ROZWÓJ BLIŹNIĄT W CIĄGU ŻYCIA

Kraków 2010

ROZWÓJ BLIŹNIĄT W CIĄGU ŻYCIA

Aspekty biopsychologiczne

pod redakcją naukową

Teresy Rostowskiej

i Beaty Pastwy-Wojciechowskiej

© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010

Recenzent:

Prof. zw. dr hab. Gabriela Chojnacka-Szawłowska

Redakcja wydawnicza:

Beata Bednarz

Opracowanie typografi czne:

Alicja Kuźma

Projekt okładki:

Magdalena Muszyńska

Izabela Surdykowska-Jurek

CZARTART

ISBN 978-83-7587-489-1

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”

30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47

www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie I, Kraków 2010

SPIS TREŚCI

CONTENTS .

Słowo wstępne ............................................................................ 9

Jan Rostowski

Bioneuropsychologiczne aspekty rozwoju bliźniąt

Bioneuropsychological aspects of the twins’ development .................. 11

Grzegorz Węgrzyn

Genetyka a bliźnięta

Genetics and twins ....................................................................... 41

Włodzimierz Oniszczenko

Znaczenie badań z udziałem bliźniąt

dla wiedzy psychologicznej w jej różnych obszarach

The importance of the twins’ research

for the psychological knowledge in the different their domains ........... 53

Dorota Kornas-Biela

Bliźnięta i wieloraczki w pre- i perinatalnym okresie rozwoju

Twins and multiples in pre- and perinatal stage of life ....................... 65

6 ––SPIS TREŚCI

Teresa Rostowska

Psychospołeczne aspekty relacji interpersonalnych

w podsystemie rodzeństwa bliźniąt monozygotycznych

Psychosocial aspects of interpersonal relationships

in the sibling’ subsystem of monozygotic twins .............................. 101

Barbara Harwas-Napierała

Badania psychologiczne nad bliźniętami jednojajowymi

The psychological research on the monozygotic twins ...................... 123

Beata Pastwa-Wojciechowska, Magdalena Błażek,

Maria Kaźmierczak, Aleksandra Lewandowska-Walter,

Bogumiła Kiełbratowska

Społeczne funkcjonowanie bliźniąt w świetle badań

nad genetycznymi i środowiskowymi determinantami

zachowań przestępczych

Genetic and environmental determinants

of committing crime in social functioning twins study ..................... 137

Mikołaj Majkowicz, Agata Zdun-Ryżewska

Współwystępowalność depresji u bliźniąt jedno- i dwujajowych

Mutual occurrence of depression in monozygotic

and dizygotic twins .................................................................... 157

Magdalena Błażek, Maria Kaźmierczak, Aleksandra Lewandowska-Walter,

Beata Pastwa-Wojciechowska, Bogumiła Kiełbratowska

Specyfika modeli przywiązania w systemach rodzinnych z bliźniętami

The specific aspects of attachment in family systems

with twins ................................................................................ 167

7SPIS TREŚCI––

Magdalena Chrzan-Dętkoś, Marta Bogdanowicz

Rozwój psychoruchowy bliźniąt urodzonych przedwcześnie

The psychomotor development of preterm twins ............................. 193

Bogumiła Kiełbratowska, Maria Kaźmierczak,

Magdalena Błażek, Krzysztof Preis

Karmienie piersią bliźniąt jako ważny element opieki

nad noworodkami w oddziale szpitalnym i w domu

Breastfeeding of twins, important element

of care over infants in hospital ward and at home ........................... 205

SŁOWO WSTĘPNE

Rozpatrywanie rozwoju i zachowań człowieka w kontekście biopsychologii, czy

bardziej szczegółowo rzecz ujmując, bioneuropsychologii, jest obecnie nieunik-

nione, gdyż jako przedstawiciel gatunku ludzkiego od samego początku swojego

istnienia posiada taką naturę. Biopsychologia jest dziedziną nauki o charakterze

interdyscyplinarnym, stojącą na pograniczu takich dyscyplin nauki, jak: genetyka,

psychologia i medycyna. Podejście to pozwala na pełniejsze wyjaśnienie mechani-

zmów i procesów warunkujących różnorodne formy funkcjonowania i zachowań

człowieka.

Przez wiele dziesięcioleci badacze poszukiwali metod, które bez naruszania

zasad etyki oraz bez uszczerbku dla godności człowieka pozwoliłyby na określe-

nie zakresu udziału czynników genetycznych i środowiskowych w jego rozwoju

psychofi zycznym. Wielu badaczy podziela pogląd, że porównywanie przebiegu

procesów psychicznych u człowieka i wysoko rozwiniętych przedstawicieli innych

gatunków jest nie do przyjęcia z uwagi na ogromną złożoność strukturalną i funk-

cjonalną ludzkiego mózgu, który jest nieporównywalny z żadnym innym gatun-

kiem biologicznym. Okazało się, że natura stworzyła możliwość badań nad rolą

czynników genetycznych i środowiskowych dzięki porównaniom naturalnych,

identycznych osobników gatunku ludzkiego, jakimi są bliźnięta monozygotyczne

(jednojajowe) w odniesieniu do bliźniąt dyzygotycznych (dwujajowych).

W ostatnich latach szczególne zainteresowanie w środowisku naukowym, i nie

tylko, budzi fakt wyraźnego wzrostu wskaźnika częstotliwości występowania ciąż

bliźniaczych, a także wielopłodowych. Sytuacja ta stwarza tym samym większe

możliwości prowadzenia szeroko zakrojonych badań naukowych dotyczących róż-

nych obszarów życia dzieci urodzonych w wyniku ciąży mnogiej. Interdyscyplinarne

podejście do rozwoju czy to bliźniąt, czy też wieloraczków, jest obecnie nieuniknio-

ne, gdyż takie są współczesne trendy rozwoju nauki, a co za tym idzie, oczekiwania

społeczne, aby badane zjawiska wyjaśniać w sposób możliwie pełny i wielostronny.

Przekazana do rąk czytelnika książka jest odpowiedzią na tego rodzaju zapo-

trzebowania, a co ważniejsze, jest pierwszym opracowaniem na polskim rynku

wydawniczym, które porządkuje i syntetyzuje wiedzę na temat bliźniąt. Struk-

tura tej książki ma charakter pracy zespołowej, a poruszane w niej problemy są

zróżnicowane i wieloaspektowe.

W celu usystematyzowania prezentowanej w tej monografi i wiedzy podzie-

lono ją na dwie części: teoretyczną i empiryczną. W pierwszej uwzględniono

opracowania autorskie oparte na przeglądzie światowej literatury przedmiotu

10 ––SŁOWO WSTĘPNE

i dotyczące głównie problemów neuropsychologicznych, genetycznych oraz psy-

chospołecznych funkcjonowania bliźniąt. W odniesieniu do psychospołecznych

aspektów ich funkcjonowania szczególną uwagę zwrócono na kwestie dotyczące:

pre- i perinatalnych aspektów rozwoju, związków między bliźniętami na tle szer-

szego kontekstu relacji z rodzeństwem oraz kształtowania się tożsamości u bliź-

niąt monozygotycznych.

W drugiej części monografi i zamieszczono artykuły o charakterze empirycz-

nym − oparte na badaniach własnych. Poruszono w nich między innymi takie

zagadnienia, jak: genetyczne i środowiskowe uwarunkowania zachowań prze-

stępczych u bliźniąt, występowanie u nich depresji, specyfi ka więzi między bliź-

niętami i problem przywiązania w rodzinach z bliźniętami, konsekwencje rozwoju

psychoruchowego bliźniąt urodzonych przedwcześnie oraz znaczenie naturalnego

karmienia piersią dla rozwoju noworodków.

•

Pragniemy serdecznie podziękować Prezydentowi Miasta Gdańska Panu

Pawłowi Adamowiczowi za wsparcie fi nansowe umożliwiające opublikowanie tej

monografi i.

Teresa Rostowska i Beata Pastwa-Wojciechowska

Jan Rostowski

Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania Warszawie, Wydział Psychologii

BIONEUROPSYCHOLOGICZNE ASPEKTY ROZWOJU BLIŹNIĄT

BIONEUROPSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE TWINS’

DEVELOPMENT -

1. Wprowadzenie1

Celem tego rozdziału jest próba przedstawienia z wykorzystaniem literatury

światowej z okresu ostatnich piętnastu lat wybranych aspektów problematyki

z pogranicza genetyki i neuropsychologii w odniesieniu do bliźniąt monozygotycz-

nych i dyzygotycznych.

Bliźnięta monozygotyczne – MZ (jednojajowe) − powstają z jednej zapłod-

nionej komórki jajowej, która zaczyna się normalnie rozwijać, jednak we wczesnych

stadiach rozwoju dzieli się zasadniczo na dwie (lub − bardzo rzadko − na więcej)

niezależnych części, z których każda rozwija się w osobny zarodek. Przebieg tego

procesu wyjaśnia, dlaczego z jednej strony monozygotyczne bliźnięta są genetycz-

nie identyczne i zawsze tej samej płci oraz mają identyczne cechy dziedziczne,

a z drugiej − są odrębnymi jednostkami. Bliźnięta MZ mają identyczne genotypy

(100%), dlatego każda różnica między nimi może być przypisana jedynie działaniu

czynników pozagenetycznych (egzogennych).

Bliźnięta dyzygotyczne – DZ (dwujajowe) − znacznie się różnią pod wzglę-

dem podobieństwa kodu genetycznego (50%) i nie są bardziej podobne do siebie

niż ktokolwiek z rodzeństwa niebędący bliźniakiem MZ. Bliźnięta DZ powstają

wówczas, gdy dwie komórki jajowe zostaną zapłodnione przez dwa odrębne

plemniki. Powstają wtedy dwie niezależne zygoty, otoczone całkowicie odręb-

nymi błonami płodowymi; czasami tylko łożysko może być wspólne. Bliźnięta

DZ mogą być zarówno tej samej płci, jak i odmiennej, podobnie jak niebliźniacze

1 W niniejszym tekście nie zostały uwzględnione polskie badania nad bliźniętami, ponieważ są one

przedmiotem oddzielnej prezentacji w tej monografi i.

12 ––Jan Rostowski

rodzeństwo (Oniszczenko, 2005; Leckman Vaccarino, Lombroso, 2002; Larsen,

Buss, 2002).

Normalny rozwój mózgu w całym cyklu życia ma dwa stadia: pre- i postnatal-

ne, a także wiele okresów, jednak przebieg ich dokonuje się w porządku ustruktu-

ryzowanym hierarchicznie. Warto zwrócić uwagę na taką prawidłowość, że różne

okolice mózgu mają jedyny przebieg i „swój” czas dla swojego rozwoju. Okoliczność

ta jest szczególnie ważna w badaniach nad bliźniętami, stanowi bowiem podstawę

do przeprowadzenia porównań między nimi − zarówno między parą bliźniąt MZ,

jak i parą bliźniąt DZ, a przede wszystkim prowadzenia badań porównawczych

między grupą bliźniąt MZ i DZ (Diamond, 2009; Andersen, 2003; Leon-Carrion,

Garcia-Orza, Perez-Santamaria, 2003; Konishi, 2004).

2. Genetyczno-neuropsychologiczne założenia badań

nad bliźniętami

Mimo znajomości praw genetyki od połowy XIX w. i podjętych wtedy badań

przez F. Galtona systematyczne badania psychiatryczno-psychologiczne nad

bliźniętami zaczęto prowadzić dopiero w trzeciej dekadzie XX w. (w 1928 r.),

z wykorzystywaniem metody porównywania podobieństwa, a raczej zgodności

w zakresie występowania jakiejś cechy między bliźniętami MZ i DZ. Tego typu

badania z zastosowaniem tej metody miały znaczący wpływ na postępujące

w XX w. zrozumienie etiologii wielu zaburzeń zachowania, aktywności umysłowej

i chorób o charakterze psychiatrycznym, takich jak: schizofrenia, zaburzenia ma-

niakalno-depresyjne, depresja, autyzm, anoreksja nervosa, ADHD, zachowania

samobójcze, alkoholizm i inne formy uzależnień. Bardzo wysokie poziomy zgod-

ności wskaźników między bliźniętami MZ stały się podstawowymi, lecz nie do

końca wystarczającymi przesłankami do wnioskowania, że czynniki genetyczne-

dziedziczne odgrywają kluczową rolę w wielu zaburzeniach i chorobach nie tylko

psychiatrycznych, ale i somatycznych, np. rożnych form aktywności ruchowej.

Bardziej precyzyjnie badania z genetyki zachowania, zwłaszcza molekularnej,

określały zakres udziału czynników dziedzicznych, oprócz innych czynników śro-

dowiskowych, w formie tzw. wskaźnika odziedziczalności, którego wartość jest

różna dla różnych cech w ramach danej populacji (Johnson et al., 2003; Davis,

Phelps, 2003; Sharp et al., 2003; Coie, Dodge, 1995; Rostowski, 2010).

W podejściu genetycznym istotnym założeniem badań nad bliźniętami MZ

i DZ jest fakt występowania zgodności, a raczej zgodności, podobieństwa lub

różnic w zakresie dziedziczności między bliźniętami MZ i DZ w odniesieniu do

określonych cech. Podstawą tych porównań jest fakt, że bliźnięta MZ posiadają

w 100% te same geny, ten sam genom, w przeciwieństwie do bliźniąt DZ, któ-

re posiadają tylko 50% tych samych genów, podobnie jak zwykłe rodzeństwo.

13BIONEUROPSYCHOLOGICZNE ASPEKTY ROZWOJU BLIŹNIĄT––

Bliźnięta MZ są bardziej podobne/identyczne w porównaniu z bliźniętami DZ,

a występująca różnica jest punktem wyjścia do pomiaru wpływu dziedziczności,

ściślej – wskaźnika odziedziczalności. Z tych względów słuszne zdaje się stwier-

dzenie, że bliźnięta stanowią „laboratorium” badań nad udziałem i skutecznością

oddziaływań genetyki, neuropsychologii i środowiska (Polderman et al., 2009;

Kail, Cavanaugh, 2007; Larsen, Buss, 2002; Alsobrook, Grigorenko, Pauls, 2002;

Leckman Vaccarino, Lombroso, 2002).

Ważnym krokiem w tych badaniach jest podejście epigeniczne, które wycho-

dzi z założenia, że sekwencja czterech zasad purynowych w strukturze DNA nie

zawsze jest stała przez całe życie organizmu, a nawet w okresie płodowym; jest

bowiem procesem dynamicznym i na skutek oddziaływania przypadkowych, śro-

dowiskowych czynników może doprowadzić do pojawienia się wariantowej, zmie-

nionej sekwencji DNA, a tym samym do epigenetycznej dysregulacji aktywności

danego genu. Zjawisko to ma istotne znaczenie w przypadku dziedziczenia cech

na zasadzie polimorfi zmu. Powstała epigenetyczna modyfi kacja aktywności genu

podlega stadiom rozwojowym − częściowo jest zależna od wieku, specyfi ki tkanki

i środowiskowo wytworzonych zmian. Tego rodzaju epigenetyczne modyfi kacje

DNA w chromosomach, a w ich konsekwencji także RNA i odpowiednich białkach

w określonych strukturach organizmu, mogą wywierać znaczący wpływ na ekspre-

sję genu przez tworzenie nieco odmiennych peptydów w stosunku do pierwotne-

go wzorca DNA, przyczyniając się do nieco zmienionego przebiegu metabolizmu

i przejawów aktywności w ściśle specyfi cznym zakresie dla danego genu. Powstały

natomiast w dużym stopniu epigenetyczny brak podobieństwa w strukturze DNA

i w jego następstwie różna ekspresja genu może być skumulowana przez lata w ko-

mórkach tej samej tkanki, np. mózgu u jednego z dwóch genetycznie identycznych

ludzkich bliźniąt, sprawiając, że w zakresie jakiejś cechy mogą się oni nieco różnić.

A zatem zmiany w sekwencji zasad purynowych we wzorcu DNA mogą być trakto-

wane jako jedno, chociaż bardzo ważne źródło epigenetycznych różnic między bliź-

niętami (właśnie wskutek epigenetycznej modyfi kacji pierwotnego wzorca DNA).

Naturalnie jest to tylko jedna z wielu możliwości, których rozpatrywanie wykracza

poza ramy tego opracowania. Kluczowe pod tym względem są również czynniki czy

rezultaty interakcji genotypu i środowiska (Petronis et al., 2003; Leckman, Vacca-

rino, Lombroso, 2002; Alsobrook, Grigorenko, Pauls, 2002).

3. Wymiary zróżnicowań między bliźniętami

W dalszej części opracowania uwzględniono i rozpatrzono niektóre bada-

ne empirycznie kwestie dotyczące bliźniąt. Wyniki tych analiz mogą stanowić

podstawę uchwycenia podobieństw, a zwłaszcza różnic między bliźniętami

MZ a DZ.

14 ––Jan Rostowski

3.1. Czynniki przed- i okołoporodowe różnicowania MZ vs DZ

Rozwój bliźniąt w porównaniu z płodem pojedynczym jest bardziej narażony

na negatywne – pre- i perinatalne – czynniki i wydarzenia, które niekorzystnie

wpływają na rozwój mózgu. Jednym z niezwykle ważnych czynników, który

może wpłynąć na pewne zróżnicowanie bliźniąt, nawet MZ, jest niedotlenienie

czy niedokrwienie w okresie płodowym, szczególnie okołoporodowym. Wiąże się

z tym wysokie ryzyko dla dalszego rozwoju noworodka, a w przypadku bliźniąt

MZ, zwłaszcza wcześniaków, może być źródłem ewentualnych różnic między

nimi, a ściślej − między tym dotkniętym bardziej stanem niedotlenienia a tym

przeżywającym poród w warunkach bardziej normalnych. Tego rodzaju ryzyko

może wiązać się także z całym okresem ciąży i być przyczyną między innymi

występowania neuropoznawczych i neurobehawioralnych aberracji ujawniają-

cych się zaraz po porodzie, np. autyzmu czy nadaktywności, pewnych zaburzeń

w sferze ruchowej, jak również z odroczeniem w okresie młodości i dorosłości,

np. w zakresie poziomu inteligencji czy innych specyfi cznych procesów i funkcji

poznawczych, czy też osobowościowych, takich jak podatność na schizofrenię lub

depresja. Nie bez znaczenia jest lokalizacja płodu, mniej lub bardziej korzystna,

warunkująca lepszy lub gorszy dostęp do środków odżywczych w obrębie środo-

wiska wewnątrzmacicznego, jak również oddziaływania przeciwciał organizmów

matki. Z powodu tych i wielu innych czynników − nie tylko genetycznych, lecz

związanych także ze środowiskiem wewnątrzmacicznym − bliźnięta MZ już od

momentu urodzenia mogą przejawiać określone zróżnicowania, które z wiekiem

mogą się zwiększać lub zmniejszać, np. wzrost, waga ciała czy rozwój umysłowy

i psychoruchowy już we wczesnym i średnim dzieciństwie (pewne zaburzenie

koordynacji dotyczącej bardziej kończyn górnych niż dolnych, w zakresie określo-

nych form aktywności lub psychospołecznego zachowania lub większa podatność

na występowanie tego rodzaju zaburzeń). Należy podkreślić, że neurologicznym

podłożem pojawiania się tych zaburzeń mogą być defi cyty rozwojowe zwojów

podstawy, móżdżku oraz innych struktur podkorowych i korowych. Tego rodzaju

zaburzenia występują częściej u wcześniaków MZ (Raz, Shah, Sander, 1996; Raz

et al., 1998; Whitehead, 2007; Page, 2006; Machin, 2001).

3.2. Stronność ciała i ręki u bliźniąt MZ i DZ

Przy określaniu wpływu zgodności oddziaływań dziedziczności w przypadku

bliźniąt duże znaczenie ma występowanie stronności ciała. W świetle badań oka-

zuje się, że w okresie niemowlęctwa (do końca 1. roku życia) dzieci jeszcze nie

wykazują systematycznie preferencji jednej ręki nad drugą. Posługują się zamien-

nie, jednakowo ręką prawą i lewą. Jednak od około 13. miesiąca życia zaznacza

się preferencja jednej − najczęściej prawej ręki, a od 2.−3. roku życia u około 90%

dzieci − wyraźnie preferencja prawej ręki, szczególnie przy wykonywaniu precy-

15BIONEUROPSYCHOLOGICZNE ASPEKTY ROZWOJU BLIŹNIĄT––

zyjnych ruchów, takich jak rysowanie czy malowanie. Już od 5. roku życia dzieci

korzystają z niepreferowanej ręki tylko wtedy, gdy mają zajętą preferowaną rękę.

Jak się okazuje, czynnikiem decydującym o tej preferencji są geny odpowiedzial-

ne za to, że około 90% osób jest praworęcznych, a tylko około 10% − leworęcz-

nych. Okolicznością wyraźnie świadczącą o tym, że ten podział jest genetycznie

zaprogramowany, jest również fakt, że w podobnych proporcjach około 90%

i 10% (–20%) chodzi nie tylko o stronność ciała, lecz także o widzenie i słyszenie,

ale – co ważniejsze – występuje także lateralizacja półkul mózgowych, ogólniej

ujmując, całego mózgu. U jednostek praworęcznych występuje bowiem dominacja

lewej półkuli mózgu, a u leworęcznych − prawej.

Problematyka ta jest o tyle ważna i warta podkreślenia, że bliźnięta MZ wy-

kazują spójnie, zgodnie tę samą preferencję, gdy chodzi o stronność ciała, ręki,

oka i dominacji półkul mózgowych w odróżnieniu od bliźniąt DZ, w przypadku

których nierzadko występuje niezgodność mimo podobnych oddziaływań ze stro-

ny środowiska rodzinnego, wskazując raczej na dominującą rolę dziedziczności.

Nie bez znaczenia są pod tym względem niska waga, silny stres i różne problemy

w czasie narodzenia, najczęściej związane z ciężkim porodem. Należy zaznaczyć,

że u jednostek z niską wagą występuje większa podatność na leworęczność. Ten

wielce złożony, wielokompomentowy, wielopłaszczyznowy i rozłożony w czasie

syndrom, którym jest stronność ciała, stanowi jednoznacznie dowód na gene-

tyczne oprogramowanie rozwoju i funkcjonowania mózgu (Suzuki, Ando, Satou,

2009; Malouff , Rooke, Schutte, 2008; Peper et al., 2007; Kail, Cavanaugh, 2007;

Sicotte, Woods, Mazziotta, 1999; Kee et al., 1998; Orlebeke et al., 1996).

3.3. Dziedziczność a inteligencja (IQ) bliźniąt MZ i DZ

Ograniczając się tylko do poruszenia ogólnych i niektórych kwestii dotyczą-

cych bliźniąt, można stwierdzić, że dziedziczność wpływa na wzorce rozwojowych

zmian w zakresie wyników IQ. Wzorce rozwojowe zmian w IQ są bardziej podob-

ne, zbieżne w przypadku bliźniąt MZ niż DZ. Współczynnik odziedziczalności MZ

w tym zakresie wynosi około, a niekiedy powyżej 80%, a dla DZ − około 60%, na-

tomiast dla rodzeństwa powyżej 40%. Jeśli jedno z bliźniąt MZ z wiekiem osiąga

wyższy poziom IQ, to drugie na pewno także osiągnie ten poziom. Tego rodzaju

prawidłowość nie występuje u bliźniąt DZ, biorąc pod uwagę ten sam wiek. Bliź-

nięta MZ są bardzo podobne nie tylko w zakresie ogólnego poziomu IQ, lecz także

pod względem pojawiania się rozwojowych zmian dotyczących IQ, a także różnic

w sferze inteligencji społecznej (S.I.) oraz inteligencji emocjonalnej (E.I.), dowo-

dząc, że decydujące znaczenie mają uwarunkowania genetyczne. Dzieje się tak

głównie dlatego, że genetyczny wpływ na występowanie różnic indywidualnych

w zakresie procesów poznawczych dokonuje się poprzez neuronalne podłoże ob-

sługujące określone procesy i funkcje poznawcze. W świetle wyników badań z wy-

korzystaniem funkcjonalnego obrazowania mózgu (fMRI) okazuje się, że ważną

16 ––Jan Rostowski

rolę odgrywa aktywacja neuronalnej sieci czołowo-ciemieniowo-skroniowej.

Podobna prawidłowość dotyczy także osiąganego poziomu zdolności werbalnych

i niewerbalnych, tzn. że różnice między bliźniętami MZ są minimalne, natomiast

między bliźniętami DZ różnice te mogą być dość znaczne. Tak samo jest, gdy

chodzi o sprawności czy trudności w czytaniu i pisaniu, u podłoża których leżą

dane struktury podkorowe i korowe, określone też za pomocą fMRI. Rozwój tych

struktur jest genetycznie uwarunkowany, a wskaźnik odziedziczalności wynosi

ok. 64%.

Ogólniej można stwierdzić, że rozwój języka/mowy i związane z tym zaburze-

nia mają charakter wyraźnie dziedziczny, czego potwierdzeniem są wyniki badań

nad bliźniętami. Co ważniejsze, zdolności, jak również brak zdolności w zakresie

matematyki i czytania, zdają się posiadać, przynajmniej w znacznym stopniu,

wspólne uwarunkowanie dziedziczne powyżej 50%, a w przypadku wybitnych

zdolności matematycznych nawet ok. 80% i po części wspólne podłoże neuronalne

na pograniczu płatów potylicznego, skroniowego i ciemieniowego. Również jąka-

nie wskazuje na istotne znaczenie czynników genetycznych. Ryzyko wystąpienia

jąkania u bliźniąt MZ wynosi bowiem ok. 0,77, a DZ − tylko ok. 0,32. Z kolei

wskaźnik odziedziczalności niedorozwoju umysłowego u MZ jest rzędu ok. 81%,

a u DZ − ok. 64%; podobna prawidłowość występuje w przypadku autyzmu. Nale-

ży jednak podkreślić, że ostre przejawy autyzmu są zdecydowanie uwarunkowane

genetycznie, zgodność dla bliźniąt MZ wynosi bowiem od 60% do 91%, zależnie

od poziomu ostrości przejawów, a 0% dla DZ. Te nieznaczne różnice w zakresie

zgodności są wyjaśniane założeniem, że wtedy autyzm jest jednym z przejawów

jakiegoś innego poznawczego zaburzenia. I tak np. wyniki badań nad fenotypem

obejmującym szeroki zakres zaburzeń poznawczo-społecznych bliźniąt wskazują

na poziom zgodności aż 92% dla bliźniąt MZ, a tylko 10% dla DZ. Jak się okazuje,

badania te sugerują, że różnice między MZ a DZ w zakresie rozwoju i przebiegu

procesów poznawczych są związane z wzorcami aktywacji mózgu, które głównie

z powodu genetycznego zaprogramowania, jak również wielu innych czynników

mogą się różnić jakościowo pod wieloma względami między poszczególnymi jed-

nostkami (Betjemann et al., 2010; Carlier, Roubetoux, 2010; Deary, Johnson,

Houlihan, 2009; Kovas et al., 2007; Kail, Cavanaugh, 2007; Viding et al., 2004;

Muhle, Trentacoste, Rapin, 2004; Alsobrook, Grigorenko, Pauls, 2002; Penning-

ton et al., 2000; Bishop, North, Donlan, 1995; Howie, 1981; Ho, Decker, 1989).

W celu uwypuklenia doniosłej roli dziedziczności w zakresie IQ warto dodać,

że u bliźniaków adoptowanych wpływ dziedziczności wyraźnie wzrasta w okresie

dzieciństwa, a szczególnie wysoko w młodości; co więcej, zwiększa się wyraźnie

podobieństwo w zakresie wartości korelacji do rodziców biologicznych, a male-

je prawie do zera podobieństwo do rodziców adopcyjnych. Niewątpliwie ważny

wpływ na osiągany poziom rozwoju IQ, oprócz dziedziczności, mają środowisko

rodzinne i programy edukacyjne. W świetle badań z wykorzystaniem testu WISC

Wechslera okazuje się jednak, że skuteczność rodzinno-środowiskowego oddzia-