indicates8 that Polish enterprises predominantly enter foreign markets through international trade in the form of indirect or direct export of goods and services. Consequently, further analysis is limited to the export potential of Polish enter-prises and export support tools available over the analysed period.
Export potential of Polish enterprises in the post-crisis period 2. broken down by region
In 2013, the exports of Polish companies9 exceeded PLN 640 billion – a difference of PLN 88 billion (almost 16%) compared to in 2011. When broken down by region, the dominant province is Masovia. To some extent, this results from the fact that many com-panies have their registered offices in Warsaw, and this is where they record all their commercial transactions related to the export of goods, when in actual fact such goods may be dispatched from warehouses or production facilities located in other provinces. Detailed figures are presented in Table 2.
7 E. Dülfer, B. Jöstingmeier Internationales Management in unterschiedlichen Kulturbereichen, Mu-nich, Vienna: O.Oldenbourg Verlag, 1992.
8 J. Wysocki, “Analiza źródeł przewagi konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw na rynkach Unii Europejskiej,” in Z. Pierścionek, S. Jurek-Stepień, academic eds, Czynniki sukcesu polskich przedsiębiorstw na rynkach Unii Europejskiej, Warsaw: Warsaw School of Economics, 2006.
9 “Polish” meaning companies whose business operations are based in the Republic of Poland.
102
Michał Thlon
Table 2. Exports of Polish enterprises in the 2011–2013 period [PLN Mill.]
Province2011 2012 2013PLN Share % PLN Share % PLN Share %
Lower Silesia 65 398.51 11.84% 69 625.61 11.66% 68 912.56 10.76%Kuyavsko-Pomerania 17 148.32 3.10% 18 692.63 3.13% 19 311.61 3.01%Lublin 8 717.51 1.58% 9 688.94 1.62% 10 156.25 1.59%Lubuskie 15 912.01 2.88% 15 743.34 2.64% 16 810.01 2.62%Łódź 17 975.45 3.25% 20 169.15 3.38% 22 048.99 3.44%Lesser Poland 27 691.56 5.01% 29 944.36 5.02% 31 458.67 4.91%Masovia 83 605.59 15.13% 93 414.77 15.65% 100 349.24 15.66%Opole 8 578.38 1.55% 9 134.61 1.53% 9 751.49 1.52%Subcarpathia 16 252.64 2.94% 17 065.93 2.86% 20 555.74 3.21%Podlachia 5 524.78 1.00% 6 828.55 1.14% 7 694.59 1.20%Pomerania 36 330.19 6.58% 41 664.46 6.98% 46 536.51 7.26%Silesia 88 026.77 15.93% 85 651.29 14.35% 88 992.44 13.89%Świętokrzyskie 5 916.07 1.07% 6 846.33 1.15% 7 276.77 1.14%Warmia-Masuria 9 860.66 1.78% 10 883.41 1.82% 11 697.67 1.83%Greater Poland 56 842.19 10.29% 61 589.33 10.32% 68 250.70 10.65%West Pomerania 16 244.98 2.94% 16 317.57 2.73% 18 488.18 2.89%Unspecified 72 414.53 13.11% 83 672.88 14.02% 92 400.40 14.42%Poland 552 440.12 100.00% 596 933.14 100.00% 640 691.80 100.00%
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration.
The dynamics of export changes is presented in qualitative terms and using the annual average change indicator expressed in %. The analysed period was 2010–13, and the results are presented in Table 3.
In view of the balance of trade, it should be stressed that the country’s trade deficit significantly decreased in the analysed period: at the end of 2013, it amounted to less than PLN 5.5 billion, compared to over PLN 61.7 billion in 2011. In the regional scale, the best situation in this respect was recorded in Silesia and Lower Silesia, which gener-ated a surplus of PLN 27.4 and 17.3 billion respectively. Detailed figures are presented in Table 4.
103
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Table 3. Annual average changes in the export value in 2011–2013 compared to other provinces
Province Annual aver-age export performance
Lower Silesia 106.52%Kuyavsko-Pomerania 105.51%Lublin 113.88%Lubuskie 105.99%Łódź 114.95%Lesser Poland 111.69%Masovia 111.96%Opole 109.35%Subcarpathia 116.00%Podlachia 119.95%Pomerania 118.30%Silesia 105.82%Świętokrzyskie 113.18%Warmia-Masuria 113.59%Greater Poland 112.68%West Pomerania 111.59%Unspecified 110.97%Poland 110.65%
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration.
Table 4. Balance of trade recorded by Polish enterprises in 2011–2013, broken down by region, in [PLN Mill.]Province 2011 2012 2013Lower Silesia 16 692.20 17 327.28 17 335.64Kuyavsko-Pomerania -1 068.70 1 194.31 4 036.67Lublin 1 996.60 2 806.87 3 421.07Lubuskie 5 263.63 6 971.26 6 445.43Łódź -7 310.62 -6 368.25 -5 571.86Lesser Poland -4 199.55 -2 196.91 -1 801.09Masovia -102 043.77 -99 590.50 -92 064.69Opole -382.39 452.04 985.44Subcarpathia 4 438.25 3 573.14 6 579.98Podlachia -397.69 1 109.07 1 834.08Pomerania -14 255.58 -15 781.68 -10 605.86Silesia 26 670.99 26 125.86 27 376.01Świętokrzyskie 2 231.46 3 000.81 3 107.96
104
Michał Thlon
Warmia-Masuria 2 844.13 3 885.66 4 312.47Greater Poland -1 768.21 2 213.97 6 523.89West Pomerania 3 368.94 3 564.04 4 880.46Unspecified 6 258.94 9 963.78 17 738.69Poland -61 661.39 -41 749.26 -5 465.70
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration.
The exports value may be presented with reference to the number of inhabitants of the given area. In this case, the annual exports values recorded in individual provinces between 2011 and 2013 were divided by their population in the given year. From this perspective, Masovia remains in the first place, but Pomerania came second, with a con-siderable advantage over subsequent regions. Detailed figures are provided in Table 5.
Table 5. Exports value per capita [PLN]Province 2011 2012 2013Lower Silesia 16 699.82 17 945.03 17 724.05Kuyavsko-Pomerania 8 681.51 8 346.82 7 299.63Lublin 3 094.55 3 177.83 3 123.70Lubuskie 10 407.36 8 572.20 10 146.73Łódź 9 979.97 10 511.31 10 990.78Lesser Poland 9 528.85 9 582.75 9 897.03Masovia 35 123.59 36 404.00 36 189.53Opole 8 837.49 8 594.88 8 727.51Subcarpathia 5 550.09 6 334.79 6 563.57Podlachia 4 931.36 4 771.44 4 904.34Pomerania 22 152.73 25 084.88 24 889.84Silesia 13 262.22 12 895.82 13 396.49Świętokrzyskie 2 882.84 3 018.48 3 287.08Warmia-Masuria 4 830.34 4 823.72 5 104.10Greater Poland 16 961.60 17 149.63 17 804.02West Pomerania 7 474.17 7 408.79 7 916.71Poland 14 218.16 14 661.95 14 845.72
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration and the Central Statistical Office.
105
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Tabl
e 6.
The
mos
t im
port
ant e
xpor
t des
tinat
ions
bro
ken
dow
n by
pro
vinc
es [2
013,
PL
N M
ill.]
Prov
ince
Germany
United King-dom
Czech Repub-lic
France
Russia
Italy
The Nether-lands
Ukraine
Sweden
Slovakia
Hungary
USA
Spain
Belgium
Norway
Low
er S
ilesi
a23
620
.16
018.
56
750.
24
323.
51
527.
12
468.
11
312.
682
9.6
1 08
0.5
1 46
3.5
2 47
3.2
994.
41
836.
21
618.
637
5.0
Kuy
avsk
o-Po
-m
eran
ia6
391.
993
7.9
979.
084
3.2
1 11
3.3
507.
982
6.5
549.
776
7.8
323.
733
5.3
140.
724
9.5
398.
842
8.6
Lubl
in2
062.
571
0.6
424.
953
1.6
413.
161
4.5
468.
777
8.9
120.
945
0.4
172.
317
6.9
121.
635
8.4
47.0
Lubu
skie
8 71
7.3
766.
036
8.1
718.
130
2.0
412.
350
2.5
945.
622
2.1
226.
923
7.8
216.
523
2.5
541.
364
.4
Łódź
4 12
4.6
2 29
4.7
1 39
9.8
1 13
3.0
1 19
7.8
1 31
9.3
923.
11
065.
554
5.8
746.
576
9.0
340.
757
0.2
340.
115
3.4
Less
er P
olan
d7
647.
51
660.
82
594.
82
332.
888
4.3
1 38
9.1
1 09
6.5
955.
764
5.7
2 14
8.6
769.
161
3.3
495.
269
2.7
268.
3
Mas
ovia
19 5
80.1
6 02
5.7
5 67
1.8
5 50
1.9
6 94
5.2
4 38
6.8
4 95
8.7
4 36
7.8
2 22
0.3
2 15
6.6
2 34
5.2
1 55
0.8
2 32
5.0
1 87
2.3
590.
8
Opo
le3
740.
427
2.3
1 05
6.1
187.
815
8.8
277.
219
8.0
292.
116
1.8
410.
428
3.4
26.2
135.
936
7.7
140.
0
Subc
arpa
thia
4 78
0.1
1 06
0.1
659.
291
1.5
834.
748
0.5
304.
41
198.
226
0.1
607.
141
3.3
3 89
2.5
510.
044
6.3
81.1
Podl
achi
a1
755.
741
6.1
259.
525
4.6
851.
119
8.6
421.
816
0.8
157.
020
4.1
142.
489
.746
.291
.615
8.4
Pom
eran
ia7
189.
72
384.
81
072.
21
455.
61
984.
147
1.8
3 02
0.7
522.
12
147.
137
9.8
838.
32
791.
21
119.
784
7.3
6 51
9.0
Sile
sia
21 4
05.6
6 48
3.9
8 98
0.8
4 67
4.1
3 10
2.1
8 51
5.1
1 50
8.1
1 38
1.7
1 15
0.9
3 85
7.8
2 41
6.1
1 03
3.8
2 67
5.9
2 12
9.5
561.
3
Św
ięto
krzy
-sk
ie1
439.
053
0.4
498.
721
7.7
376.
725
9.8
534.
836
0.5
196.
535
5.9
179.
965
.210
1.4
102.
214
5.4
War
mia
-Ma-
suria
2 72
4.8
545.
524
6.8
1 46
6.4
724.
571
5.2
558.
910
9.4
270.
522
0.1
367.
325
1.0
333.
122
6.6
91.5
Gre
ater
Pol
and
21 6
26.1
3 80
8.9
2 07
1.5
5 14
5.7
2 63
5.4
2 40
2.2
3 86
0.3
1 27
6.9
2 74
8.5
987.
81
143.
51
276.
21
620.
51
583.
282
8.9
Wes
t Po
mer
a-ni
a5
309.
91
073.
730
5.2
795.
739
6.5
389.
545
5.0
202.
71
220.
812
0.8
129.
770
9.2
197.
641
1.7
1 55
8.4
Uns
peci
fied
17 8
78.5
6 82
4.8
5 99
5.4
5 46
3.2
10 6
22.6
2 87
7.9
4 37
1.9
3 02
2.6
3 45
1.7
2 00
9.0
3 28
9.1
1 07
0.9
1 77
0.1
2 09
1.1
853.
4
Tota
l15
9 99
3.5
41 8
14.7
39 3
33.9
35 9
56.4
34 0
69.3
27 6
85.7
25 3
22.6
18 0
19.8
17 3
67.9
16 6
69.1
16 3
05.0
15 2
39.2
14 3
40.6
14 1
19.5
12 8
65.0
Sour
ce: o
wn
anal
ysis
bas
ed o
n da
ta o
btai
ned
from
the A
naly
tical
Cen
tre o
f Cus
tom
s Adm
inis
tratio
n.
106
Michał Thlon
It is worth noting that the geographical structure of exports represents an important element of export potential. The dominant partner of enterprises conducting their business in Poland is Germany, with the United Kingdom, Czech Republic and France further down the list. In the regional view, there is a strong correlation between the geographic location of individual provinces and the destination of exports. In 2013, the Greater Poland province exported goods valued at PLN 21.63 billion to Germany, falling second behind Lower Si-lesia, which recorded a figure of PLN 23.62 billion. The second most important export desti-nation was France (PLN 5.15 billion), then the Netherlands (PLN 3.86 billion) and the Unit-ed Kingdom (PLN 3.81 billion). Between 2011 and 2014, the structure of export markets remained stable. There were no changes to the top four most important export destinations.
Instruments supporting the international activity 3. of enterprises in 2011–2014
Active participation in international trade presents both opportunities and challenges to enterprises. First of all, export activities enable them to enter new markets and in-crease the volume of production, which in turn lowers unit product cost. Secondly, thanks to international trade, companies are able to lower the risk related to market fluctuations, including seasonal ones, especially in comparison to manufacturers who sell their goods only domestically. Thirdly, being present on the international market allows enterprises to gain more insight into the behaviour of their foreign competitors and their offer as well as to better adapt their own proposals to buyers’ expectations. Another undeniable ben-efit is extending the network of contacts, establishing new trade relationships and in-creasing the company’s prestige.
These reasons drive entrepreneurs to face new challenges and overcome subse-quent barriers in order to participate in international trade. What is crucial here – in par-ticular for SMEs, which often lack sales experience outside their domestic market and have relatively low capital for export activities – are various instruments supporting the international activities of enterprises. Another important fact that cannot be overlooked is the particularly high level of risk associated with export activities.10 One of the meth-ods of minimising its negative effects for enterprises is taking out trade credit insurance, insurance against political risks, international goods in transit insurance or other special-ist products. On the other hand, the various risk-control restrictions provided for in the
10 G. Strupczewski, “Corporate Non-life Insurance Claims: Empirical Evidence from the Polish Mar-ket,” in O. Deev, V. Kajurová and J. Krajíček, eds, European Financial Systems 2014, Proceedings of the 11th International Scientific Conference, 12–13 June 2014, Lednice, Czech Republic, Brno: Masaryk Uni-versity, pp. 596–604.
107
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
terms and conditions of such insurance products may cause entrepreneurs to substitute insurance cover for risk retention.11
The analysis of support instruments available throughout the analysed period was divided into:
direct instruments, such as tools that offer financial support for the organisation •of various industry-specific promotional activities (exhibitions, trainings, work-shops, etc.), obtaining certificates and authorisations required on foreign mar-kets, holding conferences and seminars.indirect instruments, such as websites and web portals, business environment in- •stitutions and intermediaries engaged in communication and consultancy activi-ties, who provide services in the scope of organising cooperation exchange forums, trade fairs, trade missions, and who manage a number of promotional projects, such as Enterprise Europe Network hubs, Trade and Investment Promotion Sec-tions at Embassies and Consulates of the Republic of Poland, bilateral chambers, industry-specific chambers, chambers of trade and industry, the Polish Chamber of Commerce (PCC) Promotion Centre, Investor and Exporter Service Centres.
The list includes instruments whose fundamental objective is to support the international activities of enterprises. Consequently, instruments that may indi-rectly support internationalisation (but do not have to) – such as innovation vouchers, technology credit, implementation of electronic business of the B2B type, support for business environment institutions – have been omitted here.
Instruments directly supporting internationalisation3.1.
Government Programme for Exports SupportUnder the Government Programme for Exports Support, Bank Gospodarstwa Krajowe-go (BGK) grants loans financing export contracts for the purchase of Polish goods and services to foreign importers (directly or through the importer’s bank). Disbursements are made directly to domestic exporters, while foreign buyers repay the loans following the delivery of goods/services.12 In the case of instruments that require the buyer’s bank to participate, the condition for granting the loan by BGK is the availability of limits for financing transactions with the given bank. On the other hand, loans directly financing buyers may be granted following an individual assessment of the transaction and bor-rower (performed each time). BGK insures loans granted under the Government Exports
11 G. Strupczewski, M. Thlon, “Retencja ryzyka a ubezpieczenie: analiza zachowań polskich przedsię-biorstw,” Ekonomista, no. 6(2015), pp. 804–24.
12 http://www.bgk.com.pl.
108
Michał Thlon
Support Programme in the Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych (Export Credit Insurance Corporation, further: KUKE), completing all the required formalities.
The Government Programme for Exports Support entails the following measures for financing Polish export:
Medium – and long-term financing (loan duration exceeding 2 years):1. loan for the buyer (importer) granted through the buyer’s bank – financing the •purchase of Polish goods and investment services, granted based on export con-tracts concluded by Polish exporters with importers from 190 countries;direct loan for the buyer (importer) – financing the purchase of Polish goods •and investment services, granted based on export contracts concluded by Polish exporters; under this instrument, the importer of Polish goods or services acts as the direct borrower, with insurance of claims arising out of the loan by KUKE S.A. being the basic loan collateral.
Short-term financing (loan duration up to 2 years):2. letter of credit with post-financing, which represents a short-term loan granted •by BGK to the bank that opens the letter of credit for the Polish exporter; dis-bursements are made to the Polish exporter (beneficiary of the letter of credit) as payment for documents presented under the letter of credit; insurance cover issued by KUKE S.A. acts as the collateral;discounting receivables from documentary letters of credit, which is a form •of financing the letter of credit’s beneficiary (exporter): the exporter is paid for documents filed under the (confirmed or unconfirmed) letter of credit prior to the payment date stated therein, having deduced discount interest; insurance cover issued by KUKE S.A. acts as the collateral; the discount only applies to letters of credit with deferred payment.13
Passport to ExportOne of the major export support programmes in the analysed period in terms of allocated budget was Measure 6.1 Passport to Export under the “Innovative Economy” Opera-tional Programme. Under the programme, entrepreneurs could obtain financial support for two subsequent types of projects:
First of all, entrepreneurs may apply for a grant to finance consultancy services •aimed at preparing an export development plan on selected markets.In the second stage, entrepreneurs may apply for a grant to implement the said •plan. To this end, they may avail themselves of a number of assistance instru-
13 Government Programme for Exports Support. Information for Exporters, (online), available at: <http://www.finanse.mf.gov.pl/wspieranie-eksportu/kredyty-eksportowe> (accessed: 12 December 2015)
109
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
ments, both in the scope of consultancy and co-financing of participation in for-eign trade fairs or missions.
In the first stage, enterprises could obtain up to PLN 10,000 (80% of co-financing) for the purchase of external consultancy services in the scope of preparing an export develop-ment plan. The maximum grant amount in the second stage (implementation of the plan) equalled 75% and could not exceed PLN 400,000. The total budget for this measure amount-ed to EUR 93,966,861.00. As at the end of December 2013, 3,686 co-financing contracts had been signed in both stages, for projects whose total value amounted to PLN 477.9 million, with EU co-funding at PLN 208.9 million. The average project value is PLN 129,600.14
Industry-specific promotional projects concerning exportIn the analysed period, enterprises conducting their business operations in the Republic of Poland and who constituted a group of at least 4 enterprises in the same or related industries or product groups could apply to the Ministry of Economy for financial assist-ance of up to PLN 100,000 (a maximum of PLN 8,000 per enerprise), which could be used for the following purposes: 15 transport, insurance, customs clearance and freight forwarding of showpieces; renting of exhibition space or rooms; furnishing of exhibition space, assembly, design; preparation and printing of invitations, information and adver-tising materials; transport and accommodation expenses for one representative of the enterprise taking part in the project; foreign market research.
This instrument is aimed at supporting projects implemented in the course of one calendar year and encompassing at least two forms of promotional activities, such as shows, tastings, exhibitions, presentations, showcases, industry meetings, press confer-ences, trainings, seminars and workshops.
Assistance with export certificatesEnterprises from the SME sector conducting commercial activity in the Republic of Poland could apply for financial assistance from the Ministry of Economy to obtain product certifi-cation, or to renew product certificates and authorisations required in the sale of goods on foreign markets, excluding certificates and authorisations of compliance with single Eu-ropean market norms and others required in the sale of goods in the Republic of Poland. The annual limit of support could not exceed PLN 50,000 per enterprise. The obtained funds could be used to finance consultancy services; compiling and translating technical docu-
14 Based on data from the EU Subsidies Map, (online), available at: <http://www.mapadotacji.gov.pl> [last updated at the end of December 2013].
15 https://www.trade.gov.pl/pl/niezbednik-eksportera/finansowanie/De-Minimis/148201,Realizacja-bran%C5%BCowych-projekt%C3%B3w-promocyjnych-dotycz%C4%85cych-eksportu.html.
110
Michał Thlon
mentation; transport and insurance of product samples and technical documentation sent to certification tests; audit; certification test; issuance and release of a product certificate.
Publications promoting exportA separate form of support consisted in grants to issue publications such as catalogues, information brochures (industry-specific or regional), etc. that promote export activity or sale on the single European market. The co-financing option was not available for publishing advertising materials of individual entrepreneurs and was limited to 50% of net eligible costs (e.g. purchase of paper, typesetting, printing, formatting and image setting, pressing CDs, binding, translations).
Instruments indirectly supporting internationalisation3.2.
Websites and web portalsTable 13 contains a description of the most important web portals that support the export operations of Polish enterprises.
Table 13. Description of web portals and websites supporting export operationsName DescriptionWebsite of Trade and Invest-ment Promotion Sections of Embassies and Consulates of the Republic of Poland
Web portal (available at: http://www.trade.gov.pl) launched by the Minis-try of Economy aimed at supporting Polish and foreign entrepreneurs. The websites of individual Sections feature various materials on conducting business operations in Poland and abroad. These include, inter alia, infor-mation and advice on setting up a company in the host country of the given Polish diplomatic outpost, market guides containing the basic information about the legal framework of conducting business activity, investment in-centives, export and import regulations, requests for proposals, promotional activities, including information on fairs and exhibitions in the host country and events organised by the Section.
Enterprise Europe Network portal
The web portal (available at: http://www.een.org.pl) features information on access to financing, legal regulations and entering foreign markets. It also contains training materials, including a series of videos from the Lessons for Exporters series (“Szkoła dla eksportera”). The lectures are devoted to some of the fundamental aspects of export, such as financing export activities, available sources of financing (public and commercial), documentation in international trade, the principles of safe transactions in international trade or the question of risk and insurance of export trans-actions in view of binding legal regulations and the structure of contractual clauses. In addition, Enterprise Europe Network offers personal support through a network of local contact points. The Internet database also fea-tures B2B contacts.
111
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
EUR-Lex database The EUR-Lex database (http://eur-lex.europa.eu/en/index.htm) gives ac-cess to all legislative acts of the European Union that are in the public do-main. The portal is available in 24 official languages of the EU and is aimed at, inter alia, providing communications support to enterprises in the scope of access to foreign markets. Users may browse EU legislation in Polish, in the form of synthetic legal acts (e.g. using keywords), and then export such documents to PDF, DOC or view them in HTML.
Source: own analysis
Investor and Exporter Service Centre (COIE) NetworkThe network of Investor and Exporter Service Centres is a project implemented by the Ministry of Economy. Its objective is to increase the level of internationalisation of Polish companies by providing enterprises and enterprise organisations with easier access to comprehensive, high-quality, free information services in the scope required to plan, organise and conduct export and/or investment activities outside of Poland. Actions im-plemented by COIE include in particular information services for Polish companies inter-ested in export and/or investment abroad, and for foreign entities interested in the poten-tial to invest in Poland. To this end, a network of information centres has been created in Poland, with a centre in each provincial capital providing information services based on uniform standards as to their scope. Some of the most important services include:
“pro-export” service, which encompasses identifying the market for a given •product and investment project outside of Poland and scouring the available databases (in Poland and abroad) for information on potential economic part-ners for export/import activities or for launching investment projects in the se-lected foreign market; the service is available for enterprises with their regis-tered office in the Republic of Poland, and in the case of natural persons – their place of residence in the Republic of Poland;“pro-biz” service, aimed at foreign investors interested in conducting their busi- •ness in Poland; the objective of the service is to equip interested parties with economic information on the region as well as to manage, update and publish databases with such information.organising various meetings, seminars and workshops for entrepreneurs in the •scope of international trade; this category could also include activities such as the organisation of inbound trade missions of foreign investors to the given region;entrepreneurs may apply to the COIE network with purchase orders for special- •ist market analyses on a given industry, segment, product(s) or other aspects of the competitive environment of the economy of a given country; such analy-ses are aimed at facilitating the start-up or development of the enterprises’ ex-
112
Michał Thlon
port activity in host countries of Trade and Investment Promotion Sections of Embassies and Consulates of the Republic of Poland.16
Trade and Investment Promotion Sections of Embassies and Consulates of the Republic of PolandTrade and Investment Promotion Sections of Embassies and Consulates of the Republic of Poland have been created to support the internalisation of Polish companies, and SMEs in particular. The Sections’ mission is not just to assist Polish companies, but also to support foreign enterprises interested in importing Polish goods and services or in-vesting in our country.17 Trade and Investment Promotion Sections are foreign outposts of the Minister of Economy that operate as part of Embassies and Consulates of the Re-public of Poland. There are currently 48 outposts located on six continents (in 43 coun-tries), which closely cooperate with the Polish Information and Foreign Investment Agency (PAIiIZ S.A.), Polish Tourism Organisation and self-regulatory organisations.
Support for Polish companies abroad by the Polish Information and Foreign Investment Agency (PAIiIZ)Pursuant to an agreement with the Minister of Economy, the Polish Information and For-eign Investment Agency was entrusted with the task of “Supporting Polish enterprises on selected markets”.18 The Polish Foreign Investments Section assists Polish enterprises seeking foreign investment possibilities in the form of direct investment projects or merg-ers and acquisitions. PAIiIZ’s support for companies interested in investing abroad con-sists in consultancy services in the scope of selecting the project’s location and assistance in applying for government aid available in the given country. PAIiIZ cooperates with key institutions that foster investment flow to the given countries, and with both the public and private sectors, which actively participate in supporting foreign investment projects.
“Go China”, “Go Africa” and “Made in Poland” programmes“Go China” is an initiative of the Ministry of Economy, which, in cooperation with oth-er government agendas, offers a common and coherent strategy of developing coopera-tion with China. The project encompasses the Polish Trade and Investment Promotion Sections in Shanghai and Beijing, the Ministry of Agriculture and Rural Development, the Ministry of Sport and Tourism, PAIiIZ, the Polish Agency for Enterprise Develop-
16 Information concerning the procedure of notifying purchase orders for specialist market analysis by entrepreneurs at the Investor and Exporter Service Centre (online), available at: <http://coie.gov.pl/pl/dla-eksporterow/a,16,zakup-analiz-i-badan-rynkowych.html>.
17 http://www.trade.gov.pl.18 http://www.paiz.gov.pl/wsparcie_polskich_firm.
113
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
ment (PARP) and the Agricultural Market Agency (ARR).19 “Go China” is aimed at both developing activities in traditional areas of cooperation and promoting new sectors.
The “Go Africa” initiative is similar in form to the “Go China” strategy. The project encompasses support for Polish entrepreneurs who want to establish trade coop-eration with such African countries as Algeria, Nigeria, Angola, Kenia, Mozambique and South Africa.20
The “Made in Poland” programme coordinated by the Ministry of Economy is tar-geted at strengthening the image of Poland among foreign investors. It was focused on promotional activities for 15 identified sectors of industry with particular export po-tential, such as wooden framed windows and doors, furniture, yachts and leisure boats, cosmetics, jewellery, as well as the construction, biotechnological, pharmaceutical and food production sectors.
Development prospects of the exports support system4.
In order to evaluate measures supporting export, 16 in-depth interviews (IDIs) were conducted with representatives of selected exporter enterprises – one per province.21 The interviews were aimed at assessing the development prospects of the export support sys-tem in the scope of the most effective internationalisation tools.
The vast majority of respondents believe that support for international ac-tivities is by far too limited. Enterprises rely on such support only occasionally, mostly due to limited awareness of this form of assistance being at all available. Although they do receive certain information about some programmes meant to facilitate expansion into foreign markets, they believe such information is too general. Research shows that the export support system is at an early stage of de-velopment and there are a number of areas that require thorough improvement. There are no systemic solutions, and assistance is focused on foreign missions organised ad hoc, often with limited participation by enterprises.
According to the vast majority of respondents, the system for supporting export ac-tivities (and, in actual fact, all other activities) should extend to companies that will be able to survive on the market after the end of the assistance programme. Since the foreign mar-ket is more demanding than the domestic one, funds earmarked for supporting the interna-tionalisation of companies with unstable finances and little experience may prove to be
19 http://www.gochina.gov.pl.20 http://www.goafrica.gov.pl.21 The research was conducted in December 2013 based on the database of exporter enterprises made
available by the Analytical Centre of Customs Administration.
114
Michał Thlon
wasted. At the same time, however, respondents stressed that new entities should not be excluded in principle, but their development potential should be verified more thoroughly.
Respondents listed the following tools as the most promising for the future:promotional programmes aimed at increasing enterprises’ access to traditional •and prospective markets, targeted at those sectors of the economy with the highest export potential;services for innovative specialist enterprises: consultancy services on interna- •tionalisation (such as coaching, mentoring, support of the companies’ develop-ment in leading foreign business environment institutions, support for enter-prises applying to win public procurement tenders abroad and searching for foreign capital investors and partners);22
organising an information campaign to promote the internationalisation of SMEs; •increasing access to sources of information on setting up and managing busi- •ness operations abroad and organising specialist e-learning courses;conducting research among exporters and potential exporters and systematic mon- •itoring of specialisations and trends in the international activities of enterprises;assistance in obtaining external financing. •
Respondents also point to new potential sources of financing, where it would be worth supporting their applications. What is predominantly meant is allowing enter-prises to apply for financial assistance programmes under the Horizon 2020 initiative. This programme is not directly associated with supporting exports and is rather focused on increasing innovativeness – however, the implementation of innovative solutions may result in greater competitive edge, which in turn would undoubtedly increase the export potential of regional enterprises. Two pathways of assistance may be analysed here: the first concerns co-financing innovative projects implemented by SMEs, the lat-ter – Fast Track Innovation – is targeted at consortiums of three to five enterprises.
Research results indicate that when it comes to obtaining external funding, enter-prises, regional authorities and business environment institutions alike have yet to face a number of challenges – both in terms of the number of correctly filed applications and the percentage success ratio, we are far behind ‘Old Europe’ countries.
22 Respondents point to the fact that enterprises, especially from the SME sector, often lack the requ-ired knowledge and skills in order to independently draft a strategy of expansion into foreign markets. Con-sequently, consultancy assistance came second in the hierarchy of needs, right after financial assistance.
115
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Conclusions
Poland’s trade has been one of the main stimulants of economic growth for a number of years. As a result of the global financial crisis, the growth rate ground to a near halt. However, it bounced back in the post-crisis period. In 2011, the exports of Polish enter-prises were over 32% higher compared to the crisis-stricken 2009, while in 2013, this difference already exceeded 67%. From the regional perspective, the Masovia Province retained its dominant position, although the highest levels of annual average growth were recorded in Podlachia and Pomerania Provinces (almost 20%).
The paper analysed an array of direct and indirect export support measures avail-able in Poland. Analysis has shown that in spite of considerable spending, enterprises’ knowledge of the possibilities for obtaining assistance is rather limited. According to in-terviewed respondents, some of the instruments are not readily available and are poorly adapted to the real needs of exporters. In view of the significance of export for the coun-try’s development, this would indicate the need to use the new 2014–20 budget perspec-tive in order to search for such forms of assistance that would be adequate to the needs of exporter enterprises and those looking to launch foreign activities.
Research indicates that enterprises operating in Poland have the potential to fur-ther develop their export activities, if public support helps them overcome the most significant barriers – including non-financial ones.
Bibliography
E. Dülfer, Internationales Management in unterschiedlichen Kulturbereichen, Munich, Vienna: O.OldenbourgVerlag, 1992.
http://coie.gov.pl/pl/dla-eksporterow/a,16,zakup-analiz-i-badan-rynkowych.html (accessed: 1 De-cember 2015).
http://www.bgk.com.pl (accessed: 12 December 2015).
http://www.finanse.mf.gov.pl/wspieranie-eksportu/kredyty-eksportowe (accessed: 12 December 2015).
http://www.goafrica.gov.pl (accessed: 1 December 2015).
http://www.gochina.gov.pl (accessed: 1 December 2015).
http://www.mapadotacji.gov.pl [lastupdatedat the end of December 2013].
https://www.trade.gov.pl/pl/niezbednik-eksportera/finansowanie/De-Minimis/148201,Realizacja-bran%C5%BCowych-projekt%C3%B3w-promocyjnych-dotycz%C4%85cych-eksportu.html (accessed: 12 December 2015).
http://www.paiz.gov.pl/wsparcie_polskich_firm (accessed: 2 December 2015).
http://www.trade.gov.pl (accessed: 2 December 2015).
116
Michał Thlon
J. Johanson, F. Wiedersheim-Paul, “The internationalization of the firm: fourSwedishcases,” Journal of Management Studies, vol. 12(3) no. 10(1975), pp. 305–22.
J. Johanson., J.-E. Vahlne, “The Uppsala internationalizationprocess model revisited: From liabil-ity of foreignness to liability of outsidership,” Journal of International Business Studies, vol. 40 (2009).
M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki, “Global financialmarketscrisis – impact on the Pol-ishfinancial market and implications for the real sector of the economy,” Bank i Kredyt – Bank &Credit, vol. 41 no. 6 (2010), pp. 45–70;
NBP, Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego, Warsaw 2009, p. 16.
J. Rymarczyk., Internacjonalizacja przedsiębiorstw, Warsaw: PWF, 2004, p. 21.
G. Strupczewski, “Corporate Non-life InsuranceClaims: EmpiricalEvidence from the Polish Market,” in O. Deev, V. Kajurová and J. Krajíček, eds, European Financial Systems 2014, Proceedings of the 11th International Scientific Conference, 12–13 June 2014, Lednice, Czech Republic, Brno: Masaryk University, pp. 596–604.
G. Strupczewski, M. Thlon, “Retencja ryzyka a ubezpieczenie: analiza zachowań polskich przed-siębiorstw,” Ekonomista, no. 6(2015), pp. 804–24.
M. Thlon., “Rynek kredytów hipotecznych w USA w kontekście kryzysu na rynkach finanso-wych,” in Z. Zieliński, ed., Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych. Innowacje i implikacje interdyscyplinarne, Kielce: WSH, 2011, pp. 127–37.
J. Wysocki, Analiza źródeł przewagi konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw na rynkach Unii Europejskiej, in Z. Pierścionek, S. Jurek-Stepień, academiceds, Czynniki sukcesu pol-skich przedsiębiorstw na rynkach Unii Europejskiej, Warsaw: Warsaw School of Econo-mics, 2006.
117
dr Piotr KlimczykKatedra Teorii EkonomiiUniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Streszczenie:Na początku XXI wieku poprawa stanu klimatu poprzez dążenie do redukcji dwutlenku węgla sta-nowiła jeden z głównych priorytetów Unii Europejskiej. Kryzys finansowy oraz nowe wyzwania stojące obecnie przed Europą zepchnęły kwestie klimatyczne na plan dalszy. Dla polskiej gospodar-ki, w której węgiel kamienny stanowi wciąż podstawowe źródło energii, redukcja emisji dwutlenku węgla generuje istotne koszty, szczególnie w kontekście osłabienia tempa wzrostu gospodarczego. Celem niniejszego rozdziału jest prezentacja zmian w polskiej polityce energetycznej w gospodarce pokryzysowej oraz perspektyw polskiego przemysłu paliwowo-energetycznego w kontekście zmie-niających się warunków i planów strategicznych.
Słowa kluczowe:polityka energetyczna, kryzys gospodarczy.
Abstract:At the beginning of the twenty-first century, improving the climate by seeking to reduce carbon di-oxide was one of the main priorities of the European Union. The financial crisis and the new chal-lenges now facing Europe have moved climate issues into the background . For the Polish economy, in which coal is still the primary source of energy, carbon reduction generates significant costs, es-pecially in the context of weakening economic growth. The purpose of this chapter is to present the changes in the Polish energy policy in the post-crisis economy and the prospects for Polish fuel and energy industry in the context of changing conditions and strategic plans.
Key words:energy policy, economic crisis
Wprowadzenie
Przemysł paliwowo-energetyczny to dział gospodarki zajmujący się pozyskiwa-niem surowców energetycznych i paliw oraz ich przetwarzaniem w celu uzyskania energii elektrycznej lub cieplnej. Rola tego przemysłu rośnie wraz z rozwojem gospo-darczym, gdyż większe zapotrzebowanie społeczeństwa na nowe dobra i usługi wiąże się ze wzrostem potrzeb energetycznych. Ze względu na kluczową rolę tego sektora w gospodarce jest on powszechnie uznawany w ekonomii i w polityce gospodarczej za strategiczny i podlega w związku z tym aktywnej interwencji państwa. Polityka energe-
118
Piotr Klimczyk
tyczna jest powiązana z polityką klimatyczną. Zmiany w sektorze są w dużej części związane z procesem redukcji emisji gazów cieplarnianych do atmosfery.
Niewielka ilość surowców energetycznych, oprócz węgla, zlokalizowanych na terytorium Polski zdeterminowała strukturę przemysłu paliowo-energetycznego. Polska energetyka i ciepłownictwo były i są przede wszystkim oparte na węglu kamiennym i brunatnym. Dostęp do taniego węgla implikował powstanie wielkich elektrowni i elek-trociepłowni korzystających z tego surowca. Oparcie polskiego przemysłu energetyczne-go na węglu sprawia obecnie poważne problemy w prowadzeniu polityki proekologicznej i redukcji emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. Dla polskiej gospodarki, w której węgiel kamienny stanowi wciąż podstawowe źródło energii, redukcja emisji dwutlenku węgla generuje istotne koszty, szczególnie w kontekście związanego ze światowym kryzysem gospodarczym osłabienia tempa wzrostu gospodarczego.
Alternatywą dla tradycyjnych źródeł energii są tzw. odnawialne źródła energii. Jednak ze względu na opóźnienia historyczne, technologiczne i warunki przyrodnicze korzystanie z nich w gospodarce polskiej jest niewielkie, a wprowadzanie nowocze-snych „zielonych” technologii – ograniczone. Zwiększenie wykorzystania alternatyw-nych do węgla źródeł energii nastąpiło wraz z akcesją Polski do Unii Europejskiej i otwarciem proekologicznych funduszy unijnych dla polskich inwestorów. W 2008 roku udział energii ze źródeł odnawialnych w gospodarce polskiej wynosił 7,6%, a w Unii Europejskiej 17,6%1. Zgodnie z planami docelowo w Polsce do 2020 roku 15,5% energii ma pochodzić ze źródeł odnawialnych2.
Celem niniejszego opracowania jest prezentacja zmian w polskiej energetyce i polityce energetycznej w gospodarce pokryzysowej oraz przedstawienie długotermino-wych perspektyw polskiego przemysłu paliwowo-energetycznego w kontekście zmie-niających się warunków i planów strategicznych.
Opracowanie ma charakter teoretyczny i składa się z sześciu rozdziałów. W pierw-szej części autor prezentuje zewnętrzne regulacje dotyczące polskiej polityki energetycz-nej, a także zmiany, jakie miały i mają miejsce w polityce energetycznej w kontekście gospodarki pokryzysowej. W drugiej części przedstawiono stan i zmiany zachodzące w przemyśle paliwowo-energetycznym i polityce sektorowej z podziałem na poszczególne rodzaje surowców energetycznych. W ostatniej części zaprezentowano długoterminowe plany strategiczne wobec sektora paliwowo-energetycznego.
1 Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010, s. 18.2 Krajowy plan działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, dokument przygotowa-
ny przez Ministerstwo Gospodarki i przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 7 grudnia 2010 roku.
119
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Prawne, międzynarodowe uwarunkowania polityki 1. energetycznej Polski
Poprawa stanu klimatu poprzez dążenie do redukcji dwutlenku węgla stanowiła jeden z głównych priorytetów Unii Europejskiej od początku jej istnienia. Jednak dopie-ro na początku dwudziestego pierwszego wieku przy współdziałaniu z Organizacją Na-rodów Zjednoczonych udało się uzgodnić zasadnicze cele i instrumenty realizacji poli-tyki klimatycznej. W 2005 roku wszedł w życie Traktat uzupełniający „Ramową konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu” znany powszechnie jako Protokół z Kioto3. Kraje będące sygnatariuszami tego porozumienia zobowiązały się do ograniczenia emisji dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych o 5% do 2012 ro-ku4. Wprowadzono także międzynarodowy handel prawem do emisji dwutlenku węgla5. Już od początku istnienia wynegocjowany traktat budził kontrowersje. Traktatu nie raty-fikowały m.in. Stany Zjednoczone, a w 2011 roku wystąpiła z niego Kanada. Jego posta-nowienia nie dotyczą państw „o niskim poziomie rozwoju”, dlatego też w czasie jego obowiązywania znacząco wzrosła emisja dwutlenku węgla w Chinach i Indiach. Zasad-niczym problemem traktatu jest brak przewidzianych kar finansowych za jego nieprze-strzeganie. Państwa, które nie przestrzegają postanowień protokołu najczęściej „rolują” ograniczenia emisji w bliżej nieokreśloną przyszłość6. Pomimo podejmowanych wielo-krotnie prób (Poznań, Kopenhaga, Warszawa) wciąż nie udało się uzgodnić warunków nowego porozumienia ograniczającego emisję gazów cieplarnianych. Fiaskiem zakoń-czyła się również sama realizacja założeń Protokołu z Kioto, gdyż per saldo wzrosła emisja CO2 zarówno w części państw, które protokół podpisały, jak i w pozostałych.
W przededniu kryzysu, tj. w styczniu 2007 roku, Komisja Europejska przedstawi-ła pakiet klimatyczno-energetyczny zawierający trzy podstawowe cele:
zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych przynajmniej o 20% w 2020 r. •w porównaniu do bazowego 1990 r. i 30% zmniejszenia emisji gazów cie-plarnianych w 2020 r. w UE w przypadku, gdyby uzyskano światowe porozum-ienie, co do redukcji gazów cieplarnianych;
3 Dz. U. 05.203.1684, Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/8e0542a94447bcaf09cf7d2e2ce38d36.pdf [dostęp 12.12. 2015].
4 W stosunku do bazowego roku 1990.5 W 2003 roku Unia Europejska wprowadziła unijny system handlu emisjami (EU-ETS) dy-
rektywą 2003/87/WE, http://www.kobize.pl/uploads/materialy/wspolnotowe/dyrektywa_2003_87_we_pl.pdf [dostęp 12.12. 2015].
6 Chiny, które są największym emitentem dwutlenku węgla zamierzają ograniczyć jego emisję od roku 2030. Źródło: Emisja gazów cieplarnianych w Chinach zacznie spadać do 2030 r., „Polska the Times” 17.08.2009,. http://www.polskatimes.pl/artykul/152677,emisja-gazow-cieplarnianych-w-chinach-zacznie-spadac-do-2030-r,id,t.html [dostęp 12.12. 2015].
120
Piotr Klimczyk
zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii końcowej •do 20% w 2020 r., w tym 10% udziału biopaliw w zużyciu paliw pędnych;zwiększenie efektywności wykorzystania energii o 20% do 2020 r. w porówna- •niu do prognozy zapotrzebowania na paliwa i energię7;
W grudniu 2011 roku Komisja Europejska przyjęła kolejny plan działań w zakre-sie polityki energetycznej do roku 2050 (Energy Roadmap 2050). Odległy termin reali-zacji skłonił komisję do przyjęcia bardzo ambitnych planów redukcji emisji o ponad 80%. Dokument jest listą działań, jakie muszą podjąć do 2030 roku państwa Unii Euro-pejskiej w celu stworzenia strategicznych ram dla realizacji planu. Przyjęto, że realizacja celu nie powinna powodować zakłóceń w dostawie energii i pogorszenia konkurencyj-ności europejskiej gospodarki. Instrumentami, które mają wspomóc osiągnięcie wspo-mnianego celu są:
dekarbonizacja systemu energetycznego; •poprawa efektywności energetycznej i zwiększenie udziału odnawialnych •źródeł energii;wyższe bieżące nakłady inwestycyjne mające na celu zastąpienie do 2030 roku •istniejącej, przestarzałej infrastruktury energetycznej;kontrola wzrostu cen energii; •zróżnicowanie technologii wytwarzania energii poprzez wzrost stosowania en- •ergii jądrowej i sekwestracji dwutlenku węgla8;korzyści wynikające ze współpracy europejskiej mają przyczynić się do •obniżenia kosztów i zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego wspólnoty9.
Ostatnim unijnym dokumentem, który wpływa bezpośrednio na realizowaną przez Polskę politykę energetyczną, jest nowy pakiet energetyczno-klimatyczny wynegocjo-wany i podpisany w listopadzie 2014 roku. Do 2030 roku Unia Europejska zobowiązała się do redukcji CO2 o 40% w stosunku do roku 1990 i zwiększenia udziału źródeł odna-wialnych w energetyce do 27%. Polska uzyskała utrzymanie systemu darmowych po-zwoleń na emisję do 2030 roku. Do tej daty 40% uprawnień do emisji Polska będzie mogła rozdawać elektrowniom za darmo. Zdaniem części ekspertów przyjęte przez Pol-skę zobowiązania doprowadzą do znacznego wzrostu cen energii10.
7 Energia i Środowisko, http://www.energiaisrodowisko.pl/zarzadzanie-energia-i-srodowiskiem/pakiet-klimatyczno-energetyczny [dostęp 12.12. 2015].
8 Sekwestracja CO2 znana jest także jako CCS (Carbon Capture and Storage) – polega na oddzieleniu i wychwyceniu dwutlenku węgla ze spalin w celu ograniczenia jego emisji do atmosfery. Obecnie w Polsce nie ma tego typu instalacji, a w innych państwach są one w fazie wdrażania. Wynika to z wysokich kosztów procesu i jego niskiej opłacalności ekonomicznej.
9 Energy Roadmap 2050, Acta Energetica, http://actaenergetica.org/pl/aktualnosci/energy-roadmap-2050/ [dostęp 12.12.2015].
10 Pakiet klimatyczny uderza w polską energetykę, „Rzeczpospolita” z 21.01.2015.
121
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Kryzys a polityka energetyczna2.
Kryzys finansowy oraz nowe wyzwania stojące obecnie przed Europą zepchnęły kwestie klimatyczne i energetyczne na plan dalszy. Paradoksalnie kryzys ten może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje dla procesu redukcji emisji gazów cie-plarnianych. Wynikające ze spadku popytu globalnego zmniejszenie wolumenu produkcji może z jednej strony zmniejszyć realne ilości emitowanego dwutlenku węgla, z drugiej natomiast znacząco obniżyć rynkową cenę uprawnień do emisji. Wyższe koszty działalno-ści gospodarczej, wynikające z wyższych cen środków produkcji, mogą być dodatkowym czynnikiem ograniczającym wielkość emisji dwutlenku węgla. Z powodu spowolnienia wzrostu gospodarczego cel redukcji emisji o 20% został już osiągnięty, a koszty dalszego ograniczania emisji o kolejne 10 punktów procentowych będą prawdopodobnie niższe niż zakładano. Cięcia wydatków budżetowych mogą z kolei negatywnie oddziaływać na wiel-kość inwestycji w infrastrukturę energetyczno-paliwową. Powyższe efekty mają przede wszystkim charakter krótkookresowy, przez co w minimalnym stopniu wpływają na długo-terminową perspektywę ochrony środowiska naturalnego w Unii Europejskiej 11.
Według K. Blusza, A. Hinc i J. Brodzikowskiego w obliczu kryzysu gospodarczego polityka klimatyczna Unii Europejskiej staje się polityką rozwojową, która może być impul-sem dla dalszej transformacji gospodarczej, dostarczając nowych źródeł wzrostu gospodar-czego w postaci rozwoju nowych technologii, nowych rynków i nowych miejsc pracy12.
Ze względu na uzależnienie polskiej gospodarki od węgla Polska była przeciwna postanowieniom pakietu energetyczno-klimatycznego, który wszedł w życie w roku 2009. Zdołała jednak uzyskać w nim pewne ustępstwa, m.in.: prawo do wzrostu emisji w sekto-rach nie podlegających systemowi handlu uprawnieniami oraz zobowiązanie do mniejsze-go wzrostu udziału źródeł odnawialnych w produkcji energii. Pomimo tych ustępstw speł-nianie wymogów paktu jest bardzo trudne. W gospodarce polskiej 46% emisji gazów cieplarnianych pochodzi z sektora energetycznego, a ponad 90% energii energetycznej jest wytwarzane z węgla kamiennego i brunatnego. Ponadto nasz kraj nie posiada elektrowni jądrowych, a udział gazu i energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energetycznym jest dużo niższy niż średnia UE13. Pozostałe sektory, które odpowiadają za ponad 80% emisji to przemysł (17%), transport (9,7%) i gospodarstwa domowe (8,2%)14.
11 K. Tarnawska (red.), Ewolucja budżetu Unii Europejskiej w kontekście wyzwań klimatycznych pol-skich regionów, Warszawa 2012, s. 69.
12 K. Blusz K., A. Hinc, J. Brodzikowski, W kierunku niskoemisyjnej strategii gospodarczej dla Polski. Energia i klimat pomiędzy Keynesem a Hayekiem? demosEUROPA – Centrum Strategii Europejskiej, War-szawa 2011,s. 31.
13 K. Blusz, A. Hinc, J. Brodzikowski, op. cit., s. 40.14 Ibidem, s. 47.
122
Piotr Klimczyk
Polska polityka energetyczna, mająca za priorytet ograniczenie emisji gazów cie-plarnianych, powinna być skoncentrowana na kilku celach:
rozwoju energetyki opartej na źródłach odnawialnych; •poprawie efektywności, w tym m.in. rozwój inteligentnych sieci przesyłowych; •uniezależnieniu od węgla poprzez rozwój energetyki jądrowej i innych alter- •natywnych, niskoemisyjnych źródeł energii;dokapitalizowaniu sektora energetycznego i infrastruktury przemysłowej; •
Realizacja wymienionych wyżej celów wymaga jednak istotnych nakładów finan-sowych, co będzie szczególne trudne w sytuacji napiętego budżetu i w warunkach pro-wadzonej obecnie polityki ukierunkowanej przede wszystkim na realizację innych ce-lów, w tym m.in. wzrostu dzietności.
Podobnie jak ogólna polityka Unii Europejskiej, strategia energetyczna Polski jest nakierowana na realizację odległych czasowo celów. Podstawowym dokumentem w tym względzie jest przyjęta w listopadzie 2009 roku Polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Ze względu na charakter prognostyczny została ona szerzej opisana w rozdziale dotyczącym perspektyw polskiej energetyki.
Skuteczność prowadzonej polityki energetycznej można ocenić na podstawie re-alizacji dotychczasowych programów i strategii. Kluczowym w tym względzie doku-mentem jest raport15 z realizacji Polityki ekologicznej państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 201616. Zgodnie ze wspomnianym raportem w latach 2009–2012 nastąpił nieznaczny wzrost emisji zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych, jednak dynamika tego procesu była niższa niż w poprzednim czteroleciu. W okresie 2009–2012 notowano stały spadek emisji zanieczyszczeń pyłowych z zakła-dów szczególnie uciążliwych. Emisja gazów (wyrażonych w ekwiwalencie CO2) utrzy-muje się w Polsce od 2008 r. na stałym poziomie, z wyjątkiem roku 2009, gdy była nieco niższa. Spełnienie przez Polskę wymagań Pakietu Klimatycznego, dotyczących redukcji emisji gazów cieplarnianych, jest w gospodarce polskiej stosunkowo łatwe, gdyż dla Polski za bazowy przyjęto rok 1988, a w latach następnych w ramach transfor-macji gospodarki nastąpił gwałtowny upadek przemysłu ciężkiego, co sprawia, że łącz-na redukcja emisji o 40% do roku 2020 staje się jak najbardziej realna. Polska jest także beneficjentem systemu handlu emisjami odsprzedając prawa do emisji17.
15 Raport z realizacji Polityki ekologicznej państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/raport-z-realizacji-polityki-ekologicznej-panstwa-w-latach-2009-2012-z.html [dostęp 12.12. 2015].
16 Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa 2008, https://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_11/8183a2c86f4d7e2cdf8c3572bd-ba0bc6.pdf [dostęp 12.12. 2015].
17 Np. w 2009 roku Polska sprzedała Hiszpanii uprawnienia do emisji na łączną kwotę 25 mln euro.
123
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Wykres 1. Emisja CO2 w Polsce (w mln ton)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Małego Rocznika Statystycznego GUS 2015 i wcze-śniejszych.
W latach 2009–2011 w Polsce wzrosło zużycie energii, także w przeliczeniu na mieszkańca. Pozytywnym zjawiskiem jest stały spadek zużycia energii elektrycznej w przeliczaniu na jednostkę PKB, choć nadal wskaźnik ten dla naszego kraju jest dużo wyższy niż średnia UE. W okresie 2009–2011 nastąpił prawie dwukrotny wzrost udziału energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej – z 4,3 proc. w roku 2008 do 8 proc. w roku 2011. Mimo to Polska pozostaje nadal w gronie państw UE o najniższym udziale energii ze źródeł odnawialnych18.
W 2010 i 2011 roku rząd przyjął kolejne dwa dokumenty wpływające na politykę energetyczną państwa, tj. Zieloną Księgę Narodowego Programu Redukcji Emisji Ga-zów Cieplarnianych19 i White Paper – Białą Księgę Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych20. Oba dokumenty zawierają opis sytuacji bieżącej w sek-torze paliwowo-energetycznym. Prezentują także bariery legislacyjne, organizacyjne oraz finansowe Narodowego Programu Redukcji Emisji, a także identyfikują zadania, jakie trzeba zrealizować w jego ramach. Niepokój może budzić zapisany w Programie postulat, iż zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych będzie możliwe bez rezygnacji z korzystania z zasobów węgla. Takie irracjonalne podejście jest związane z presją na rząd silnego lobby górniczego. Dokument nie akcentuje także konieczności głębokich
18 Raport …19 Zielona Księga Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych, opracowanie Spo-
łecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji, Warszawa, wrzesień 2010.20 White Paper – Biała Księga Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych, opracowanie
Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji, Warszawa, grudzień 2011, http://rada-zre.pl/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=77&Itemid [dostęp 12.12. 2015].
124
Piotr Klimczyk
przemian strukturalnych w sektorze energetycznym. Brakuje odpowiednich bodźców do wprowadzania standardów technicznych i norm podnoszących wydajność energetyczną, a także zachęt dla rozwoju i stosowania niskoemisyjnych technologii21 .
Ponieważ prowadzona przez rząd polityka sektorowa jest silnie uzależniona od bieżącej sytuacji, a ta w odniesieniu do poszczególnych surowców energetycznych nie jest jednolita, dlatego w niniejszym opracowaniu dokonano wyodrębnienia sektorowego w odniesieniu do prowadzonej polityki energetycznej.
Energia ze źródeł nieodnawialnych3.
Węgiel kamienny i brunatny
Obecnie z węgla pochodzi ponad 90 proc. wytwarzanej w Polsce energii (55 proc. z kamiennego, 35 proc. z brunatnego). Plany dotyczące tego sektora energetycznego zakładają, że w 2020 r. udział węgla kamiennego w wytwarzaniu energii spadnie do ok. 40 proc., a brunatnego do 26 proc. Po wprowadzeniu w Polsce energetyki jądrowej wę-giel kamienny ma stanowić ok. 36 proc. w bilansie, a brunatny 21 proc. Mimo tych ne-gatywnych z punktu widzenia górnictwa zmian polityka energetyczna Polski zakłada, że polskie górnictwo pozostanie w grupie największych w Europie22.
Jeszcze kilka lat temu górnictwo węgla kamiennego i brunatnego w Polsce cha-rakteryzowała wyraźna poprawa efektywności ekonomicznej, wynikająca z dobrej ko-niunktury na węgiel oraz wzrostu cen tego surowca na rynkach światowych. Po okresie gwałtownego ograniczenia zdolności wytwórczych sektora i procesie restrukturyzacyj-nym w latach 1995–2000 (por wykres 2) górnictwo w Polsce wypracowało w latach 2010–2011 zysk ekonomiczny, który w 2011 roku był szacowany na ok. 3 mld zł23.
Od 2008 roku Polska jest per saldo importerem węgla kamiennego. W następnych latach nadpodaż węgla i gwałtowny spadek jego cen na rynkach światowych doprowa-dziły do znacznego pogorszenia sytuacji ekonomicznej sektora. Polskie górnictwo na tle innych jest wciąż bardzo mało wydajne i charakteryzuje się przerostami zatrudnienia. Problemy z przeprowadzeniem polityki restrukturyzacji sektora wynikają z istnienia sil-nego lobby górniczego, przeciwnego utracie przywilejów i głębokim zmianom w gór-nictwie. Wszystkie dotychczasowe plany strategiczne pomimo wzrostu nakładów na odnawialne źródła energii prognozowały utrzymanie dotychczasowej wiodącej roli wę-
21 Ewolucja budżetu…, s. 40.22 Górnictwo w Polsce w 2010 roku, http://biznes.interia.pl/kraj/news/gornictwo-w-polsce-w-2010-r,
1566421,4200 [dostęp 12.12. 2015].23 Rekordowy zysk polskich kopalni węgla kamiennego¸ http://www.polskieradio.pl/5/3/
Artykul/477946,Rekordowy-zysk-polskich-kopalni-wegla-kamiennego [dostęp 12.12. 2015].
125
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
gla. W kontekście zmian klimatycznych oraz coraz gorszej efektywności utrzymanie dotychczasowego status quo wydaje się nierealne.
Wykres 2. Wydobycie i zużycie węgla w Polsce w latach 1990–2014 (w Mtoe)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BP Statistical Review of World Energy 2015.
Ropa naftowa
W dłuższym okresie zużycie ropy naftowej w gospodarce polskiej systematycznie rośnie, gdyż jest dodatnio skorelowane ze wzrostem gospodarczym (por. wykres 3). Na tym tle wyraźnie widać wpływ kryzysu. Po 2010 roku zużycie ropy naftowej w Polsce zmalało.
Wykres 3. Zużycie ropy naftowej w Polsce w latach 1990–2014 (w milionach ton)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BP Statistical Review of World Energy 2015, cyt. za http://www.bp.com/statisticalreview.
W 2012 roku ropa naftowa pokrywała w Polsce ponad 25% zapotrzebowania na energię pierwotną. Zużycie tego surowca wyniosło ponad 25 mln ton, z czego 24, 6 mln ton stanowił import, a 0,7 mln ton pochodziło z wydobycia na terenie kraju. Import ropy naftowej pokrywa ponad 97% rocznego zapotrzebowania na ten surowiec. Ponad 90%
126
Piotr Klimczyk
importu ropy naftowej do Polski pochodzi z Rosji i krajów byłego ZSRR. Z uwagi na znaczenie ropy naftowej w krajowej strukturze bilansu energetycznego bardzo ważne dla gospodarki są zmiany cen tego surowca 24. W ostatnim okresie ceny ropy na rynkach światowych znacząco spadały (wykres 4).
Wykres 4. Cena baryłki ropy Brent
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BP Statistical Review of World Energy 2015, cyt. za http://www.bp.com/statisticalreview.
Import ropy z Rosji jest uzasadniony ekonomicznie, gdyż ten kontrahent oferuje jedne z najniższych cen. Minusem tej sytuacji jest uzależnienie energetyczne od jednego kierunku dostawy oraz związane z tym zagrożenie dla bezpieczeństwa energetycznego Polski. Pojawia się wobec tego potrzeba znalezienia nowych, krajowych źródeł surowca oraz nowych kierunków importu. Zgodnie z planami rządu większe zróżnicowanie dostaw ma zapewnić planowana budowa rurociągu z rejonu Morza Kaspijskiego (z ominięciem Rosji) oraz Naftoport w Gdańsku o szacowanym potencjale 34 mln ton towaru rocznie.
Gaz ziemny
Polski sektor gazowy jest w znacznym stopniu zmonopolizowany. Na rynku do-minuje jedna grupa kapitałowa, jaką jest PGNiG S.A., która bezpośrednio lub poprzez spółki zależne obejmuje zasięgiem swojej działalności 98% rynku. Wobec braku konku-rencji ceny na tym rynku podlegają taryfikacji i zatwierdzaniu przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki.
Krajowe wydobycie gazu ziemnego nie jest w stanie sprostać łącznemu zapotrze-bowaniu (wykres 5). Niedobory są niwelowane za pośrednictwem importu. Prawie dwie trzecie gazu importujemy z Rosji.
24 Nafta Polska, http://www.nafta-polska.pl/przemysł-naftowy/import-surowca/ [dostęp 12.12. 2015].
127
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Wykres 5. Wydobycie i zużycie gazu ziemnego w Polsce w latach 1990–2010 (w Mtoe)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BP Statistical Review of World Energy June 2015.
Podobnie jak w przypadku ropy naftowej istnieje nagląca potrzeba dywersyfikacji dostawców, aby uniezależnić się od Rosji. W tym celu w Świnoujściu zbudowany został terminal LNG, którego koszt budowy szacuje się na ok. 1,51–2,26 mld zł, a zakładana przepustowość to od 3 do 5 mld m3. Minusem tego przedsięwzięcia są wyższe koszty importu gazu skroplonego niż te uzyskiwane od kontrahenta rosyjskiego i to pomimo tego, że dla Polski cena gazu z Rosji należy do najwyższych w Europie. Z powodu kry-zysu finansowego zrezygnowano z budowy innych konkurencyjnych gazociągów, takich jak Skanled (gaz z Norwegii) czy Nabucco (gaz z Iranu i Azerbejdżanu). Rozważane jest pozyskiwanie gazu za pośrednictwem gazociągów:
Bernau-Szczecin • – Jego roczna wydajność miałby wynieść 3–5 mld m3. Gazociągiem do Polski przesyłany byłby gaz z Niemiec. Zakończenie inwesty-cji przewidziano na 2018 rok.Baltic-Pipe – • planowany gazociąg z Danii.Sarmacja • – gazociąg mający biec po dnie Morza Czarnego, przez Ukrainę, Polskę do Europy Zachodniej. Miałby przepływać nim gaz ze złóż w Iranie i w sąsiadujących z nim państwach. Planowana przepustowość to 25 mld m3/rok, w tym 5 mld m3/rok dla Polski.Ustiług-Zosin-Moroczyn • – gazociąg stanowi nowe połączenie z siecią gazową Ukrainy. W przyszłości dostawy będą mogły wzrosnąć do 200 mln m3, a po dalszej rozbudowie sieci nawet do 0,8 mld m3 (cała dostępna przepustowość przeznaczona byłaby dla Polski).
Alternatywę dla tradycyjnych (konwencjonalnych) źródeł pozyskiwania gazu ziemnego miał stanowić gaz łupkowy. Problemy przy wykorzystaniu istniejących złóż
128
Piotr Klimczyk
gazu łupkowego (o ile ich lokalizacja oraz wielkość się potwierdzi) wynikają głównie z wysokich kosztów eksploracji, około trzykrotnie wyższych niż ze złóż konwencjonal-nych. Przeszkodą jest również duży negatywny wpływ tej technologii wydobycia na środowisko. Taka forma pozyskiwania gazu może być stosowana tylko na terenach nie-zamieszkałych, poza tym do wydobywania gazu używa się mieszaniny chemikaliów, które mogą przeniknąć do wód gruntowych.
Energetyka jądrowa
Pierwszą w Polsce elektrownię atomową zaczęto budować w 1982 roku w Żar-nowcu. Miała się ona składać z czterech bloków o łącznej mocy 1600MW. W 1990 roku po awarii w Czarnobylu oraz na skutek protestów przeciwko kontynuowaniu inwestycji budowę definitywnie przerwano.
W styczniu 2005 roku rząd polski w dokumencie Założenia polityki energetycznej kraju do 2025 roku przewidywał rozpoczęcie działania elektrowni jądrowych już w roku 2021. Do pomysłu budowy elektrowni jądrowej powrócono jednak dopiero w listopa-dzie 2008, kiedy premier Donald Tusk zapowiedział budowę w Polsce dwóch elektrow-ni jądrowych. Planowane inwestycje uzasadniono rosnącymi kosztami innych nośników energii oraz zakładanym wzrostem zapotrzebowania na energię elektryczną. Polska Grupa Energetyczna planuje docelowo budowę dwóch elektrowni jądrowych o mocy około 3000 MW każda. Grupa chce mieć 51 proc. udziałów w konsorcjum, które zbudu-je i będzie eksploatować pierwsze elektrownie jądrowe w Polsce. PGE szacuje koszty budowy elektrowni jądrowej na ok. 3 mln euro za 1 MW25. Do zalet budowy elektrowni jądrowej należy obniżenie kosztów uzyskania energii, „czysta energia” oraz wzrost po-tencjału energetycznego kraju. Zagrożenia to przede wszystkim: wysokie koszty inwe-stycji, obawy społeczeństwa przed katastrofą ekologiczną oraz problemy związane ze składowaniem radioaktywnych odpadów.
Odnawialne Źródła Energii (OZE)4.
Główną zaletą stosowania odnawialnych źródeł energii jest ich niewątpliwie nie-wielki negatywny wpływ na środowisko. Pozyskiwanie i wykorzystanie energii odna-wialnej, w tym energii geotermalnej i wiatrowej, stanowi jedną z dróg realizacji zrówno-ważonego rozwoju energetyki w Polsce. Do wad OZE należą przede wszystkim wysokie koszty oraz nieprzewidywalność dostaw. Nie do końca rozpoznany jest też ich wpływ na zdrowie. W sytuacji niedostatecznej informacji o zagrożeniach pojawiają się często za-
25 M. Szlaz, Elektrownia jądrowa w Polsce już w 2020?, http://elektrownia-jadrowa.pl/Elektrownia-jadrowa-w-Polsce-juz-w-2020-Magdalena-Szlaz-elektrownia-jadrowa-pl.html [dostęp 12.12. 2015].
129
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
rzuty o nadmiernym hałasie generowanym przez turbiny wiatrowe czy o zbyt daleko idącym ingerowaniu w środowisko (zarzuty wobec elektrowni wodnych). Główne źró-dła energii odnawialnej w gospodarce polskiej to energia wodna, wiatrowa, geotermalna oraz biogaz i biomasa. Rola energii uzyskiwanej ze źródeł odnawialnych systematycznie rośnie wraz z wymogami ekologicznymi i ograniczaniem emisji szkodliwych substancji do środowiska. Przeszkodą we wprowadzaniu odnawialnych źródeł energii oprócz wspomnianych wysokich kosztów ich poszukiwań i eksploatacji są także ich ograniczo-ne możliwości stosowania. Turbiny wiatrowe powstają głównie w pasie wybrzeża, nato-miast budowa elektrowni wodnych jest uzależniona od istniejącej sieci hydrologicznej.
Energia elektryczna5.
Rynek energii elektrycznej w Polsce jest rynkiem regulowanym przez państwo, które przy pomocy Urzędu Regulacji Energetyki kontroluje ceny dostaw dla odbiorców indywidualnych. Wytwórcami energii są elektrownie i elektrociepłownie, w zdecydowa-nej większości oparte na wykorzystaniu węgla kamiennego i brunatnego.
Głównymi czynnikami wpływającymi na zmianę rynku energii elektrycznej w Polsce i zachowania jego uczestników są:
planowane integrowanie się z Unią Europejską w zakresie rynku energii ele- •ktrycznej;wynikające z ustawy – • Prawo energetyczne – stopniowe przekształcanie rynku energii elektrycznej w rynek konkurencyjny;konsolidacja spółek sprzedaży energii oraz powstawanie grup spółek sprzedaży •energii elektrycznej dla wzmocnienia pozycji na rynku;powstanie rynku energii elektrycznej, składającego się z rozwijającego się rynku •kontraktowego, giełdowego i różnych form przetargów na sprzedaż energii;możliwości zawierania kontraktów długo – i średnioterminowych z wytwór- •cami, w szczególności z wytwórcami energii odnawialnej i energii produkow-anej w kogeneracji26.
Najważniejszym problemem polskiej energetyki jest niewystarczająca liczba elektrowni i niedobór mocy, determinujący bardzo wysokie ceny energii. Innee zagroże-nie dla sektora stanowi niedobór środków pieniężnych na inwestycje odtworzeniowe oraz rozbudowę potencjału energetycznego i sieci przesyłowych, a także na ochronę środowiska. Dodatkowy problem polskiej energetyki to posiadanie w większości prze-starzałych sieci przesyłowych, które w przyszłości mogą doprowadzić do tzw. blocko-utów, czyli rozległych awarii zasilania.
26 Biała księga, s. 10.
130
Piotr Klimczyk
Według Prognozy Zapotrzebowania na Paliwa i Energię do 2030 roku, opracowa-nej przez Ministerstwo Gospodarki27, krajowe zapotrzebowanie na energię elektryczną w 2030 roku wyniesie 217,4 TWh. Jest to wzrost zapotrzebowania o 46% w odniesieniu do krajowego zużycia energii elektrycznej w 2009 roku. Oznacza to konieczność rozbu-dowy krajowej sieci przesyłowej przynajmniej o 30% w stosunku do stanu obecnego, tzn. wybudowania około 4000 km nowych linii 400 kV. Jest to prognoza zdecydowanie zawyżona, a wybudowanie do 2030 roku 4000 km nowych linii 400 kV – niemożliwe. Realny wzrost krajowego zapotrzebowania na energię elektryczną do 2030 roku nie po-winien przekroczyć 185 TWh. Należy zatem przewidywać, że do 2030 roku konieczne będzie wybudowanie około 2500 km nowych linii 400 kV28.
Perspektywy przemysłu paliwowo-energetycznego w Polsce6.
Podstawowym źródłem informacji na temat rządowych planów przekształceń sektora paliwowo-energetycznego jest Załącznik do uchwały Rady Ministrów nr 202/2009 w sprawie „Polityki energetycznej Polski do roku 2030”29. Dokument ten za-stąpił wcześniejszy z 4 stycznia 2005 roku30. Zgodnie z tym ostatnim dokumentem pod-stawowymi celami krajowej polityki energetycznej są:
poprawa efektywności energetycznej, •wzrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii, •dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elektrycznej przez wprowadzenie •energetyki jądrowej,rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw, •rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii, •ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko • 31.
Koszty realizacji wyżej wymienionych celów przerzucono na sektor prywatny. Natomiast rola państwa została ograniczona jedynie do zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju oraz wypełnienia międzynarodowych zobowiązań w zakresie ochrony środowiska i bezpieczeństwa jądrowego. W obszarze energetyki państwo musi przede wszystkim zmodernizować istniejące sieci przesyłowe energii elektrycznej. Po-
27 Prognoza Zapotrzebowania na Paliwa i Energię do 2030 roku. Załącznik 2. do „Polityki energetycz-nej Polski do 2030 roku”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 10 listopada 2009.
28 Biała Księga, s. 49.29 Załącznik do uchwały nr 202/2009 Rady Ministrów z dnia 10 listopada 2009 roku. „Polityka ener-
getyczna Polski do 2030 roku”. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009 roku.
30 Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 stycznia 2005 roku, Ministerstwo Gospodarki, zespół ds. Polityki Energetycznej, Warszawa 4 stycznia 2005 roku.
31 Polityka energetyczna…, s. 4–5.
131
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
przez budowę nowych mocy zapewnić należy uzyskanie nadwyżki energii elektrycznej na poziomie 15% maksymalnego krajowego zapotrzebowania na energię elektryczną oraz rozwinąć transgraniczny system przesyłowy energii elektrycznej, który do roku 2030 ma umożliwić wymianę co najmniej 25% rocznego zapotrzebowania na prąd.
Zgodnie z założeniami w sektorze paliw powinna zostać utrzymana dominująca pozycja węgla kamiennego, a także zdywersyfikowane dostawy gazu ziemnego i ropy naf-towej. Należy również zadbać o optymalną ilość rezerw tych surowców poprzez rozbudo-wę instalacji magazynowych. Wśród celów szczegółowych zawartych w dokumencie można wyróżnić: próby rozpoczęcia eksploatacji nowych złóż surowców energetycznych, wykorzystanie nowoczesnych technologii uzyskiwania energii – w tym zarówno odna-wialnej (wzrost jej udziałów do 15% w finalnym zużyciu energii do 2020 roku), jak i ją-drowej. W programie przewidywano, że do roku 2020 zostanie wybudowana i uruchomio-na pierwsza w Polsce elektrownia atomowa, która miała zapewnić dostawy co najmniej 10% rocznej produkcji energii elektrycznej. Dywersyfikacja dostaw ropy i gazu miała zo-stać zapewniona poprzez m.in: budowę terminalu do odbioru gazu skroplonego (LNG), pozyskanie ropy z Morza Bałtyckiego oraz transport z regionu Morza Kaspijskiego32.
Obecnie można stwierdzić, że dużej części ambitnych planów nie będzie można na czas zrealizować. Brak funduszy i woli politycznej spowodował fiasko rozwoju ener-getyki jądrowej. Nie udało się także w wystarczającym stopniu zmodernizować instala-cji przesyłowych energii elektrycznej. Niepowodzeniem zakończyły się też próby zna-czącej dywersyfikacji dostaw energii czy pozyskiwania gazu z łupków. Jedynym znaczącym sukcesem jest uruchomienie w 2015 roku terminalu LNG w Świnoujściu.
Szczegółowe prognozy dotyczące kształtowania się poszczególnych danych licz-bowych zawiera Załącznik nr 2 do ww. dokumentu33. Założono w nim zwiększenie zapo-trzebowania na wszystkie nośniki z wyjątkiem węgla kamiennego, którego zastosowanie w energetyce powinno być ograniczone zgodnie z Pakietem Energetyczno-Klimatycznym Unii Europejskiej. Przyjęcie przez Polskę Pakietu oznacza również duży prognozowany wzrost (o 60%) zużycia energii ze źródeł odnawialnych (tabela 1).
Tabela 1. Zapotrzebowanie na energię finalną w podziale na nośniki ( w Mtoe)2006 2010 2015 2020 2025 2030
Węgiel 12,3 10,9 10,1 10,3 10,4 10,5Produkty naftowe 21,9 22,4 23,1 24,3 26,3 27,9Gaz ziemny 10,0 9,5 10,3 11,1 12,2 12,9Energia odnawialna 4,2 4,6 5,0 5,9 6,2 6,7Energia elektryczna 9,5 9,0 9,9 11,2 13,1 14,8
32 Polityka energetyczna… s. 3633 Prognoza zapotrzebowania…
132
Piotr Klimczyk
Ciepło sieciowe 7,0 7,4 8,2 9,1 10,0 10,5Pozostałe paliwa 0,6 0,5 0,6 0,8 1,0 1,2RAZEM 65,5 64,4 67,3 72,7 79,3 84,4
Źródło: Prognoza zapotrzebowania na paliwa i energię do 2030 roku. Załącznik 2. do „Polityki energe-tycznej Polski do 2030 roku”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009 roku, s. 12.
Szczegółowe dane na temat struktury odnawialnych źródeł energii są zawarte w tabeli 2. W dokumencie34 przyjęto bardzo wysoki wzrost wykorzystania odnawial-nych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej (prawie 70-krotny przyrost energii wiatrowej) oraz w produkcji paliw transportowych (20-krotny przyrost zużycia). Przyję-cie tak optymistycznych danych, szczególnie w sytuacji, w której część z prezentowa-nych źródeł znajduje się jeszcze w sferze badań (fotowoltaika, paliwa II generacji, bio-wodór), budzi poważne wątpliwości co do realności ich realizacji.
Tabela 2. Zapotrzebowanie na energię finalną brutto z OZE w podziale na rodzaje energii (w ktoe)
2006 2010 2015 2020 2025 2030Energia Elektryczna 370,6 715,0 1516,1 2686,6 3256,3 3396,3Biomasa stała 159,2 298,5 503,2 892,3 953,0 994,9Biogaz 13,8 31,4 140,7 344,5 555,6 592,6Wiatr 22,0 174,0 631,9 1178,4 1470,0 1530,0Woda 175,6 211,0 240,3 271,4 276,7 276,7Fotowoltanika 0,0 0,0 0,0 0,1 1,1 2,1Ciepło 4312,7 4481,7 5046,3 6255,9 7048,7 7618,4Biomasa stała 4249,8 4315,1 4595,7 5405,9 5870,8 6333,2Biogaz 27,1 72,2 256,5 503,1 750,0 800,0Geotermia 32,2 80,1 147,5 221,5 298,5 348,1Słoneczna 3,6 14,2 46,7 125,4 129,4 137,1Biopaliwa transportowe 96,9 549,0 884,1 1444,1 1632,6 1881,9Bioetanol cukro-skrobiowy 61,1 150,7 247,6 425,2 443,0 490,1Biodiesel z rzepaku 35,8 398,3 636,5 696,8 645,9 643,5Bioetanol II generacji 0,0 0,0 0,0 210,0 240,0 250,0Biodiesel II generacji 0,0 0,0 0,0 112,1 213,0 250,0Biowodór 0,0 0,0 0,0 0,0 90,8 248,3Ogółem energia finalna brutto z OZE 4780 5746 7447 10387 11938 12897Energia finalna brutto 61815 61316 63979 69203 75480 80551% udziału energii odnawialnej 7,7 9,4 11,6 15,0 15,8 16,0
Źródło: jak w tabeli 1, s. 12.
34 Prognoza zapotrzebowania….
133
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Według prognoz do 2030 roku w niewielkim stopniu wzrośnie zapotrzebowanie na energię elektryczną. Jest to skutek przyjęcia założenia o zeroenergetycznym wzroście gospodarczym do 2020 roku oraz wynika z przewidywanych działań poprawiających infrastrukturę energetyczną kraju (tabela 3).
Tabela 3. Krajowe zapotrzebowanie na energię elektryczną (w TWh)2006 2010 2015 2020 2025 2030
Energia finalna 111,0 104,6 115,2 130,8 152,7 171,6Sektor Energii 11,6 11,3 11,6 12,1 12,7 13,3Straty przesyłu i dystrybucji 14,1 12,9 13,2 13,2 15,0 16,8Zapotrzebowanie netto 136,6 128,7 140,0 156,1 180,4 201,7Potrzeby własne 14,1 12,3 12,8 13,2 14,2 15,7Zapotrzebowanie brutto 150,7 141,0 152,8 169,3 194,6 217,4
Źródło: jak w tabeli 1, s. 14.
Zmniejszenie wykorzystania węgla kamiennego do produkcji energii elektrycznej powinno zostać zrównoważone poprzez wspomniany wzrost energii ze źródeł odnawial-nych oraz budowę elektrowni atomowej z trzema blokami jądrowymi, które docelowo w 2030 roku miały wytwarzać 4800 MW energii brutto (tabela 4).
Tabela 4. Produkcja energii elektrycznej w podziale na paliwa (w TWh)2006 2010 2015 2020 2025 2030
Węgiel kamienny 86,1 68,2 62,9 62,7 58,4 71,8Węgiel brunatny 49,9 44,7 51,1 40,0 48,4 42,3Gaz ziemny 4,6 4,4 5,0 8,4 11,4 13,4Produkty naftowe 1,6 1,9 2,5 2,8 2,9 3,0Paliwo jądrowe 0,0 0,0 0,0 10,5 21,1 31,6Energia odnawialna 3,9 8,0 17,0 30,1 36,5 38,0Wodne pompowe 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0Odpady 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 0,7RAZEM 147,7 128,7 140,1 156,1 180,3 201,8Udział energii z OZE [%] 2,7 6,2 12,2 19,3 20,2 18,8
Źródło: jak w tabeli 1. s. 15
Reasumując należy stwierdzić, że przyjęty przez rząd program zmian wraz z da-nymi liczbowymi jest bardzo optymistyczny i już dziś nierealny, czego świadomość mają sami autorzy informując, iż stanowi on jedynie materiał analityczny, pokazujący słuszność przyjętych kierunków zmian oraz wymagający aktualizacji35. Realizacja poli-tyki energetycznej zgodnie z założeniami programów strategicznych oznacza nie tylko
35 Prognoza zapotrzebowania...
134
Piotr Klimczyk
poważny wzrost kosztów wprowadzenia nowych rozwiązań i technologii, ale także może powodować negatywny odbiór w części społeczeństwa36.
Zakończenie
Dotychczasowe plany strategiczne zarówno polskie, jak i unijne wobec sektora energetycznego okazywały się po latach nazbyt optymistyczne, a ich realizacja mało realna. Można wymienić kilka przyczyn tej sytuacji. Po pierwsze, bardzo odległy termin ich przeprowadzenia. Państwa planujące zmiany gospodarcze do 2050 roku stosują po-litykę „spychologii” przesuwając w czasie istotne inwestycje i reformy, czego przykła-dem jest odłożenie w czasie budowy w Polsce elektrowni atomowej. Zgodnie z planami powinna ona zacząć działać do 2020 roku. Jej istnienie przewidują też wszystkie przyję-te plany strategiczne. Po drugie, nie udało się wypracować wspólnej unijnej polityki w zakresie bezpieczeństwa energetycznego. Część państw przekłada swoje partykularne interesy nad dobrobyt wspólnoty (Niemcy wobec Gazociągu Bałtyckiego, Włochy, Wę-gry). Pomimo planów wciąż kluczowym kierunkiem importu gazu ziemnego i ropy jest kierunek wschodni. Po trzecie, długoterminowy charakter planów wymusza ich ciągłe korekty wynikające z bieżącej sytuacji gospodarczej, co szczególnie w sytuacji wymu-szonego cięcia wydatków budżetowych oznacza brak lub opóźnienie realizacji inwesty-cji w sektorze energetycznym. Nie ma też konsekwencji finansowych za brak realizacji zaakceptowanych planów. Przykładem są niedoinwestowane polskie sieci przesyłu ener-gii elektrycznej. Po czwarte, zmieniają się priorytety realizowanej polityki energetycz-nej. W warunkach kryzysu i spadku produkcji państwa osiągnęły spadek emisji bez po-noszenia dodatkowych kosztów. Niska cena praw do emisji zmniejsza opłacalność wprowadzania nowoczesnych technologii. W Polsce ze względu na nieopłacalność zre-zygnowano np. z wprowadzenia technologii CCS w elektrowni Bełchatów. Po piąte, po-jawiają się wątpliwości dotyczące samej idei redukcji emisji gazów cieplarnianych. Bez zaangażowania Stanów Zjednoczonych, Chin, Indii i innych państw nawet znaczące re-dukcje emisji dwutlenku węgla do atmosfery z punktu widzenia gospodarki globalnej nie mają większego wpływu na środowisko.
Dla polskiej gospodarki, w której węgiel kamienny stanowi wciąż podstawowe źródło energii, wymuszona przez politykę proekologiczną zmiana struktury przemysłu energetyczno-paliwowego oznacza ponoszenie dużych kosztów, szczególnie w kontekście kryzysu i osłabienia tempa wzrostu gospodarczego. Nierealne jest utrzymanie dotychcza-
36 Np. kontrowersje dotyczące wpływu na zdrowie i na środowisko naturalne elektrowni wiatrowych, ograniczenie działalności kopalń węgla kamiennego i brunatnego czy budowa, a później zapewnienie bez-pieczeństwa elektrowni jądrowych.
135
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
sowego wydobycia węgla kamiennego przy jego rosnących kosztach i jednoczesnym zwiększaniu udziału odnawialnych źródeł energii. Zmiana infrastruktury energetycznej, ułatwienia prawne i instytucjonalne, aktywna i prawidłowo prowadzona polityka energe-tyczna oraz szybsze wprowadzenie odnawialnych źródeł energii oraz energii uzyskiwanej w elektrowni jądrowej pozwoliłoby na stopniowe ograniczenie korzystania z tradycyjnych paliw. Proces ten należy rozpatrywać bowiem nie tylko w kontekście ekonomicznym czy ekologicznym, ale także cywilizacyjnym. Wprowadzenie nowych „zielonych” technologii powoduje zwiększenie wydajności gospodarowania, poprawę jakości środowiska natural-nego i utrzymanie rezerwy zasobów nieodnawialnych dla przyszłych pokoleń, a także uniezależnienie surowcowe od Rosji. Proces ten wymaga jednak dużych nakładów finan-sowych oraz umiejętnie prowadzonej polityki informacyjnej.
Bibliografia
Literatura:
Blusz K., Hinc A., Brodzikowski J., W kierunku niskoemisyjnej strategii gospodarczej dla Polski. Energia i klimat pomiędzy Keynesem a Hayekiem?, demosEUROPA – Centrum Strategii Europejskiej, Warszawa 2011.
Emisja gazów cieplarnianych w Chinach zacznie spadać do 2030 r., „Polska the Times” 17.08.2009, http://www.polskatimes.pl/artykul/152677,emisja-gazow-cieplarnianych-w-chinach-zacznie-spadac-do-2030-r,id,t.html [dostęp 12.12. 2015].
Energia i Środowisko, http://www.energiaisrodowisko.pl/zarzadzanie-energia-i-srodowiskiem/pakiet-klimatyczno-energetyczny [dostęp 12.12. 2015].
Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010.
Energy Roadmap 2050, „Acta Energetica”, http://actaenergetica.org/pl/aktualnosci/energy-ro-admap-2050/ [dostęp 12.12. 2015].
Górnictwo w Polsce w 2010 roku, http://biznes.interia.pl/kraj/news/gornictwo-w-polsce-w-2010-r, 1566421,4200 [dostęp 12.12. 2015].
Nafta Polska, http://www.nafta-polska.pl/przemysł-naftowy/import-surowca/ [dostęp12.12. 2015].
Pakiet klimatyczny uderza w polską energetykę, „Rzeczpospolita” z 21.01.2015.
Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa 2008, https://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_11/8183a2c86-f4d7e2cdf8c3572bdba0bc6.pdf [dostęp12.12. 2015].
Rekordowy zysk polskich kopalni węgla kamiennego¸ http://www.polskieradio.pl/5/3/Artyku-l/477946,Rekordowy-zysk-polskich-kopalni-wegla-kamiennego [dostęp, 12.12. 2015].
136
Piotr Klimczyk
Szlaz M., Elektrownia jądrowa w Polsce już w 2020?, http://elektrownia-jadrowa.pl/Elektrownia-jadrowa-w-Polsce-juz-w-2020-Magdalena-Szlaz-elektrownia-jadrowa-pl.html [dostęp 12.12. 2015].
Tarnawska K. (red.), Ewolucja budżetu Unii Europejskiej w kontekście wyzwań klimatycznych polskich regionów, Warszawa 2012.
White Paper – Biała Księga Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych, opracowanie Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji, Warszawa gru-dzień 2011, http://rada-zre.pl/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gi-d=77&Itemid= [dostęp 12.12. 2015].
Zielona Księga Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych, opracowanie Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji, Warszawa wrzesień 2010.
Źródła:
Dyrektywa 2003/87/WE, http://www.kobize.pl/uploads/materialy/wspolnotowe/dyrektywa_2003_87_we_pl.pdf [dostęp 12.12. 2015].
Krajowy plan działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych. Dokument przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki i przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 7 grudnia 2010 roku.
Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument przyjęty przez radę Ministrów w dniu 4 stycznia 2005 roku, Ministerstwo Gospodarki, zespół ds. Polityki Energetycznej, Warsza-wa 4 stycznia 2005 roku.
Prognoza Zapotrzebowania na Paliwa i Energię do 2030 roku. Załącznik 2. do „Polityki energe-tycznej Polski do 2030 roku”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009.
Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, Dz.U-.05.203.1684, http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/8e0542a94447bcaf09cf7d2e2ce38d36.pdf [dostęp 12.12. 2015].
Raport z realizacji Polityki ekologicznej państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/raport-z-realizacji-polityki-ekologicznej-panstwa-w-latach-2009-2012-z.html [dostęp 12.12. 2015].
Załącznik do uchwały nr 202/2009 Rady Ministrów z dnia 10 listopada 2009 roku. „Polityka energetyczna Polski do 2030 roku”. Dokument przyjęty przez radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009 roku.
137
Podsumowanie
Przeprowadzone w monografii analizy teoretyczne i empiryczne stanowią źródło interesujących wniosków, zaleceń i rekomendacji.
Wykorzystując badania zawarte w pierwszym rozdziale, można wnioskować, że w kontekście uwarunkowań pokryzysowych państwa Unii Europejskiej stanęły przed ko-niecznością modyfikacji swoich polityk makroekonomicznych, a także redefinicji mecha-nizmów kontrolnych w zakresie rynków finansowych. Zgodnie z ta koncepcją należy wdrożyć mechanizmy, które wykluczą oferowanie przez sektor finansowy zbyt ryzykow-nych instrumentów, a także zapewnią długoterminową równowagę makroekonomiczną.
W drugim rozdziale zwrócono uwagę na problematykę zmian w modelu nadzoru finansowego jaki dokonuje się aktualnie Unii Europejskiej. Wykazano, że wprowadze-nie jednolitego mechanizmu nadzorczego nie pozostanie bez wpływu na polski sektor bankowy i to bez względu na podjętą przez Polskę decyzję o ewentualnym uczestnictwie w nowej architekturze nadzorczej. Decyduje o tym przede wszystkim znaczący udział kapitału zagranicznego pochodzącego z państw już dziś objętych nadzorem EBC w ak-tywach krajowego sektora bankowego, który skutkować będzie przejęciem nadzoru nad bankami–córkami banków z krajów strefy euro na poziomie skonsolidowanym przez EBC oraz uproszczeniem współpracy krajowego nadzoru z nadzorcami większości państw macierzystych.
W rozdziale trzecim zwrócono uwagę na zróżnicowane kierunki reform rynków pracy w odpowiedzi na skutki kryzysu gospodarczego. Analizę przeprowadzono na przy-kładzie rozwiązań francuskich. W porównaniach międzynarodowych instytucje rynku pracy we Francji wydają się dość restrykcyjnie chronić zatrudnienie, co obniża elastycz-ność rynku. W efekcie mimo, że gospodarka francuska cechuje się wysoko wykwalifiko-waną siłą roboczą o wysokiej produktywności, to jednak owa siła robocza wykazuje po-ważne obawy w związku z próbami deregulacji rynku pracy, powszechnie postrzegając je jako niepewność dalszego zatrudnienia niż jego elastyczność.
Z kolei w czwartym rozdziale wykazano, że po pojawieniu się ostatniego kryzysu finansowego w zdecydowanej większości krajów Unii Europejskiej zwiększyły się nierów-ności społeczne i pogłębiły różnice w dochodach między najbogatszą i najbiedniejszą czę-ścią społeczeństwa. Najniższe nierówności dochodowe odnotowano w państwach skandy-nawskich, Czechach, Słowacji, Holandii i Francji, co więcej stopień nierówności obserwowany w tych państwach nie jest w żaden sposób skorelowany z wartością produk-cji. Z kolei najbardziej zróżnicowane dochodowo są gospodarki Grecji, Bułgarii i Rumunii, a duże nierówności w tych państwach wiążą się z niskim poziomem produkcji per capita.
138
Podsumowanie
Rozdział piąty poświęcony został problematyce ryzyka kraju (sovereign risk) rozu-mianego jako narastającego problemu związanego z wypełnieniem zobowiązań płatniczych kraju. Zdolności te zależą z jednej strony od możliwości wytworzenia nadwyżki ponad bie-żące wydatki budżetu, a z drugiej od kosztów obsługi zadłużenia. W ramach przeprowadzo-nych badań wykazano, że możliwe jest stworzenie ogólnego modelu czynników ryzyka kraju oraz wskazanie metod i sposobu jego pomiaru, co w założeniu może stanowić narzę-dzie do budowania prognoz ostrzegawczych przed narastaniem zjawisk kryzysowych.
W rozdziale szóstym przeanalizowano wymianę handlową polskich przedsię-biorstw w wymiarze międzynarodowym w kontekście funkcjonujących w Polsce me-chanizmów wsparcia eksportu. Zwrócono uwagę, że wymiana handlowa Polski jest jed-ną z głównych stymulant wzrostu gospodarczego. Wykazano, że wśród przedsiębiorstw działających na terenie Polski istnieje potencjał do dalszego rozwijania działalności eks-portowej jeżeli wsparcie publiczne pomoże przezwyciężyć najważniejsze bariery inter-nacjonalizacji działalności,
Na koniec, z rozdziału siódmego można wywnioskować, że w świetle obecnych pokryzysowych uwarunkowań dotychczasowe plany strategiczne zarówno polskie, jak i unijne wobec sektora energetycznego okazywały się nazbyt optymistyczne. Wykazano, że nierealne jest utrzymanie dotychczasowego wydobycia węgla kamiennego przy jego rosnących kosztach i jednoczesnym zwiększaniu udziału odnawialnych źródeł energii. Jedynie zmiana infrastruktury energetycznej, ułatwienia prawne i instytucjonalne, ak-tywna i prawidłowo prowadzona polityka energetyczna oraz szybsze wprowadzenie od-nawialnych źródeł energii oraz energii uzyskiwanej w elektrowni jądrowej pozwoliłoby na stopniowe ograniczenie korzystania z tradycyjnych paliw.
Publikacja ta powinna stanowić ciekawą i interesującą lekturę dla praktyków życia gospodarczego, instytucji rządowych i samorządowych, pracowników uczelni, studentów oraz innych osób zainteresowanych relacjami ekonomicznymi w okresie pokryzysowym.
Rola państwa w gospodarce w warunkach kryzysu – teoria i praktyka
pod redakcjąAndrzeja Szopy, Pawła Zamory
Wrocław 2015
Globalny kryzys ekonomiczny i finansowy doprowadził do gwałtow-nego pogorszenia się wskaźników fiskalnych we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Dodatkowym czynnikiem destabilizującym finanse publicz-ne była reakcja rządów większości krajów na skutki kryzysu w postaci za-stosowania pakietów stymulacyjnych oraz programów pomocowych dla sektora finansowego. W tych uwarunkowaniach ekonomicznych wraz z istniejącą przed kryzysem presją budżetową, wynikającą z procesu sta-rzenia się populacji, a także wydłużania się przeciętnej długości życia, stabilność finansów publicznych w państwach UE wydaje się szczególnie zagrożona. Stwarza to wyzwanie dla roli państwa oraz polityki makro-ekonomicznej, jak również reform na poziomie unijnym, tym bardziej, że problemy z respektowaniem reguł fiskalnych występowały od samego początku utworzenia obszaru wspólnej waluty.
Niniejsza książka stanowi próbę wpisania się w nurt badań ukie-runkowanych na przeprowadzenie krytycznej analizy proponowanych rozwiązań ze szczególnym uwzględnieniem roli państwa w gospodarce pokryzysowej. W ramach analizy konkretnych zagadnień akcent został po-łożony na wyjaśnienie, w jakim stopniu negatywne skutki kryzysu wynika-ją z ułomności rynku, a w jakim zakresie z błędnych interwencji państwa.
Zawarte w książce refleksje obejmują zestaw przemyśleń i koncep-cji, będących wynikiem dogłębnych studiów literaturowych i badań em-pirycznych prowadzonych przez pracowników naukowych Katedry Teorii Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.
Rola państwa w
gospodarce w w
arunkach kryzysu – teoria i praktyka
ISBN 978-83-942651-6-8
pod redakcją Andrzeja Szopy, Pawła Zam
ory
Rola_panstwa_w_gospodarce_w_warunkach_kryzysu_okladka_01.indd 1 25-04-2016 20:41:55
