1

Rozwój mowy dziecka

Gdy człowiek przychodzi na świat jest bezradny i bezsilny. Przez pierwsze lata

życia jest uzależniony od dorosłych, to oni karmią go, dbają o higienę, bezpieczeństwo

oraz zaspokajają jego potrzeby.

Człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie w środowisku

społecznym. Nauka poprawnej wymowy trwa do około 6 roku życia. Dopiero po tym

długim okresie dziecko ma rozwiniętą mowę wówczas może swobodnie konwersować

i komunikować się z innymi.

Mowa według T. Zaleskiego to "...układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające

nas lub dziejące się w nas samych. Mowa służy do przekazywania o nich informacji. (...)

Wiedza o etapach i kolejności pojawiania się odpowiednich głosek stanowi punkt

odniesienia podczas planowania pracy dotyczącej wspomagania rozwoju mowy.

Bez wiedzy na temat prawidłowego rozwoju mowy dziecka, trudno jest pomóc

maluchowi w jej prawidłowym rozwoju, co więcej – można mu zaszkodzić. Dlatego

podstawowa wiedza z tego zakresu jest potrzebna każdemu, kto pracuje i wychowuje

dziecko.

Według L. Kaczmarka (1953) w rozwoju mowy wyodrębnia się cztery okresy:

- okres melodii, który występuje od urodzenia do 1 roku życia,

- okres wyrazu pojawia się między 1 a 2 rokiem życia,

- okres zdania od 2 do 3 roku życia,

- okres swoistej mowy dziecięcej występuje między 3 a 7 rokiem życia

W poszczególnych latach rozwój mowy wygląda następująco:

Okres melodii

Rozpoczyna się z chwilą urodzenia dziecka do ukończenia przez nie pierwszego

roku życia. Początkiem kontaktu jest krzyk i płacz. To forma porozumiewania się ze

światem. To również trening narządów oddechowych.

W 2 - 3 miesiącu życia dziecko głuży, czyli wydaje specyficzne dźwięki o przypadkowym

miejscu artykulacji, które nie mieszczą się w systemie fonologicznym języka. Brzmią jak

gli, tli, kli, gla, bli, ebw itp. Głużenie u dzieci jest oznaką dobrego samopoczucia,

początkowo ma charakter samorzutny a następnie pojawia się już jako reakcja na widok

bliskiej osoby. Towarzyszą temu nieskoordynowane ruchy kończyn i całego ciała.

Głużenie występuje u wszystkich dzieci, nawet u głuchych i niedosłyszących. U dzieci

głuchych głużenie stopniowo zanika i nie pojawia się kolejny etap kształtowania mowy -

gaworzenie.

2

Około 6 miesiąca życia głużenie przekształca się w gaworzenie, które jest odruchem

warunkowym, polegającym na powtarzaniu i naśladowaniu przez dziecko usłyszanych

dźwięków z otoczenia. Jest to duży krok na drodze rozwoju mowy. Wielką radość

sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab: ma - ma..., ba - ba..., ta

- ta..., la - la... Sylaby te nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia. Wydaje ono

również dźwięki nienależące do systemu językowego. Gaworzenie dostarcza dziecku

nowych wrażeń słuchowych, dzięki którym przekonuje się, że odpowiednie ułożenie

narządów mowy powoduje wydawanie odpowiednich dźwięków.

Około 7-8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę, doskonale rozróżnia

melodię mowy, tzn. na podniesiony tom reaguje płaczem, a na mowę cichą,

pieszczotliwą reaguje uśmiechem, jest zadowolone.

Około 10 miesiąca życia to echolalia. W okresie tym dziecko przejawia tendencję do

powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i błędów.

Kojarzenie wielokrotnie powtarzanych dźwięków ze wskazywaniem odpowiedniej

osoby lub przedmiotu prowadzi do wypowiadania ze zrozumieniem pierwszych słów:

mama, tata, baba, lala. Umiejętność tą zdobywa dziecko około 1 roku życia. W słowniku

dziecka możemy już zaobserwować samogłoski a, o, u, e, y, i oraz spółgłoski m., p, b, t, d.

Około 12 miesiąca życia dziecko zaczyna rozumieć, co do niego mówimy, reaguje na swoje imię,

jest w stanie zrozumieć więcej niż samo potrafi powiedzieć. Pojawiają się pierwsze wyrazy

wypowiadane ze zrozumieniem. Najczęściej są nimi: mama, tata, baba.

Okres wyrazu

Dziecko potrafi wymawiać samogłoski ustne i najłatwiejsze spółgłoski,

wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią jego sylabę. Trudniejsze dźwięki zastępuje tymi,

które potrafi wypowiedzieć, stąd jego wypowiedzi brzmią zabawnie. Około

półtoraroczne dziecko wypowiada do 50 wyrazów. Po skończeniu dwóch lat jego

słownik zawiera około 400 słów. Pojedyncze wyrazy wzbogacone gestami zastępują całe

zdania.

Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba itp. Dziecko wymawia samogłoski a, o,

u, i, y, e oraz spółgłoski p, b, m, t, d, n, ś, czasem ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi,

o zbliżonym miejscu artykulacji. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest

wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu.

Okres zdania

Pojawiają się proste zdania, dziecko wymawia wszystkie samogłoski, również ę,

ą. Czasami może zamieniać samogłoski w mowie. Obok spółgłosek p, b, m pojawiają się

zmiękczenia pi, bi, mi oraz w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł. Pod koniec tego

okresu mogą się też pojawić głoski s, z, c, dz, a nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie

zawsze są pełnowartościowe, a czasem bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi.

3

Mowę dziecka trzyletniego cechuje zmiękczanie głosek – s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż są często

wymawiane jak ś, ź, ć, dź. Głoska r może być pomijana lub zastępowana przez inną, na

przykład j lub ł. Zamiast głoski f występuje ch i odwrotnie. Grupy spółgłoskowe są

uproszczone tak w nagłosie, jak i w śródgłosie, brak wyraźnych końcówek w wyrazach.

Dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale nie umie jej jeszcze wypowiedzieć.

W tym wieku może występować swoista mowa dziecięca: przestawki głoskowe,

opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej, zniekształcenie oraz tworzenie wyrazów

ze skrzyżowania dwóch słów, nieprawidłowa odmiana.

Okres swoistej mowy dziecięcej

Jest to okres który trwa najdłużej. Rozpoczyna się po ukończeniu trzech lat i trwa

do momentu tzw. startu edukacyjnego. Wtedy mowa powinna być zrozumiałą nie tylko

dla najbliższych ale i przypadkowych rozmówców. Dziecko zaczyna prowadzić rozmowy

pełnymi zdaniami. Stosuje bogate słownictwo. Początkowo zdarza się przestawianie

sylaby lub głosek, np. lomokotywa zamiast lokomotywa. Mogą pojawiać się słowa

podobne do prawidłowych, bo łatwiej je wymówić, np. „bebek” zamiast chlebek. Często

zdarzają się połączenia dwóch wyrazów w jeden, np. „pomasłować”, czyli posmarować

masłem. Między czwartym a piątym rokiem zaczyna się etap pytań. Pod koniec okresu

dziecko powinno posługiwać się wszystkimi głoskami. Zdarza się, że tuż po ukończeniu

trzeciego roku życia zaczyna używać najtrudniejszych głosek. Nie mówi już stoł, lecz

stół. Czasem zamiast „śiba” potrafi powiedzieć szyba. Ale nie dzieje się tak we wszystkich

wyrazach. Z biegiem czasu porządkuje i prawidłowo stosuje wszystkie dźwięki mowy

adekwatnie do ich występowania. Dokładny moment pojawiania się kolejnych

samogłosek i spółgłosek jest trudny do jednoznacznego określenia, co wynika

z odchyleń rozwojowych u dzieci. U jednych dana głoska pojawia się wcześniej niż u

innych i odwrotnie. Jeśli różnice nie przekraczają pół roku, mówimy o normie

rozwojowej.

Proste zestawienie pojawiających się głosek:

4 rok życia

Utrwalają się takie głoski jak s, z, c, dz. Dziecko nie powinno już wymawiać ich jako ś, ź, ć,

dź. Pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie musi być jeszcze niepokojące.

Opanowanie tej głoski to wielki sukces dla dziecka. Często w związku z tym jej

nadużywa i mówi, na przykład rarka zamiast lalka, mreko zamiast mleko. Głoski sz, ż, cz,

dż mogą być zamieniane na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź. Mowa dziecka jest jeszcze

niedoskonała. Wyrazy czasami są poskracane, głoski mogą być poprzestawiane, a grupy

spółgłoskowe uproszczone.

5 rok życia

Mowa dziecka jest już zrozumiała. Utrwalane są głoski sz, ż, cz, dż. Dziecko potrafi

je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s,

4

z, c, dz. Głoska r często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe mogą

być nadal upraszczane.

Dziecko pięcioletnie powinno porozumiewać się z dorosłymi, choć jego mowa nie jest

jeszcze w pełni ukształtowana.

6 rok życia

Mowa powinna być opanowana pod względem dźwiękowym. Półroczne opóźnienia przy

pojawianiu się poszczególnych głosek są dopuszczalne, przy dłuższych należy zasięgnąć

porady logopedy.

Nie wszystkie dzieci sześcioletnie mają opanowaną wymowę głosek sz, ż, cz, dż, r. Część

z nich ma problemy z wymową grup spółgłoskowych w śródgłosie. Do klas pierwszych

często przychodzą dzieci z dużymi brakami w wymawianiu głosek i budowaniu

wypowiedzi. Okres przedszkolny i wczesnoszkolny to czas intensywnej pracy

w kierunku rozwijania sprawności językowych u dzieci. Zadanie to należy przede

wszystkim do rodziców, a także nauczycieli.

Według F.H. Allport rozwój nawyków językowych dziecka można podzielić na 4

etapy.

Etap I - małe dziecko przypadkowo artykułuje sylabę, a utrwala się ona poprzez reakcję

okrężną (jest to gaworzenie). Polega to na tym, iż słyszy ono własną reakcję słowną, np.

"da", impuls ten jest doprowadzany do mózgu, następnie drogami nerwowymi do mięśni

związanych z artykulacją tej konkretnej sylaby. Dziecko po raz kolejny powtarza sylabę,

co powoduje powstawanie ciągów: "da da da".

Etap II - w tym etapie bardzo ważna role odgrywają osoby trzecie. Dorosły mówi do

dziecka słowo brzmieniowo podobne do tego, które dziecko już wypowiada. Powoduje

to pobudzenie słuchowe i w efekcie słowną reakcję dziecka. Dziecko reaguje na

usłyszany dźwięk jak najbardziej podobną reakcją wokalną, jaką jest w ogóle samo

zdolne wyemitować. Allport podaje przykłady zaczerpnięte z języka angielskiego: matka

mówi "doll" (lalka), a dziecko odpowiada "da", natomiast gdy matka mówi "box"

(pudełko) to dziecko odpowiada "ba".

Etap III - w etapie tym dziecko kojarzy już elementy artykulacyjne, słyszane w mowie

dorosłych, z przedmiotami. Ustalają się związki między przedmiotami, np. lalką, a

słowami, w tym wypadku "da".

Etap IV - ostatni charakteryzuje się wytworzona już reakcja warunkową. Dziecko nie

potrzebuje już słownej stymulacji, wystarczy mu konkretna rzecz, aby wywołać reakcję

dźwiękową.

Z czasem w rozwoju dziecka i nabywania nowych umiejętności i doświadczeń, dźwięki

artykułowane przez dziecko kształtują się i są coraz to bardziej zbliżone do

fonetycznego ich brzmienia. Upodobanie się dźwięków trwa jakiś czas. Długość jego

zależy od różnych czynników takich jak: rozwój narządów artykulacyjnych, słuch oraz

warunków środowiskowych.

5

Wielu autorów publikacji logopedycznych, psychologicznych i pedagogicznych określa,

iż rozwój mowy trwa do szóstego roku życia. Warto obserwować, nasłuchiwać

swojego malucha. Wiedza z zakresu logopedii jest fundamentem do stymulowania

rozwoju mowy dziecka.

W publikacji tej zaprezentowałam teorie autorów dotyczących rozwoju

mowy dziecka. Nie możemy zapomnieć, iż cały proces rozwoju człowieka przebiega już

w życiu prenatalnym, a później w otoczeniu społecznym, zwłaszcza środowisku

rodzinnym. To, w jaki sposób potrafi on funkcjonować w społeczeństwie w dużej

mierze zależy od wpływu środowiska rodzinnego. To właśnie rodzice wprowadzają

dziecko w tajniki komunikacji międzyludzkiej i dzięki nim opanowuję tę trudną

umiejętność.

Opracowała mgr Monika Surlej-Kryla

6

Bibliografia:

1. Kaczmarek L. “Nasze dziecko uczy się mowy”, Lublin 1977

2. Młynarska M. “Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym. Terapia dyskursywna a

terapia umysłu”, Wrocław 2008

3. M. Nikodem-Machoń “ Rozwój małego dziecka”, Katowice, 2

Źródła:

http://www.adalexpsychologia.webpark.pl/felis3.doc

http://www.logopedia.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=94&Itemi

d=37

http://www.sp1nsol.zgora.pl/dok_szk/log_roz_mowy.doc