RYTMY OKOŁODOBOWE

SEN I CZUWANIE

FAZY SNU – CHARAKTERYSTYKA

INDUKOWANIE SNU – MECHANIZM I STRUKTURY MÓZGOWE

Karolina Świder, Zakład Psychofizjologii UJ – BMZ II

BMZ II

2

Wprowadzenie

Zegar biologiczny • autonomiczny oscylator, generuj ący

wolne rytmy , którego oscylacje zostały ustalone w toku ewolucji, pod wpływem wielu czynników środowiskowych i utrwalone w genach.

Zeitgeber – dawca czasu• są to sygnały środowiskowe istotne dla

funkcji zegara biologicznego i będące odbiciem rytmów egzogennych.

Rytm biologiczny • okresowe natężenie procesów

biologicznych i funkcji życiowych istot żywych uzależnione od czynników związanych z por ą roku, obrotem Ziemi dookoła własnej osi oraz od czynników wewnątrzustrojowych

Rytmy biologiczne• sekundowe (np. fale mózgowe)• minutowe (np. częstość akcji serca)• godzinne (np. naprzemienność faz snu)• dobowe (np. sen – czuwanie)• tygodniowe (np. rytm wydolności

fizycznej)• miesięczne (np. miesięczny cykl kobiet)• sezonowe i roczne (np. skład krwi,

poziom hormonów; zmiany koloru futra, migracje)

• wieloletnie (np. cykle wzrostu roślin, cykl rozwojowy szarańczy)

Rytmy ultradialne – okres rytmu krótszy niż 20 hRytmy infradialne – okres rytmu dłuższy od 28 hRytmy okołodobowe

Rytmy egzogenneRytmy endogenne

3

RYTMY OKOŁODOBOWE

• modyfikowany przez informacje sensoryczne, ale charakteryzuje si ę dużą stało ścią dla danego osobnika w danym otoczeniu, nawet je śli brakuje wskazówek o czasie

� W warunkach stałego oświetlenia (LL) - rośnie ilość czuwania u gatunków dziennych, a u nocnych maleje.

• Cykle snu i czuwania s ą sterowane przez rytm okołodobowy

• Rytm ten u człowieka wynosi około 25 godzin (gdy może być regulowany dowolnie lub gdy człowiek znajduje się stale w ciemno ści), lecz może też być krótszy ni ż 24 godziny (stałe oświetlenie)

• Średnia 24,2 h (gdy osoby były trzymane w pomieszczeniu gdzie doba trwała 28h

4

RYTMY OKOŁODOBOWE – DŁUGO ŚĆ SNU

• Czas snu jest zró żnicowany indywidualnie ( średnio śpimy około 7 godzin)

• Czas snu zmienia si ę równie ż w zależności od wieku

5

Poziom hormonów • kortyzol najwy ższy poziom

w momencie przebudzenia (150–700 nmol/l) –najni ższy zasypiania (30–

120nmol/l)

INNE RYTMY OKOŁODOBOWE

Zmiany temperatury ciała• najwy ższa pó źnym

popołudniem 37,2ºC –najni ższa ok. 2 godziny po zaśnięciu 36,7ºC

Poziom hormonów • hormon wzrostu

wzrost wydzielana w czasie zasypiania

Nastawianie i przestawianie zegara biologicznegoZeitbeger „dawcza czasu”

Rytmy okołodobowe utrzymują się przy braku światła, jednak światło ma istotne znaczenie dla okresowego ich przestawiania

• światło nie jest jedynym synchronizatorem zegara biologicznego� bodźce nieświetlne:

temperatura, wilgotność, pokarm, zapach, aktywność fizyczna, oddziaływania socjalne

Bodziec świetlny jest najbardziej efektywny w okresie tzw. subiektywnej nocy , a nieświetlny w czasie subiektywnego dnia.

???? Osoby niewidome – w jaki sposób regulują swoje rytmy?

np. stymulacja świetlna na początku subiektywnej nocy opóźnia cykl, natomiast

stymulacja na końcu subiektywnej nocy przyspiesza cykl

BIOCHEMIA RYTMU OKOŁODOBOWEGO

Sprzężenie zwrotne pomiędzy białkami i genami regulującmi senność (Drossophila). Białka te są nieaktywne, gdy występują pojedynczo

.

Jasne światło późną nocą –przyśpieszenie rytmu

Jasne światło późną nocą –opó źnienie rytmu

Stężenie

białektim i per

Stężenie

białek tim i per

Stężenie

białek

tim i per

Wysokie stężenie białekper i tim ( senno ść)

Białko clock

Zahamowanieprodukcji białek per i

tim

8

• u ssaków światło oddziałuje poprzez modyfikacje sygnału docierającego do SCN, które pod jego wpływem zmienia ilość wydzielanego białka tim.

Nastawianie i przestawianie zegara biologicznego

Impuls świetlny po zmroku dezaktywuje białka tim(zmniejszenie senno ści)

9

• Jądro nadskrzy żowaniowe ( Suprachiasmatic nucleus – SCN) • Siatkówka• Szyszynka• Ciało kolankowate boczne• Grzbietowo - przyśrodkowe jądro podwzgórza (Dorsomedial

hypothalamic nucleus – DMH) – rytm aktywności pokarmowej; ma bezpośrednie nerwowe połączenie z jądrami brzuszno–bocznymi obszaru przedwzrokowego (ventrolateral preoptic nuclei – VLPO), regulującym sen

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego człowieka

10

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego - SCN

Przednia część podwzgórza

- reguluje rytmikę okołodobową, a nie ilość snu/czuwania; - uszkodzenia zaburzają rytmikę, nie wpływając na proporcje snu i czuwania

SCN wykazuje liczne projekcje do obszarów, uczestniczących w indukcji snu. - hamujące (GABA) - pobudzające (Glu – NMDA i

non-NMDA)

11

Wyładowania 3 pojedynczych neuronów SCN w hodowli tkankowej (in vitro)

F. Aujard i wsp. 2001

– ich występowanie wskazuje, że SCN jest autonomicznym oscylatorem

Komórki SCN charakteryzuje spontaniczna rytmiczna aktywność o dużej częstotliwości w ciągu dnia i niskiej nocą

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego - SCN

12

� sygnały z siatkówki modulują działanie zegara SCN

• SCN jest również wrażliwe na działanie hormonu melatoniny, wydzielanego przez szyszynkę

• Neurony eferentne SCN docierają pośrednio do przedniego podwzgórza (VLPO), po drodze tworząc synapsy w innych jądrach wzgórza które regulują ponadto dobowy cykl zmian temperatury i inne zmiany fizjologiczne związane z cyklem sen-czuwanie

• bezpośrednia droga siatkówkowo – podwzgórzowa (RHT)będąca niewielkim odgałęzieniem nerwu wzrokowego; neurony amakrynowe (rodzaj kom. zwojowych); barwnik -melanopsyna

Glu

droga siatkówkowo-podwzgórzowa(retinohypothalamic tract – RHT)

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego - SCN

13

dzień noc

• Sprawuje główną kontrolę nad okołodobowymi rytmami snu i temperatury.• Funkcja rozrusznikowa – największa aktywność w ciągu dnia

• Wytwarza rytmmy okołodobowe w sposób uwarunkowany genetycznie• Uszkodzenie – rytmy ciała są mniej regularne i tracą synchronizację z

środowiskowymi wzorcami światła i ciemności • Przeszczep płodowego SCN zwierzętom, u których zniszczono SCN, przywraca

rytmikę

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego – SCN podsumowanie

• wydziela melatonin ę

• położona jest w nadwzgórzu (międzymózgowie, nad III

komorą mózgu)

• produkcja i wydzielanie melatoniny wzrasta późnym popołudniem i trwa kilka godzin po zaśnięciu

• czas pulsu zalezy od fotoperiodu (długość dnia i nocy)

• wzrost melatoniny indukuje senność

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego - SZYSZYNKA

1515

Siatkówka - nerw wzrokowy - SCN - jądro przykomorowe (PVN) - pęczek przyśrodkowy przodomózgowia przez pokrywę międzymózgowia, jądro pośrednio - boczne rdzenia kręgowego i zwój szyjny górny , którego włókna zazwojowe unerwiające szyszynk ę

• Komórki nerwowe rdzenia SCN hamują część autonomiczną jądra przykomorowego• Aktywność górnego zwoju szyjnego nasila się w nocy (NA)

jądro przykomorowe

szyszynka

SCN

NA

zwój szyjny górny

Jądro po średnio boczne rdzenia

siatkówka

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego – SCN - SZYSZYNKA

RHT

melatonina

1616

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego – SCN - SZYSZYNKA

Melatonina może przestawić zegar poprzez wpływ na receptory SCN

• 0.5 mg popołudniu – przyspieszenie zegara (osoba jest szybciej senna wieczorem i wcześniej się obudzi następnego ranka)

• Częste poranne przyjmowanie melatoniny – cofni ęcie zegara (późno pojawia się senność i później osoba się budzi)

17

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego – CIAŁO KOLANKOWATE BOCZNE (LGN)

drog ą kolankowato - podwzgórzow ą(geniculohypothalamic tract – GHT)

• Rola IGL w mechanizmie zegara biologicznego, polega na integracji świetlnych i nieświetnych oddziaływań i wysyłaniu jednej zwrotnej informacji drog ą kolankowato- podwzgórzow ą

(geniculohypothalamic tract – GHT) do głównego generatora zegara biologicznego - SCN

U zwierząt listek ciała kolankowatego (IGL –intergeniculate leaflet)

� ma bezpośrednie nerwowe połączenie z jądrami brzuszno–bocznymi obszaru przedwzrokowego (ventrolateral preopticnuclei – VLPO), regulującym sen

� projektuje do neuronów oreksynowych

� ma zasadnicze znaczenie dla regulacji aktywności behawioralnej, regulowanej przyjmowaniem pokarmu (ang. food anticipatory activity)

� GABA z tego jądra hamuje neurony AChprzedniego podwzgórza prowadząc do snu

18

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego –Grzbietowo - przy środkowe j ądro podwzgórza (Dorsomedial hypothalamic

nucleus – DMH)

19

Podstawowe o środki neuronalne zaanga żowane w kształtowanie faz snu i czuwania

• jądro nadskrzyżowańiowe (SCN)

• brzuszno-boczne pole przedwzrokowe podwzgórza (VLPO)• pole przedwzrokowe przyśrodkowe (MnPO)

• twór siatkowaty mostu i śródmózgowia (FR) – Ach• jądra konarowo mostowe i grzbietowe boczne nakrywki mostu (PPT, LDT)

• podstawne przodomózgowie (BF) – Ach, GABA

• jądro guzowo-suteczkowe podwzgórza (TMN) - his

• grzbietowe i pośrodkowe jądra szwu pnia mózgu (DR) - 5-HT

• miejsce sinawe mostu i śródmózgowia (LC) - NA

• część boczna podwzgórza zawierają neurony oreksynergiczne (ORXN)

- rozciąga się od rdzenia przedłużonego do przodomózgowia

- neurony wstępujące i zstępujące

- reguluje pobudzenie kory i mięśni, ma tez kluczowe znaczenie dla

regulacji snu i czuwania 20

Twór siatkowaty mostu i śródmózgowia

21

BF przodomózgowie podstawne (GABA, acetylocholina)

LH boczne podwzgórze(oreksyna)

TMN jądro guzowo-suteczkowate (histamina)

Raphe jądra szwu(serotonina)

vPAG brzuszna nakrywka(dopamina)

LC miejsce sinawe(noradrenalina)

LDT/PPT

układ Śródmózgowo-mostowy(j. boczno-grzbietowe,j. konarowo-mostowe)(acetylocholina)

GŁÓWNE SKŁADNIKI WSTĘPUJĄCEGO UKŁADU SIATKOWATEGO MÓZGU Saper i in., 2005

Podwzgórze

Most

Rdzeń przedłużony

Wzgórze

STAN CZUWANIA

• Twór siatkowaty układ śródmózgowo-mostowy

- stałe pobudzenie kory podczas czuwania, w sytuacjach nowych i wymagających koncentracji;neurony docierają do wzgórza i przodomózgowia (Ach i glu ) dalej pobudzenie dociera do kory mózgowej

mniejsze obwody neuronalne- sterują obszarami sensorycznymi – selektywne pobudzenie w obrębie układu wzrokowego i słuchowego

• Miejsce sinawe – unerwienie NA kory mózgowej• Przodomózgowie podstawne – Ach ; pobudzenie wzgórza i kory;

wspomaganie uczenia się i procesów uwagowych, • Podwzgórze - jądro guzowo-suteczkowate , będące głównym

źródłem mózgowej histaminy , odgrywa ważną rolę w generowaniu stanu czuwania – zwiększenie pobudzenia

STAN CZUWANIA

• pobudzenie systemu: cholinergicznego, noradrenergicznego (miejscu sinawym - LC) i serotoninergicznego (j ądra szwu) . Wysoki poziom tych trzech mediatorów - utrzymanie stanu czuwania.

• Ośrodkiem czuwania jest jądro siatkowe mostu (ACh) – jego aktywność powoduje desynchronizację EEG w korze.

• Desynchronizacja EEG (nieskoordynowanej pracy neuronów) to jedna z cech charakterystycznych stanu czuwania.

� Ach: oddziałuje na wzgórze - pobudza jego część sensoryczną (wrażliwość na impulsy-mech uwagi) i hamuje jądro siatkowe wzgórza które ma działanie hamujące na ta sensoryczną część podwzgórza

� NA: Miejsce sinawe- aktywne w czuwaniu/ mniejsze w NREM oraz brak w REM

� 5-HT kontroluje pobudzenie poprzez kontrolę wydzielania Ach i NA

Warunkiem jest zmniejszenie pobudzenia:• zmniejszenie temperatury mózgowia i temperatury wewnątrz ciała• zmniejszanie stymulacji – obniżenie poziomu Ach i NA, wzrost

aktywności w strukturach aksonów wydzielających GABA (hamowanie)

Zahamowanie aktywno ści układów pobudzaj ących mózg:- adenozyna - kumuluje się w ciągu dnia i działa na przodomózgowie podstawne hamując jego aktywność; aktywowane są też geny, dlatego też skutki działania adenozyny mają długotrwały efekt (sen trwa kilka godzin)- prostaglandyny - objaw pobudzenia układu odpornościowego; kumuluje się w ciągu dnia; hamuje struktury podwzgórza odpowiedzialne za zwiększenie pobudzenia

Zasypianie

25

• Koncentracja mózgowej adenozyny (produktem rozpadu substancji wysoko energetycznych), narasta w czasie aktywności.

• Przekroczenie krytycznego poziomu powoduje aktywację neuronów brzuszno-bocznego i przy środkowego pola przedwzrokowego (VLPO, MnPO) podwzgórza, odpowiedzialnych za przejście w stan snu

26

Na poziomie behawioralnym obserwuje si ę:• postępujące rozluźnienie mięśni posturalnych (największe w

fazie REM) • krótkotrwałe przejawy aktywności mięśniowej – mioklonie nocne

(najczęstsze w fazie zasypiania) • szybkie ruchy gałek ocznych (prawie wyłącznie w fazie REM)

WSTĘPNE ETAPY SNU związane są:• z obniżeniem temperatury ciała oraz poziomu pobudzenia �

zmiana aktywno ści w obr ębie układu siatkowatego –zmniejszenie ilości danych sensorycznych oraz zahamowanie systemów pobudzających obszary korowe

Zasypianie

27

Fazy snu

• podczas snu mózg przechodzi przez 4 fazy snu NREM (sen wolnofalowy – 60-90 min). Po zakończeniu fazy 4 z powrotem następują kolejno faza 3, 2 i dalej rozpoczyna się fazę snu REM (sen paradoksalny) – 90 minut cykl.

• Cykle powtarzają się kilka razy w ciągu nocy (4-5 razy). • Na początku snu dominuje 3 i 4 faza, w kolejnych cyklach

zwiększa się czas trwania REM.

28

CZĘSTOTLIWOŚCI RYTMÓW KOROWYCH

rytm beta (13-30 Hz) – charakterystyczny dla stanu czuwania (aktywny mózg – przetwarzanie informacji) oraz snu REM

rytm alfa (8-13 Hz) - rejestrowany np. przy zamkni ętych oczach, stan odpr ężenia (okolice potyliczne i czołowe)

rytmy theta (4-8 Hz) – rytm systemu limbicznego (hipokamp)

rytm delta (0-4 Hz) – głęboki sen, coma

Wrzeciono senne 12-14Hz – wyst ępuje w półsekundowych seriach (WZGÓRZE)

Zespół K – ujemna fala o o du żej amplitudzie, po której nast ępuje wolniejsza dodatnia fala

SEN GŁĘBOKI

29

NREM

• Faza 3 zanikają fale theta, pojawiają się fale delta (0,5-4 Hz)

• Faza 4 dominują fale delta, pojawiają się marzenia senne (mało emocjonalne; niski poziom Ach szybko zapominane)

• sen wolnofalowy – faza 3 i 4• Faza 2-4 dochodzi do stopniowego obni żania si ę ciśnienia krwi,

częstotliwo ści oddechowej i t ętna, obni ża się napięcie mi ęśniowe

• Faza 1 - to faza przejściowa pomiędzy czuwaniem a snem, manifestuje się między innymi zanikiem częstotliwości alfa występują tu stany hipnagogiczne, czy mioklonie przysenne

• Faza 2 fale theta (4-8 Hz - powstają we wzgórzu oraz w układzie limbicznym); wrzeciona senne izespoły K

30

NREM

GŁĘBOKIE FAZY SNU

– hamowanie aktywno ści systemu motorycznego na poziomie rdzenia kręgowego (oraz pnia mózgu) - rozluznienie mięsni postularnych

31

NREM

• W czasie czuwania – jądro siatkowate wzgórza (NRT) hamowane przez Ach.

• W czasie snu, hamowanie NRT zostaje zniesione

• NRT zaczyna hamować aktywność neuronów wzgórzowo-korowych co prowadzi do znacznego ograniczenia przepływ informacji sensorycznych do kory mózgowej (wzgórze - „wrota do kory” zostają zamknięte)

• zahamowanie neuronów korowych skutkuje powstaniem tzw. wolnych oscylacji aktywno ści korowej - są to naprzemienne fale depolaryzacji i hiperpolaryzacji rozległych obszarów kory o częstotliwości <1Hz

– hamowanie struktur zaangażowanych w procesy wzbudzania kory mózgowej w odpowiedzi na bod źce sensoryczne

32

REM• sen paradoksalny – jednocześnie występują symptomy silnego i

minimalnego pobudzenia organizmu - aktywność mózgu jest na poziomie czuwania (silna aktywacja ośrodków limbicznych, a okolice czołowe które są odpowiedzialne za racjonalne myślenie są deaktywowane + występuje całkowite zwiotczenie mięśni (atonia)

• tu większość snów

FALE PGO – charakterystyczne dla snu fale o wysokiej amplitudzie pojawiające się w obszarze potylicznym (occipital) a związane z oddziaływaniem ciał kolankowatych (lateralgeniculate bodies), które z kolei są sterowane z poziomu mostu (pons)

33

REMREM (rapid eye movement) – charakterystyczne dla snu REM szybkie ruchy gałekocznych są propagowane w obrębie mostowej cz ęści tworu siatkowatego , część ta jest w stanie wyzwolić aktywność wzgórków górnych śródmózgowia co wywołuje charakterystyczne ruchy sakadowe(droga pokrywowo-rdzeniowa )

DROGA POKRYWOWO-RDZENIOWA

WZGÓRKI GÓRNE POKRYWY

34

REM

� charakterystyczną cechą snu REM jest to, że wzbudzenie kory jest oparte wyłącznie o układ cholinergiczny Ach (aktywne są inne jądra niż podczas czuwania)

• w trakcie fazy REM wzbudzeniu ulegają niektóre części kory (zakręt obręczy, obszary w płacie skroniowym, amygdala) podczas gdy niektóre ulegają zahamowaniu (kora przedczołowa oraz tylna część zakrętu obręczy).

• Podanie 5-HT –przerywa lub skraca REM

• NA (miejsce sinawe) – blokuj ą wyst ąpienie REM

35

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY PRACY MÓZGU W TRAKCIE SNU – PGO

sen REM – neurony mostu hamuj ą aktywno ść ruchow ą poprzez hamowanie o środków na poziomie rdzenia

• uszkodzenie mostu nie powoduje zmian z obrazie snu REM lecz powoduje, i ż w jego trakcie nie wyst ępuje zwiodczenie mięśni

• interakcja układu serotoninergicznego i cholinergicznego:

• stymulacja receptorów cholinergicznych (lek korbachol) – rozpoczecie fazy REM

• aktywno ść neuronów serotoninergicznych - przerywa lub skraca REM

OSCYLATOR REM-NREM (RYTM ULTRADIALNY)

Jaki jest mechanizm zmian w aktywno ści mózgu w czasie snu?

• według jednego z dominujących wyjaśnień (Hobson) układ siatkowaty można podzielić funkcjonalnie na systemy REM-off i REM-on

REM-off (wyłącznik REM) – układ NA (miejsce sinawe) i 5-HT (j. szwu) – jest najbardziej aktywny w czasie czuwania, w czasie snu NREM jego aktywność jest nieco niższa, natomiast całkowicie wygasa w fazie REM

REM-on (włącznik REM) – układ Ach (głównie układ śródmózgowo-mostowy, tj. LDT/PPT, ale i przodomózgowie podstawne - BF) – jest najbardziej aktywny w czasie czuwania oraz w fazie REM; natomiast pozostaje nieaktywny w czasie snu NREM

SYSTEMY NEUROMODULACYJNE - podsumowanie

38

Metabolizm mózgu

Czuwanie Sen Non REM

Sen REM

Za Zeman, 2005

FAZY SNU - Charakterystyka zapisu EEG w trakcie snu – zmiany zachodz ą powoli – przej ście od stanu czuwania do stanu snu gł ębokiego (faza IV) zachodzi przez około 60 min

nieregularne fale o niskiej amplitudzie

wrzeciono senne iZespół K

W kolejnych fazach tentno, czestotliwo ść oddechu, aktywno ść mózgu stopniowo si ę zmnijeszaj ą

fale wolne o wysokiej amplitudzie – sen

wolnofalowy (SWS ). Neurony działaj ą w sposób zsynchronizowany

Krótkie, szybkiei ostre fale

Wzgórzeprzestaje przekazywa ć sygnały do kory

Fale o wiekszej amplitudzie

sen paradoksalny –cechy głębokiego i płytkiego snu

nieregularne szybkie fale o niskiej czesto.

non-REM REM

40

41

Synaptycznymi przekaźnikami uczestniczącymi w generowaniu faz snu i czuwania są:• Noradrenalina - miejsce sinawe (blokowanie snu REM)

• Serotonina – jądra szwu (przerywanie snu REM)

• Acetylocholina - jądra w obrębie tworu siatkowatego tzw układ

śródmózgowo-mostowy (pobudzenie kory; najbardziej aktywna –

czuwanie sen REM)

• Histamina - niektóre obszary podwzgórza – j. guzkowo-suteczkowe

(zwiększenie pobudzenia)

• GABA - podstawna część przodomózgowia (hamowanie wzgórza i

kory-długość snu)

• Dopamina – pole brzuszne nakrywki• glutamina, • glicyna • Oreksyny – boczne podwzgórze (stymuluje czuwanie)

• melanin-concentrating hormone (MCFI),

Systemy neuromodulacyjne

42

Czuwanie

43

Czuwanie

44

45

46

47

Przebudzenie

Budzenie

48

Marzenia senne

Teoria aktywacji i syntezy• Zaczynają się od rytmicznej, spontanicznej aktywności w okolicach

mostu (fale PGO)� Pobudzenie parti kory �kora łączy przypadkowe pobudzenia z inną

aktywnościa � ich suma interpretowana jest jako informacja i komplikowana jest z najswieższymi wspomnieniami

� V1 i I rz kora somatosensorycna jest stłumiona – powstają halucynacje � Pobudzenie c.migdałowatego� Kora przedczołaowa w wiekszości nie aktywna – słaba pamięć snów

Teoria kliniczno-anatomiczna� Mniejszy nacisk na most, fale PGO i sen REM� Procesy myślowe zachodzące w „nienormalnych” warunkach (mało inf

ze zmysłów: obniżona aktywność struktur (jw.) + duża aktywność w wdolnej k.ciemieniowej (percepcja wzrokowo-przestrzenna) i korze wzrokowej (poza V1) + podwzgórze, c.migdałowate

49

Marzenia senne - podsumowanie• marzenia senne nie są wyłączną cechą snu REM; pojawiają się również

w fazie NREM

• w fazie REM sny są najbardziej żywe, a ich treść najbardziej nieracjonalna; pojawiają się doznania z różnych modalności (słuchowe, z narządu równowagi) ale dominują doznania wzrokowe

• w fazie NREM mniej jest przeżyć o charakterze halucynacyjnym, a więcej myślenia werbalnego

• charakterystyczną cechą snu REM jest to, że wzbudzenie kory jest oparte wyłącznie o układ cholinergiczny Ach (podczas, gdy dla stanu czuwania charakterystyczne jest również pobudzenie systemu noradrenergicznego NA i serotoninergicznego 5-HT)

• treści wzrokowe we śnie REM (wg Brauna,1998) - we śnie REM dochodzi do koaktywacji pomiędzy strukturami limbicznymi i drugorz ędowymi wzrokowymi ; co więcej, zachodzi to w izolacji od struktur pierwszorzędowych i czołowych

• w porównaniu z czuwaniem ulegają aktywacji regiony limbiczne (ciało migdałowate, kora przyhipokampowa), zakręt obręczy – być może to odpowiada za intensywną treść emocjonalną snów

• natomiast dezaktywowane są struktury boczne przedczołowe –upośledzenie racjonalnej kontroli zachowania

50

Zaburzenia snuBezsenno ść• Cykl zmiany temp. opó źniony (trudności z zasypianiem – zbyt wysoka temp.)• Cykl zmiany temp. przy śpieszony (zbyt wczesne wybudzenie)• Nieregularne fluktuacje temp – trudność w utrzymaniu snu

Bezdech – nieregularny oddech w fazie REM, zwiotczenie mięśni

Narkolepsja - napady senności w ciągu dnia- katapleksja (nagłe zwiotczenie mięśni w stanie czuwania wywołane przez silne

emocje- pora żenie senne (niezdolność do wykonywania ruchów podczas zasypiania i

budzenia się)- Halucynacje hipnagogiczne – przeżycia przypominające marzenia senne trudne

do odróżnienia od prawdziwych spostrzeżeń• nadaktywność synaps cholinergicznych • nadaktywność synaps wydzielających oreksny

Lunatykowanie – NONREM (II lub III faza)Mówienie przez sen – REM i NREM

Praca zmianowa (zaburzenia wydzielania melatoniny)

� sen w dzień po pracy nocnej przypada na najmniej korzystną porę (najniższa skłonność do snu, wpływy synchronizatorów społecznych)

� pracownicy po zmianie nocnej statystycznie śpią krócej o 2 godziny, niekiedy skracają ten czas nawet o 4 godziny

� sen w porze dziennej posiada inną strukturę

51

ZABURZENIA CYKLU DOBOWEGO

ZABURZENIA CYKLU DOBOWEGO

� Syndrom przyspieszonej fazy snu (ang. ASPS, advanced sleepphase syndrome). Częsty u osób w podeszłym wieku.

� Syndrom opó źnionej fazy snu (ang. DSPS, delayed sleepphase syndrome).� Nawet do 7% pacjentów zgłaszających się po poradę z powodu

bezsenności uskarża się na DSPS. Senność pojawia się dopiero około 2.00.� Częstszy u osób młodych, nawet 7-16% młodzieży wykazuje DSPS.

� Uwaga: u osób młodych opóźniony cykl wydzielania melatoniny. Należy rozróżniać „prawdziwy” i nawykowy zespół opóźnionej fazy snu

52

ZABURZENIA CYKLU DOBOWEGO

� „jet lag” syndrom - choroba transatlantycka (zaburzenia snu, bóle głowy, nerwowość lub apatia, zab. ze strony układu pokarmowego

� Brak synchronizacji wewnętrznego zegara z czasem zewnętrznym

53

OPÓŹNIENIE FAZY

PRZYŚPIESZENIE FAZY

54

SYSTEMY NEUROMODULACYJNE - podsumowanie

Mózgowe mechanizmy funkcji poznawczych 55

Faza snu i czuwania - podsumowanie

56

SEN – CZUWANIE - REM

Podsumowanie