Rośliny trujące i jady zwierzęce

Klinika Toksykologii i Chorób Środowiskowych UJ CM 2008/2009

Substancje toksyczne roślin wyższych:

1. Alkaloidy

2. Glikozydy: cyjanogenne, nasercowe, saponiny, glukonolany, antrazwiązki, kumaryny

3. Toksalbuminy

4. Olejki (niektóre)

5. Żywice (niektóre)

6. Związki uczulające na światło

Zatrucia roślinami należą a priori do zatruć mieszanych

Końcowy efekt zależy od składu jakościowego i ilościowego substancji farmakologicznie aktywnych

Ich wzajemnych interakcji: sumowania lub addycji; potęgowania lub synergizmów, wzajemnego znoszenia efektów lub antagonistycznego działania poszczególnych związków

Skład chemiczny ulega znacznym wahaniom nawet w obrębie jednego gatunku botanicznego: odmiana, miejsce i czas zbioru, rodzaj spożytego organu roślinnego

Wiek, ogólny stan zdrowia pacjenta

Zatrucie roślinami, które mają w składzie substancje o przeciwstawnym działaniu farmakologicznym

Ujawnienie toksycznego działania raz jednego raz drugiego składnika

Często zależy to od stanu organizmu osoby zatrutej , jej wieku

Rośliny o działaniu toksycznym ośrodkowym:

1. Rośliny wywołujące niedotlenienie na skutek porażenia ośrodka oddechowego i powodowania bloku enzymatycznego

Czynnik toksyczny: cyjanowodór

Zatrucia są najczęściej powodowane przez gorzkie migdały oraz pestki jadalnych owoców drzew z rodziny Rosaceae.

Nasiona zawierają glikozyd cyjanogenny amygdalinę, który w organizmie ulega hydrolizie, uwalniając cyjanowodór. W przypadku zjedzenia nasion owoców pestkowych występuje zatrucie cyjanowoderm per os.

Przykłady roślin:

Śliwa- migdałMorela zwyczajnaBrzoskwinia zwyczajnaCzereśniaWiśniaLen zwyczajny: w nasionach występuje linamaryna, notowano liczne zatrucia bydła skarmianego wytłokami z nasion lnu, dla człowieka ilość dwóch łyżeczek sproszkowanych nasion lnu nie jest szkodliwa

Dziki bez czarny (Sambucus nigra)

Kwitnienie: czerwiec - lipiecOwocowanie: sierpień – wrzesieńObjawy : nudności, bóle brzucha, biegunka

Rośliny działające na rdzeń przedłużony i rdzeń kręgowy

Głównie rośliny z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae)

Rośliny te powodują porażenie lub pobudzenie, z następującym porażeniem ośrodków w rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym

Szczwół plamisty (Conium maculatum)

Cechą charakterystyczną szczwołu plamistego jest przykry zapach mysiego moczu, który wydziela roślina i kwiaty po roztarciu

Czynnikiem toksycznym są: koniina i gamma- koniceina

Działają one początkowo pobudzająco, a następnie depresyjnie na ośrodek oddechowy porażając również obwodowo mięśnie oddechowe

Szczwół plamisty: objawy zatrucia

pieczenie w jamie ustnej, przełyku,

bóle brzucha,

ślinotok,

nudności, wymioty,

zwężenie źrenic,

podwójne widzenie,

zaburzenia ostrości widzenia

początkowo tachykardia, potem bradykardia,

zaburzenia oddychania

drgawki toniczno- kloniczne

Zgon następuje w wyniku uduszenia

Szalej jadowity ( Cicuta virosa)

Czynnikami toksycznymi są cykutotoksyna i cykutolSą one truciznami drgawkotwórczymi, porażającymi ośrodek oddechowy. Doustna dawka śmiertelna oceniana jest na kilka gramów kłącza. Pierwsze objawy zatrucia mogą pojawić się po kilkunastu minutach.

Szalej jadowity ( Cicuta virosa)- objawy zatrucia

Pieczenieniesmak w jamie ustnejNudnościbóle brzuchazaburzenia równowagizaburzenia świadomościdrgawki o charakterze dużego napadu padaczkowegoutrata przytomnościzaburzenia oddychania do bezdechu włącznie

Rośliny alkaloidowe o działaniu ośrodkowym pobudzającym oraz obwodowo parasympatykolitycznym

Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna)Substancja czynna: alkaloidy tropanowe, hioscyjamina, atropina i skopolaminaSpożycie jednej jagody wywołuje objawy zatrucia u dziecka, trzy są potencjalnie śmiertelne. Dla osoby dorosłej spożycie 10-20 jagód może być zatruciem śmiertelnym.

Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna)

rozszerzenie źrenic, zaczerwienie twarzy, suchość w jamie ustnej, sucha skóra, tachykardia zatokowa, czasami wzrost ciśnienia tętniczego, niepokój, pobudzenie psychoruchowe, dezorientaja, halucynacje, w ciężkich zatruciach może dojść do śpiączki, zaburzenia perystaltyki jelit, zatrzymanie moczu wskutek porażenia zwieraczy pęcherza moczowego, wysoka temperatura.

Bieluń dziędziarzawa (Datura stramonium)

Roślina jednoroczna z rodziny psiankowatych, chwast 30 - 100 cm, nieprzyjemna wońKwitnienie: od czerwca do wrześniaNasiona: drobne (2-3 mm), nerkowate, czarne lub brązoweTrujące są wszystkie części rośliny, a zwłaszcza liście i nasionaAlkaloidy tropanowe: atropina, hioscyjamina i skopolamina są konkurencyjnymi antagonistami acetylocholiny w obwodowych receptorach cholinergicznych i w receptorach w OUN

Bieluń dziędziarzawa (Datura stramonium): objawy zatrucia

Sucha, ciepła i zaczerwieniona skóraSuche śluzówkiSzerokie źreniceZniesienie perystaltykiZatrzymanie moczuTachykardiaPobudzenieSplątanie, majaczenie, halucynacjeW ciężkich przypadkach: hipertermia, śpiączka, drgawki, zatrzymanie oddechu

Rośliny glikoalkalodowe o działaniu ośrodkowym oraz drażniącym na przewód pokarmowy

Psianka słodkogórz (Solanum dulcamara)

Czynnikiem toksycznym jest solanina. Ma ona działanie drażniące na przewód pokarmowy działa również na ośrodkowy układ nerwowy, początkowo pobudzająco, a następnie drażniąco

Spożycie około 10 jagód może już wywołać poważne objawy zatrucia,szczególnie u małych dzieci

Psianka słodkogórz (Solanum dulcamara: objawy zatrucia

pieczenie w jamie ustnej, nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka, wzrost temperatury ciała, apatia lub niepokój, pobudzenie psychoruchowe, czasami halucynacje, drżenia mięśniowe, zaburzenia czynności serca, przyspieszenie oddechu.

Rośliny olejkowe powodujące zmiany zwyrodnieniowe ośrodkowego układu nerwowego

Tuja zachodnia (Thuja occidentalis) Czynnik toksyczny: tujonWywiera działanie silnie drażniące miejscowo na błony śluzowe i skórę oraz działanie ogólnoustrojowe. Działa pobudzająco a następnie depresyjnie na OUN, uszkadza narządy miąższowe, działa depresyjnue na serce. Działa poronnie ale dawki konieczne do wywołania poronienia przekraczają dawkę śmiertelną dla kobiety ciężarnej.

Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare)

Substancje czynne: betatujon, kamfora, terpeny

Zatrucia przypadkowe preparatem Artemisol

Rośliny zawierające żywice i inne substancje czynne o działaniu ośrodkowym oraz miejscowo drażniącym

Wilczomlecz sosnka ( Euphorbia cyparissias)Substancje toksyczne: euforbina, euforben, euforbolDziałają drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego, skórę i spojówki. W dużych ilościach działają na ośrodkowy układ nerwowy, powodując jego depresję niekiedy drgawkiKontakt ze skórą prowadzi do miejscowych reakcji alergicznych, stanów zapalnych, pęcherzy i długo gojących się owrzodzeń

Wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezereum)

Substancja toksyczna: mezereina oraz inne alkaloidy

Liczba kilku jagód uważana jest za potencjalnie śmiertelną dla dzieci, kilkunastu dla dorosłych

Według niektórych autorów śmiertelność w poważnym ostrym zatruciu wynosi około 30 %.

Wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezereum): objawy zatrucia

nudności, wymioty, podrażnienie błon śluzowych, jamy ustnej, bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunka, może być wodnista lub krwawa, senność, dezorientacja, drgawki, spadek ciśnienia i objawy wstrząsu są wtórne do dużej utraty płynów

Śnieguliczka biała ( Symphoricarpus albus )

Czynnikami toksycznymi są alkaloidy zawarte w owocach

Wywierają działanie drażniące na przewód pokarmowy, skórę i spojówki

Spożyte w większych ilościach wykazują również działanie na OUN, początkowo w postaci pobudzenia, a potem w postaci zaburzeń świadomości

Rośliny o działaniu toksycznym na układ krążenia

Rośliny o działaniu kardiotoksycznym

Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea)

Czynniki toksyczne to glikozydy nasercowe.

Ich działanie wynika z blokowania pompy sodowo- potasowej w błonie komórkowej, co prowadzi do zmian w potencjale jonowym i w efekcie do zaburzeń przewodzenia bodźca i zaburzeń rytmu.

Na toksyczność naparstnicy wpływa wiele czynników np. wydolność nerek, stopień wydolności pracy serca, zaburzenia elektrolitowe

Oleander (Nerium oleander)

Substancja czynna: oleandrynaZaburzenia rytmu serca i objawy żołądkowo-jelitowe (uporczywa biegunka)

Rośliny działające toksycznie na ośrodek oddechowy i układ krążenia

Tojad mocny (Aconitum napellus)

Substancja czynna :akonityna

Działa na OUN powodując w pierwszym okresie zatrucia krótkotrwałe pobudzenie

Wywiera działanie na serce, wywołując zaburzenia przewodzenia i rytmu

poraża mięsnie szkieletowe, powodując poważne zaburzenia oddechu, a w większych dawkach zgon z powodu porażenia ośrodka oddechowego i zakończeń nerwowych włókien mięśniowych.

Cis pospolity (Taxus baccata)

Substancją czynną jest taksyna Działa ona drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego, a po wchłonięciu wywołuje objawy żołądkowo- jelitowe, działa depresyjnie na OUN, układ oddechowy i serce

Ligustr pospolity (Ligustrum vulgare)Substancja czynna nie znana.

Objawy dotyczą przewodu pokarmowego i mogą mieć charakter ostrego nieżytu żoładkowo jelitowego.

W ciężkich zatruciach opisywano drgawki, zapaść krążeniową i zgon.

Rośliny o działaniu miejscowo drażniącym i poronnym - Jałowiec pospolity

Substancja czynna: olejek eteryczny zawarty w owocachDziała on drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego, w dużych ilościach działa pobudzająco oraz powoduje skurcze mięśniówki macicy oraz krwawienie z dróg rodnych. Nie ma działania poronnegoUszkadza drogi moczowe

VI. Rośliny o działaniu dermatotoksycznym i alergogennym.

Rącznik pospolity ( Ricinus communis L.)

Rącznik pospolity (Ricinus communis): opis rośliny

Roślina roczna lub bylina albo krzew lub niewielkie drzewoW krajach tropikalnych lub subtropikalnych osiąga rozmiary od 1- 13 mJest silnie rozgałęziona, łodygi brązowo-czerwoneLiście do 1 m średnicy, dłoniaste głęboko wcinane, na długich ogonkach Kwitnie w lipcu i sierpniu: kwiaty czerwone zebrane w groniaste kwiatostany. Owocem jest kulista kolczysta torebka, wielkości wiśni: każda zawiera trzy komory, mieszczące po 1 fasolowatym, owalnym nasieniu długości do 12 mm o błyszczącej powierzchni szaro-brązowo-marmurkowejNasiona dojrzewają od sierpnia do listopada

Rącznik pospolity: toksycznośćSubstancje trujące – toksalbuminy: związki białkowe o złożonej strukturze podobnej do toksyn bakteryjnych i wywołujące zbliżone reakcje fizjologiczne

Podobnie jak toksyny bakteryjne działają jak antygeny powodując tworzenie przeciwciał (podawanie rosnących dawek wywołuje odporność, możliwe jest także wyprodukowanie przeciwciał)

In vitro: aglutynacja krwinek czerwonych

Toksalbuminy są wrażliwe na działanie wysokiej temperatury

Są bardziej toksyczne przy podaniu pozajelitowym i śródskórnym niż spożyte doustnie

Rycyna najbardziej znaną i najbardziej toksyczną toksalbuminą

Czysta rycyna należy do najbardziej toksycznych spośród znanych związków W doświadczeniach na zwierzętach minimalna dawka śmiertelna przy podaniu pozajelitowym wynosiła 0,0001 mg/kg. Przy podaniu doustnym jest kilkaset razy mniej toksyczna, co świadczy o jej niecałkowitym wchłanianiu lub rozkładzie w przewodzie pokarmowymSpożycie 1-2 nasi rącznika może wywołać poważne objawy u osoby dorosłej, dla dzieci może to być dawka potencjalnie śmiertelnaUważa się, że spożycie ponad 10 nasion rącznika jest potencjalną dawką śmiertelną dla człowieka

Rącznik pospolity: objawy zatrucia

bóle , pieczenia w jamie ustnej i przełykunudności, wymioty, biegunka (może być krwista)bóle brzucha. U osób z alergią mogą wystąpić objawy skurczu oskrzeliPrzyspieszenie akcji serca i spadek ciśnienia tętniczego krwi są przede wszystkim wynikiem odwodnienia na skutek obfitych wymiotów i biegunki Wstrząs sercowo- naczyniowy jest najczęściej przyczyną zgonu w tym zatruciu. Obserwuje się również drżenia mięśniowe, senność, hipoglikemię i jej objawy kliniczne. Niekiedy pojawia się wysoka temperatura

Rącznik pospolity: objawy zatrucia (c.d.)

Powikłaniami w ciężkich zatruciach jest uszkodzenie wątroby i nerek

Opisywane były zatrucia wziewne, przez skórę oraz skażenie oczu

U osób wrażliwych może wystąpić silna reakcja już po spożyciu jednego nasienia, a nawet rozgniatanie nasion w palcach może wywołać objawy o charakterze uczuleniowym, także ze ze strony układy oddechowego: napady dychawicy oskrzelowej oraz kataru

Opis przypadku- iniekcja podskórna wyciągu z rącznika pospolitego w celu samobójczym

20 letni mężczyzna, chemikPrzyjęty do Kliniki po upływie 36 godzin z objawami: osłabienie, ból i zawroty głowy, nudności, ból brzucha, wymioty, ucisk w klatce piersiowej, bóle mięśniowe kończyn z objawami sztywnienia, Przy przyjęciu: tachykardia, hipotensja, anuria, kwasica metabolicznaPacjent skierowany na oddział intensywnej terapii: podbiegnięcia krwawe w miejscu wkłucia po igłach, świeża krew w badaniu per rectumBrak koagulacji krwinek, podwyższona aktywność transaminaz, podwyższone stężenie mocznika, kreatyniny, leukocytoza

Opis przypadku- iniekcja podskórna wyciągu z rącznika w celu samobójczym

W czasie obserwacji pogorszenie stanu: skaza krwotoczna, uszkodzenie wątroby, nerek Intubacja dotchawicza , sztuczna wentylacjaMaksymalne dawki amin presyjnychLeczenie skazy krwotocznejNiewydolność układów oddechowego i krążeniaMimo intensywnej terapii narastanie objawów uszkodzenia wielo-narządowegoPo upływie 18 godzin od przyjęcia – zatrzymanie akcji serca – resuscytacja nie efektywna

Doniczkowe rośliny ozdobne: Filodendron (Philodendron)

Te rośliny pnące są niezmiernie popularnymi roślinami domowymi i są częściej niż inne przyczyną zatruć. Podstawową substancją toksyczną zawartą w filodendronach jest szczawian wapnia w formie krystalicznej. Podczas żucia liści lub innych części rośliny, kryształy mogą wniknąć do tkanki miękkiej i błony śluzowej ust, czego skutkiem jest nasilone podrażnienie jamy ustnej. Może pojawić się również podrażnienie skóry i oczu. Natychmiastowe usunięcie resztek rośliny z ust dziecka i podanie płynów ogranicza jej toksyczność. Wbrew powszechnemu przekonaniu, roślina ta nie jest wysoce toksyczna

Difenbachia malowanaDifenbachia zwykle rośnie pionowo na dużej łodydze podobnej do trzciny, co sprawia, że roślina ta ustawiana jest często na podłodze, w miejscach łatwo dostępnych dla dzieci. Podobnie jak filodendron należy do rodziny Araceae i wykazuje te same właściwości toksyczneCzęsto przypisuje się jej nazwę "niema trzcina", ponieważ osoby, które żuły łodygę nie były zdolne mówić na skutek silnego podrażnienia i obrzęku jamy ustnej

Wilczomlecz piękny, Poinsecja, Poinsecja nadobna, Gwiazda betlejemska (Euphorbia pulcherrima)

Poinsecja dziko rosnąca była otoczona większym mitem, dotyczącym jej toksyczności niż ta, która jest kolorową, dekoracyjną rośliną, niezwykle popularną w okresie Świąt Bożego Narodzenia Ani badania na zwierzętach, ani przypadki opisane wśród ludzi nie potwierdziły wysokiej toksyczności poinsecji, uwalniając ją tym samym od miana rośliny trującej. Spożycie małych ilości nie wywołuje żadnych objawów. Sok wyciekający z uszkodzonych liści, podobny do lateksu może wywołać niekiedy podrażnienia skórne

Zatrucia jadami zwierzęcymi

mają przebieg gwałtowny, ostry

W naszych warunkach geoklimatycznych praktyczne znaczenie mają zatrucia powodowane zwłaszcza przez

owady (pszczoły, osy, trzmiele, szerszenie)

ukąszenia żmii

Owady

Owady poprzez żądło wydzielają truciznę do rany.

W składzie jadów znajdują się substancje hemolityczne, neurotoksyny, histamibna, saponina.

Jady działają tylko pozajelitowo

Żądło pszczoły miodnej po użądleniu wraz ze zbiorniczkiem jadowym pozostaje w miejscu użądlenia, a pszczoła ginie

Żądło osy nie jest uzbrojone w groty, więc nie trzeba go usuwać ze skóry. Po użądleniu osa wyciąga je, toteż może żądlić wiele razy

Owady – objawy użądleniaW następstwie użądlenia najpierw występuje bolesny odczyn miejscowy: zaczerwienienie, obrzęk, bolesnośćCzasem obserwujemy objawy ogólne: dreszcze, podwyższona temperatura ciała, bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, pokrzywka, obrzęk powiek, obrzęk błon śluzowych nosa, obrzęk nosa, stan astmatyczny, przyspieszenie tętna, bicie serca, duszność, zapaść, obrzęk płuc-porażenie oddechu. Zwykle objawy ustępują po 4-5 godzinach, choć niekiedy uczucie znużenia i bóle głowy mogą utrzymywać się przez kilka dniNiebezpieczne jest użądlenie w nasadę języka, gardło, krtań- obrzmienie błony śluzowej krtani może doprowadzić do uduszenia (lodowate napoje, ssanie lodu).

Pajęczaki – Kleszcz pastwiskowy (Ixodes ricinus)

Nie wytwarza jadu, może przenosić dwie poważne chorobywywołane przez arbowirusy wiosenno-letnie zapalenie mózguchorobę wywołaną przez krętki duru powrotnego

Obie choroby mogą mieć przebieg ostry (śmiertelny) lub przewlekły: ból głowy, porażenia, nastroje depresyjne

Wiosenno-letnie zapalenie mózgu

Okres inkubacji (3 – 14 dni)Objawy grypo-podobne: gorączka, ból głowy, brzucha, kończyn ustępują w ciągu 4-6 dniU 8-10% osób – II faza: wysoka gorączka, silne bóle głowy, wymioty i objawy porażeniaUstępowanie choroby, rzadko zejścia śmiertelne

Choroba wywołana przez krętki duru powrotnego

Silny ból w okolicy ukłucia, zaczerwienienie skóryObjawy wypadania czynności ze strony obwodowego układu nerwowegoPrzewlekło limfocytowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, Zapalenie stawów

Żmija zygzakowata (Vipera berus): jadJady wężów zawierają substancje o charakterze enzymów o bardzo dużej toksyczności i różnorodnym działaniu na organizmy zwierzęce: hemoraginy (wywołujące zespół krwotoczny), fosfolipazy, koaguliny, substancje hamujące krzepnięcie krwi

DziałanieHemolityczne i histolityczneZaburzenia krzepliwości krwiUszkodzenia naczyń krwionośnychJad żmij u nas żyjących działa przede wszystkim na układ krążenia, wywołując objawy podobne do wstrząsu anafilaktycznego. Działa również bezpośrednio na mięsień sercowy, uszkadzając go, oraz na układ krzepnięcia, powodując skazę krwotoczną.

Żmija zygzakowata: objawy zatrucia

Ukąszenie jest bolesne, miejsca nakłucia przez zęby jadowe oddalone od siebie ok. 1 cm

W miejscu ukąszenia i odśrodkowo od niego występuje bardzo szybko bolesny obrzęk, wybroczyny, zapalenie naczyń i węzłów chłonnych

Po kilkunastu minutach do godziny pojawiają się zawroty i ból głowy, nudności i wymioty, krwawienie z błon śluzowych, przyspieszenie tętna, obniżenie ciśnienia, niemiarowość, wstrząs

Szczególnie niebezpieczne są ukąszenia w twarz, szyję i kark, zwłaszcza u dzieci

Żmija zygzakowata:

Każdy pacjent ukąszony przez jadowitego lub podejrzanego o to węża powinien być przyjęty do szpitala celem 24- godzinnej obserwacji (może one być skrócona do 6-8 godzin w przypadkach łagodnych)

Zaleca się unieruchomienie ukąszonej kończyny w pozycji funkcjonalnej, profilaktykę tężca, płyny infuzyjne i inne środki mające na celu zachowanie równowagi kwasowo- zasadowej.

Żmija zygzakowata:

Nie udowodniono również znaczenia, jakie może mieć dla przebiegu zatrucia wyssanie trucizny z rany bez jej nacinania.

Przy przyjęciu pacjenta należy ustalić okoliczności ukąszenia: jak wyglądało zwierzę, kiedy i gdzie nastąpiło zdarzenie, w jakiej kolejności występowały objawy.

Żmija zygzakowata:

Jeśli założono opaskę uciskową, należy podać płyny dożylnie i powoli zwalniać ucisk opaski. Ranę należy przemyć wodą z mydłem.