Rośliny zbożowe

Agrotechnika żyta

Pochodzenie żyta

Żyto stało się rośliną uprawną stosunkowo niedawno, znacznie później niż pszenica czy jęczmień.

Za ojczyznę żyta uważa się Azję Środkową (od Anatolii po Turkiestan), gdzie nawet obecnie rosną dziko różne formy tej rośliny, filogenetycznie nie odbiegające od form uprawnych.

Historia uprawy żyta

Jako chwast pszenicy i jęczmienia żyto rozprzestrzeniło się także w Europie.

W miarę pogarszania się warunków uprawy (surowy klimat, słabe gleby) stopniowo wypierało te gatunki.

Jest przykładem wtórnej rośliny uprawnej, która powstała w wyniku naturalnej selekcji z chwastu towarzyszącego uprawom roślin pierwotnych.

Historia uprawy żyta

Na terenie Europy Północnej i Środkowej uprawa żyta rozpoczęła się dopiero po roku 1000 p.n.e. Na ziemiach polskich w masowej uprawie pojawiło się jeszcze później, przypuszczalnie dopiero na początku tzw. okresu rzymskiego.

W okresie wczesno-piastowskim oprócz pszenicy, jęczmienia, prosa i owsa powszechnie uprawiano również żyto ozime.

Rejony uprawy

Żyto zajmuje znaczne powierzchnie umiarkowanych i chłodnych rejonów, głównie półkuli północnej, i konkuruje z pszenicą ze względów glebowych i klimatycznych.

W gospodarce światowej znaczenie żyta stale się zmniejsza. Tylko w Europie Środkowej i Wschodniej nadal pozostaje znaczącym zbożem chlebowym.

Znaczenie gospodarcze żyta

Na świecie uprawia się zaledwie 10,9 mln ha żyta, co stanowi 1,5% powierzchni zajętej przez zboża.

Główni producenci żyta to: Rosja, Szwecja, Polska, Niemcy i Białoruś.

Światowe zbiory ziarna tego gatunku wynoszą 23,4 mln ton rocznie.

Znaczenie gospodarcze żyta

Średni światowy plon z 1 ha wynosi zaledwie 2,15 t.

Tylko niektóre kraje, przede wszystkim Holandia (6,5 t/ha), Niemcy (4,8 t/ha) i Czechy (3,8 t/ha), prowadzą intensywną uprawę żyta.

W Polsce żyto uprawiano w ostatnich latach na powierzchni 2350 tys. ha, co stanowi 26,7% zasiewów wszystkich zbóż.

Plonowanie żyta

Średni plon w COBORU wszystkich zarejestrowanych odmian populacyjnych wynosi obecnie 6 t/ha.

Wykorzystanie potencjału w praktycznym rolnictwie wynosi zaledwie 36–38% i nie zarysowuje się żadna tendencja do poprawy tego stanu.

Średnio w roku produkuje się w Polsce około 5500 tys. t ziarna żyta, co stanowi 23,5% zbiorów światowych.

Warunki termiczne

Najkorzystniejszą temperaturą bezpośrednio przed siewem oraz w okresie od siewu do wschodów żyta jest 10–13,5 C.

Żyto wymaga więc temperatury około 1–2 wyższej od średniej rzeczywistej typowej dla tego okresu.

Warunki termiczne

W czasie wegetacji jesiennej optymalna, średniodobowa temperatura powietrza powinna wynosić 7–8,3 C.

Sprzyja to listnieniu, krzewieniu i hartowaniu roślin przed zimą.

Warunki termiczne

W okresie spoczynku zimowego żyto jest najbardziej wytrzymałe na niskie temperatury.

Jeśli w czasie hartowania osiągnęło fazę 4–5 liści, to znosi mrozy nawet do minus 30 C. Dlatego po zimie straty na powierzchni obsianej żytem są niewielkie (1–2%), wzrastają jednak w warunkach bardzo długiego zalegania śniegu bądź wczesnego opadu śniegu na niezamarzniętą glebę.

Wiosenne warunki termiczne

Niskie wymagania termiczne sprawiają, że żyto najwcześniej ze zbóż wznawia wegetację wiosenną.

Układ temperatur w okresie strzelania w źdźbło oraz kłoszenia ma największy wpływ na plonowanie. W tym okresie jest pożądana stosunkowo niska (6,5 C) temperatura dobowa. Występujące wtedy ocieplenia wpływają negatywnie na plonowanie.

Wiosenne warunki termiczne

Duża wrażliwość żyta na temperaturę utrzymuje się także po kłoszeniu, w fazie kwitnienia, zapłodnienia, zawiązywania ziarna i wczesnozielonej jego dojrzałości.

Optimum termiczne tego okresu wynosi 15,8–16,4 C i jest wyższe od wieloletniej średniej rzeczywistej.

Warunki wodne

Według Klatta potrzeby wodne żyta wynoszą 220 mm opadu, w tym aż 140 mm powinno przypadać na maj i czerwiec.

W okresie przedsiewnym oraz bezpośrednio posiewnym opady optymalne według Dzieżyca wynoszą 16–18 mm na dekadę i gwarantują szybkie oraz wyrównane wschody żyta. Podczas kolejnych dekad całego okresu rozwoju jesiennego żyto wymaga takiej samej wielkości opadów (16 mm). W okresie spoczynku zimowego optimum opadowe wynosi 12 mm/dekadę.

Warunki wodne W fazie strzelania w źdźbło, która u żyta kończy się

już między 10 a 20 maja, zapotrzebowanie na wodę jest niezbyt duże i wynosi 12–14 mm/dekadę, a oszczędna gospodarka wodą wynika także z małego współczynnika transpiracji (350).

W fazach nalewania ziarna optimum opadów wzrasta do około 70 mm miesięcznie. Wczesne kłoszenie żyta czyni je mniej wrażliwym od pszenicy i pszenżyta na posuchy późnowiosenne. Jedynie długotrwałe okresy niedoboru wody w fazie zawiązywania ziarna i dojrzałości mlecznej mogą powodować wyraźne obniżenie plonu.

Warunki glebowe

Najbardziej charakterystyczną cechą żyta jest jego duża tolerancja na różne gleby.

Wynika to z dobrze rozwiniętego systemu korzeniowego, małych potrzeb wodnych i oszczędnej gospodarki wodą, dużej tolerancji na kwaśny odczyn pH, a także na jony wolnego glinu i manganu.

Warunki glebowe

Wszystkie te cechy sprawiają, że zróżnicowanie plonów ziarna uzyskiwanych na kompleksach 2, 3 i 4 nie występuje bądź jest tak małe, że nieistotne.

Na kompleksie 5 (żytni dobry) plon obniża się o około 7–10% w porównaniu z plonem z kompleksu 4 (żytni bardzo dobry), a na kompleksie 6 (żytni słaby) – aż o 22%.

Wpływ gleby na plonowanie żyta Wpływ gleby na plony ma jednak charakter

pośredni, istotnie natomiast zależą one od pogody, głównie od warunków wilgotnościowych, oraz poziomu agrotechnik.

W latach suchych plony ziarna żyta na kompleksie pszennym bardzo dobrym i dobrym są z reguły wyższe niż na żytnich. Z kolei w latach mokrych żyto na kompleksie 1 i 2 może plonować niżej w stosunku do żytnich, głównie z powodu silniejszego wylegania, a także większego porażenia przez niektóre choroby grzybowe.

Przedplony

Odmiany populacyjne i mieszańcowe mają niewielkie wymagania glebowe, ale dość wyraźnie reagują one na przedplon, szczególnie na glebach lekkich.

Najkorzystniejszymi przedplonami są rośliny strączkowe: łubin wąskolistny i żółty, groch pastewny, mieszanka wyki ozimej z małym udziałem żyta, mieszanki strączkowo-zbożowe zbierane na kiszonkę bądź na nasiona.

Inne przedplony

Żyto uprawiane po ziemniaku na oborniku plonuje o około 10% gorzej niż po motylkowatych i tylko niewiele lepiej niż po zbożach jarych.

Owies jest dobrym przedplonem pod względem fitosanitarnym. Stosunkowo korzystnie wypada jęczmień, ponieważ najwcześniej schodzi z pola i czas na rozkład resztek pożniwnych przed siewem żyta jest dłuższy niż po pszenicy jarej i pszenżycie jarym.

Inne przedplony

Spośród gatunków ozimych gorszy jest ten, który później schodzi z pola i czas na rozkład resztek pożniwnych przed siewem jest najkrótszy.

Monokultura żyta uprawianego dłużej obniża plon o około 15–20%. W takich warunkach czynnikiem częściowo rekompensującym nieodpowiednie następstwo może być wsiewka seradeli w żyto, zaorana przed następnym siewem.

Uprawa roli

Na stanowiskach po ziemniaku nie zaleca się wykonywać orki, ale raczej zastosować rozkruszenie warstwy roli za pomocą pogłębiaczy bądź grubera bez jej odwracania.

Będzie to oczywiście możliwe po uprzednim dokładnym zebraniu łęcin i wyrównaniu kolein po narzędziach i maszynach zbierających ziemniaki.

Uprawa roli Po przedplonach strączkowych i zbożowych

ściernisko należy podorać lub stalerzować, bądź skultywatorować, aby przyspieszyć rozkład i częściowe skiełkowanie chwastów nasiennych. Skrócenie zespołu upraw pożniwnych jest uzasadnione wczesnym siewem żyta i krótkim okresem między zejściem przedplonu a orką siewną.

Uproszczenia w uprawie gleby pod żyto dotyczą coraz częściej także spłycenia orki siewnej do 16–18 cm, a nawet całkowitego jej zaniechania na rzecz doprawienia tylko warstwy wierzchniej za pomocą talerzówki, glebogryzarki, kultywatora i brony.

Uproszczenia uprawowe

Skrajnym uproszczeniem jest tzw. siew bezpośredni dokonywany specjalnym siewnikiem wprost w ściernisko.

Przygotowanie przedplonu sprowadza się więc do zebrania słomy oraz chemicznego zniszczenia chwastów i samosiewów przedplonu. Takie zabiegi, jakkolwiek kłócą się z zasadami płużnego systemu uprawy roli, mogą być doraźnie (1–2 lata) uzasadnione w niektórych ogniwach rotacji płodozmianu.

Uproszczenia uprawowe

Skutki środowiskowe są raczej korzystne, skutki produkcyjne natomiast zależą od gleby, od poziomu agrotechniki w całej rotacji i możliwości zastosowania czynników rekompensujących.

Nieliczne badania przeprowadzone w kraju dowodzą, że uproszczenia takie zastosowane w odniesieniu do żyta powodują stosunkowo niewielkie obniżenie plonu.

Uprawa roliW konwencjonalnym systemie uprawy roli

średnia orka siewna (20–25 cm) powinna być wykonana w takim czasie, aby gleba osiadła przed siewem.

Na glebach piaszczystych osiadanie następuje dość szybko, na zwięźlejszych trwa jednak 3–4 tygodnie. Najczęściej zachodzi potrzeba mechanicznego przyspieszenia tego procesu i przywrócenia podsiąku kapilarnego. Siew w glebę nieodleżałą powoduje przedłużenie wschodów i ich nierównomierność.

Uprawa roli Osiadanie gleby zachodzące dopiero po

wschodach roślin zawsze sprawia, że węzeł krzewienia formuje się zbyt płytko, a nawet bywa zupełnie odsłonięty.

W efekcie zmniejsza się krzewistość produktywna jesienią i wiosną, rośliny znacznie gorzej zimują, łatwiej dochodzi do uszkodzenia węzła przez muchówki, a także do wylegania roślin.

Doprawienie wierzchniej warstwy gleby bezpośrednio przed siewem można przeprowadzić za pomocą agregatu złożonego z brony i wału strunowego bądź samej brony.

Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe

Zarówno ziarno, jak i słoma żyta są w stosunku do innych ozimin uboższe w azot. Zawartość pozostałych makro- i mikroelementów w życie jest podobna jak w pszenicy i pszenżycie.

Żyto wykazuje najmniejszą ze zbóż wrażliwość na fosfor, potas i mikroelementy.

Nawożenie

Na glebach o co najmniej średniej zawartości przyswajalnego potasu i fosforu wystarczy utrzymywać zrównoważony bilans tych składników w glebie i w wynoszonym plonie.

Dawki nawozów

Na kompleksie żytnim bardzo dobrym, w technologiach pozwalających uzyskać 4 t/ha ziarna, należy zastosować 44 kg/ha P2O5 oraz 88 kg/ha K2O.

Na kompleksach słabszych, na których realne plony żyta wynoszą około 2,7–3 t/ha, racjonalne dawki nawozów wynoszą 30 kg/ha P2O5 i około 60 kg/ha K2O.

Nawożenie gleb bardzo słabych

Na glebach o niskiej zasobności w przyswajalne formy fosforu i potasu dawki nawozów trzeba zwiększyć o tzw. naddatki. Na słabszych glebach kompleksów żytnich wynoszą one: 30 kg/ha P2O5 i 20 kg/ha K2O.

Dawka nawozowa jest wtedy sumą wymagań pokarmowych i naddatków bilansowych.

Formy nawozów i termin ich stosowaniaFosfor i potas można zastosować w

nawozach pojedynczych bądź kompleksowych o proporcji najbardziej zbliżonej do wyliczonego zapotrzebowania na te składniki.

Na kompleksach 4 i 5 nawozy można dawać przedsiewnie. Na kompleksach słabszych dawkę dzieli się na dwie równe części, stosując przedsiewnie (1/2) oraz w czasie wznowienia wegetacji (1/2). Zapobiega to stratom składników na glebach najbardziej przepuszczalnych.

Nawożenie azotemŻyto dobrze wykorzystuje azot glebowy

mineralizowany wiosną oraz azot z resztek pożniwnych. Aby uzyskać programowany plon 4 t/ha po przedplonach niezbożowych, należy jednorazowo zastosować 30–40 kg/ha N w czasie wznowienia wegetacji.

Po przedplonach zbożowych pierwszym nawożeniem azotowym jest dawka przedsiewna (20–25 kg/ha N), przyspieszająca rozkład ścierniska i umożliwiająca rozkrzewienie żyta.

Nawożenie azotem

Dawkę wiosenną 60–80 kg/ha należy zastosować w dwu terminach – w czasie wznowienia wegetacji (60%) i w fazie wydłużania trzeciego międzywęźla.

Dawki powyżej 80–90 kg/ha N powodują jeszcze przyrost plonu, jednak ich efektywność jest już mała.

Nazwożenie azotem

Aby został wytworzony plon 2,5–3 t/ha, dawka azotu powinna wynosić20–30 kg/ha.

Na glebach silnie przepuszczalnych należy stosować amonową i mocznikową formę azotu, mniej ruchliwą i mniej szkodliwą dla środowiska.

Wpływ wysokiego nawożenia azotem

Zwiększenie dawek azotu pod żyto powoduje przyrost zawartości białka w ziarnie.

Jednocześnie jednak następuje pogorszenie wartości wszystkich wyróżników jakości białka, w tym i udziału aminokwasów egzogennych, ograniczających, czyli lizyny i metioniny.

Optymalne terminy siewu żyta ozimego

I – 20.09–05.10, II – 20.09–30.09, III – 15.09–25.09, IV – 10.09–25.09, V – 05.09–15.09

Gęstość siewu

Gęstość siewu zależy głównie od kompleksu glebowego, przedplonu i terminu siewu.

W miarę pogarszania się warunków rozwoju ilość wysiewu należy zwiększyć.

Opóźnienie siewu o 10 dni wymaga zwiększenia o 10% obsady i wysiewu.

Obsada kiełkujących ziarn żyta na powierzchni 1 m2, będąca podstawą do

obliczeń masy wysiewu na 1 ha

Przedplony Kompleks glebowy

4 5 6 i 7

Dobre 300–330 350–400 430–450

Zbożowe 330–350 400–430 450–500

Wzór na ilość wysiewu

kg/ha 16511090

33450) do 300 (od

(%)nasion użytkowa wartość

(g)ziaren 1000 masam 1 na ziarniaków obsada= wysiewumasa

2

Wysiew mieszańców

Żyto mieszańcowe sieje się w obsadzie 260–280 ziarniaków na 1 ha. Dla masy 29 g (mieszańce niemieckie) ilość wysiewu na najlepszych glebach żytnich powinna wynosić około 80–90 kg.

Mieszańce polskiej hodowli typu Nawid mają masę 1000 ziarniaków zbliżoną do masy form populacyjnych i dlatego wysiewa się je w podobnej ilości.

Siew

Żyto sieje się na głębokość 3 cm w rozstawie rzędów 13–15 cm.

Materiał siewny odmian mieszańcowych otrzymuje się, krzyżując jednorazowo dwie odległe linie. Efekt heterozji w dalszych rozmnożeniach zanika, pogarsza się także jakość żyta, dlatego nie można używać do siewu ziarna z własnego rozmnożenia. Stąd też materiał siewny form mieszańcowych musi pochodzić każdorazowo bezpośrednio od hodowcy.

Pielęgnacja Gdy płodozmian jest poprawny, w integrowanym

rolnictwie łan żyta ma dużą zdolność samoregulacji zachwaszczenia. Chemiczne metody ograniczania zachwaszczenia są wtedy zbędne. Niestety, na zdecydowanej większości plantacji żyto często uprawia się jako drugie, a nawet trzecie zboże. W takich warunkach chemiczne zwalczanie zachwaszczenia ogranicza straty plonu.

Celowość użycia herbicydów wzrasta także po przerzedzeniu zasiewów przez pleśń śniegową, kiedy naturalna konkurencyjność łanu jest osłabiona.

PielęgnacjaWiększość chwastów dwuliściennych

występujących w życie zwalcza się wiosną, a termin jesienny dotyczy przede wszystkim miotły zbożowej.

Warto podkreślić, że przedawkowanie środka, a przede wszystkim opóźnienie jego stosowania jest stresem dla żyta. Wyróżnia się ono pod tym względem spośród pozostałych zbóż.

Herbicydy stosowane w uprawie żytaChwasty Środki Termin

stosowania

Dwuliścienne wrażliwe

Pielik 85 SP + Chwastox Extra 300 SL, pełnia krzewienia

Przytulia czepnai inne odporne

Aminopielik D 450 SL, Aminopielik M 450 SL Aminopielik P 450 SL, Aminopielik Super 464 SL, Banvel 480 SL + Compete 240 EC, Banvel 480 SL + Granstar 75 WG, Banvel 480 SL + Grodyl 75 WG, Banvel 480 SL + Starane 250 EC, Chwastox D 179 SL, Chwastox M 210 SL, Chwastox Trio 540 SL, Chwastox Turbo 340 SL,

pełnia krzewieniaw temperaturze 10 C

Starane 250 EC, Kompal 365 SE, Starane 250 + Chwastox Extra 300 SL, Granstar 75 WG, Grodyl 75 WG

początek strzelaniaw źdźbło– drugie kolanko

Herbicydy stosowane w uprawie żyta

Miotła zbożowai owies głuchy

Assert 250 SC, Puma Super 069 EW, Puma Universal 069 EW

po wznowieniuwegetacji

Miotła zbożowa

Arelon Fox 550 SC, Arelon Super 61,5 WG, Chisel 75 WG, Glean 75 DF, Glean 75 DF + Dicuran 80 WP, Puma Super 096 EW + Compete 240 EC, Puma Super 096 EW + Granstar 75 WG, Puma Super 075 EW + Starane 250 EC

po wznowieniuwegetacji

Zaprawianie ziarna

Zaprawianie ziarna przed siewem jest zabiegiem bezwzględnie niezbędnym. Tylko przez zaprawianie można chemicznie ograniczyć pleśń śniegową zbóż i traw, a także pałecznicę zbóż i traw.

Choroby zgorzelowe siewek jest łatwiej zwalczać niż poprzednie, bo są one wrażliwe na większość zapraw, a ponadto występują tylko przy niekorzystnych, przedłużających się wschodach.

Zaprawy

Choroba Środek

Pałecznicazbóż i traw

Baytan Universal 19,5 DS, WS

Pleśń śniegowazbóż i traw

Baytan Universal 19,5 DS, -WS; Beret 050 FS; Maxim 025 FS; Panoctine 300 LS, 350 LS; Prelude Special 51 WS; Sarfun T 65 DS, T 450 FS; Sibutol 35,9 FS; Vincit 050 FS; Zaprawa Funaben T

Choroby żyta

Występowanie chorób podstawy źdźbła zależy od wysycenia zmianowań zbożami i zwiększa się po przekroczeniu progu 50% zbóż i występowaniu po sobie.

Najpospolitszą chorobą żyta jest fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła, której zwalczanie chemiczne jest trudne.

Także zgorzel podstawy źdźbła roślin występujących na lżejszych glebach nie daje się zwalczyć chemicznie.

Choroby żyta

Na glebach ciężkich chorobą płodozmianową jest łamliwość źdźbła zbóż i, coraz powszechniej, także rizoktonioza zbóż. Ta pierwsza może rozwijać się już jesienią i wtedy jej szkodliwość wzrasta. Porażenie 25% roślin przyjmuje się jako progowe, decydujące o potrzebie chemicznej interwencji.

Choroby żyta

W fazie strzelania w źdźbło na liściach żyta może wystąpić rdza brunatna, rynchosporioza oraz mączniak.

Przekroczenie progu 15% porażenia roślin jest szkodliwe dla plonu.

Wczesne zasiewy, także plantacje wysoko nawożone, są częściej porażane przez te patogeny.

Choroby odmian mieszańcowych

Dużą podatność na wszystkie groźne dla żyta choroby wykazują formy mieszańcowe, szczególnie zarejestrowane mieszańce niemieckie.

Porażenie ich przekracza progi szkodliwości częściej niż u form populacyjnych, a zabiegi fungicydowe są wysoce plonochronne.

Choroba Środki Termin stosowania

Łamliwość źdźbłaMączniak prawdziwy

Alert 375 SC, Alto Combi 420 SC, Atak 450 EC, Benlate 50 WP, Mirage 450 EC, Sarfun 500 SC, Siarkol K 85 WP, Siarkol K 1000 SC, Sportak 45 EC, Sportak Alpha 380 EC, Tilt CB 37,5 WP, Tiowol K 500 SC, Topsin M 70 WP, Topsin M ULV

początek strzelania w źdźbło

Fuzaryjna zgorzelpodstawy źdźbła

Alert 375 SC, Alto Combi 420 SC, Benlate 50 WP, Sarfun 500 SC, Sportak Alpha 380 EC, Tilt CB 37,5 WP, Topsin M 70 WP, Topsin M ULV

początek strzelania w źdźbło

Mączniak prawdziwy

Rdza brunatna

Alert 375 SC, Alto 100 SL, Alto 320 SL, Alto Combi 420 SC, Alto Elite 415 SL, Amistar 250 SC, Archer 425 EC, Bayfidan 250 EC, Bayleton 25 WP, Bumper 250 EC, Cerelux 510 SC, Corbel 750 EC, Eminent 125 SL, Folicur BT 225 EC, Granit 200 SC, Impact 125 SC, Opus 125 SC, Opus Team 334 SC, Palisade 25 WP + Sportak, Punch 400 EC, Rider 400 EC.

strzelanie w źdźbło

Stosowanie regulatorów wzrostu

Ponadto u form mieszańcowych zasadne jest stosowanie antywylegacza nie tylko ze względu na porażenie podstawy źdźbła, ale także na wysokość słomy.

Przeciwko wyleganiu żyta można stosować Cerone 480 SL (etefon), Flordimex T 330 SL (etefon) oraz Terpal C 460 SL (etefon + chlormekwat) w fazie strzelania w źdźbło.

W przypadku żyta populacyjnego użycie antywylegacza jest uzasadnione, gdy rośliny uprawia się na najlepszych stanowiskach oraz gdy poziom ich nawożenia azotem jest wysoki.

Zbiór wieloetapowy

Żyto zbiera się w dojrzałości woskowej wieloetapowo, a procesy dojrzewania i pocenia się ziarna zachodzące w kłosie (słomie) gwarantują jego bardzo dobrą wartość chlebową oraz paszową.

Zbiór jednoetapowy

Zbiór jednoetapowy kombajnem powinien następować w pełnej dojrzałości ziarna.

Pozostawienie żyta zbyt długo na pniu powoduje osypywanie oraz porastanie ziarna.

Ziarno z zapoczątkowanymi procesami rozkładu skrobi w mące nie może być dobrym surowcem do wypieku chleba.