I: Geografia jako nauka (zadania 1–5, 14–15, 35–38, 60–62, 68–73)

II: Podstawy kartografii

Niektóre zadania (np.: 8, 10, 18, 19, 22, 32, 35, 40–43, 45, 50) można wykorzystać do rozpoznania stanu wiedzy uczniów w momencie rozpoczynania nauki w szkole ponadgimnazjalnej.

Znajomość faktów

1. Uzupełnij zdanie: 1 p.

Termin „geografia”wprowadził …........................................................................................... .

2. Podaj okres w dziejach lub wiek, w którym pojawił się termin „geografia”. 1 p.

…............................................................

3. Uzupełnij zdanie: 1 p.

Termin „geografia” pochodzi od greckich słów: „Gē”, czyli ............................... oraz „grapho”, czyli ................................ .

4. Wymień 5 źródeł informacji geograficznych. 1 p.

1. ..............................................................................................................................................

2. ..............................................................................................................................................

3. ..............................................................................................................................................

4. ..............................................................................................................................................

5. ..............................................................................................................................................

5. Przyporządkuj wymienionym odkrywcom i podróżnikom ich osiągnięcia, wpisując w miejscu kropek odpowiednie litery. 1 p.

A. Krzysztof Kolumb a) podróż do IndiiB. Vasco da Gama b) wyprawa dookoła świataC. Ferdynand Magellan c) wyprawy do Ameryki

d) odkrycie AustraliiA. …... B. …… C. …..

6. W XV w. wykonano mapę świata na podstawie materiałów Klaudiusza Ptolemeusza. Zaznacz poprawną odpowiedź na pytanie: Jaki obszar przedstawiała ta mapa? 1 p.

a) obszar od Wysp Kanaryjskich po wschodnią Azjęb) Amerykę Północną i Amerykę Południowąc) obszar od Grecji po południową Afrykę

7. Uporządkuj chronologicznie wymienione odkrycia geograficzne, wpisując w miejscu kropek odpowiednie litery. 1 p.

A. wyprawa dookoła świata (Ferdynand Magellan, Juan Sebastian del Caño)B. dotarcie Wikingów do Ameryki PółnocnejC. dotarcie Vasco da Gamy drogą morską do Indii D. odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba

1. …… 2. …… 3. …… 4. …..

8. Uzupełnij tabelę przedstawiającą cechy południków i równoleżników tworzących siatkę geograficzną. 1 p.

1

9. Pod każdą siatką kartograficzną wpisz odpowiadającą jej cechę wybraną spośród podanych. 1 p.wiernopowierzchniowa, wiernokątna, wiernoodległościowa

10.W Uzupełnij zdanie: 1 p.

Szerokość geograficzna przyjmuje wartości od ........ na równiku do ........oN na półkuli........................................... i ........oS na półkuli .......................................... .

11. W Uzupełnij schemat dotyczący znaków kartograficznych. 1 p.

12. PW Uzupełnij tabelę według wzoru. 1 p.

Znakikartograficzne Cechy Przykłady

2

Punktowe

Liniowe Przedstawiają obiekty o długości dającej się zaprezentować w skali mapy (szerokość obiektów jest przewiększona)

droga, rzeka

13. Podaj wymiary Ziemi. Liczby wybierz spośród podanych i dodaj jednostki miary. 1 p.

6357, 6371, 6378, 40 009, 40 076, 510 mln, 1083 mln

Obwód równika

Powierzchnia Ziemi

Odległość środka Ziemi od równika

Odległość środka Ziemi od bieguna

Znajomość terminów geograficznych

14. Podaj definicję terminu „geografia”. 2 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

15. W Przyporządkuj nauki geograficzne odpowiednim działom geografii, wpisując w miejsce kropek F (geografia fizyczna) lub E (geografia społeczno-ekonomiczna). 1 p.hydrologia .... geografia przemysłu .... geografia rolnictwa ....geografia osadnictwa .... geomorfologia .... geografia polityczna ....biogeografia .... klimatologia .... geografia ludności ....geografia gleb .... geografia usług .... geografia medyczna ....

16. P Uzupełnij tabelę dotyczącą elementów mapy. 1 p.

Elementy mapy Znaczenie

stanowi szkielet konstrukcyjny mapy, wyznacza kierunki geograficzne

objaśnia znaki zastosowane na mapie

informuje o zmniejszeniu (redukcji) wymiarów obiektów,umożliwia obliczanie odległości i powierzchni

przedstawia rozmieszczenie, wielkość, bądź intensywność zjawiska

17. Wyjaśnij rolę sygnatury na mapie. 2 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

3

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

18. Podaj nazwę linii łączących na mapie punkty o tej samej wartości liczbowej opisującej przedstawiane zjawisko. 1 p.................................................

19. Wyjaśnij, do czego służy legenda mapy. 1 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

20. Do opisu dobierz metodę prezentowania informacji na mapach, wstawiając w prostokątach odpowiednie litery. 1 p.

A. metoda kartogramu D. metoda sygnaturowaB. metoda kartodiagramu E. metoda izoliniiC. metoda kropkowa

służy do ilościowego przedstawiania zjawisk za pomocą wykresów umiejscowionych na mapie

zwykle ukazuje tylko miejsca występowania obiektów (szczytów górskich, złóż surowców mineralnych, dróg itd.)

prezentuje średnie natężenie zjawiska na danych obszarach , np. na kontynentach,w państwach, województwach

służy do przedstawiania zjawisk występujących w każdym miejscu, np. ciśnienia atmosferycznego, temperatury powietrza

21.P Pod każdym fragmentem mapy wpisz kartograficzną metodę prezentacji danych, którą na tej mapie zastosowano 2 p.

4

22. W Dokończ zdanie, tak aby było definicją szerokości geograficznej. 1 p.

Szerokość geograficzna to .......................................................................................................

..................................................................................................................................................

23. Podaj zasadniczą różnicę między siatką geograficzną a siatką kartograficzną. 2 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

24.P Wpisz w miejscu kropek nazwy linii łączących na mapach punkty o jednakowej wartości wymienionych zjawisk. 1 p.

a) wysokość n.p.m. ...……….…………... d) temperatura powietrza ……...……………...

b) ciśnienie atmosferyczne ………........... e) głębokość ….………………………….

c) suma opadów atmosferycznych …………………………

25. Podaj zasadniczą różnicę między planem a mapą. 2 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

26. W Skreśl te spośród podanych niżej wyrażeń, które nie dotyczą mapy topograficznej. 2 p.

5

duża skala, mała skala, zachowuje proporcje i kształty obiektów, zniekształca proporcje i kształty obiektów, ogólnogeograficzna, tematyczna, szczegółowa, znacznie zgeneralizowana, kartometryczna, współrzędne geograficzne podane tylko w rogach mapy, współrzędne geograficzne opisane na ramce przy każdym południku i równoleżniku, rzeźba terenu przedstawiona metodą poziomicową, rzeźba terenu przedstawiona metodą hipsometryczną

27. Wyjaśnij, na czym polega teledetekcja. 1 p...................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

28. Na rysunku przedstawiono fragment powierzchni elipsoidy ziemskiej i geoidy w porównaniu z rzeczywistą powierzchnią Ziemi. Wpisz w miejsce kropek: elipsoidy, geoidy, topograficzna.

1 p.

Znajomość zależności

29. Wskaż, od czego najbardziej zależy stopień generalizacji kartograficznej, zakreślając właściwą odpowiedź. 1 p.

a) od skali mapyb) od rodzaju siatki kartograficznejc) od zastosowanych znaków

30. Wykaż słuszność twierdzenia, że zamożność społeczeństwa wpływa na dostępność źródeł informacji geograficznych. 2 p...................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

Dostrzeganie i formułowanie prawidłowości

31. Napisz, jak zmienia się wielkość zniekształceń w odwzorowaniach kartograficznych ze wzrostem odległości od punktu (linii) styczności powierzchni rzutowania z globusem. 1 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

32. Wyjaśnij, dlaczego mapy przedstawiają zniekształcony obraz Ziemi. 1 p.

..................................................................................................................................................

6

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

33. Korzystając z tabeli, odpowiedz na pytania. 3 p.

A B

Liczba ludności (w tys., mln, mld) Gęstość zaludnienia (liczba osób na km2)

Produkcja energii elektrycznej (w kWh) Produkcja energii elektrycznej w kWh na mieszkańca

Zbiory pszenicy (w t, tys. t, mln t) Plony pszenicy (w dt/ha)

Liczba urodzeń (w tys., mln) Współczynnik urodzeń (liczba urodzeń na 1000 osób)

Liczba ludności miejskiej (w tys., mln) Stopień urbanizacji (w % ogółu ludności)

Wzrost liczby samochodów w ciągu roku (w sztukach, tys.)

Tempo wzrostu liczby samochodów (w % w stosunku do poprzedniego roku)

A. Jaka jest wspólna cecha danych w grupie A?...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

B. Jaka jest wspólna cecha danych w grupie B?...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

C. Którą grupę danych przedstawia się na mapach metodą kartogramu? Uzasadnij odpowiedź....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

34.W Skreśl zbędne określenie, tak aby zdanie było prawdziwe. 1 p.

Im większa jest skala mapy, tym zniekształcenia są na niej większe/mniejsze.

Znajomość teorii

35. Uzupełnij zdania. 1 p.

Twórcą geocentrycznej teorii budowy świata był ...................................................... . Przetrwała ona aż do XVI wieku i została obalona przez ............................................

............................................ – twórcę teorii ............................................................... .

36. Zaznacz nazwiska dwóch uczonych, którzy stworzyli podstawy nowożytnej geografii. 1 p.

Eratostenes z Cyreny, Alexander von Humboldt, Mikołaj Kopernik, Karl Ritter

37. Korzystając z rysunku, wymień dwa założenia, które przyjął Eratostenes z Cyreny, obliczając obwód Ziemi. 2 p.

7

1. ..............................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

2. ..............................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

38. Uzupełnij schemat, tak aby przedstawiał etapy badania naukowego. 2 p.

Odczytywanie, interpretacja i przetwarzanie informacji

39.P Poniżej przedstawiono fragmenty map w różnych odwzorowaniach. Rozpoznaj te odwzorowania,wstaw odpowiednie litery w główce tabeli, a w komórkach wpisz określenia kształtu południków i równoleżników. 2 p.

Odwzorowaniepłaszczyznowe

normalne

...........................

Odwzorowaniewalcowenormalne

............................

Odwzorowaniestożkowenormalne

...........................

Południki

Równoleżniki

40.W Na każdej z trzech map zaznacz punkt o współrzędnych 60oN 20oW. 1 p.

8

41.W W punktach oznaczonych na mapie narysuj główne kierunki geograficzne i opisz je, używając oznaczeń międzynarodowych. 1 p.

42.PW Odczytaj współrzędne geograficzne punktów oznaczonych na mapie powyżej i wpisz je w miejscu kropek. 2 p.A. ..................................... D. ...................................B. ..................................... E. ...................................C. ..................................... F. ...................................

43. Wyjaśnij, dlaczego mapa bez legendy jest mało użyteczna jako źródło informacji. 1 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

44. Poniżej przedstawiono fragment legendy mapy hipsometrycznej. Zaproponuj skalę barw takiej mapy, wstawiając w miejsce kropek opis barw (jasnozielona, ciemnożółta itd.) i podaj nazwę metody, którą zastosowano na tej mapie. 2 p.

9

Metoda .....................................................

45.PW Uzupełnij tabelę, tak aby każda skala była podana w trzech formach. 2 p.

46.W Na mapie w skali 1:50 000 jezioro zajmuje 16 cm2. Oblicz rzeczywistą powierzchnię jeziora; wynik podaj w kilometrach kwadratowych i w hektarach. Zapisz obliczenia. 2 p.

Obliczenia

Powierzchnia jeziora: .................... km2 (............. ha)

47. Posługując się podanymi informacjami, wykonaj mapę gęstości zaludnienia Polski według województw: 3 p.• podziel dane na 4 klasy• opracuj legendę• nanieś na mapę kolory lub deseń (szrafurę)

10

48.W Na rysunku przedstawiającym interpolację wrysuj izolinie o wartościach 30 i 40. 2 p.

49.P Korzystając z wykresu, odpowiedz na pytania.

11

A. Jaka jest różnica wysokości między najwyższym a najniższym miejscem w Europie? Zapisz obliczenia. 1 p.

Obliczenia Odpowiedź ...............................................................................................................................

B. Jaką powierzchnię zajmują obszary położone powyżej 1000 m n.p.m.? 1 p.

Odpowiedź ….................... km2

C. Jaki procent powierzchni Europy zajmują obszary położone poniżej średniej wysokości kontynentu? Zapisz obliczenia. 1 p.

Obliczenia

Odpowiedź …..........%

D. Jaki procent powierzchni Europy zajmują obszary o wysokości od 200 do 500 m n.p.m.? Zapisz obliczenia. 1 p.

Obliczenia

Odpowiedź ..............%

Budowanie prostych modeli

50.W Za pomocą poziomic przedstaw wzniesienie o stromymstoku północnym i łagodnym stoku południowym. Podajwartości poziomic. 2 p.

51.W Za pomocą poziomic przedstaw dolinę rzeki; narysujrzekę i oznacz kierunek jej biegu. Podaj wartościpoziomic. 2 p.

52.W Za pomocą izobat przedstaw jezioro z głębią wpołudniowej części. Podaj wartości izobat. 2 p.

12

53.PW Korzystając z mapy poziomicowej, wykonaj zadania.

A. Określ, co ile metrów na mapie poprowadzono poziomice. 1 p.

Poziomice poprowadzono co ………… m.

B. Odczytaj wysokość bezwzględną punktów A i B. 1 p.

Punkt A …………………………… Punkt B ………………………………

C. Oblicz odległość AB. Zapisz obliczenia. 1 p.Obliczenia

Wynik ………………..

D. Naszkicuj profil terenu wzdłuż linii AB. 2 p.

13

54. Korzystając z danych w tabeli, narysuj krzywą hipsograficzną Ameryki Północnej. 3 p.

Uogólnianie treści geograficznych

55. Zaznacz na mapie (np. pociągnij długopisem) dwie rzeki, które – Twoim zdaniem – powinny się znaleźć na mniejszej mapie.

2 p.

14

56.W Zakreśl literę oznaczającą ten kartogram, który podaje mniej dokładne informacje. Uzasadnij odpowiedź. 2 p.

A. wartości podzielone na 3 klasyB. wartości podzielone na 5 klas

Uzasadnienie:...........................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

57.W Zakreślając odpowiednią literę, wskaż, w którym wypadku metoda izolinii bardziej uogólnia informacje. Uzasadnij odpowiedź. 2 p.

A. izolinie poprowadzone co 10 mB. izolinie poprowadzone co 20 m

Uzasadnienie:...........................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

58. Uszereguj mapy według stopnia generalizacji kartograficznej, zaczynając od map o najmniej generalizowanej treści. 1 p.

mapy przeglądowe, mapy wielkoskalowe, mapy średnioskalowe

1. ....................................................................................

2. ....................................................................................

3. ....................................................................................

59. PW Wyobraź sobie, że wyruszasz z bieguna północnego do punktu o współrzędnych 40oN 20oE. Następnie przemieszczasz się do punktu o współrzędnych 40oN 30oW, a stamtąd – o 50o szerokości geograficznej w kierunku północnym.

A. Nanieś tę trasę na rysunku. 1 p.

B. Nazwij miejsce, w którym trasa się kończy i określ jego szerokość geograficzną. 1 p.

..................................................................................................................................................

C. Podkreśl te spośród podanych określeń, które odnoszą się do narysowanej figury. 1 p.

15

trójkąt równoboczny, trójkąt równoramienny, trójkąt sferyczny równoboczny, trójkąt sferyczny równoramienny, ma wszystkie kąty ostre, ma dwa kąty proste, ma wszystkie kąty proste

Zastosowanie wiedzy w rozwiązywaniu zadań praktycznych

60. PW W każdym wykropkowanym miejscu wpisz nazwę nauki geograficznej, z której dorobku skorzystasz, podejmując wymienione działania. 2 p.

a) obliczanie długości trasy pieszej wycieczki ........................................................................

b) dobór odzieży na krótką wycieczkę ....................................................................................

c) dobór odzieży na długą egzotyczną wyprawę .....................................................................

d) budowa studni .....................................................................................................................

e) dobór roślin uprawnych w ogrodzie ....................................................................................

f) wybór środka transportu na daleką podróż ..........................................................................

61.P Podaj przykłady praktycznego wykorzystania wymienionych źródeł informacji. 2 p.

Telewizja ...................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

Internet ......................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

Atlas samochodowy ..................................................................................................................

...................................................................................................................................................

Plan miasta ...............................................................................................................................

..................................................................................................................................................

62. Wyjaśnij, dlaczego informacje wyszukane w Internecie należy sprawdzać w innych źródłach. 1 p.

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

63.W Wyjaśnij, dlaczego system GPS może być bardzo przydatny w pracy służb ratowniczych. 1 p.

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................64. Wykonaj schematyczny plan piętra Twojej szkoły, na

którym znajduje się pracownia geograficzna. Zaznaczpracownię oraz inne charakterystyczne miejsca.

2 p.

65.Wykonaj schematyczny plan sali szkolnej, w którejodbywają się lekcje geografii. Oznacz charakterystyczneobiekty oraz miejsce, które zajmujesz. 2 p.

66.W Na mapie w skali 1:25 000 stok narciarski mierzy 6 cm.Jego początek znajduje się na wysokości 1100 m n.p.m., a koniec na wysokości 850 m n.p.m. Oblicz rzeczywistą długość stoku oraz jego średni spadek (w %). Zapisz obliczenia.

3 p.

16

Obliczenia

Długość stoku ……………………..

Średni spadek stoku …………………..

67.W Zamierzasz wejść na wysoką wieżę i chcesz poznać jej wysokość. Obecnie znajdujesz się 250 m od niej, kąt między powierzchnią terenu a linią Twojego wzroku ku wierzchołkowi wieży wynosi 12o. Wykonaj rysunek i oblicz wysokość wieży (sin 12o = 0,2079, cos 12o = 0,9781, tg 12o = 0,2126, ctg 12o = 4,7046). 3 p.

Obliczenia

Wynik: ……………………

Wyjaśnianie przyczyn, przebiegu i skutków zjawisk i procesów

68. Podaj przykład korzyści, która może wynikać z przeprowadzania spisów ludności. 1 p.

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

69. Napisz, z czego wynika pojawianie się nowych źródeł informacji. 1 p.

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

Dostrzeganie problemów i proponowanie rozwiązań w skali lokalnej

70. Uzupełnij tabelę i odpowiedz na pytania. 2 p.

Źródła informacji dostępne w szkole Źródła informacji

niedostępne w szkole

W jaki sposób można zwiększyć liczbę źródeł informacji w szkole?

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

17

Co może utrudniać zaproponowane działania?...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

71. Podaj przykład czynnika powodującego różnice w dostępie do informacji osób w Twoim miejscu zamieszkania. 1 p....................................................................................................................................................

Dostrzeganie problemów i proponowanie rozwiązań w skali globalnej

72. Wyjaśnij, dlaczego nie we wszystkich krajach informacje geograficzne są łatwo dostępne. 1 p...................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

73. Oceń rolę Internetu w życiu młodzieży w wieku szkolnym, wpisując w tabeli po dwa przykłady korzyści i zagrożeń oraz formułując wniosek – ocenę ogólną. 2 p.

Korzyści Zagrożenia

Wniosek .......................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

74. Oceń rolę sztucznych satelitów krążących wokół Ziemi, wpisując w tabeli po dwa przykłady korzyści i zagrożeń oraz formułując wniosek – ocenę ogólną. 2 p.

Korzyści Zagrożenia

Wniosek .......................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

18