1

2

Σημαντικά παραλειπόμενα

από την Ιστορία της επιστήμης,

της τεχνολογίας, του πολιτισμού

του Στ. Γ. Φραγκόπουλου

Δρ. Μηχανικού, Καθηγητή

Αθήνα 2007

ISBN: 978-960-6759-01-07

3

Περιεχόμενα Πρόλογος 5

1. Τεχνολογία και αρχαίοι Έλληνες 6

2. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων 8

3. Βυζαντινοί και αραβικοί μηχανισμοί 17

4. Αστρονομία και αρχαιοπληξία 20

5. Bertrand Russell (1872-1970) 23

6. Κεραυνός στα κεφάλια μας 29

7. Επιστήμη vs. Θρησκείας 32

8. Ψευδοεπιστήμες-Παραεπιστήμες 35

9. Karl Popper (1902-1994) 37

10. Δημιουργισμός 43

11. Το θεωρητικό δίλημμα δημιουργία-εξέλιξη και το ουσιαστικό πρόβλημα 48

12. Θεολογία και επιστήμη 51

13. Albert Eistein (1789-1955) 55

14. Η σωτηρία της ελληνικής γλώσσας και άλλα μυθεύματα 58

15. Η αναζήτηση του αεικίνητου 60

16. Εξελικτική θεωρία και καθολική εκκλησία 64

17. Αντιμετώπιση της επιστήμης και της τεχνολογίας 67

18. Χριστιανισμός έναντι του ελληνικού πολιτισμού 77

19. Galileo Galilei (Γαλιλαίος, 1564-1642) 92

20. 1204 και Λατίνοι - μια νέα εθνική ιδεοληψία 95

21. Ησυχαστές vs Ζηλωτών και τούμπαλιν - άλλο ένα επεισόδιο

στην παρακμιακή πορεία του Βυζαντίου 106

22. Alexandre Yersin (Υερσέν, 1863-1943) 109

23. Συντεχνίες και πανεπιστήμια στο Μεσαίωνα 113

24. Κορυφαίοι ερευνητές-πολιτικοί, Monge, Virchof, Fourier 117

25. Από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση 120

26. Συνεπής πορεία υποδούλωσης στους Οθωμανούς 124

27. Η τουρκοκρατία 131

28. Νεοελληνική οπισθοδρομικότητα και ανατολίτικη νοσταλγία 150

ΠΑΤΗΣΕ ΜΕ ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ ΕΝΑ ΤΙΤΛΟ

4

29. Η τεχνολογία πηγή ευτυχίας ή δυστυχίας του ανθρώπου; 156

30. Η δουλεία, από την Αρχαιότητα μέχρι πρόσφατα 158

31. Συγγνώμη για ένα επαίσχυντο παρελθόν 169

32. Εκχριστιανισμός με την αγιαστούρα και τα όπλα 170

33. Τίποτα στη Βιολογία δεν έχει νόημα, παρά υπό το φως της Εξέλιξης 180

34. Το «κυνήγι μαγισσών» κατά το Μεσαίωνα 183

35. Ιησούς Χριστός, υπήρξε ποτέ; 193

36. Πέντε πράγματα για μένα, τα εξής τρία 205

Βιβλιογραφία 210

Ο συγγραφέας Στέλιος Γ. Φραγκόπουλος:

Γεννήθηκε, μεγάλωσε και διαμένει στην Αθήνα. Από σπουδές είναι Ηλεκτρολόγος και Μαθηματικός και διαθέτει πτυχία Διπλωματούχου Ηλεκτρολόγου και Διδάκτορα Μηχανικού, αμφότερα του Πολυτε-χνείου Darmstadt/Γερμ. Επαγγελματικά ασχολείται ως εκπαιδευτικός και δευτερευόντως συγγράφει βιβλία. Διδακτικά αντικείμενα στην εκπαιδευτική σταδιοδρομία του ήταν παλαιότερα τα Μαθηματικά και στη συνέχεια ο Ηλεκτρομαγνητισμός, οι Εφαρμογές των Η.Υ. και η Ιστορία της Τεχνολογίας. Έχει συγγράψει 15 βιβλία πάνω σ’ αυτά τα επιστημονικά αντικείμενα. Ασχολείται ιδιωτικά με την ψηφιακή φωτογραφία και με τον υπολογιστή στη ζωγραφική και τη μουσική, παίζει φλάουτο. Μελετάει από τα φοιτητικά του χρόνια το έργο, τη ζωή και την εποχή τού W.A. Mozart.

5

Πρόλογος Τα κείμενα αυτού του βιβλίου προέρχονται από το blog http://sfrang.blogspot.com και το Παράρτημα ενός διδακτικού βιβλίου για την «Ιστορία της Τεχνολογίας», το οποίο βρί-σκεται ακόμα στο Internet στη διεύθυνση: http://sfr.ee.teiath.gr/historia.htm και έχει εκ-δοθεί ήδη σε έντυπη μορφή (εκδόσεις «Νέων Τεχνολογιών», 2007).

Ο λόγος που δημοσιεύονται αυτά τα κείμενα ανεξάρτητα, σχετίζεται αφενός με την ανά-γκη περιορισμού της έκτασης του κυρίως βιβλίου, όποτε αυτό εκδοθεί, αφετέρου επειδή είναι απαραίτητα για να απαντηθούν τα ερωτήματα που προέκυψαν κατά την αναζήτηση και μελέτη στοιχείων σχετικών με την ιστορία της επιστήμης, της τεχνολογίας και του πολιτισμού:

• Ποιες αντιθέσεις και συγκρούσεις προέκυψαν μεταξύ, αφενός των κοινωνικών δυνά-μεων της προόδου και του πολιτισμού που στηρίζονται στη φυσιοκρατία και αναζη-τούν εξηγήσεις για τα φαινόμενα της φύσης και της κοινωνίας και αφετέρου των δυ-νάμεων, οι οποίες στηρίζονται στη θεοκρατία και διασώζουν ή, ακόμα χειρότερα, καλλιεργούν παρωχημένες δοξασίες και αντιλήψεις με συνηθέστερο συνειδητό στόχο τη χειραγώγηση της κοινωνίας;

• Ποιες δυνάμεις και ποιες στρατηγικές επιλογές οδήγησαν τους πληθυσμούς στον ελ-ληνόφωνο χώρο, από το υψηλό μορφωτικό και πολιτισμικό επίπεδο της ύστερης Αρ-χαιότητας στην υποβάθμιση τους τέλους της πρώτης μ.Χ. χιλιετίας και της πνευματι-κής ανυπαρξίας στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα;

• Ποιες εξηγήσεις μπορούν να δοθούν για ιστορικά γεγονότα από την περιοχή της γνώ-σης και του πολιτισμού, για τα οποία η επίσημη (σχολική) ιστοριογραφία δίνει, ακόμα και για παιδιά, αφελείς ερμηνείες, με αποτέλεσμα να θεωρούν οι, έτσι κι αλλιώς δύ-σπιστοι, έφηβοι μαθητές το μάθημα της Ιστορίας κρατική προπαγάνδα και τους δα-σκάλους τους παραμυθάδες;

Οι απαντήσεις σε πολλά από αυτά τα ερωτήματα συμπεριελήφθησαν, μαζί με άλλα εν-διαφέροντα στοιχεία, στο Παράρτημα της «Ιστορίας της Τεχνολογίας» και μπορούν τώρα να διαβαστούν αυτοτελώς.

Η δημοσίευση αυτών των κειμένων σε βιβλίο αποτελεί αναχρονισμό! Όποιος ξέρει ή μπορεί να αναζητήσει τις ίδιες δημοσιεύσεις στο Internet, θα διαπιστώσει εύκολα ότι η πολυμεσική υποδομή που παρέχεται εκεί, με εικόνες, μουσική και βίντεο, δεν είναι δυνα-τόν ούτε να περιγραφούν στο χαρτί, το οποίο έτσι υστερεί και μάλλον θα περάσει στην παρακμή με την αποχώρηση της γενιάς μας. Παρ’ όλα αυτά, η δημοσίευση σε βιβλίο εξυ-πηρετεί ακόμα εκείνους που θέλουν να έχουν διαθέσιμα τα κείμενα στους τρεις χώρους που γράφονται στα αγγλικά με αρχικό b: bed-bath-beach.

Ευχαριστώ όλους τους αναγνώστες αυτών των κειμένων στο Internet που συνέβαλαν με τα σχόλιά τους, επώνυμα ή αλλιώς, στη βελτίωση διαφόρων αντιλήψεων και επιχειρημά-των μου ή στη διόρθωση κάποιων σφαλμάτων, αλλά επίσης τον εκδότη κ. Χρήστο Κοί-λια που ανέλαβε τις τεχνικές εργασίες και την έκδοση αυτού του βιβλίου.

Σ.Φρ.

6

Τεχνολογία και αρχαίοι Έλληνες

Έλληνες θεωρούμε ότι αρχίζουν να ονομάζονται οι άνθρωποι στον ελλαδικό χώρο από τη μυκηναϊκή εποχή και μετά. Η γραπτή ελληνική γλώσσα με το «νέο αλφάβητο» θεωρούμε συμβατικά ότι αρχίζει να χρησιμοποιείται, με τη χρονολόγηση της οινοχόης Διπύλου, από τη δεκαετία 750-740 π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών). Είναι το αρχαιότερο δείγμα με ελληνική γραφή, η οποία σημειωτέον έχει χαραχθεί από δεξιά προς τα αριστερά και περιέχει ακόμα 1-2 φοινικικούς χαρακτήρες.

Αυτή η επιγραφή αναφέρει, με σημερινούς ελληνικούς χαρακτήρες:

ΝΙΜΝΑΚΕΔΟΤΟΤΕΙΖΑΙΠΑΤΑΤΟΛΑΤΑΝΟΤΝΑΠΝΟΤΣΕΧΡΟΝΥΝΣΟΗ

(διαβάζεται από δεξιά προς τα αριστερά) και σημαίνει «όποιος χορεύει καλύτερα από ό-λους να αποκτήσει αυτό (το έπαθλο)»

Οι Έλληνες της κλασικής εποχής, από το χρυσό αιώνα και μετά, δεν είχαν σε μεγάλη ε-κτίμηση την τεχνολογία. Ο Αριστοτέλης αναφέρει στο βιβλίο του Πολιτικά ότι «... στην ευνομούμενη πόλη... οι πολίτες δεν κάνουν τη ζωή, ούτε του τεχνίτη ούτε του εμπόρου, γιατί τέτοια ζωή στερείται αρχοντιάς και είναι εχθρική προς την τελειότητα του χαρακτήρα».

Τις τεχνικές δουλειές εκτελούσαν, λοιπόν, σχεδόν αποκλειστικά οι μέτοικοι και οι δού-λοι. Βέβαια, οι Έλληνες αυτής της εποχής ανέπτυξαν τη φιλοσοφία, τις τέχνες και τα γράμματα, κυρίως στο ευνοϊκό πολιτικό κλίμα της Αθήνας. Ως σημαντικά τεχνολογικά έργα της εποχής μπορούμε να θεωρήσουμε την αξιοποίηση των μεταλλευμάτων του Λαυρίου, τη ναυπήγηση εμπορικών και πολεμικών πλοίων και, στον τομέα των υποδο-μών, την εκσκαφή του Ευπαλίνειου Ορύγματος επί τυράννου Πολυκράτη στη Σάμο (550 π.Χ.) και την κατασκευή του Ευρίαλου Φρουρίου επί τυράννου Διονυσίου στις Συρακού-σες (αρχές 4ου αιώνα π.Χ.)

7

Τα δομικά έργα των Αθηναίων της εποχής του χρυσού αιώνα δεν προσθέτουν κάτι και-νούργιο στον τεχνικό τομέα, αλλά μόνο στον αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό. Σημαντι-κότερο από τα δομικά έργα τους είναι ο Παρθενών στην Ακρόπολη της Αθήνας, του ο-ποίου η σημασία είναι επίσης ανεκτίμητη από αρχιτεκτονικής και συμβολικής και λιγότε-ρο από τεχνικής σκοπιάς. Παρ' όλα αυτά, σημαντικό τεχνικό ενδιαφέρον έχουν διάφορες λεπτομέρειες, π.χ. οι μηχανισμοί, με τους οποίους οι Αθηναίοι τεχνικοί και οι δούλοι ανέ-βαζαν τα μάρμαρα στην κορυφή του λόφου.

Επόμενο στάδιο ανάπτυξης και ευρύτερης διάδοσης της ελληνικής τεχνολογίας είναι η ελληνιστική εποχή, κατά την οποία αναδεικνύεται ως κέντρο επιστήμης και τεχνολογίας η Αλεξάνδρεια. Το καθεστώς εξουσίας είναι πλέον ρωμαϊκό αλλά οι επιστήμονες σχεδόν όλοι Έλληνες.

Θετικό χαρακτηριστικό αυτής της εποχής είναι ότι οι επιστήμες και η τεχνολογία είχαν ευρύτερο χώρο για τη διάδοσή τους, υπήρχε αυτό που ονομάζουμε σήμερα μεγαλύτερη αγορά. Αρνητικό χαρακτηριστικό είναι ότι από την εποχή της υποταγής των ελληνικών πόλεων στους Μακεδόνες, εντάχθηκε ο ελληνόφωνος χώρος σε αυτοκρατορικά σχήματα. Έτσι, όταν το πολιτισμικό περιβάλλον έγινε αργότερα αδιάφορο για τις επιστήμες και την τεχνολογία, όπως στα χρόνια παρακμής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ή και εχθρικό, ό-πως συνέβη μετά την επικράτηση του χριστιανισμού, η καλλιέργεια των επιστημών μειώ-θηκε στον ελληνόφωνο χώρο μέχρι μηδενισμού.

Σημαντικότερα από τα τεχνολογικά έργα της ελληνιστικής εποχής είναι οι κατασκευές του Αρχιμήδη, η ναυπήγηση θεόρατων σκαφών, όπως η Συρακουσία και τα αυτόματα του Ήρωνα. Εξ αυτών σημαντικότερο είναι όμως αναμφίβολα ο λεγόμενος Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Ένας μηχανικός υπολογιστής με περίπου 30 μεταλλικά γρανάζια, ο οποίος προοριζόταν μάλλον για αστρονομικές παρατηρήσεις και μελέτες (βλέπε επόμενο άρθρο).

8

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων

Ένα από τα σημαντικότερα τεχνικά κατασκευάσματα της Αρχαιότητας είναι ο μηχανι-σμός των Αντικυθήρων (~8O π.Χ.), ένας μηχανικός υπολογιστής με 30-32 μεταλλικά γρα-νάζια, προοριζόμενος πιθανόν για αστρονομικές μελέτες. Εκτιμάται ότι με αυτό το μηχα-νισμό υπολογίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε ορατών με γυμνό μάτι πλανητών, οι φάσεις της Σελήνης, η παρέλευση των μηνών και των ετών και προ-βλεπόταν η πιθανότητα να συμβεί μια έκλειψη. Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί υλική μαρτυρία μιας πολύπλοκης λεπτοκατασκευής από την ελληνιστική περίοδο.

Ο αριθμός και η ποικιλία των γραναζιών του, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνεται κι ένα διαφορικό και η ακρίβεια της κατασκευής, σε συνδυασμό με την απουσία παρόμοιων ευρημάτων της ίδιας εποχής, καθιστούν αυτό το μηχανισμό μοναδικό. Ο μηχανισμός βρέθηκε το έτος 1901 κοντά στα Αντικύθηρα (αρχαία ονομασία: Αιγιλία), σε ναυάγιο πλοίου προερχόμενου πιθανόν από τη Ρόδο ή από τα παράλια της Μικράς Ασίας, και θε-ωρήθηκε αρχικά ότι ήταν αστρολάβος. Μία παρόμοια συσκευή είχε περιγράψει ο Ρωμαί-ος φιλόσοφος και πολιτικός Cicero Marcus Tullius (Κικέρων, 106-43 π.Χ.), ο οποίος είχε επισκεφτεί τη Ρόδο. Το σχέδιο κατασκευής φαίνεται να ακολουθεί την παράδοση των πλανηταρίων του Αρχιμήδη και να σχετίζεται με τα ηλιακά ρολόγια.

Οι υπολογισμοί που εικάζεται ότι εκτελούσε ο μηχανισμός προκύπτουν από τις επιγραφές στην επιφάνειά του. Σ’ αυτές τις επιγραφές γίνεται αναφορά στο ημερολόγιο που χρησι-μοποιείτο στον ελληνόφωνο χώρο κατά τον τελευταίο αιώνα π.Χ., στον Ήλιο, τη Σελήνη και τους πέντε τότε γνωστούς πλανήτες (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος).

Στα διαβρωμένα υπολείμματα του μηχανισμού που παρέμειναν 20 και πλέον αιώνες στη θάλασσα, φαίνονται ακόμα κλίμακες με βαθμονομήσεις κατά το ζωδιακό κύκλο της Α-στρολογίας και τα ελληνικά ονόματα των μηνών που χρησιμοποιούνταν τότε. Στην πίσω πλευρά του μηχανισμού υπάρχουν τέσσερις περιστρεφόμενοι ομόκεντροι τροχοί (δακτυ-

9

λίδια), με τους οποίους υπολογίζονταν θέσεις και φαινόμενα των γνωστών πλανητών και άλλων ουράνιων σωμάτων.

Ο κύριος μηχανισμός περιλαμβάνει γρανάζια με δόντια που έχουν κοπεί με γωνία 60ο, καθώς επίσης ένα διαφορικό σύστημα για την εκτέλεση αφαιρέσεων, κάτι που δηλώθηκε για ευρεσιτεχνία στην Αγγλία το έτος 1832. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η γωνία των 60ο στα δόντια των γραναζιών δεν παρέχει καλό βαθμό αποδόσεως, προκαλεί όμως μεγάλη εντύ-πωση ως γεγονός η ύπαρξη τέτοιων γραναζιών.

Δεδομένου ότι αυτά τα μηχανολογικά στοιχεία ήταν μεν γνωστά κατά την Αρχαιότητα, όχι όμως σε λεπτομηχανισμούς, αλλά μόνο σε ογκώδη μορφή για τη μετάδοση της κίνη-σης υπό γωνία αξόνων 90ο, π.χ. σε υδρόμυλους. Δεν είναι ακριβώς γνωστό πού, πότε και από ποιον επινοήθηκαν τα πρώτα γρανάζια. ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε γρανάζια περί το έτος 330 π.Χ., ο δε Φίλων εκ Βυζαντίου (~260-200 π.Χ.) είναι ο πρώτος που γνωρί-ζουμε μέχρι σήμερα ότι τα έχει χρησιμοποιήσει.

Είναι επίσης γνωστό ότι ο Αρχιμήδης κατασκεύαζε πολύπλοκους μηχανισμούς, οι οποίοι αναπαριστούσαν με μηχανικό τρόπο τις κινήσεις ουράνιων σωμάτων, δεν έχουν διασωθεί όμως τεχνικές περιγραφές γι' αυτούς τους μηχανισμούς. Εικάζεται ότι ο τρόπος λειτουρ-γίας τους πρέπει να ήταν παρόμοιος με αυτόν του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Κατα-σκευές του Αρχιμήδη έχουν αναφέρει σε έργα τους, μεταξύ άλλων, οι Πάππος, Πρόκλος, Σέξτος Εμπειρικός, Μαρτιανός, Οβίδιος, καθώς επίσης ο Κικέρων (Cicero Marcus Tullius, 106-43 π.Χ.)

Ο Κικέρων, Ρωμαίος πολιτικός και φιλόσοφος, είχε επισκεφτεί τη Ρόδο στα έτη 79-78 π.Χ. και έχει αναφερθεί επίσης σε ένα μηχανισμό όμοιο με αυτόν των Αντικυθήρων του Ποσειδώνειου Απαμέα (135-50 π.Χ.), αστρονόμου, γεωγράφου και γεωλόγου που ζούσε στη Ρόδο. Γράφει ο Κικέρων: «Πρόσφατα κατασκεύασε ο φίλος μας Ποσειδώνιος μια συσκευή, η οποία σε κάθε περιστροφή αναπαράγει τις ίδιες κινήσεις του Ήλιου, της Σε-λήνης και των πέντε πλανητών».

Ο στρατηγός Μάρκελλος, ο κατακτητής των Συρακουσών, είχε μεταφέρει τους μηχανι-σμούς του Αρχιμήδη, μετά τη δολοφονία του τελευταίου, και τους τοποθέτησε στον ναό της Αρετής στη Ρώμη, όπου παρέμειναν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Ποσειδώνιος, στον οποίο γίνεται αναφορά από τον Κικέρωνα, είχε ζήσει για ένα διάστημα στη Ρώμη ως πρέσβης της Ρόδου, και φαίνεται ότι είχε μελετήσει εκεί τους μηχανισμούς του Αρχιμή-δη, οπότε είναι πιθανόν να κατασκεύασε κάτι παρόμοιο.

Όταν το έτος 1902 ανακοίνωσε ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Στάης τις πρώτες εκτιμήσεις του για την προέλευση και τη χρήση του μηχανισμού, αμφισβητήθηκαν τα στοιχεία του, γιατί δεν θεωρήθηκε πιθανό να έχει κατασκευαστεί στην Αρχαιότητα λεπτομηχανικός μηχανι-σμός με την ακρίβεια που απαιτεί ένα πλανητάριο. Ο ακριβής προορισμός του μηχανι-σμού παρέμεινε άγνωστος για χρόνια, μέχρι που εξετάστηκε το εύρημα στο ελληνικό ε-ρευνητικό κέντρο «Δημόκριτος» (Χ. Καράκαλος) με ακτίνες Χ και γ, και διαπιστώθηκε ότι διαθέτει έναν εντυπωσιακά περίπλοκο μηχανισμό, απροσδόκητο για την Αρχαιότητα, σύμφωνα με τις σημερινές γνώσεις μας.

Παρόμοιος μηχανισμός εκείνης της εποχής, σαν αυτόν των Αντικυθήρων, δεν έχει βρεθεί οπουδήποτε αλλού μέχρι σήμερα. Αργότερα, κατά τον 5ο ή 6ο αιώνα, φαίνεται να κατα-σκευάστηκε στο Βυζάντιο ένας μηχανισμός, αρκετά απλούστερος αλλά με όμοιο προορι-

10

σμό, άγνωστο από ποιον τεχνικό. Μερικούς αιώνες μετά κατασκευάστηκε επίσης ένας απλός μηχανισμός από τον Πέρση φιλόσοφο, μαθηματικό και αστρονόμο Αλ Μπιρουνί (Abu-Reyhan Birouni, 973-1048), μεταφραστή των έργων του Ευκλείδη στη σανσκριτική γλώσσα.

Συμπληρωματικές έρευνες και μελέτες έδειξαν όμως ότι πράγματι ο Μηχανισμός των Α-ντικυθήρων πρέπει να κατασκευάστηκε περί το 80 π.Χ. Σ’ αυτές τις έρευνες επιβεβαιώ-θηκε ακόμα ότι ο μηχανισμός δεν ήταν απλά ένα ομοίωμα, αλλά βρισκόταν σε λειτουργί-α, όταν ναυάγησε το πλοίο. Αυτό συμπεραίνεται από το γεγονός ότι είχαν γίνει δύο επι-διορθώσεις στο μηχανισμό και συγκεκριμένα, είχαν αντικατασταθεί ένα δόντι γραναζιού και η ακτίνα ενός τροχού που είχαν σπάσει, ίσως λόγω κακού χειρισμού, ίσως και λόγω ατελούς κατασκευής.

Σήμερα θεωρείται ο μηχανισμός των Αντικυθήρων ως η πιο περίπλοκη μηχανική δη-μιουργία μέχρι το 14ο αιώνα, οπότε κατασκευάστηκαν τα πρώτα μηχανικά ρολόγια. Εκτι-μάται ότι, αν είχε αξιοποιηθεί ήδη τον 1ο αιώνα π.Χ. αυτή η τεχνογνωσία σε ένα φιλομα-θές και προοδευτικό κοινωνικό περιβάλλον, πιθανότατα να είχε κατασκευαστεί ήδη τότε το πρώτο μηχανικό ρολόι και να είχε αρχίσει, έστω με διαφορετικές συνθήκες κοινωνικο-οικονομικών δομών και γεωγραφικού χώρου, η εξέλιξη της λεπτομηχανικής και γενικό-τερα της τεχνολογίας, όπως αυτό συνέβη περίπου 1.400 χρόνια μετά. Σε ένα προοδευτικό και εξελισσόμενο κοινωνικό περιβάλλον πιθανόν να είχε αποφευχθεί η οπισθοδρόμηση και παρακμή της μεσαιωνικής εποχής.

Μελέτη και ανακατασκευή του μηχανισμού

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της ανακάλυψης του μηχανισμού των Αντικυθήρων θεωρήθη-κε, λόγω των επιγραφών και των διαβαθμίσεων σε τροχούς, ότι επρόκειτο για μια συ-σκευή για αστρονομικές εφαρμογές. Μερικοί μελετητές εκτιμούσαν ότι επρόκειτο για έ-ναν αστρολάβο που βοηθούσε στις θαλασσοπορίες, άλλοι πάλι ότι επρόκειτο για ένα μι-κρό πλανητάριο, όπως εκείνο που λέγεται ότι είχε κατασκευάσει ο Αρχιμήδης. Το 1958 έγινε η πρώτη συστηματική μελέτη του μηχανισμού από τον Βρετανό Derek del Solla Price (Πράις, 1922-1985), μετέπειτα καθηγητή της Ιστορίας των Επιστημών στο αμερι-κάνικο πανεπιστήμιο Yale. Ο συγκεκριμένος ερευνητής υποστήριζε ότι κατασκευαστής του μηχανισμού των Αντικυθήρων πρέπει να ήταν ο Γέμινος ο Ρόδιος (110-40 π.Χ.), στω-ικός φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος.

Ο Πράις ήταν ενθουσιασμένος με το μηχανισμό των Αντικυθήρων γιατί, όπως δήλωνε, δεν είχε ανακαλυφθεί ποτέ μέχρι τους νεότερους χρόνους ένα όμοιο κατασκεύασμα και δεν υπάρχει στις αρχαίες πηγές οποιαδήποτε τεχνική περιγραφή, από την οποία να προέ-κυπτε η πολυπλοκότητα αυτών των μηχανισμών. Σύμφωνα με τις σύγχρονες γνώσεις μας για την τεχνολογία της ελληνιστικής εποχής, δεν θεωρήθηκε δυνατόν να έχει κατασκευα-στεί ένας τέτοιος μηχανισμός στην Αρχαιότητα. Αυτό μπορεί να σημαίνει βέβαια επίσης ότι είχαν επιτευχθεί μεν εκείνη την εποχή κι άλλες κατασκευές ανάλογης πολυπλοκότη-τας, οι οποίες όμως παραμένουν ακόμα άγνωστες γιατί δεν έχουν εντοπιστεί τα υπολείμ-ματά τους ή δεν έχουν βρεθεί έγγραφες αναφορές.

Παρά τις πολλαπλές προσπάθειές του δεν κατάφερε ο Πράις μέχρι το έτος 1971 να ανα-σχεδιάσει το μηχανισμό από τα λιγοστά ευρήματα του ναυαγίου. Το έτος αυτό αξιοποιή-θηκε όμως για πρώτη φορά η δυνατότητα που δινόταν με τις ακτινοβολίες του ελληνικού Κέντρου Πυρηνικής Ενέργειας «Δημόκριτος». Με χρήση ακτίνων Χ και γ «διαχωρίστη-

11

καν» οπτικά τα διάφορα επίπεδα λειτουργίας και τα επιμέρους γρανάζια του μηχανισμού. Σταδιακά εντοπίστηκαν τα διάφορα λειτουργικά εξαρτήματα και διευκρινίστηκε ο ρόλος τους, ώστε να είναι τελικά δυνατή μια σύνθεση.

Έτσι γνωρίζουμε σήμερα ότι, ο δίσκος ενδείξεων της πρόσοψης περιέχει δύο κυκλικές κλίμακες: η εξωτερική περιλαμβάνει τους μήνες του έτους και η εσωτερική τους ζωδια-κούς αστερισμούς. Και οι δύο κλίμακες έχουν βαθμονομήσεις σε μοίρες. Η πρόσοψη του περιβλήματος βρίσκεται πάνω από το κινητήριο γρανάζι, το οποίο κινούσε, κατά τα φαι-νόμενα, ένα δείκτη σε εκκεντρικό τύμπανο. Με συσχετισμό ίδιων γραμμάτων του αλφα-βήτου που περιέχονται στην πρόσοψη και στο ημερολόγιο, συμπεραίνουμε ότι ο χρήστης του μηχανισμού διάβαζε σ' αυτόν τις ώρες ανατολής και δύσης του Ήλιου.

Η αποκωδικοποίηση των επιγραφών

Οι μελέτες στα ευρήματα δείχνουν ακόμα ότι το όργανο περιείχε τέσσερις επιφάνειες με υπομνηματικές επιγραφές. Οι επιγραφές αυτές ήταν στην εξωτερική πλευρά του πορτό-φυλλου πρόσοψης, στην εσωτερική του οπίσθιου πορτόφυλλου, στην πλάκα ανάμεσα στους δύο οπίσθιους δίσκους ενδείξεων και στην «πλάκα παραδειγμάτων» κοντά στον πρόσθιο δίσκο ενδείξεων. Πέρα από αυτά, κάθε εξάρτημα και κάθε οπή έφερε αλφαβητι-κούς χαρακτήρες συσχετισμού, ώστε να εξασφαλίζεται η χρονικά και λειτουργικά σωστή σειρά συναρμολόγησης των εξαρτημάτων.

Οι κύριες επιγραφές είναι προφανώς διαβρωμένες σε σημαντικό βαθμό και είναι αδύνα-τον να διαβαστούν με απλό οπτικό έλεγχο. Με διάφορες ακτινοβολίες είναι όμως δυνατόν να ανιχνευτούν τα αποτυπώματα που άφησε η εγχάραξη των αρχικών επιγραφών σε άλ-λες επιφάνειες του μηχανισμού, με αποτέλεσμα να γνωρίζουμε σήμερα σημαντικό τμήμα από το περιεχόμενο των επιγραφών.

12

Οι λέξεις των επιγραφών δεν είναι αναγνώσιμες κατά κανόνα στο συνολικό τους μήκος. Επειδή είναι όμως γνωστός ο αστρονομικός προορισμός του οργάνου και με τη σημαντι-κή συμβολή φιλολόγων-επιγραφολόγων, έχει καταστεί δυνατόν να συμπληρωθούν διά-φορα κενά και να παρουσιαστεί μια ισχυρή εκδοχή για το περιεχόμενο αυτών των επι-γραφών. Σήμερα γίνονται λοιπόν δεκτά τα εξής:

• Ο Ήλιος αναφέρεται πολλές φορές και ο πλανήτης Αφροδίτη μόνο μία. • Χρησιμοποιούνται αναφορές χρόνων που σχετίζονται με σημεία διελεύσεως και

με διαδρομές πλανητών. • Γίνεται αναφορά στην εκλειπτική (ίχνος της τροχιάς της Γης στην «ουράνια σφαί-

ρα»). • Αναφέρονται δείκτες, προφανώς αυτοί των δίσκων με τις βαθμονομήσεις. • Μία αράδα κάποιας επιγραφής περιέχει την αναφορά: «76 έτη, 19 έτη». Αυτές οι

αναφορές πρέπει να σχετίζονται με τον καλλιπικό κύκλο (Κάλλιπος ο Κυζικηνός, ~370-310 π.Χ.) των 76 ετών (=27.760 ημέρες), ο οποίος είναι τετραπλάσιος του μετωνικού κύκλου (Μέτων ο Αθηναίος, γενν. ~440 π.Χ.) 19 ετών ή 235 συνοδικών (σεληνιακών) μηνών ή 6.940 ημερών. Το λεγόμενο «μετωνικό ημερολόγιο» ήταν γνωστό ήδη στους Βαβυλώνιους και τους Κινέζους.

• Η επόμενη αράδα περιλαμβάνει τον αριθμό 223, ο οποίος είναι πιθανόν να σχετί-ζεται με τον εκλειπτικό κύκλο των 223 σεληνιακών μηνών.

Η επιγραφή στο μεγάλο κομμάτι αναγράφει τα εξής: (με θαμπά γράμματα τα αποκαταστημένα τμήματα της επιγραφής)

ΕΣΠΕΡΙΑ

ΥΑΔΕΣ ΔΥΟΝΤΑΙ ΕΣΠΕΡΙΑ

ΤΑΥΡΟΣΑΡΧΕΤΑΙΕΠΙΤΕΛΛΕΙΝ

ΛΥΡΑΕΠΙΤΕΛΛΕΙΕΣΠΕΡΙΑ

ΠΛΕΙΑΣΕΠΙΤΕΛΛΕΙΕΩΙΑ

ΥΑΣΕΠΙΤΕΛΛΕΙΕΩΙΑ

ΔΙΔΥΜΟΙΑΡΧΟΝΤΑΙ ΕΠΙΤΕΛΛΕΙΝ

...το βράδυ

Οι Υάδες δύουν το βράδυ

Ο Ταύρος αρχίζει ν' ανατέλλει

Η Λύρα ανατέλλει το βράδυ

Οι Πλειάδες ανατέλλουν το πρωί

Οι Υάδες ανατέλλουν το πρωί

Οι Δίδυμοι αρχίζουν ν' ανατέλλουν

13

ΑΕΤΟΣΕΠΙΤΕΛΛΕΙΕΣΠΕΡΙΟΣ

ΑΡΚΤΟΥΡΟΣΔΥΝΕΙΕΩΙΟΣ

Ο Αετός ανατέλλει το βράδυ

Ο Αρκτούρος δύει το πρωί

Η επιγραφή στο πίσω θυρόφυλλο αναγράφει: ΠΡΟΕΧΟΝΑΥΤΟΥΣ ... ΜΟΝΟΙ

ΦΕΡΕΙΩΝΗΜΕΝΕ

ΤΟΣΤΟΔΕΔΙΑ

ΤΗΣΑΦΡΟΔΙΤΗΣ

ΓΝΩΜΩΝ ΣΥ

ΗΛΙΟΥΑΚΤΙΝ

ΜΙΝΟΘΕΛΕΞΗΛΘΕΝ

ΤΗΣΠΡΩΤΗΣΧΩΡΑΣ

ΓΝΩΜΟΝΙΑΔΥΟΩΝΤΑΚΡΑ

ΦΕ ΡΟ

ΤΕΣΣΑΡΑΔΗΛΟΙΔΟΜΕΝΤ

ΤΗΣ ΟCL ΙΘL ΤΟΥ

ΣΙΣ Σ ΣΚΓ ΣΥΝΓΕΙΝΟΜΕΝΟΙ

ΟΣΔΙΑΙΡΕΘΗ Η ΟΛΗ

ΕΓΛΕΙΠΤΙΚΟΙΣ

ΟΜΟΙΑ ΤΟΙΣ ΕΠΙΤΗΣΕ

ΦΕΡΕΙΤΑ

Προεξέχοντας ...μόνοι

φέρει απ' τις οποίες η μια

και η άλλη

της Αφροδίτης

ο γνώμονας

την ηλιακτίδα

απ' όπου βγήκε από

την πρώτη χώρα

δυο γνωμόνια των οποίων τα άκρα

φέρουν

τέσσερα, το ένα δείχνει

τα 776 χρόνια, 19 χρόνια του

233 συμβαδίζοντας

ώστε να διαιρεθεί η όλη

εκλειπτική

παρόμοια με εκείνα που πάνω στη

φέρει

14

Χρονολόγηση του μηχανισμού

Οι δίσκοι με τις βαθμονομήσεις δίνουν ορισμένες ενδιαφέρουσες τεχνικές πληροφορίες. Ο δίσκος στην πρόσοψη αποτελεί το πιο ακριβές όργανο της Αρχαιότητας. Εξετάζοντας τις βαθμονομήσεις στο μικροσκόπιο, διαπιστώνει ο μελετητής ότι το μέσο σφάλμα σε ένα τόξο 45ο είναι της τάξης των 0,25ο. Αυτός ο δίσκος δίνει επίσης πληροφορίες για το χρό-νο κατασκευής του οργάνου και μάλιστα με αξιοποίηση αστρονομικών πληροφοριών. Ο κινητός τροχός ήταν απαραίτητος, επειδή το παλαιό αιγυπτιακό ημερολόγιο παρουσίαζε ετήσιο σφάλμα ενός τετάρτου της ημέρας, δεδομένου ότι δεν είχε δίσεκτα έτη. Έτσι έ-πρεπε με τον κινητό τροχό να ρυθμίζεται κάθε μήνα αυτή η απόκλιση.

Οι δύο κλίμακες αυτού του δίσκου, στην έκταση που έχουν διατηρηθεί, παρουσιάζουν μια διαφορά φάσης 13,5ο. Αστρονομικοί πίνακες δείχνουν ότι αυτή η διαφορά παρουσιαζόταν το έτος 80 π.Χ. και κάθε 120 έτη πριν ή μετά από αυτό το έτος. Από αρχαιολογικής σκοπιάς αποκλείονται όμως άλλα έτη, επειδή το έτος 200 π.Χ. βρίσκεται πολύ νωρίς και το έτος 40 μ.Χ. πολύ αργά. Με την προϋπόθεση, λοιπόν, ότι ο κινούμενος τροχός δεν μετακινήθηκε από την τελευταία θέση του, στην οποία βρισκόταν ο μηχανισμός σε λειτουργία, πρέπει να ρυθμίστηκε το έτος 80 π.Χ.

Πέρα από τα προαναφερόμενα, παίρνοντας υπόψη μια χάραξη που εντοπίστηκε κοντά στην κλίμακα των μηνών, πιθανόν με στόχο την εύκολη επαναφορά του μηχανισμού στη σωστή θέση σε περίπτωση απορρύθμισης,

δίνεται η δυνατότητα για ακριβέστερο χρονικό προσδιορισμό της έναρξης λειτουργίας του: το σημάδι βρίσκεται ακριβώς 0,5ο από τη λειτουργική θέση και αυτό θα σήμαινε ότι η χάραξη έγινε δύο έτη πριν σταματήσει να λειτουργεί ο μηχανισμός λόγω του ναυαγίου. Αυτό, αν και αποτελεί αναπόδεικτη υπόθεση, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο μηχανισμός κατασκευάστηκε και άρχισε να λειτουργεί το έτος 82 π.Χ. και βρισκόταν για δύο χρόνια σε λειτουργία. Το διάστημα αυτών των δύο ετών είναι επαρκές για να πραγματοποιηθούν οι δύο επισκευές που προαναφέρθηκαν, ενός δοντιού και μιας ακτίνας γραναζιού.

Αυτή η χρονολόγηση επιβεβαιώνεται ως ορθή και από την ηλικία των υπόλοιπων ευρη-μάτων του ναυαγίου, η οποία καθορίστηκε σύμφωνα με αρχαιολογικά δεδομένα.

Προσδιορισμός των λειτουργιών και ανακατασκευές

Συναθροίζοντας το σύνολο των πληροφοριών και ρεαλιστικότερων εικασιών φαίνεται λογικό να υποθέσουμε ότι ο μηχανισμός των Αντικυθήρων κατασκευάστηκε για να κατα-στήσει δυνατή τη μηχανική αναπαραγωγή των κυκλικών αστρονομικών σχέσεων. Οι τε-χνικοί κατέληξαν στην ιδέα για κατασκευή αλληλεξαρτημένης κίνησης γραναζιών και δεικτών, όπως και τα αστρονομικά φαινόμενα φαίνεται να αλληλεξαρτώνται και να επα-ναλαμβάνονται με αυστηρά προκαθορισμένους ρυθμούς. Ο αριθμοποιημένος τρόπος α-

15

ντίληψης των αστρονομικών φαινομένων ήταν χαρακτηριστικός στους Βαβυλώνιους α-στρονόμους της εποχής των Σελευκιδών και υιοθετήθηκε κατά την ελληνιστική/ρωμαϊκή εποχή από μερικούς Έλληνες αστρονόμους, οι οποίοι είχαν περισσότερο την τάση για γεωμετρικούς συσχετισμούς της τροχιάς των ουράνιων σωμάτων, με κύκλους και επικύ-κλους.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένα αστρονομικό ρολόι ή ένας σύγχρονος αναλογι-κός υπολογιστής, ο οποίος χρησιμοποιεί μηχανικά εξαρτήματα για να μεταφράσει αστρο-νομικές πληροφορίες σε μεγέθη χώρου και χρόνου και να τις αποθηκεύσει σε συσχετι-σμούς θέσης γραναζιών. Σήμερα δεν είναι γνωστό και δεν είναι δυνατόν πια να εκτιμηθεί, αν ο μηχανισμός βρισκόταν σε αυτόματη λειτουργία ή ρυθμιζόταν με το χέρι. Ο Πράις ήταν της γνώμης ότι ο μηχανισμός λειτουργούσε σε σταθερή θέση και είχε ως κινητήριο μηχανισμός κάποιο υδραυλικό ρολόι ή κάτι αντίστοιχο. Ο Έλληνας ερευνητής, καθηγη-τής κ. Ξενοφών Μουσάς, δεν αποκλείει να υπήρχε ελατήριο ως κινητήριος μηχανισμός.

Η μάλλον πιο αξιόπιστη ανακατασκευή του μηχανισμού θεωρείται αυτή του Πράις, η ο-ποία εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Άλλες ανακατασκευές που επιχειρή-θηκαν είναι αυτές των Αυστραλών Allan George Bromley και Frank Percival, μία του Βρετανού John Gleave και άλλη μία του επίσης Βρετανού Michael Wright. Όλες αποδί-δουν με ικανοποιητική ακρίβεια τις λειτουργίες του μηχανισμού που έχουν ανιχνευθεί μέχρι σήμερα, αλλά προφανώς δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με ακρίβεια, ποια από αυτές είναι η πιστότερη.

Στο «Εργαστήριο Τεχνολογίας Εκπαίδευσης» του Πανεπιστημίου Μακεδονίας έχουν δη-μιουργηθεί γραφιστικές εξομοιώσεις της λειτουργίας του μηχανισμού των Αντικυθήρων, οι οποίες αποδίδουν στο χώρο τη δομή και τη λειτουργία του, όπως αυτή έχει μελετηθεί μέχρι σήμερα.

Κατασκευαστικές λεπτομέρειες

Τα γρανάζια στο εσωτερικό του μηχανισμού είναι στερεωμένα σε μια ορειχάλκινη πλάκα. Στη μια πλευρά της πλάκας εντοπίζονται όλα τα συναρμολογημένα γρανάζια και είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με καλή ακρίβεια, πόσα δόντια είχε κάθε γρανάζι και πώς γινό-ταν η εμπλοκή των γραναζιών μεταξύ τους. Η μελέτη των γραναζιών στην άλλη πλευρά της ορειχάλκινης πλάκας δεν είναι τόσο εύκολη, λόγω απουσίας των απαραίτητων ενδεί-ξεων.

Όλα τα μεταλλικά τμήματα του μηχανισμού είχαν κοπεί από ενιαίο ορειχάλκινο φύλλο με πάχος 2 mm, το οποίο φαίνεται να είχε παραχθεί αρκετό καιρό πριν από την κατασκευή του μηχανισμού. Δεν υπάρχουν εξαρτήματα από κάποιο άλλο μεταλλικό υλικό. Όλα τα δόντια των γραναζιών είναι ίδιου μεγέθους με γωνία 60ο, έτσι ώστε να μπορεί καταρχάς να συνδυαστούν όλα τα γρανάζια μεταξύ τους.

Μελετώντας ο αναγνώστης την αλληλουχία των γραναζιών, όπως φαίνονται στις τρεις προηγούμενες εικόνες, ή ακόμα καλύτερα, στην εξομοίωση λειτουργίας που εκτελείται με το εκπαιδευτικό υλικό του Πανεπιστημίου Μακεδονίας (είναι επισκέψιμο στο Internet), μπορεί να αποκτήσει μια σαφή εικόνα για τον τρόπο λειτουργίας του μηχανισμού των Αντικυθήρων.

16

Σχολιασμός για το Μηχανισμό των Αντικυθήρων από τον φυσικό-νομπελίστα Richard Feynman (Φέυνμαν, 1918-1988):

Ο Φέυνμαν είχε επισκεφτεί την Αθήνα και ξεναγήθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Γρά-φει σε επιστολή προς τη σύζυγό του: «Περπάτησα (στο μουσείο) και είδα τόσα πολλά που τα πόδια μου άρχισαν να πονάνε... Τέλος, είχα βαρεθεί, επειδή έβλεπα συνεχώς όμοια πράγματα. Υπήρχε όμως κάτι διαφορετικό από τα άλλα έργα, κάτι πολύ παράξενο, σχε-δόν απίστευτο. Το είχαν ανασύρει απ' τη θάλασσα το έτος 1900, ήταν κάποιο είδος μηχα-νής με μεγάλους οδοντωτούς τροχούς. Έμοιαζε πολύ με το εσωτερικό ενός ρολογιού με ελατήριο. Υπήρχαν πολλοί τροχοί, προσαρμοσμένοι μεταξύ τους, με πολύ κανονικά "δό-ντια", καθώς και βαθμολογημένοι κύκλοι με χαραγμένες επάνω τους ελληνικές επιγρα-φές...

Ρώτησα την αρχαιολόγο για τη μηχανή που είχα δει στο μουσείο - αν είχαν βρεθεί άλλες τέτοιες μηχανές ή απλούστερες που οδήγησαν στην κατασκευή της - αλλά ούτε που κα-ταλάβαινε για ποιο πράγμα τη ρωτούσα... Μου ζήτησε να της εξηγήσω το ενδιαφέρον μου και τον εντυπωσιασμό μου για τη μηχανή... Πόση άγνοια έχουν οι άνθρωποι που έ-καναν κλασικές σπουδές. Κι ύστερα αναρωτιέμαι, γιατί δεν εκτιμούν την εποχή τους, δεν ανήκουν σ' αυτήν, δεν την καταλαβαίνουν... Κάποια κυρία από το προσωπικό του μου-σείου παρατήρησε, όταν της είπαν ότι ο Αμερικανός καθηγητής ήθελε να μάθει περισσό-τερα για το έκθεμα 15087: "Απ' όλα αυτά τα ωραία πράγματα του μουσείου, γιατί στάθη-κε ειδικά σε εκείνο το έκθεμα; Γιατί είναι τόσο σημαντικό;" ...» (R.Feynman: «Τι σε νοιάζει εσένα τι σκέφτονται οι άλλοι;», Τροχαλία, Αθήνα.)

17

Βυζαντινοί και αραβικοί μηχανισμοί ...

Σχετικά πρόσφατα, το έτος 1983, εντοπίστηκε από το Βρετανικό Μουσείο ένας μηχανι-σμός από τον 5ο ή 6ο αιώνα μ.Χ., με προέλευση από τον «ελληνόφωνο χώρο» του Βυζα-ντίου ή από ελληνόφωνους τεχνικούς και επιστήμονες, ο οποίος μηχανισμός αποτελεί φορητό ρολόι/ημερολόγιο. Πρόκειται για μία κατασκευή σημαντικά απλούστερη από ε-κείνη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων (βλέπε προηγούμενο άρθρο), ο οποίος είχε κα-τασκευαστεί περί τά 600 χρόνια νωρίτερα, κατά την ελληνιστική εποχή. Ο μηχανισμός αυτός φέρει επάνω του χαραγμένα σε ελληνική γλώσσα τα τοπωνύμια των γνωστών πό-λεων τη βυζαντινής εποχής, τα γεωγραφικά πλάτη αυτών των πόλεων, συντομογραφίες για τα ονόματα των μηνών του ιουλιανού ημερολογίου, τα ονόματα ημερών κ.ά. Υπάρ-χουν επίσης αριθμήσεις από Α' μέχρι ΚΘ' (1-29) και από Α' μέχρι Λ' (1-30).

Ο Άγγλος ερευνητής M.T.Wright (Ράιτ, περιοδικό Αρχαιολογία, τ. 96) μελέτησε αυτό το μηχανισμό και παρουσίασε μια ανακατασκευή του, αξιοποιώντας και πληροφορίες από συγγράμματα του Πέρση φιλόσοφου, μαθηματικού και αστρονόμου, Αλ Μπιρουνί (Abu-Reyhan Birouni, 973-1048), ο οποίος περιγράφει όμοιους μηχανισμούς με γρανάζια. Ο Μπιρουνί δεν φαίνεται να γνωρίζει τους κατασκευαστές των πρωτότυπων μηχανισμών που περιγράφει ο ίδιος και πρέπει να υποθέσουμε ότι αυτοί οι μηχανισμοί ανήκουν σε μια ελληνόφερτη παράδοση που χάνεται στο παρελθόν.

Σήμερα εικάζουμε ότι οι βυζαντινοί μηχανισμοί ήταν οι τελευταίοι μιας ελληνικής και ελληνιστικής παράδοσης, η οποία είχε αρχίσει να εξαφανίζεται, πιθανότητα από έλλειψη ζήτησης και λόγω της γενικότερης πολιτισμικής υποβάθμισης στο βυζαντινό χώρο. Υπο-λείμματα αυτής της κατασκευαστικής παράδοσης διασώθηκαν και μελετήθηκαν στον α-ραβο-περσικό χώρο, από τον οποίο επέστρεψαν κατά στους πρώτους αιώνες της δεύτερης χιλιετίας πάλι στην Ευρώπη - όχι όμως πια στην παρακμάζουσα Ανατολή (Βυζάντιο), αλ-λά στην πολιτισμικά ανερχόμενη Δύση. Σ' αυτή τη μεταφορά γνώσεων είναι πιθανό να έπαιξαν ρόλο οι δυτικές σταυροφορίες στην Εγγύς Ανατολή. Τα στρατεύματα συνοδεύο-νταν από κληρικούς (για τον εκχριστιανισμό όσων Μωαμεθανών επιζούσαν) και από φυ-σιοδίφες, οι οποίοι εξερευνούσαν την παροιμιώδη «παραμυθένια» Ανατολή.

Άλλα ιστορικά στοιχεία που ενδιαφέρουν στο πλαίσιο αυτής της παρουσίασης σχετίζο-νται με περιγραφές για ανεξήγητο, σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, ξαφνικό πλούτο στα ανάκτορα επί βασιλείας Θεοφίλου, από τη δυναστεία των Ισαύρων, στο πρώ-το μισό του 9ου αιώνα. Ο πατέρας του Θεόφιλου, αυτοκράτωρ Μιχαήλ Β', έκανε μεν αυ-στηρή οικονομική διαχείριση, αλλά δεν είναι δυνατόν να άφησε στο διάδοχό του τέτοιο πλούτο, τον οποίο διαχειριζόταν ο Θεόφιλος από το έτος 829 που ανέβηκε στο θρόνο, αφού διετέλεσε ήδη επί οκτώ χρόνια συναυτοκράτωρ με τον πατέρα του. Μέχρι το έτος 842 που διήρκεσε η βασιλεία του, ανακαινίστηκαν με τεράστια έξοδα τα ανάκτορα στην Πόλη που είχαν κτιστεί επί Κων/νου Α' και είχαν ανακαινιστεί και επεκταθεί επί Ιουστι-νιανού Α'. Διατυπώνονται υποθέσεις ότι ο πλούτος αυτός προήλθε από νέα χρυσωρυχεία στην Αρμενία, αλλά δεν φαίνεται να υπάρχει τρόπος επιβεβαίωσης των πληροφοριών.

Στο λεγόμενο «Παλάτι της Μαγναύρας» εγκατέστησε ο Θεόφιλος «μηχανικές κατασκευ-ές», με εντυπωσιακά διακοσμητικά και λειτουργικά στοιχεία. (Norwich J.: «Σύντομη Ι-στορία του Βυζαντίου», εκδ. «Γκοβόστης», Αθήνα 1999). Σε περιγραφές πρεσβευτών ανα-

18

φέρεται ότι, ο αυτοκρατορικός θρόνος στη Μαγναύρα βρισκόταν στη σκιά ενός ολόχρυ-σου πλάτανου, τα κλαδιά του οποίου ήταν γεμάτα από μηχανικά πουλιά, διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους. Αυτά τα πουλιά κελαηδούσαν και έδιναν στον παρατηρητή την ε-ντύπωση ότι πηδάνε από τον πλάτανο στο θρόνο και πάλι πίσω. Γύρω δε από τον κορμό του πλάτανου υπήρχαν ολόχρυσοι γρύπες και λιοντάρια που βρυχιόνταν. Με ένα νεύμα του αυτοκράτορα έμοιαζαν τα τεχνητά ζώα να «ζωντανεύουν» και να προκαλούν ήχους, συνοδευόμενα από μουσική οργάνων. Με ένα δεύτερο νεύμα ακολουθούσε σιωπή! Την ώρα που οι επισκέπτες αποχωρούσαν, άρχιζαν πάλι οι κινήσεις των ζώων, οι βρυχηθμοί των αρπακτικών και τα κελαηδήματα των πτηνών.

Ο Λιουτπράνδος, επίσκοπος Κρεμόνας, περιγράφει σε αναφορά του, μετά την πρώτη διπλωματική αποστολή του στην Κων/πολη, τους μηχανισμούς στο παλάτι της Μα-γναύρας, μεταξύ άλλων, ως εξής: «Παρόλο που με την άφιξή μου τα δύο λιοντάρια βρυχήθηκαν και τα πουλιά κελάηδησαν, το καθένα ανάλογα με το είδος του, δεν με κατέλαβε φόβος ούτε θαυμασμός, διότι μου τα είχε προα-ναγγείλει κάποιος... Ξάπλωσα μπρούμυτα τρεις φορές και προσκύνησα τον αυτοκράτορα. Σήκωσα μετά το κεφάλι μου κι εκείνος που είχα δει πριν να κάθεται λίγο υπερυ-ψωμένα από το δάπεδο, φάνηκε τώρα να φορά άλλα ρού-χα και να βρίσκεται κοντά στο ταβάνι. Δεν μπόρεσα να καταλάβω πώς συνέβη αυτό, παρά μόνο πως τον ανύψωσε μέχρι εκεί κάποιο εργαλείο» («Λιουτπράνδος της Κρεμό-νας, Πρεσβεία στην Κων/πολη του Νικηφόρου Φωκά», εκ-δόσεις «Στοχαστής», Αθήνα 1997-98.)

Αν όλα αυτά δεν οφείλονται σε υπερβολές ευφάνταστων επισκεπτών, είναι πιθανόν να ευσταθούν οι πληροφορίες ότι κατασκευαστής τους ήταν ο Λέων ο Μαθηματικός από τη Θεσσαλία, ο οποίος χρησιμοποιούσε ως κινητήρια δύναμη «συμπιεσμένο αέρα». Με αυτή την έννοια οι μηχανικές κατασκευές στα ανάκτορα ήταν «αυτόματα», ανάλογα με εκείνα της ελληνιστικής εποχής. Κατά μία άλλη εκδοχή, τα αυτόματα που περιγράφηκαν βρί-σκονταν στα ανάκτορα του Βρύαντα, στην ασιατική ακτή της Κων/πολης, τα οποία είχαν κατασκευαστεί από Άραβες τεχνικούς με αραβική τεχνοτροπία. Έτσι εικάζεται ότι και οι μηχανισμοί που περιγράφει ο Λιουτπράνδος μπορεί να είχαν αραβική προέλευση και α-ποτελούσαν καταρχάς μέρος της συγκρότησης του ανακτόρου, στη συνέχεια δε επεκτά-θηκαν ή μεταφέρθηκαν στα ανάκτορα της Μαγναύρας (Κ.Κανάβας: Θαυμαστές μηχανές από την Ανατολή, στο τ. 96 του περιοδικού «Αρχαιολογία»).

Οι Άραβες επιστήμονες και τεχνικοί δεν παρουσιάζονται στο προσκήνιο εκ του μηδενός! Η αραβο-ισλαμική κυριαρχία είχε απλωθεί από τον 8ο μ.Χ. αιώνα, στηριζόμενη στο νεα-νικό μουσουλμανικό ενθουσιασμό, από το σημερινό Αφγανιστάν και τη Βαγδάτη μέχρι την Ισπανία. Σπουδαίοι μουσουλμάνοι δάσκαλοι εκείνης της εποχής και μερικούς αιώνες αργότερα, όπως ο Αλ Φαραμπί το 10ο, ο Αβικένας και ο Αλ Μπιρουνί τον 11ο, ο Αβερ-ρόης και ο Αλ Γκαζάλι το 12ο, ο Αλ Σατίμπι το 13ο και ο Ιμπν Χαλντούν το 14ο αιώνα, ανέπτυξαν τη φιλοσοφία, τα μαθηματικά, την αρχιτεκτονική, τη νομική, την ιατρική, στηριζόμενοι σε μεταφράσεις κειμένων του Αριστοτέλη. Ακόμα, έθεσαν τα θεμέλια της ανάπτυξης του σύγχρονου κράτους με ορθολογικές μεθόδους καταγραφής και προγραμ-ματισμού.

19

Όποια κι αν ήταν η προέλευσή των αυτόματων του αυτοκρατορικού παλατιού στην Κων/πολη, γεγονός είναι ότι αυτές οι επινοήσεις και κατασκευές που φαίνεται να είχαν ως αποκλειστικό στόχο την ψυχαγωγία και τον εντυπωσιασμό, δεν αποτυπώθηκαν σε γραπτά που έχουν διασωθεί αλλά, επίσης, πολύ σημαντικότερο, δεν είχαν καμιά συνέχεια στην επιστήμη και την τεχνολογία του Βυζαντίου. Η παραγωγική υποδομή της εποχής στηριζόταν σε δουλοπάροικους και άλλους εξαρτημένους εργάτες και δεν υπήρχε ποτέ κάποια σκέψη να βελτιωθεί ή υποστηριχθεί η χειρονακτική δουλειά τους με κάποιους από αυτούς τους αυτοματισμούς, όπως συνέβη κατά τη βιομηχανική επανάσταση, μερικούς αιώνες αργότερα.

20

Αστρονομία και αρχαιοπληξία ... ... Τέθηκε σε κάποιο forum (σημ.: εικονικός χώρος ανταλλαγής απόψεων επισκεπτών) το ε-ρώτημα: «Ήταν οι Έλληνες αυτοί που πρωτοδίδαξαν αστρονομία;» και απάντησε ένας φίλος με πνεύμα αρχαιολαγνείας, όπως το έμαθε στο σχολείο, εύκολα και απλά: «Εαν δεν καμω λαθος, με βαση της γνωσεις μου, νομιζω αλλα και θεωρω πως οι Αρχαιοι Ελληνες, ναι, ηταν οι πρωτοι που διδαξαν την Αστρονομια. Αλλωστε οι πρωτες θεωρησεις των Ιω-νων αλλα και του Πυθαγορα, αναφερονταν σε αυτο. Κατα βαση, νομιζω, ακολουθησε ο Αριστοτελης...» Επειδή αυτή η απάντηση δεν είναι σωστή αλλά, πέρα απ' αυτό, θεωρώ ότι αποτελεί δια-στροφή να ανάγονται τα πάντα στους αρχαίους Έλληνες, όταν είναι τα πράγματα αποδε-δειγμένα τελείως διαφορετικά, κρίνω σκόπιμο να μεταφέρω εδώ την πλήρη απάντηση που έδωσα εκεί, συμπληρώνοντας και ορισμένα στοιχεία. «Φίλοι, η Αστρονομία αποτελεί μάλλον το αρχαιότερο συγκροτημένο σύνολο γνώσεων, αφού ήδη κατά τη λίθινη εποχή, όπως προκύπτει από ευρήματα, γίνονται παρατηρήσεις για τις θέσεις ουράνιων σωμάτων και αξιοποιείται η περιοδικότητα των κινήσεων για τη δημιουργία ημερολογίων (Αστρονομία), αλλά και για διερεύνηση για τις διαθέσεις των «ουράνιων πνευμάτων» (Αστρολογία). Άρα πρόκειται για μια σαφώς προελληνική απα-σχόληση. Σε όλα τα μυθικά έπη των λαών περιέχονται θεογονικές, κοσμογονικές και αν-θρωπογονικές απόψεις (Γκλιγκαμές, Παλαιά Διαθήκη, Κοσμογονίες Ησιόδου, Ορφέα κ.ά.) που σχετίζονται με τα ουράνια σώματα. Από ευρήματα που αναφέρονται στον αρχαίο ινδικό πολιτισμό φαίνεται ότι γίνονταν α-στρονομικές παρατηρήσεις ήδη περί το 4500 π.Χ. Από το 1000 π.Χ. δημιουργείται μία λεπτομερής κοσμολογία με θεϊκές φυσικές δυνάμεις τον Ουρανό, τον Ήλιο, τη Γη, τη Σε-λήνη, τη Φωτιά και τις 8 κατευθύνσεις του ορίζοντα. Η πρώτη καταγεγραμμένη στην Ιστορία έκλειψη Σελήνης προέρχεται από τον πολιτισμό των Μάγια στην Κεντρική Αμερική και έγινε το έτος 3379 π.Χ. Η παρατήρηση από μόνη της υπάγεται στην Αστρονομία, η αξιοποίηση αυτής της γνώσης για εξευμενισμό των διαθέσεων του Ήλιου που κρύφτηκε κλπ. εντάσσεται στην Αστρολογία. Στην τελετή της «νέας φωτιάς» των Αζτέκων που επαναλαμβάνεται κάθε 52 έτη, αναγνωρίζονται επίσης στοιχεία Αστρολογίας. Στην αυτοκρατορική Κίνα ασχολούνταν οι αστρονόμοι με το ημερολόγιο. Οι πλανήτες ενδιέφεραν σ' αυτό τον πολιτισμό λιγότερο, αλλά περί το 2000 π.Χ. είχε υιοθετηθεί ένας 19ετής κύκλος με κανόνα δίσεκτων ετών. Έχει καταγραφεί ότι περί το έτος 2100 π.Χ. οι αρμόδιοι αστρονόμοι και μετεωρολόγοι (τότε ήταν αυτά ενιαία) Χσι και Χο αποκεφαλί-στηκαν, γιατί δεν είχαν προβλέψει το «μετεωρολογικό» φαινόμενο της έκλειψης που συ-νέβη εκείνη την εποχή.

Στην κωμόπολη Nebra της Σαξονίας ανακαλύφθηκε το έτος 1999 ο λεγόμενος «δίσκος της Nebra», μια αναπαράσταση σε χάλκινο δίσκο με χρυσές επικολλήσεις του ουράνιου θόλου από την εποχή του χαλκού, περί το 1600 π.Χ. Τα υλικά κατασκευής του δίσκου φαίνεται να προέρχονται από τα παράλια του Εύξεινου Πόντου, στην περιοχή της σημε-ρινής Ρουμανίας. Αυτό σημαίνει ότι οι κάτοικοι αυτών των περιοχών της κεντρικής Ευ-

21

ρώπης είχαν ήδη μερικούς αιώνες πριν αρκετές αστρονομικές γνώσεις ώστε να κατα-σκευάσουν αυτό το δίσκο, ο οποίος, πέρα από τη Σελήνη και τον Ήλιο, περιλαμβάνει διάφορα γνωστά άστρα, τον αστερισμό των Πλειάδων κλπ.

Όλα αυτά έχουν συμβεί πριν ή κατά τη μινωική και σίγουρα πριν από τη μυκηναϊκή επο-χή, κατά τις οποίες δεν φαίνεται να έγιναν συστηματικά αστρονομικές παρατηρήσεις στον ελλαδικό χώρο - τουλάχιστον δεν έχουν εντοπιστεί σχετικά ευρήματα. Ο Όμηρος και ο Ησίοδος περιγράφουν στα έργα τους αστρονομικά φαινόμενα, δείχνουν όμως να μην υ-πάρχει ακόμα στην ελληνική κοινωνία της εποχής η αστρονομική γνώση που ήταν διαθέ-σιμη ήδη στους Βαβυλώνιους. Για παράδειγμα, θεωρούνταν ο Εωσφόρος και ο Έσπερος (σήμερα Αυγερινός και Αποσπερίτης) διαφορετικά άστρα, ενώ πρόκειται και στις δύο πε-ριπτώσεις για τον πλανήτη Αφροδίτη.

Οι Ίωνες «φυσικοί φιλόσοφοι» στηρίχθηκαν καταρχήν στις αστρονομικές-αστρολογικές γνώσεις των Βαβυλωνίων και τις ανέπτυξαν στη βάση της φυσιοκρατίας, δηλαδή χωρίς την ανάγκη θεϊκών παρεμβάσεων. Αντίθετα προς αυτές τις απόψεις, οι οποίες γνωρίζουμε σήμερα ότι περιγράφουν σωστά τις σχέσεις στο ηλιακό μας σύστημα, επικράτησαν στον ελληνόφωνο χώρο της εποχής οι απόψεις του Πλάτωνα (428-348 π.Χ.) και του Αριστοτέ-λη (384-322 π.Χ.), οι οποίοι υποστήριζαν τις βαβυλωνιακές αντιλήψεις για τη θεϊκότητα των ουράνιων σωμάτων. Ο Πλάτωνας απαιτούσε μάλιστα στα γεράματά του να εκτελεί-ται, όποιος αμφισβητούσε τη θεϊκή υπόσταση των άστρων (αυτά βέβαια αποσιωπούνται σήμερα στη σχολική εκπαίδευση για να μην «χαλάσει» η εικόνα των σοφών...) Διάφοροι άλλοι Αστρονόμοι της ελληνικής και ελληνιστικής εποχής, είτε διώχθηκαν είτε δεν έγιναν πιστευτοί, διατυπώνοντας απόψεις, π.χ. ότι ο Ήλιος είναι μια διάπυρη μεταλ-λική μάζα, «μεγαλύτερη από την Πελοπόννησο» (Αναξαγόρας, 500-428 π.Χ.), ότι τα ου-ράνια σώματα δεν είναι θεϊκές μονάδες με αυτοτελή βούληση (Επίκουρος, 341-270 π.Χ.), ότι στον «ουρανό» επικρατεί το ηλιοκεντρικό σύστημα (Αρίσταρχος, ~325-255 π.Χ., Ε-ρατοσθένης, 284-202 π.Χ.) κ.ά. Επειδή δε κάποιος άλλος φίλος έγραψε «Έχω διαβάσει ότι ο Πυθαγόρας ανέφερε πως εί-χαν υπάρξει 10 πλανήτες σε αντίθεση με τους υπόλοιπους λαούς της αρχαιότητας που

22

υποστήριζαν ότι ήταν λιγότεροι. Πρόσφατα σε ξένο τύπο διάβασα επίσης πως μόλις ανα-καλύψαμε και δέκατο πλανήτη στο ηλιακό μας σύστημα! Μου κάνει φοβερή εντύπωση πως μπορεί κάποιος αρχαίος να γνώριζε την ύπαρξη αυτού του δέκατου πλανήτη και ε-μείς μόλις τον ανακαλύψαμε... », θέλω να γράψω επ' αυτών τα ακόλουθα: Ο πρώτος μη ορατός με γυμνό μάτι πλανήτης, ο Ουρανός (6ος εκτός της Γης), ανακαλύφθηκε από τον W. Herschel (Χέρσελ, 1738-1822) στις αρχές του 19ου αιώνα και προφανώς δεν ήταν δυ-νατόν να έχουν σχέση οι όποιοι «10 πλανήτες» των Πυθαγορείων (αν υπάρχει πράγματι αυτή η διατύπωση), με τα ουράνια σώματα που ονομάζουμε σήμερα πλανήτες. Τη στιγμή μάλιστα που αμφισβητείται αν ο 9ος, ο Πλούτων (με τον δορυφόρο του Χάροντα), πρέπει να θεωρείται καν πλανήτης! Εκεί γύρω του υπάρχουν πολλά αλητεύοντα σώματα που πε-ριφέρονται επίσης γύρω από τον Ήλιο...

Για παράδειγμα, ανάμεσα στις τροχιές του Άρη και του Δία, απλώνεται μια ζώνη που εί-ναι γεμάτη από χιλιάδες συντρίμμια βράχων, με μέγεθος από μερικά μέτρα μέχρι μερικές δεκάδες χιλιόμετρα. Πρόκειται για τους λεγόμενους αστεροειδείς. Επίσης, ανάμεσα στις τροχιές του Ποσειδώνα και του Πλούτωνα υπάρχει η λεγόμενη ζώνη Kuiper με πάνω από 70.000 φυσικά αντικείμενα, επίσης αστεροειδείς, πολλοί απ' αυτούς με διάμετρο πά-νω από 100 km. Για σύγκριση, η διάμετρος του Πλούτωνα είναι 2.300 km και της Γης σχεδόν 13.000 km. Όλοι αυτοί οι αστεροειδείς είναι υπόλοιπα της αστρικής σκόνης που δεν κατάφεραν, λόγω περιορισμένης συνολικής μάζας, να συμπτύξουν έναν ενιαίο πλα-νήτη!

Αν και στην επιστήμη ακολουθείται η ιστορική συνέχεια, τίθεται συχνά το ερώτημα, από ποια διάμετρο και πάνω μπορεί να θεωρείται ένα περιφερόμενο σώμα πλανήτης; Αν θεω-ρούνται όλα, τότε οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος είναι αρκετές δεκάδες χιλιά-δες, αν θεωρούνται μόνο τα πολύ μεγάλα σώματα, τότε οι πλανήτες είναι 3-4, αφού ο Ερ-μής, η Άφρο, η Γη και ο Άρης αποτελούν μικρά μεγέθη μπροστά στο Δία (διάμετρος ~143.000 km), τον Κρόνο και τους επόμενους δύο, Ουρανό και Ποσειδώνα... Λοιπόν, κάνανε πράματα και θάματα ορισμένοι αρχαίοι Έλληνες, να μην υπερβάλλουμε όμως και χάνουμε το μέτρο λόγω αρχαιοπληξίας!

ΥΓ συμπλήρωμα: Στις 18 Αυγούστου 2006 δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία ένα άρθρο με υπότιτλο «Οι πλανήτες μας θα γίνουν 53;», στο οποίο αναπτύσσεται διεξοδικά ένας όμοια προβληματισμός (20/8/06).

ΥΓ συμπλήρωμα 2: Τελικά αποφασίστηκε να διαγραφεί ο Πλούτων ως πλανήτης και να δημιουρ-γηθεί νέα κατηγορία νανοπλανητών, στην οποία θα ενταχθούν διάφοροι περιφερόμενοι βρά-χοι (24/8/2006).

23

Bertrand Russell (1872-1970)

Ο Μπέρτραντ Ράσελ γεννήθηκε στις 18 Μαΐου 1872 στο Trelleck/Monmouth της Ουαλί-ας. Οι γονείς του, Τζων και Κέιτ Άμπερλυ, ήταν γνωστοί προοδευτικοί φιλελεύθεροι της βικτωριανής εποχής. Ο παππούς του, Λόρδος Τζων Ράσελ, ήταν εκείνος που επισκέφτηκε το 1814 κατ' εντολή της βρετανικής κυβερνήσεως τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην εξο-ρία και έγινε αργότερα υπουργός των εξωτερικών και δύο φορές πρωθυπουργός της βα-σίλισσας Βικτορίας. Αυτός ο παππούς έμεινε στην ιστορία για το «Reform Bill» - εκλογι-κό νόμο που περιόριζε τα πολιτικά προνόμια των αριστοκρατών. Το γενεαλογικό δένδρο των Ράσελ είναι ριζωμένο στον ανανεωτισμό των Whigs και ξεκινάει με τον Λόρδο Γουί-λιαμ Ράσελ, ο οποίος εκτελέστηκε το 1683 επειδή πήρε μέρος σε απόπειρα κατά των Στιούαρτ. Όταν ο Μπέρτραντ Ράσελ ήταν 3 ετών, πέθαναν οι γονείς του και γι' αυτό ανα-τράφηκε, μαζί με το μεγαλύτερο αδελφό του Φρανκ, από τον παππού και τη γιαγιά του.

Το περιβάλλον, στο οποίο πέρασε τα παιδικά και νεα-νικά του χρόνια ήταν μεν εύπορο αλλά απομονωμένο. Ο Ράσελ εξελίχθηκε καταρχήν σε ένα εσωστρεφή έφη-βο που καταβρόχθιζε βιβλία κάθε είδους, κυρίως φιλο-σοφικά. Από γραπτά του των πρώτων νεανικών χρόνων που διασώθηκαν σε διάφορα συρτάρια και ντουλάπια, προκύπτει ότι ο Ράσελ αντιμετώπιζε με σκεπτικισμό κάθε θρησκευτικό δόγμα, κάτι που δεν ήταν σύνηθες στη συντηρητική βικτοριανή κοινωνία.

Δεν πήγε συστηματικά σε πρωτοβάθμιο και δευτερο-βάθμιο σχολείο, αλλά διδάχθηκε τα απαραίτητα από ιδιωτικούς δασκάλους. Όταν ήταν 11 χρονών έμαθε ο Μπέρτραντ από τον αδελφό του την Ευκλείδεια Γεωμε-τρία. Όπως έγραψε ο ίδιος αργότερα, εκείνο που τον προβλημάτιζε ήταν η «τυφλή αποδοχή» των αξιωμά-

των. Την ίδια δυσπιστία είχε απέναντι στα θρησκευτικά δόγματα. Αργότερα αντιμετώπισε τη σημασία των μαθηματικών αξιωμάτων στα πλαίσια της Μαθηματικής Λογικής.

Στα χρόνια των σπουδών του στο Κέμπριτζ (1890-94) γνωρίστηκε με μία παρέα εξ ίσου ευφυών συμφοιτητών του, με τους οποίους είχε, ίσως για πρώτη φορά στη ζωή του, τη δυνατότητα να ανταλλάσσει απόψεις για τη ζωή και την κοινωνία. Διαπίστωσε δε, όπως γράφει ο ίδιος στα απομνημονεύματά του, ότι και η παρέα του είχε όμοιες ιδέες με αυτόν για τα θρησκευτικά και κοινωνικά θέματα της εποχής. Οι καθηγητές παρατηρούσαν ότι ο Ράσελ ήταν στα κείμενά και τους λόγους του υπερβολικά σύντομος. Αργότερα εκτιμήθη-κε ιδιαίτερα αυτή η ικανότητά του να αναπτύσσει, ακόμα και πολύπλοκα επιστημονικά θέματα, με συντομία στην έκφραση και σαφήνεια στο περιεχόμενο.

Το 1894 παντρεύτηκε ο Ράσελ την Άλις Σμιθ, παρά τις αντιδράσεις της οικογένειάς του, γιατί η νύφη ήταν γνωστό επαναστατικό πνεύμα, ταγμένη στον αγώνα για τα γυναικεία δικαιώματα. Η αποστολή του Ράσελ σε διπλωματική θέση στο Παρίσι για να διακόψει τη σχέση του με την Σμιθ δεν έφερε το ποθούμενο στην οικογένειά του αποτελέσματα. Ο γάμος αυτός διήρκεσε 16 χρόνια.

24

Στο Βερολίνο που επισκέφτηκε ο Ράσελ το 1894 για να σπουδάσει Πολιτικές και Οικο-νομικές Επιστήμες συνέλαβε την ιδέα, σ' ένα περίπατο στο Tiergarten, όπως έγραψε αρ-γότερα, να συγγράψει δύο σειρές βιβλίων, μία για τη Φιλοσοφία των Φυσικών Επιστη-μών και μία για Κοινωνικά και Πολιτικά Θέματα. Το 1896 κυκλοφόρησε το βιβλίο του για τη Γερμανική Σοσιαλδημοκρατία.

Η αποφασιστική καμπή στην επιστημονική δραστηριότητά του ήρθε το 1900 σ' ένα διε-θνές συνέδριο Φιλοσοφίας στο Παρίσι, όπου γνωρίστηκε με τον Giuseppe Peano, αυθε-ντία στον τομέα της Λογικής, στη συνέχεια μελέτησε δε τις δημοσιεύσεις του. Όπως έ-γραψε αργότερα ο Ράσελ, ο Πεάνο «μου άνοιξε τα μάτια για την αναγωγή των Μαθημα-τικών στη Λογική». Από μία δημοσίευση του Πεάνο κατέληξε ο Ράσελ στο έργο του Gottlob Frege, ο οποίος είχε κάνει σημαντικά βήματα στον τομέα της Μαθηματικής Λο-γικής και της Θεωρίας των Αριθμών.

Το 1903 δημοσιεύει ο Μπ. Ράσελ το βιβλίο του «The Principles of Mathematics», το ο-ποίο παραμένει και σήμερα σταθμός στην ιστορία των Μαθηματικών. Το 1937, όταν κυ-κλοφόρησε η δεύτερη έκδοση αυτού του βιβλίου, έγραψε στον πρόλογό του: «Δεν βλέπω κανένα λόγο να τροποποιήσω τη βασική αντίληψή μου ότι Μαθηματικά και Λογική είναι ταυτόσημα».

Για να προκύψει αυτή η ταυτότητα Μαθηματικών και Λογικής, έπρεπε να οικοδομηθεί η Λογική εκ νέου. Για το σκοπό αυτό συνεργάστηκε ο Ράσελ με τον παλιό δάσκαλό του Alfred North Whitehead, με τον οποίο παρουσίασε το νέο σύστημα Λογικής στο βιβλίο «Principia Mathematica». Επειδή ο Ουάιτχεντ είχε σημαντικές διδακτικές υποχρεώσεις, έπεσε ο μεγάλος φόρτος δουλειάς στον Ράσελ. Μεταξύ 1907 και 1910, έγραψε αργότερα ο ίδιος, δούλευε καθημερινά 10-12 ώρες για να ολοκληρώσει το έργο. Ο πρώτος τόμος του κυκλοφόρησε το 1910 και συνέπεσε περίπου με το διαζύγιό του. Μέχρι το 1913 κυ-κλοφόρησαν και οι επόμενοι δύο τόμοι.

Χαρακτηριστικό είναι ότι, επειδή ο εκδοτικός οίκος (Cambridge University Press) εκτι-μούσε ως πολύ υψηλό το κόστος εκδόσεως και ελάχιστα τα πιθανά έσοδα, υποχρέωσε τους συγγραφείς να συμμετάσχουν στα έξοδα. Έτσι συνέβαλε καθένας τους με 50 λίρες για ένα έργο που απετέλεσε τον προσωρινά τελευταίο σταθμό στην επιστήμη της Λογικής από την εποχή του Αριστοτέλη! Το 1910 ανέλαβε ο Ράσελ διδασκαλία με πενταετή θη-τεία στο Trinity College του Κέμπριτζ. Το 1912 κυκλοφόρησε το μέχρι σήμερα καλύτερο αγγλόφωνο έργο εισαγωγής στη φιλοσοφία με τίτλο «The Problems of Philosophy».

Παράλληλα με τα Μαθηματικά δεν έλειψαν όμως και άλλες δραστηριότητες του Ράσελ, όπως η δημοσίευση διαφόρων βιβλίων, διαλέξεις σε Πανεπιστήμια πάνω στα τρέχοντα επιστημονικά θέματα, αλλά και για αμφιλεγόμενα κοινωνικά και πολιτικά θέματα της κα-θημερινής ζωής κ.ά. Ιδιαίτερα σημαντική από αυτές τις παράλληλες δραστηριότητες ήταν η συμμετοχή στον προεκλογικό αγώνα του 1907, ο οποίος είχε για κεντρικό σύνθημα τα εκλογικά δικαιώματα για τις γυναίκες.

Για να μην νομιστεί δε ότι επρόκειτο για ακαδημαϊκές διαφωνίες, οι αντίπαλοι της γυναι-κείας ψήφου κατέβαιναν στις συγκεντρώσεις των υποστηρικτών με ρόπαλα και τσουβά-λια γεμάτα με αρουραίους. Την κατάλληλη στιγμή άφηναν ελεύθερους τους αρουραίους που έτρεχαν πανικόβλητοι ανάμεσα στα πόδια των γυναικών και στη συνέχεια κτυπούσαν τους συγκεντρωμένους με τα ρόπαλα.

25

Ο Ράσελ περιγράφει στα απομνημονεύματά του διάφορους ξυλοδαρμούς, στους οποίους αναγκάστηκε να πάρει μέρος. Όλες αυτές οι παράλληλες δραστηριότητες έφεραν τον Ρά-σελ κοντά σε διάσημες προσωπικότητες, όπως τους Μάραιυ, Λώρενς, Βίτγκενστάιν, Έ-λιοτ και Κόνραντ. Η σύνδεση του Ράσελ με αυτά τα πρόσωπα ήταν ιδιαίτερα θερμή, αλλά όχι πάντα χωρίς προβλήματα, τα οποία συχνά κυκλοφορούσαν με μορφή ανεκδότων.

Ένα κοινωνικά και πολιτικά δραστήριο άτομο, όπως ο Ράσελ, δεν ήταν δυνατόν να μείνει ασυγκίνητο μπροστά στο δράμα του α' παγκόσμιου πολέμου. Ενός πολέμου τελείως πα-ράλογου και περιττού, ο οποίος ξεκίνησε για να ικανοποιήσει πρόσκαιρες σκοπιμότητες και να κλείσει λογαριασμούς του προηγούμενου αιώνα, αλλά κατέληξε σε ένα γιγάντιο σφαγείο ανθρώπων και ιδεών. Ο Ράσελ ξεκίνησε εκστρατεία για τα δικαιώματα των αρ-νητών στρατεύσεως, οι οποίοι απειλούνταν με την ποινή του θανάτου.

Το 1916 κυκλοφόρησε ο Έρνεστ Έβερετ, αρνητής στρατεύσεως ο ίδιος, ένα αντιπολεμικό κείμενο. Ο Ράσελ δήλωσε ότι αυτός ο ίδιος ήταν ο συγγραφέας του κειμένου, με αποτέ-λεσμα να καταδικαστεί σε χρηματικό πρόστιμο, αλλά και να απολυθεί από το Trinity College, όπου δίδασκε. Ο υπερασπιστικός του λόγος στο δικαστήριο αποτελεί και σήμερα ακόμα ένα ύμνο στην ειρήνη και στο δικαίωμα κάθε ανθρώπου να αρνηθεί για λόγους συνειδήσεως να πολεμήσει. Η δημοσίευση αυτού του λόγου απαγορεύτηκε αρχικά στη Μ. Βρετανία, αλλά επετράπη μετά τον πόλεμο.

Το αμερικάνικο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ εκμεταλλεύτη-κε την ευκαιρία και προσέφερε στον Ράσελ μία θέση κα-θηγητή. Όμως η βρετανική κυβέρνηση αρνήθηκε να του χορηγήσει διαβατήριο. Το 1918 καταδικάστηκε ο Ράσελ σε φυλάκιση 6 μηνών για «προσβολή συμμάχων», επειδή διατύπωσε σε άρθρο του το φόβο ότι τα αμερικανικά στρατεύματα που έφτασαν στην Ευρώπη περί το τέλος του πολέμου, θα χρησιμοποιούνταν για καταστολή εργα-τικών ταραχών στην Αγγλία και τη Γαλλία. Ο μεγάλος Μαθηματικός «αξιοποίησε» την παραμονή του στη φυ-λακή γράφοντας το βιβλίο «Introduction to Mathematical Philosophy» και ξεκινώντας τη συγγραφή του «The Analysis of Mind».

Το 1919 έλαβε ο Ράσελ μία επιστολή από τον Ludwig Wittgestein (τον οποίο γνώριζε ήδη από το 1912 ως μαθητή στο Κέμπριτζ), με την οποία τον πληροφορούσε ότι βρισκόταν ως αυστριακός αξιωματικός σε ιταλική αιχμαλωσία. Συνημμένα στο γράμμα του έστελνε δε ένα χειρόγραφό του για σχολιασμό. Επρόκειτο για το περίφημο έργο του Βίτγκενστάιν «Tractatus logico-philosophicus». Το έργο αυτό δη-μοσιεύτηκε το 1921.

Το έτος 1920 επισκέπτεται ο Ράσελ με μία ομάδα του βρετανικού εργατικού κόμματος την επαναστατημένη Ρωσία. Ο ενθουσιασμός του για κάθε ανανέωση ήταν μεγάλος, ό-μως αυτό που συνάντησε δεν τον έκανε ιδιαίτερα αισιόδοξο. Οι κριτικές παρατηρήσεις του για την εικόνα που αποκόμισε κατατέθηκαν στο βιβλίο του «The Practice and Theory of Bolshevism». Μετά την επιστροφή του από τη Ρωσία δέχθηκε μία θέση επισκέπτη κα-θηγητή στο Πεκίνο, όπου πέρασε εννέα μήνες του έτους 1921.

26

Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του χρόνου βρισκόταν όμως στο νοσοκομείο για να συνέλθει από τις αλλεπάλληλες ασθένειες που τον έπληξαν. Σ' αυτό το διάστημα κυκλοφόρησε από Ιάπωνες δημοσιογράφους η φήμη ότι ο Ράσελ πέθανε (ήταν ήδη 49 ετών). Έτσι, όταν ο μεγάλος φιλόσοφος συνήλθε από την αρρώστια του, είχε το μακάβριο προνόμιο να δια-βάσει νεκρολογίες που δημοσίευσαν διάφορες ευρωπαϊκές εφημερίδες για το άτομό του - όχι πάντα ευνοϊκές.

Το 1927 ίδρυσε ο Ράσελ ένα ιδιωτικό σχολείο για να υλοποιήσει δικές του ιδέες για την εκπαίδευση. Στο σχολείο αυτό θα πήγαιναν και τα δύο παιδιά του που γεννήθηκαν το 1921 και 1923. Τα χρόνια αυτά που πέρασε ως οικογενειάρχης και σχολάρχης αξιοποίησε ο Ράσελ και για τη συγγραφική του δραστηριότητα. Μεταξύ 1921 και 1931 κυκλοφόρη-σαν 15 βιβλία του, όλα με παγκόσμια εμβέλεια και με διαφορετικό κάθε φορά θέμα: Από κοινωνικά προβλήματα, μέχρι νέες επιστημονικές αντιλήψεις και φιλοσοφικά θέματα. Μερικοί από τους τίτλους: «The ABC of Atoms», «The ABC of Relativity», «Marriage and Morals», «The Conquest of Happiness». Ενδιάμεσα πραγματοποίησε 4 επισκέψεις για διαλέξεις στις ΗΠΑ.

Το 1923 πέθανε ο μεγαλύτερος αδελφός του και ανακηρύχθηκε ο ίδιος αυτοδικαίως Λόρ-δος. Η πρώτη παρουσία του Ράσελ στη Βουλή των Λόρδων (Άνω Βουλή) έγινε όμως το 1937, πράγμα που δείχνει ότι ουδόλως τον ενδιέφερε η κληρονομημένη πολιτική θέση αλλά μόνο η νομιμοποιημένη από τη λαϊκή ψήφο. Τα έτη 1922 και 1923 ήταν ανεξάρτη-τος υποψήφιος του Εργατικού Κόμματος στην εκλογική περιφέρεια του Τσέλσι. Έχασε και τις δύο εκλογές. Το 1935 χώρισε από τη δεύτερη σύζυγό του σε ηλικία 63 ετών.

Η άνοδος του εθνικο-σοσιαλισμού στη Γερμανία οδήγησε τον Ράσελ σε νεώτερη δρα-στηριοποίησή του. Έγραφε καυστικά άρθρα ενάντια στο φαινόμενο του φασισμού και ρατσισμού και προέβλεπε ξέσπασμα πολέμου, αν δεν ελέγχονταν ειρηνικά οι αντιθέσεις. Η υπεράσπιση του υπέρτερου αγαθού της ειρήνης τον υποχρέωνε να υποστηρίξει το σύμ-φωνο του Μονάχου (Τσάμπερλαιν-Χίτλερ) που αποτελούσε ουσιαστικά υποχώρηση της Δύσης έναντι του Χίτλερ. Ένα χρόνο μετά την έναρξη του πολέμου αντελήφθη ότι κάθε φιλειρηνική προσπάθεια ήταν ασήμαντη μπροστά στη δύναμη των πολεμικών μηχανι-σμών και στον κίνδυνο που σήμαινε για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό η επικράτηση του να-ζισμού.

Με την τρίτη σύζυγό του, Πατρίσια Σπένσερ, πήγε το 1938 στις ΗΠΑ ως καθηγητής σε διάφορα Πανεπιστήμια. Το 1940 του προσφέρθηκε θέση καθηγητή στο City College of New York, θέση η οποία ανακλήθηκε, επειδή θεωρήθηκε ότι η ηθική του Ράσελ δεν ταί-ριαζε με τους στόχους της αμερικάνικης παιδείας! Στη συνέχεια αντιμετώπισε ο μεγάλος φιλόσοφος ένα γενικότερο μποϋκοτάζ από τα Πανεπιστήμια των ΗΠΑ, με αποτέλεσμα να βρεθούν, αυτός και η οικογένειά του, σε δεινή οικονομική κατάσταση.

Μία θέση για διδασκαλία της Ιστορίας της Φιλοσοφίας του Barnes Foundation οδήγησε και πάλι σε συγκρούσεις, λόγω του περιεχομένου της διδασκαλίας του. Μετά από δύο χρόνια ακολούθησε απόλυση από τη θέση του καθηγητή και δίκη λόγω πλημμελούς α-νταποκρίσεως στα καθήκοντά του. Ο Ράσελ κέρδισε τη δίκη και δημοσίευσε τις παραδό-σεις του ως βιβλίο με τίτλο «History of Western Philosophy» που αποτελεί σταθμό στις φιλοσοφικές εκδόσεις του 20ου αιώνα. Το 1944 επέστρεψε, ήδη 72 ετών, στη Μ. Βρετα-νία και δίδαξε για 5 χρόνια στο Trinity College.

27

Μετά τη ρίψη της πρώτης ατομική βόμβας στην Ιαπωνία, παρουσιάστηκε ο Ράσελ για άλλη μία φορά στη Βουλή των Λόρδων, μίλησε για την επερχόμενη υδρογονοβόμβα και τάχθηκε ενάντια στους πυρηνικούς εξοπλισμούς. Προπαγάνδιζε μία «παγκόσμια κυβέρ-νηση» που θα οδηγούσε στην αποτροπή των πολέμων. Οι ΗΠΑ δέχθηκαν την πρότασή του ως Baruch Plan, η Σοβιετική Ένωση (Σ.Ε.) την απέρριψε, γιατί δεν είχε ακόμη ατομι-κά όπλα και θα διαπραγματευόταν από μειονεκτική θέση.

Ο Ράσελ συνδύασε την άρνηση αυτή με το δεσποτισμό του σταλινικού καθεστώτος και επετέθη με σφοδρότητα σε δημοσιεύσεις και ομιλίες του κατά της Σ.Ε. Αυτή η τοποθέτη-σή του αντιμετωπίστηκε ευνοϊκά από τα δυτικά κράτη, τα οποία άρχισαν πλέον να προ-βάλουν το φιλόσοφο περίπου ως εθνικό ήρωα - από άτομο μειωμένης ηθικής που τον θε-ωρούσαν μόλις πριν από μερικά χρόνια στις ΗΠΑ και παλαιότερα στη Μ. Βρετανία.

Όταν απέκτησε και η Σ.Ε. πυρηνικά όπλα και άρχισε ουσιαστικά ο «ψυχρός πόλεμος», οδηγήθηκε ο Ράσελ στο συμπέρασμα ότι μόνο ο πυρηνικός αφοπλισμός θα έσωνε την υφήλιο από την καταστροφή. Η περίπτωση να οδηγηθούμε στην αποκλιμάκωση του κιν-δύνου πυρηνικού ολοκαυτώματος μέσω της αυτοδιαλύσεως του ενός από τα δύο στρα-τιωτικά μπλοκ, όπως έγινε 40 χρόνια αργότερα, δεν ήταν ορατή στις αρχές της δεκαετίας του '50.

Ο Ράσελ ξεκίνησε το ειρηνιστικό κίνημα ενάντια στους πυρηνικούς εξοπλισμούς, με απο-τέλεσμα να γίνει, αφενός και πάλι ο απόβλητος των δυτικών κατεστημένων, αφετέρου ο ήρωας των κομματικά αδέσμευτων προοδευτικών κινημάτων. Στη διεύθυνσή του κατέ-φθαναν καθημερινά χιλιάδες επιστολές από όλο τον κόσμο, κυρίως από απλούς ανθρώ-πους, στις περισσότερες από τις οποίες απαντούσε ιδιοχείρως! Τα κείμενα αυτών των ε-πιστολών και οι απαντήσεις του Ράσελ έχουν δημοσιευτεί σε πολλούς τόμους.

Σε μία σειρά εκπομπών από το BBC, με τίτλο «Man's Peril», πληροφορούσε ο Ράσελ το κοινό για τα επιτεύγματα της επιστήμης και τον κίνδυνο από τα πυρηνικά όπλα. Καθ’ ο-δόν σε περιοδεία για διαλέξεις τον πληροφόρησαν ότι του απονεμήθηκε το βραβείο Nobel της Λογοτεχνίας για το έτος 1950.

Το 1952 χώρισε από την τρίτη σύζυγό του και παντρεύτηκε, σε ηλικία 80 ετών την τέταρ-τη, Έντιθ Φιντς, αμερικανίδα συγγραφέα. Το 1955 ξεκίνησε για διαλέξεις στην Αυστρα-λία και τις ΗΠΑ. Ήδη από τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας καταπολέμησε με λόγους και δημοσιεύσεις το κλίμα διώξεων και λογοκρισίας που δημιούργησε η κίνηση Μακάρθυ στις ΗΠΑ. Υπερασπίστηκε με τον ίδιο τρόπο τους Ρόζενμπεργκ και, όταν αυτοί εκτελέ-

28

στηκαν, τον συνεργάτη τους Σόμπελ. Αργότερα ξεκίνησε καμπάνιες για την απελευθέρω-ση του Μπεν Μπάρκα, του Αντώνη Αμπατιέλου, του Χάιντς Μπραντ κ.ά.

Το έτος 1957 βρέθηκε σε αεροπλάνο, το οποίο έπεσε στη θάλασσα περί τα 100 μέτρα από την ακτή της Νορβηγίας. Μερικοί από τους επιβάτες σκοτώθηκαν, ο Ράσελ κολύμπησε μαζί με άλλους επιζώντες στο παγωμένο νερό (85 ετών) και διασώθηκε. Αν και γενικά έδινε την εντύπωση εύθραυστου ανθρώπου, ο Ράσελ επέζησε πολλών βαριών ασθενειών, ανάμεσά τους μερικές πνευμονίες. Σε μεγαλύτερη ηλικία είχε βαρηκοΐα και προβλήματα στην κατάποση. Όταν το 1967, στο αποκορύφωμα των διαμαρτυριών κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, διαδόθηκε ότι έπασχε από γεροντική άνοια, παρουσιάστηκε σε αντιπολεμι-κή εκδήλωση στη Σουηδία (95 ετών) και εντυπωσίασε με τη ζωτικότητά του.

Στα χρόνια μετά την έκρηξη της πρώτης υδρογονοβόμβας εργάστηκε για να δραστηριο-ποιήσει στο αντιπυρηνικό κίνημα τους κορυφαίους επιστήμονες της εποχής. Όσοι υπέ-γραψαν το σχετικό μανιφέστο, πρώτος εξ αυτών ο Αϊνστάιν λίγο πριν από το θάνατό του, απετέλεσαν τον πυρήνα της πρώτης συνόδου του Pugwash στη Νέα Σκοτία. Αυτή η κίνη-ση βρισκόταν σε αρμονία με την πλατωνική αντίληψη του Ράσελ για την πολιτική: Μόνο οι «σοφοί» ήταν σε θέση και έπρεπε να αποφασίζουν, λόγω της πολυπλοκότητας των θε-μάτων, για τις υποθέσεις της ειρήνης στον κόσμο - αναμφίβολα μία ρομαντική τοποθέτη-ση που παρέβλεπε τον παράγοντα των ποικίλων συμφερόντων και των σκοπιμοτήτων.

Ο Ράσελ εξελέγη πρόεδρος αυτής και των επόμενων συνόδων. Στις αρχές της δεκαετίας του '60 πήραν οι φιλειρηνικές-αντιπυρηνικές δραστηριότητες τέτοια έκταση, ώστε να μην είναι πια σε θέση, λόγω και της προχωρημένης ηλικίας του, να αντεπεξέλθει στις τερά-στιες υποχρεώσεις. Ίδρυσε την «Bertrand Russell Peace Foundation», η οποία ασχολήθη-κε κυρίως με προβλήματα των λαών του τρίτου κόσμου.

Την ίδια εποχή ενεργοποιούνται οι Αμερικάνοι όλο και περισσότερο στο Βιετνάμ και ο Ράσελ αποτελεί ένα από τους κύριους επώνυμους πολέμιους αυτής της ανάμιξης. Το 1965 αποχωρεί από το Εργατικό Κόμμα της Μ. Βρετανίας λόγω της ανοχής του (πρωθυπουρ-γός ο εργατικός Wilson) έναντι των Αμερικάνων. Το 1967 αρχίζει τη λειτουργία του το «Δικαστήριο Μπ. Ράσελ» για εγκλήματα πολέμου στο Βιετνάμ. Οι μαζικές κινητοποιή-σεις στη Μ. Βρετανία και στην Ευρώπη γενικότερα κατά του πολέμου στο Βιετνάμ έγι-ναν σε μεγάλο βαθμό υπό την καθοδήγηση του Ράσελ.

Πέθανε σχεδόν αιωνόβιος στις 2 Φεβρουαρίου 1970 στην Ουαλία, όπου και είχε γεννη-θεί. Άφησε πίσω του πάνω από 70 βιβλία και ένα τεράστιο αριθμό άρθρων, δοκιμίων, σχολίων κτλ. για Μαθηματικά, Φιλοσοφία, Πολιτική κ.ά., καθώς επίσης ένα πλήθος μα-θητών και θαυμαστών, συνεχιστών του έργου του.

Η συγκεφαλαίωση της ζωής του περιέχεται στο κλείσιμο των απομνημονευμάτων του: «Τρία απλά αλλά υπεράνθρωπα πάθη προσδιόρισαν τη ζωή μου: Η αναζήτηση της αγά-πης, η τάση για γνώση και μία ασυγκράτητη συμπόνια για τα πάθη των ανθρώπων. Όπως ένας σίφουνας με στριφογύριζαν αυτά τα πάθη, μια από 'δω, μια από 'κει, σε μια απρό-βλεπτη διαδρομή μέσα σ' ένα ωκεανό μαρτυρίου, συχνά μέχρι τα τελευταία όρια της α-πελπισίας».

29

Κεραυνός στα κεφάλια μας... ...... Οι εντυπωσιακές εικόνες κεραυνών που βρίσκονται στη διεύθυνση http://sfrang.com/ keravnos.htm δίνουν μια ιδέα για το δέος που μπορεί να προκαλέσει στον άνθρωπο αυτό το πολύ βίαιο φυσικό φαινόμενο.

Ο κεραυνός θεωρείτο από αρχαιοτάτων χρόνων θεϊκό μήνυμα για τιμωρία ή έπαινο των ανθρώπων. Βέβαια, οι άνθρωποι δεν γνώριζαν στις προεπιστημονικές εποχές ότι κεραυ-νοί παρατηρούνται και στους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος που δεν κατοικού-νται μεν από ανθρώπους, αλλά διαθέτουν ατμόσφαιρα, π.χ. στον Κρόνο, όπως έδειξαν οι μετρήσεις των διαστημοπλοίων που πλησίασαν αυτόν τον πλανήτη. Αυτή η γνώση από μόνη της, αν ήταν διαθέσιμη παλαιότερα, θα αποθάρρυνε το συσχετισμό ενός φυσικού φαινομένου με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι ενδιαφέρον, με αυτή την ευκαιρία, πώς η επιστημονική γνώση υποκαθιστά και ακυρώνει μεταφυσικές ερμηνείες και αντιλή-ψεις για συνηθισμένα φυσικά φαινόμενα! Αυτή η διαδικασία ανατροπής κατεστημένων αντιλήψεων με την κατάκτηση επιστημονικών γνώσεων επαναλαμβάνεται διαρκώς από την εποχή της Αναγέννησης μέχρι των ημερών μας.

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία κατασκεύαζε τους κεραυνούς ο Ήφαιστος στην Αίτνα και τους έριχνε ο Δίας από τον Όλυμπο (Ησιόδου «Θεογονία»). Αρκετά νωρίς άρχισαν όμως οι φιλόσοφοι να ξεφεύγουν από τις θεοκρατικές αντιλήψεις και να συσχετίζουν τον κεραυνό με τη νέφωση. Οι μαθητές του Θαλή, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης (6ος αιώνας π.Χ.) έδωσαν μάλλον την πρώτη φυσική εξήγηση για το φαινόμενο του κεραυνού! Θεω-ρούσαν ότι αιτία του κεραυνού ήταν ο άνεμος. Η πίεση του αέρα στα σύννεφα οδηγούσε σε τριβές, οι οποίες δημιουργούσαν (χωρίς θεϊκή παρέμβαση) τη λάμψη και τη βροντή. Ο Αναξαγόρας (5ος αιώνας π.Χ.) έδωσε μία διαφορετική, αλλά επίσης φυσική εξήγηση για τον κεραυνό!

Ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος θεωρούσαν ότι οι κεραυνοί κρύβονται από τη φύση στα σύννεφα και διαφεύγουν προς τη Γη με διάφορες αφορμές. Στην κωμωδία του Αριστοφά-νη «Νεφέλες» εξηγεί ο Σωκράτης στο μαθητή του Στρεψιάδη ότι ο κεραυνός αποτελεί «στεγνό αέρα» που είναι συμπιεσμένος στα σύννεφα. Ο μαθητής του Αριστοτέλη Θεό-φραστος (3ος αιώνας π.Χ.) δίνει επτά αίτια για τη βροντή και ανάλογα για την αστραπή. Ο Παυσανίας γράφει ότι, όταν τελείωσε ο Φειδίας το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία, ρώτησε το θεό αν ήταν ευχαριστημένος. Ο Δίας, προφανώς ευχαριστημένος, απάντησε με έναν κεραυνό που διαπέρασε το ναό, χωρίς να καταστρέψει τίποτα!

Στη μυθολογία των σκανδιναβικών λαών ελέγχει ο θεός Donar (=βροντή) τα μετεωρολο-γικά φαινόμενα, ιδιαίτερα την αστραπή και τη βροντή! Σύμφωνα δε με τη μυθολογία των Κελτών και των Γερμανών οι καταιγίδες, οι βροντές και οι αστραπές προέρχονται από το διαρκή αγώνα του θεού Θωρ κατά των εχθρών του ανθρώπου.

Οι πρόδρομοι των Ρωμαίων στην Ιταλία, οι Ετρούσκοι, είχαν μελετήσει λεπτομερώς το θέμα των κεραυνών και είχαν υποδιαιρέσει τον ουρανό σε 16 τομείς. Ανάλογα από ποιον τομέα ερχόταν και σε ποια κατεύθυνση έπεφτε ο κεραυνός, είχε διαφορετική σημασία για την ερμηνεία των μελλοντικών γεγονότων. Η εντύπωση των Ετρούσκων ότι κατά την ε-ξέλιξη των κεραυνών έπεφταν στη Γη ογκώδεις λίθοι, διατηρήθηκε στη λαϊκή πίστη μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα.

30

Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τις ελληνικές απόψεις για τα μετεωρολογικά φαινόμενα, προσαρ-μόζοντας μόνο τα ονόματα των θεών. Τα αντικείμενα που είχαν κτυπηθεί από κεραυνό ανήκαν στην ιδιοκτησία του Jupiter, ενώ όσοι πέθαιναν από κτύπημα κεραυνού θεωρού-νταν ευνοημένοι των θεών! Στην αντίληψη των Ίνκας (13ος-16ος αιώνας μ.Χ.) η βροντή και η αστραπή ήταν παιδιά του Ήλιου και της Σελήνης και ελέγχονταν από τον παντοδύ-ναμο βασιλιά, ο οποίος ήταν και ο ίδιος θεός.

Με την επιβολή του χριστιανισμού παραμερίζονται οι ελληνικές φυσιοκρατικές ερμηνείες για τον κεραυνό και επανέρχονται οι θεοκρατικές. Σύμφωνα λοιπόν με τη χριστιανική α-ντίληψη, ο κεραυνός αποτελεί τη φωνή του θεού (Ιωάννης 12,19)! Στην ύστερη Αρχαιό-τητα και στο Μεσαίωνα οι κεραυνοί έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην επιβεβαίωση ενερ-γειών αυτοκρατόρων, πατριαρχών και του πάπα, αλλά και στην πρόβλεψη του μέλλοντος. Στην Κων/πολη, όπου εκδηλώνονται συχνά καταιγίδες, καλούσε ο ιδρυτής της, αυτοκρά-τωρ Κων/νος (Constantinus Flavius Valerius Aurelius, 272-337) τους οιωνοσκόπους να μελετήσουν τα εντόσθια ζώων που θυσιάζονταν επί τούτου, όταν έπεφταν αλλεπάλληλοι κεραυνοί! Σε Νεαρές του Ιουστινιανού (Justinianus Flavius Petrus Sabbatius, ~482-565) αναφέρεται ότι η ορθότητα του νόμου επικυρώθηκε από το θεό, επειδή κατά την υπογρα-φή της έπεσαν 1, 2 ή περισσότεροι κεραυνοί.

Στα τέλη του 13ου αιώνα κυκλοφόρησε στο Βυζάντιο ένα αντιδυτικό πόνημα για να απο-δείξει τις «αιρετικές» απόψεις των «Φράγκων», στο οποίο εξηγείται ότι οι αστραπές και οι βροντές στον ουρανό προκύπτουν από «συγκρούσεις μεταξύ των αγγέλων στο πέταγμά τους» (Κ.Σιμόπουλος: Ξενοκρατία...) Στο μωαμεθανισμό πιστεύεται ότι ο Αλλάχ προκα-λεί τριβή στα σύννεφα, από την οποία προκύπτουν τα μετεωρολογικά φαινόμενα και μαζί τους ο κεραυνός (Κοράνι 24, 43).

Μετά την ανακάλυψη της ηλεκτρικής φύσης του κεραυνού παραμερίστηκαν όλες αυτές οι θεοκρατικές ερμηνείες, αποσιωπήθηκαν ή ξεχάστηκαν τα θρησκευτικά κείμενα που ανα-φέρονται σε κεραυνούς, διασκεδάστηκαν οι παλαιές αντιλήψεις και τοποθετήθηκε στα-διακά από ένα αλεξικέραυνο σε όλους τους ναούς και όλα τα τεμένη, που είναι κατά κα-νόνα τα υψηλότερα κτήρια στις μικρές και μεσαίες πόλεις και πλήττονται συχνά από κε-ραυνούς! Παρ' όλα αυτά, στη λαϊκή γλώσσα έχουν διατηρηθεί αντιλήψεις, ευχές και κα-τάρες που σχετίζονται με τη θεϊκή ή δαιμονική προέλευση του κεραυνού!

Η εκδήλωση του κεραυνού είναι συνέπεια της δημιουργίας υψηλής διαφοράς δυναμικού μεταξύ του εδάφους και νέφους καταιγίδας, λόγω ιονισμού, που συχνά φτάνει την τιμή μερικών εκατομμυρίων βολτ (MV). Η δημιουργούμενη ένταση του ηλεκτρικού πεδίου

31

ξεπερνά την οριακή τιμή αντοχής του υλικού (εδώ ατμοσφαιρικός αέρας με συγκεκριμένη υγρασία, θερμοκρασία και πίεση) και το μονωτικό υλικό αποκτά αγώγιμες διαδρομές.

Το ρεύμα που διοχετεύεται για μερικά χιλιοστά ή εκατοστά του δευτερολέπτου μπορεί να φτάσει σε ακραίες περιπτώσεις μέχρι την τιμή των 100 kA. Τα μαγνητικά πεδία που δη-μιουργούνται ταυτόχρονα είναι πολύ ισχυρά και, λόγω της ραγδαίας χρονικής μεταβολής τους, προκαλούν εξ επαγωγής επίσης πολύ ισχυρές τάσεις σε γειτονικά δίκτυα, συσκευές και μεταλλικές εγκαταστάσεις που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή, στην οποία επι-κρατεί αυτό το μαγνητικό πεδίο. Παράλληλα διατρέχουν την ατμόσφαιρα ηλεκτρομαγνη-τικά κύματα, τα οποία διαχέονται σε αρκετά ευρεία περιοχή και προκαλούν ηλεκτρομα-γνητικές διαταραχές σε όργανα, συσκευές και μηχανές.

Αν και «πέφτουν» ετησίως στη Γη περί τα 25 εκατομμύρια κεραυνοί και η εξέλιξη κάθε κεραυνού σχετίζεται με ιδιαίτερα υψηλές τιμές των ηλεκτρομαγνητικών μεγεθών, δεν εί-ναι δυνατόν να αξιοποιηθεί αυτό το φυσικό φαινόμενο ενεργειακά επειδή, λόγω του πολύ μικρού χρόνου διάρκειάς του, παρέχεται κατά μέσο όρο ενέργεια που αντιστοιχεί περίπου σε 10 λίτρα πετρελαίου. Το κόστος αναπτύξεως και εγκαταστάσεως μιας μονάδας ενερ-γειακής αξιοποιήσεως κεραυνών θα ήταν γι' αυτό το λόγο δυσανάλογα υψηλό και δεν πρόκειται να αποσβεσθεί σε ικανό χρονικό διάστημα.

Δεν μένει λοιπόν παρά να θαυμάσουμε στη διεύθυνση που δόθηκε εισαγωγικά τις εντυ-πωσιακές εικόνες που δημιουργεί στον ουρανό αυτό το βίαιο φυσικό φαινόμενο.

32

Επιστήμη vs. Θρησκείας

Στον αντίποδα των διεργασιών επιστημονικής και τεχνολογικής ανανέωσης λειτουργούν δυνάμεις της οπισθοδρόμησης. πρόκειται για τους οργανωμένους μηχανισμούς που προ-σφέρουν «θρησκευτικές υπηρεσίες». Από την ιστορία γνωρίζουμε ότι αυτοί οι μηχανι-σμοί προσπάθησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα (και προσπαθούν ακόμα σε πολλές πε-ριοχές του πλανήτη μας) να αποτρέψουν την ελεύθερη διάδοση της γνώσης και την αυτό-νομη ανάπτυξη των επιστημών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, απ' τη μια πλευρά να καθυ-στερήσουν παλαιότερα στην Ευρώπη οι επιστημονικές ανακαλύψεις και επινοήσεις, κα-θώς και η αξιοποίησή τους για τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων και της κοινωνίας γενικότερα, απ' την άλλη πλευρά δε να συνεχίζεται και σήμερα η χειραγώγηση των αν-θρώπων σε πολλά μέρη της Γης και να επιφυλάσσεται γι’ αυτούς μία ζωή γεμάτη στερή-σεις, απαγορεύσεις, αναξιοπρεπή διαβίωση και ασθένειες.

Στις αρχές του 21ου αιώνα οι θεοκρατικές αντιλήψεις και εξηγήσεις για τη φύση και την κοινωνία έχουν υποχωρήσει σημαντικά και τη θέση τους παίρνουν οι ορθολογικές, φυ-σιοκρατικές ερμηνείες της επιστήμης. Η θρησκεία, η οποία στηρίζεται σε υπερφυσικές ερμηνείες για τη φύση και την κοινωνία, παύει σταδιακά να αποτελεί σημαντικό ψυχολο-γικό μηχανισμό που βοηθά στην επιβίωση του ανθρώπου και εγκαταλείπει αυτό το ρόλο στην επιστήμη και στο «κοινωνικό κράτος»! Η επιστήμη, από την πλευρά της, η οποία στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα και στην επιστημονική μεθοδολογία για να εξηγήσει τα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα, υποκαθιστά τη θρησκεία και την παράδοση στις α-ντιλήψεις και στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, από γενιά σε γενιά, αργά αλλά στα-θερά.

Ιστορική εξέλιξη

Αφότου ο πρωτόγονος άνθρωπος άρχισε να αντιλαμβάνεται το φυσικό του περιβάλλον, έδινε σε κάθε φαινόμενο αμιγώς «θεολογικές» ερμηνείες. Δηλαδή ταύτιζε κάθε ήχο, κάθε κίνηση, κάθε τι που παρατηρούσε στη στεριά, στη θάλασσα και στον αέρα με κάποιο θεό, κάποιο πνεύμα, κάποια αόρατη δύναμη, η οποία ασχολείτο διαρκώς μαζί του, τον παρα-κολουθούσε και επηρέαζε τη ζωή του. Αυτά τα αόρατα «όντα» έπρεπε να εξευμενιστούν με σωστή συμπεριφορά, με δωρεές, με αναπομπή ευχών και επικλήσεων, με θυσίες κ.ά. Σταδιακά υποχωρούν όμως οι θεοκρατικές ερμηνείες και τη θέση τους παίρνουν οι φυσιο-κρατικές ή, όπως λέμε σήμερα, οι επιστημονικές.

Το ιερατείο στη φαραωνική Αίγυπτο διαπίστωσε κάποια εποχή ότι «εξευμενίζονταν» οι θεοί και δεν έριχναν πια κεραυνούς πάνω στους ναούς που εξείχαν στην επίπεδη έρημο, όταν τοποθετούνταν γύρω σ' αυτούς μεταλλικές ράβδοι με χρυσές αιχμές, οι οποίες ρά-βδοι είχαν στερεωθεί στο έδαφος και γίνονταν οι ίδιες στόχος των «θεϊκών κεραυνών». Η γνώση, αν και χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση ακόμα, είχε επηρεάσει τη θεολογία: αρ-κούσαν μερικές μεταλλικές ράβδοι για να αλλάξουν οι «διαθέσεις» των θεών!

33

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης θεωρούσαν κατά τα βαβυλω-νιακά πρότυπα ότι τα ορατά από τη Γη ουράνια σώματα ήταν «θεϊκές μονάδες με αυτοτελή βούληση» που επιδρούσαν στη ζωή των ανθρώπων. Αυτές τις αντιλήψεις αμφισβήτησαν διάφοροι φιλόσοφοι και αστρονόμοι της ελληνικής και ελληνιστικής εποχής, όπως ο Επίκουρος, ο οποίος θεωρούσε ότι τα ουράνια σώματα πήραν από την αρχή το σφαιρικό τους σχήμα και την αναγκαιότητα και περιοδικότητα των κινήσεών τους, και δεν αποτελούν «μακάριες και άφθαρτες οντότητες». Οι θεοί, κατά την επικούρεια αντίληψη, δεν ανακατεύονται στα ανθρώπινα, δεν κάνουν χάρες και δεν δέχονται δώρα.

Η άποψη του Επίκουρου δεν επεκράτησε μεν, επειδή ήταν επίσης μία εικασία, όπως εκεί-νες των Πλάτωνα και Αριστοτέλη, η σημασία της έγκειται όμως στο ότι αποτελεί μία φά-ση στη συνεχή διαπάλη μεταξύ της φυσικής θεώρησης των πραγμάτων και της θεοκρατι-κής οπισθοδρομικότητας. Πέρα απ' αυτά, σήμερα γνωρίζουμε ότι ο Επίκουρος είχε δίκιο!

Όσο προχωρούσε η συσσώρευση γνώσεων, ακολούθησαν πολλές και διάφορες ανάλογες υποχωρήσεις των θρησκευτικών δοξασιών και δογμάτων. Κατά το Μεσαίωνα οργανώνο-νταν λιτανείες και αναπομπή δεήσεων για να διασωθεί η κάθε πόλη από την επερχόμενη πανούκλα (μαύρος θάνατος). Όλες οι μεγάλες πόλεις της Ευρώπης έχουν ακόμα σε κε-ντρικό σημείο τους «στήλες πανούκλας». Με την ανακάλυψη του αίτιου για την πανού-κλα και τις άλλες όμοιες επιδημικές ασθένειες και την εξάλειψή τους με ιατρικά μέσα, ξεχάστηκαν οι δεήσεις και επικλήσεις και οι περισσότεροι σύγχρονοι άνθρωποι αγνοούν, για ποιο λόγο στήθηκαν οι συγκεκριμένες στήλες.

Επίσης κατά το Μεσαίωνα θεωρείτο δεδομένο ότι οι άγγελοι έσπρωχναν τους τότε γνω-στούς πλανήτες για να συνεχίζουν να περιφέρονται «γύρω από τη Γη». Με εισαγωγή της έννοιας και υπολογισμό της έλξης των ουράνιων μαζών από τον Νεύτωνα, απηλλάγησαν οι άγγελοι του ουρανού από αυτό το έργο, αλλά ακόμα η ζώσα δύναμη (vis vita), κατά μερικές απόψεις η σοφία του θεού, διατηρούσε σταθερή και ανεμπόδιστη τη λειτουργία του σύμπαντος. Κι αυτή την αντίληψη αντικατέστησε όμως η επιστήμη στα μέσα του 19ου αιώνα με την έννοια της ενέργειας, η οποία παραμένει σε κάθε ενεργειακά απομονωμένο σύστημα σταθερή.

Είναι αναμφισβήτητο ότι οι άνθρωποι προήγαγαν την επιστήμη κατά την Αναγέννηση, άλλοτε επειδή ήλπιζαν πως μέσω αυτής θα καταλάβαιναν καλύτερα τη «σοφία του θεού» (Νεύτων), άλλοτε επειδή πίστευαν στην απόλυτη χρησιμότητα της γνώσης και προπαντός στην εσωτερική σύνδεση της ηθικής, της γνώσης και της ευτυχίας (Βολταίρο) και άλλοτε επειδή θεωρούσαν ότι με την επιστήμη κατείχαν και αγαπούσαν κάτι ανιδιοτελές, αβλα-βές, αύταρκες, αληθινά αθώο, στο οποίο οι κακές παρορμήσεις των ανθρώπων δεν είχαν καμιά θέση (Σπινόζα).

Όμως, παρά τις καλές προθέσεις για συμβιβασμό με τα «θεία», η επιστήμη εξελίχθηκε σταδιακά σε αντίπαλο δέος για τη θρησκεία. Στις αρχές του 21ου αιώνα η συζήτηση έχει απομακρυνθεί από τον παρόντα χώρο και χρόνο και έχει φτάσει στην «αρχική έκρηξη» (big bang) και στο ερώτημα, τί υπήρξε πριν από αυτό: ένας θεός δημιουργός ή μήπως η συγκεκριμένη έκρηξη ήταν μία από τις πολλές που επαναλαμβάνονται περιοδικά ή, ακό-μα, αν έχουν συμβεί και συμβαίνουν ακόμα πολλές αρχικές και γενεσιουργές εκρήξεις.

34

Πριν από τη διατύπωση της Θεωρίας της Σχετικότητας εξελίσσονταν οι επιστημονικές συζητήσεις για θέματα χρόνου, χώρου και κοσμολογίας κυρίως μεταξύ φιλοσόφων και θεολόγων. Όταν στη δεκαετία του 1920 ρωτήθηκε ο Γερμανός ιστορικός Adolf von Harnack (Χάρνακ, 1851-1930), αν υπάρχουν στον κόσμο ακόμα φιλόσοφοι απάντησε: «Και βέβαια υπάρχουν, μόνο που βρίσκονται τώρα σε άλλη πανεπιστημιακή Σχολή. ονο-μάζονται Planck και Einstein». Αυτή η «αλλαγή Σχολής» αποτελεί στην ιστορία του πο-λιτισμού άλλη μία επέκταση της επιστημονικής γνώσης και αποδέσμευσή της από τη φι-λοσοφία, αλλά ταυτόχρονα και υποχώρηση της θεολογίας.

Προοπτικές

Οι επιστημονικές εξελίξεις επέρχονται όμως σε όλα τα μέτωπα απρόβλεπτες και ραγδαίες και η Βιολογία, η Πληροφορική, η Παλαιο-ανθρωπολογία και η Ψυχολογία έχουν ήδη ανατρέψει τα θεμέλια σχεδόν όλων των θρησκευτικών δοξασιών, ενώ διακεκριμένοι ε-ρευνητές δηλώνουν ότι: «Στην αρχή χρειάστηκε ο θεός για να εξηγηθούν ο Αδάμ και η Εύα. Μετά λεγόταν ότι ο θεός ήταν απαραίτητος για να ξεκινήσει την εξέλιξη των βιολο-γικών ειδών. Η Κοσμολογία δείχνει, όμως, ότι η ζωή εξελίσσεται παντού, όπου βρεθεί ευκαιρία».

Σήμερα, δεν θα αξίωνε πρωτοτυπία η ιδέα ότι, αργά ή γρήγορα, θα μετατεθεί και πάλι προς τα πίσω, χρονικά και χωρικά, το σημείο που αρχίζει η επιστημονική αμφιβολία, ο-πότε οι θεολόγοι θα σπεύσουν να τοποθετήσουν εκεί την παρέμβαση ενός θεού δημιουρ-γού!

Ήδη, με πολλαπλές επιστημονικές ανακοινώσεις έρχεται όλο και ευρύτερα σε συζήτηση η εικασία των Στωικών περί «εκπυρωτικού σύμπαντος» (ekpyrotic universe), ένα σύμπαν που αυτοκαταστρέφεται και αναδημιουργείται με συνεχείς συμπυκνώσεις (big bunch) και εκτονώσεις (big bang). Ο πρωτοπόρος της κβαντικής φυσικής Abhay Ashtekar παρουσί-ασε, όχι απλά την εικόνα ενός νεογέννητου σύμπαντος μετά τη μεγάλη έκρηξη, αλλά και την εικόνα του μητρικού σύμπαντος - εκείνου από το οποίο προήλθε το νεότερο... (πε-ρισσότερα σε ειδικά βιβλία και στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 21/5/2006, άρθρο: «Το γενε-αλογικό δέντρο του... σύμπαντος»).

35

Ψευδοεπιστήμες-Παραεπιστήμες

Παράλληλα με τις επιστήμες επιβιώνουν και οι λεγόμενες ψευδο-επιστήμες. Στην επικε-φαλίδα ενός συνόλου ισχυρισμών προστίθεται το πρόθεμα ψευδο- όταν εκείνοι που προ-βάλλουν τους ισχυρισμούς, πρώτον διεκδικούν επιστημονική αναγνώριση και δεύτερον οι ισχυρισμοί τους δεν πληρούν τα αναγνωρισμένα κριτήρια για τις επιστήμες. Βασικό κρι-τήριο για το χαρακτηρισμό ενός συνόλου ισχυρισμών ως ψευδοεπιστημονικών είναι η διαπίστωση εσωτερικών και εξωτερικών αντιφάσεων και, παράλληλα, η έλλειψη δυνατό-τητας ελέγχου των υποθέσεων και η ανύπαρκτη ή ελλιπής επαναληψιμότητα των παρα-τηρήσεων. Ειδικότερα, ψευδο-επιστημονικός είναι κάθε ισχυρισμός που διεκδικεί τίτλο επιστημονικότητας και ταυτόχρονα ενσωματώνει διαδικασίες ενόρασης, επιφοίτησης, πί-στης, εσωτερικής φώτισης κλπ., οι οποίες δεν επιδέχονται έλεγχο και επιβεβαίωση ή διά-ψευση.

Οι λόγοι που συντηρούνται ψευδοεπιστημονικά θέματα και διαδίδονται τα «συμπεράσμα-τά» τους είναι πολλαπλοί. Αν εξαιρέσουμε τις περιπτώσεις ανθρώπων που διεκδικούν ε-πιστημονική αναγνώριση από αλαζονεία ή ευήθεια, χωρίς να εφαρμόζουν τις επιστημονι-κές μεθόδους, καθώς και περιπτώσεις παραπλάνησης για ιδιοτελείς λόγους, η συνηθέστε-ρη αιτία προβολής ψευδοεπιστημονικών θεωριών σχετίζεται με την επαναφορά δοξασιών που έχουν ήδη απορριφθεί - τώρα όμως με το μανδύα της δήθεν επιστημονικής επιβεβαί-ωσης.

Τέτοιες παραπλανητικές προσπάθειες έχουν πολιτικό, θρησκευτικό ή κερδοσκοπικό υπό-βαθρο, συχνά και ένα συνδυασμό τους. Συγκεκριμένα, οι κύκλοι που αποβλέπουν σε α-νομολόγητους στόχους, δηλώνουν μεν ότι υιοθετούν την επιστημονικό μέθοδο, εισάγουν όμως ψευδοεπιστημονικές πρακτικές και αυθαίρετους ισχυρισμούς, οι οποίοι αφενός δεν αποδεικνύονται από τους εισηγητές τους, αφετέρου δεν είναι δυνατόν να διαψευσθούν, εφόσον δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες και στοιχεία για αναζήτηση της αλήθειας.

Στην περίπτωση που μια πολιτική ή θρησκευτική δοξασία δεν διεκδικεί η ίδια την ανα-γνώρισή της ως επιστημονική, δηλαδή δεν δραστηριοποιείται με βάση την επιστημονική μέθοδο, τότε αυτή η δοξασία δεν χαρακτηρίζεται ψευδο-επιστημονική. Εφόσον υπάρχουν δε αιτιολογημένες αμφιβολίες για την επιστημονικότητα ενός κύκλου γνώσεων, θεωρού-νται αυτές οι γνώσεις ότι εμπίπτουν στην προσωρινή κατηγορία των παρα-επιστημών, μέχρι να διαπιστωθεί οριστικά αν πρόκειται για επιστήμη ή για ψευδο-επιστήμη.

Τα ακόλουθα χαρακτηριστικά αποτελούν ισχυρές ενδείξεις για ψευδο-επιστημονικούς ισχυρισμούς:

• διατύπωση πορισμάτων χωρίς πειραματικά στοιχεία ή εμπειρικά δεδομένα, • διατύπωση πορισμάτων που αντίκεινται σε αποδεδειγμένα επιστημονικά συμπε-

ράσματα, • επιλεκτική παρουσίαση δεδομένων που στηρίζουν ένα ισχυρισμό και εξαφάνιση

άλλων που τον ανατρέπουν, • παραπομπή σε πηγές, οι οποίες δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν ή στις οποίες επί-

σης διατυπώνονται αναπόδεικτοι ισχυρισμοί,

36

• απουσία δυνατοτήτων ελέγχου προέλευσης των δειγμάτων για πραγματοποίηση πειραμάτων ή για σφυγμομετρήσεις,

• ασαφής ή ανύπαρκτη περιγραφή της συγκρότησης και μεθόδου αξιολόγησης των πειραμάτων ή σφυγμομετρήσεων,

• παράβαση του «κανόνα οικονομίας του Occam», σύμφωνα με τον οποίο, σε περί-πτωση πολλών, καταρχάς ισοδύναμων εξηγήσεων, πρέπει να επιλέγεται πάντα η απλούστερη.

Ο λεγόμενος κανόνας του Wilhelm von Occam ή Ockham (Όκαμ, 1280-1349) χρησιμο-ποιήθηκε μεν από το συγκεκριμένο σχολαστικό διανοούμενο του Μεσαίωνα στα γραπτά του, δεν διατυπώθηκε όμως ποτέ ρητά από αυτόν, αλλά ανάγεται στον Αριστοτέλη. Ο συσχετισμός του κανόνα με τον Όκαμ έγινε το 19ο αιώνα από το μαθηματικό William Rowan Hamilton (Χάμιλτον, 1805-1865) και έκτοτε διατηρήθηκε στην Επιστημολογία με τις ονομασίες Occam's Razor (ή επίσης parsimony), λατινικά Novacula Occami και γερ-μανικά Ockhams Skalpell.

Επιστήμες: Ψευδοεπιστήμες:

για αφηρημένα αντικείμενα:

• Μαθηματικά • Πληροφορική • Επιστημολογία • Φιλοσοφία

για φυσικά αντικείμενα:

• Αστρονομία • Βιολογία • Γεωλογία • Ιατρική • Φυσική • Χημεία

για τις ανθρώπινες δραστηριότητες:

• Νομικές • Κοινωνικές • Οικονομικές • Πολιτισμικές • Τεχνικές

και άλλες.

• Αλχημεία • Αμφισβήτηση προσσελήνωσης. • Ανθρωποσοφία • Ανύπαρκτος Μεσαίωνας • Αριθμολογία • Αρχαιο-αστροναυτική • Αστρολογία • Βελονισμός • Γεωμαντία • Γήινη ακτινοβολία • Δημιουργισμός • Ελεύθερη ενέργεια • Θεολογία • Ιατρική κυτταρική • Ιατρική ομοιοπαθητική • Ιατρική ορθομοριακή • Κούφιοι πλανήτες • Κρυπτοζωολογία • Μετεμψύχωση • Μορφογενετικά πεδία • Ουφολογία • Πυραμιδολογία • Ραβδοσκόπηση • Σινδονολογία • Φενγκ Σούι • Χειρομαντική • Ψυχοκινητισμός

και άλλες.

37

Karl Popper (1902-1994)

Ο Αυστριακός φιλόσοφος Karl Raimund Popper (Πόπερ) ήταν γιος ενός φιλελεύθερου δικηγόρου, εβραϊκού θρησκεύματος που είχε ευρεία μόρφωση και κοινωνική δραστηριό-τητα. Στην οικογένειά του υπήρχε μουσική παράδοση και ο ίδιος καλλιεργούσε επίσης τη μουσική, μέχρι που κάποτε σκεφτόταν να γίνει μουσικός. Ενάντια στην απαισιοδοξία που ακολούθησε την κατάρρευση της αυστρο-ουγγρικής αυτοκρατορίας και για να διαφορο-ποιηθεί από τους αλαζονικούς διανοούμενους της εποχής, αποφάσισε ο Πόπερ να γίνει εργάτης και να μάθει χειρονακτικό επάγγελμα. Έτσι, παράλληλα με τις σπουδές τού εκ-παιδευτικού θετικών επιστημών, έγινε και μαραγκός. Στη συνέχεια δίδαξε σε Γυμνάσια της Βιέννης Μαθηματικά και Φυσική.

Ο Πόπερ έγραψε ότι τη ζωή του χάραξαν τρεις εμπειρίες, οι οποίες τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει κάποια οριστική και αμετάβλητη αλήθεια και ότι ο δογματι-σμός πρέπει να απορρίπτεται. Οι εμπειρίες αυτές ήταν:

• Ο άσκοπος θάνατος περίπου 20 νεαρών εργατών και ο βαρύς τραυματισμός άλ-λων 70 το έτος 1919, κατά τις οδομαχίες στη Βιέννη για την απελευθέρωση εργα-τών που είχαν συλληφθεί σε διαδηλώσεις και ήταν κρατούμενοι σε ένα αστυνομι-κό τμήμα,

• η «Θεωρία της Σχετικότητας» του Αϊνστάιν και • η συνάντησή του με τον γιατρό-ψυχοθεραπευτή Άλφρεντ Άντλερ.

Οι φιλοσοφικές και επιστημονικές ανησυχίες του Πόπερ και οι πνευματικές του ικανότη-τες δεν του επέτρεψαν να επαναπαυτεί στο επάγγελμα του εκπαιδευτικού και τον οδήγη-σαν σε συμπληρωματικές σπουδές και μελέτες, με αποτέλεσμα να αναδειχθεί σ' έναν από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της γνωσιολογίας και της κοινωνιολογίας του 20ού αιώνα, με έργο που καλύπτει τη φιλοσοφία των επιστημών, τη λογική, τη φιλοσοφία των μαθηματικών, της φυσικής και της βιολογίας, τη φιλοσοφία του νου, την πολιτική και την κοινωνική φιλοσοφία, τη φιλοσοφία της τέχνης, την ηθική φιλοσοφία και τη φιλοσοφία του αρχαίου ελληνικού κόσμου.

Στα χρόνια 1935-1936 πραγματοποίησε ο Πόπερ ταξίδια. Στην Αγγλία συναντήθηκε με τους Schroedinger, Russell, Hayek και Gombrich, με τους οποίους είχε σημαντικές συζη-τήσεις για τη σύγχρονη φυσική της εποχής. Επισκέφτηκε επίσης την Κοπεγχάγη, όπου γνώρισε τον Bohr και εντυπωσιάστηκε από το επίπεδο ανάπτυξης της κβαντικής φυσικής στον κύκλο του, αν και ο ίδιος ο Πόπερ υποστήριζε μια διαφορετική εκδοχή αυτού του επιστημονικού τομέα. Το έτος 1937 κατέφυγε ο Πόπερ στο εξωτερικό, αρχικά στη Νέα Ζηλανδία, για να αποφύγει τις μεγάλες διώξεις που ετοίμαζε το ναζιστικό κόμμα στην ενοποιημένη πλέον Γερμανία-Αυστρία.

Δεκαέξι από τους συγγενείς του που έμειναν στη Βιέννη, εξοντώθηκαν από τους Ναζί στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Από το 1946 μέχρι το θάνατό του ζούσε ο Πόπερ στην Αγγλία, όπου δίδασκε ως καθηγητής στο «London School of Economics and Political Sciences». Σημειώνουμε εδώ ότι, ενώ πολλοί Γερμανοί και Αυστριακοί ερευνητές εγκα-τέλειψαν το χιτλερικό καθεστώς, επειδή είχαν εβραϊκή καταγωγή, ο Schroedinger και άλ-

38

λοι, επίσης σημαντικοί ερευνητές, απέδρασαν λόγω της ουμανιστικής-αντιφασιστικής το-ποθέτησής τους.

Ο Πόπερ εισήγαγε και καθιέρωσε με το βιβλίο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της», το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1945 και επανεκδόθηκε συμπληρωμένο το 1952, τις έν-νοιες της ανοικτής και κλειστής κοινωνίας. Ως το αρχέτυπο της «κλειστής κοινωνίας», κατά τον Πόπερ, ορίζεται η κοινότητα του γένους ή της φυλής, στην οποία τα πάντα ρυθμίζονται από τη θρησκεία, τις μαγικοθρησκευτικές απα-γορεύσεις και όπου η εξουσία και η γενικότερη κοινωνική ζωή λειτουργεί με τέτοιους όρους, ώστε δεν υπάρχει η δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών από τα άτομα. Η κοινότητα-κοινωνία δηλαδή, λειτουργεί σχεδόν σαν βιο-λογικός οργανισμός, στον οποίο τα άτομα παί-ζουν το ρόλο των σωματικών μελών, όπου τα πάντα παραμένουν ομοιόμορφα, σταθερά και αναλλοίωτα και όπου δεν υπάρχει ούτε ατομική ελευθερία, ούτε δημιουργικότητα, ούτε δυνατότητα εξέλιξης προς ανώτερες κοινωνικές μορφές.

Η «κλειστή» αυτή κοινωνία είναι από τη φύση της συντηρητική-αντιδραστική και η ά-σκηση της εξουσίας σε αυτήν είναι προσανατολισμένη ακριβώς στην κατάπνιξη οποιασ-δήποτε διάθεσης για αλλαγή. Η «κλειστή κοινωνία» ανατράπηκε δύο φορές στην ιστορία: στην ελληνική κλασική Αρχαιότητα, στην πόλη-κράτος της Αθήνας του 5ου αιώνα π. Χ. και στους νεότερους χρόνους, μετά την Αναγέννηση, με την ανάπτυξη των ελεύθερων κοινωνικών σχέσεων, του ανθρωπισμού και της δημοκρατίας. Και στις δύο ιστορικές πε-ριπτώσεις, σημαντικό ρόλο για την εμφάνιση της νέας «ανοιχτής κοινωνίας» έπαιξε η α-νάπτυξη του εμπορίου και της επικοινωνίας ανάμεσα στους λαούς, των τεχνικών εφευρέ-σεων και της επιστήμης, της κοσμικής (=μη θρησκευτικής) σκέψης και της πολιτικής.

Εξ αντιδιαστολής, ως «ανοιχτή» νοείται η κοινωνία, στο πλαίσιο της οποίας τα άτομα δι-καιούνται και συχνά είναι υποχρεωμένα να λαμβάνουν προσωπικές αποφάσεις για όλα τα ζητήματα. Η εμφάνιση της «ανοιχτής κοινωνίας», κατά τον Πόπερ, αποτελεί μια τεράστια επανάσταση στον τρόπο δόμησης της κοινωνικής ζωής και δραστηριότητας, η οποία βέ-βαια συναντά την αντίδραση των «κλειστών κοινωνιών» που προϋπάρχουν και στηρίζο-νται από δύο κατηγορίες ανθρώπων, ανασφαλείς και ιδιοτελείς. Έτσι η εμφάνιση της α-νοιχτής κοινωνίας της κλασικής αρχαίας Αθήνας προκάλεσε την αντίδραση των κλειστών (ολιγαρχικών) κοινωνιών της ελληνικής Αρχαιότητας, επικεφαλής των οποίων τέθηκε η Σπάρτη. Σύμφωνα με τον Πόπερ η πολιτική της Σπάρτης βασιζόταν στις ακόλουθες αρ-χές, οι οποίες χαρακτηρίζουν και όλες τις κλειστές κοινωνίες:

1. Υπεράσπιση της εσωτερικής οργάνωσης της κοινωνίας και αποφυγή κάθε είδους εξωτερικών επιδράσεων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη χαλάρωση των αυ-στηρών μαγικοθρησκευτικών κοινοτικών ταμπού, με βάση τα οποία ήταν δομημέ-νη.

39

2. Αντι-ανθρωπισμός (αντι-ουμανισμός), δηλαδή προστασία/διαφύλαξη της κοινότη-τας από κάθε είδους εξισωτικές, δημοκρατικές και άλλες ιδεολογίες ατομικής προόδου.

3. Αυτάρκεια του κράτους, δηλαδή ανεξαρτησία από το εμπόριο και τις ανταλλαγές. 4. Aντι-οικουμενισμός, δηλαδή διατήρηση της διαφοράς μεταξύ της «δικής μας»

φυλής και όλων των υπολοίπων, καθώς και αποφυγή της επιμιξίας με τις υποταγ-μένες (κατώτερες) φυλές.

5. Κυριαρχία και υποδούλωση γειτονικών κοινοτήτων, κρατών και λαών. 6. Αποφυγή υπερβολικής επέκτασης του κράτους, ώστε να μη χάνει τον ενιαίο χα-

ρακτήρα του.

Οι προαναφερόμενες έξι αρχές, συμπληρώνει ο Πόπερ, στις οποίες βασιζόταν η πολιτική της αρχαίας Σπάρτης είναι και οι αρχές της πολιτικής των σύγχρονων «κλειστών» κοινω-νιών του 20ού αιώνα, έχοντας υπόψη του κυρίως τις λεγόμενες, μέχρι τα τέλη της δεκαε-τία του 1980, «σοσιαλιστικές κοινωνίες», του τέως σοβιετικού πολιτικού μπλοκ. Σήμερα γνωρίζουμε ότι, όποτε τα μετα-σπαρτιατικά κράτη, κυρίως οι αυτοκρατορίες (μακεδονι-κή, ρωμαϊκή, βυζαντινή, οθωμανική κλπ.) παρέβησαν αυτούς τους κανόνες σε σημαντικό βαθμό και δεν πρόλαβαν να αναπροσαρμοστούν έγκαιρα, υπέστησαν διαλυτικές εξελί-ξεις.

Αλλά και στη σημερινή εποχή, μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η σοβιετική «κλειστή κοι-νωνία» απέτυχε τελικά, επειδή έγινε επεκτατική. Το σοβιετικό καθεστώς «επιθυμούσε» ή «αισθανόταν υποχρεωμένο» να επεκταθεί, αναιρώντας τις δυτικές «ανοιχτές κοινωνίες» που συνιστούσαν απειλή γι' αυτό. Αυτή η αναγκαιότητα για επέκταση προέκυπτε, γιατί οι τεχνολογικές εξελίξεις δεν επέτρεπαν πλέον την τήρηση των όρων για «αποφυγή εξωτε-ρικών επιδράσεων» και για «αυτάρκεια του κράτους».

Ο Πόπερ τοποθετεί τους Πλάτωνα, Hegel και Marx (και λιγότερο τον Αριστοτέλη), ως διανοούμενους που προώ-θησαν ολοκληρωτικά πολιτικά συστήματα, τις «κλειστές κοινωνίες» που προαναφέρθηκαν. Οι κοινωνίες, γράφει ο Πόπερ, αναφερόμενος σε όλους τους «σχεδιαστές» κοι-νωνικών μοντέλων, δεν καταστρώνονται στο γραφείο, αλλά δημιουργούνται στην πράξη. Εξελίσσονται δε, αν δεν τους επιβληθεί δια της βίας κάποιο μοντέλο, μέσα από διαρκείς, πλουραλιστικές διεργασίες, με βελτιώσεις και διορθώσεις σφαλμάτων.

Ειδικότερα για τον Πλάτωνα, γράφει ο Πόπερ, ότι με τα ύστερα έργα του, «Πολιτεία» και «Νόμοι», επεξεργάζε-ται και προπαγανδίζει το θεμελιώδες μοντέλο του ολοκληρωτικού κράτους. Ο Πλάτων διαδίδει επίσης τη «θεωρία της παρακμής», η οποία υιοθετήθηκε κατά καιρούς και μέχρι των ημερών μας από όλα τα αυταρχικά καθεστώτα, με αναφορές στο διάσημο εμπνευστή της. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, αρχικά λειτουργούσε μια καλή και αποδοτική κοινωνία των πρωτογόνων ανθρώπων με σταθερά ήθη και έθιμα, αλλά στην πορεία προέκυψε ά-νοιγμα προς νέα ήθη, μια φιλελευθεροποίηση και απελευθέρωση, η οποία οδήγησε στην παρακμή ή ό,τι αντιλαμβάνεται ο Πλάτων ως «παρακμή»!

Η απόρριψη της αττικής δημοκρατίας από τον Πλάτωνα, αλλά αργότερα και από τον Α-ριστοτέλη, και η προτίμησή του σε ένα αυταρχικό καθεστώς που θα στηρίζεται σε «βασι-

40

λιάδες-φιλοσόφους», αναδεικνύουν τον εμπνευστή αυτών των ιδεών ως τον πρώτο συνει-δητό υποστηρικτή και προπαγανδιστή δικτατορικών καθεστώτων. Έτσι, προδίδει ο Πλά-των το δάσκαλό του Σωκράτη, ο οποίος δεν θα γινόταν αποδεκτός στην πλατωνική «ιδα-νική πολιτεία». Να σημειώσουμε εδώ ότι σκέψεις για μια πολιτική κυριαρχία των επιστη-μόνων και φιλοσόφων είχε αναπτύξει στις δεκαετίες 1930-1950 και ο Bertrand Russell, απογοητευμένος για την υποχώρηση των δημοκρατιών έναντι του χιτλερισμού (Τσεχία) και, αργότερα, λόγω των πυρηνικών εξοπλισμών.

Για τον Hegel έχει ο Πόπερ μόνο χλευαστικά σχόλια και τον αποκαλεί πρωτίστως «απα-τεώνα» και κατά δεύτερο λόγο «απολογητή της κρατικής εξουσίας». Η κατηγορία της απάτης κατά του Hegel, στοιχειοθετείται κατά τον Πόπερ με τις «διαλεκτικές μεθόδους» της εγελιανής φιλοσοφίας. Αυτές οι μέθοδοι έχουν διατυπωθεί, στο βαθμό που μπορούν να γίνουν κατανοητές, με σκοπό να αναιρέσουν τους κανόνες της λογικής και να αγιο-γραφήσουν την αυταρχική Πρωσία ως υλοποίηση της ελευθερίας. Ο Hegel ήταν, κατά την αντίληψη του Πόπερ, ένας επίσημος «κρατικός φιλόσοφος», ο οποίος επέλεγε να γράφει ορισμένα θέματά του επί τούτου ακατανόητα, ώστε να μην είναι δυνατή η άσκηση κριτικής από άλλους διανοούμενους.

Αυτές οι τεχνικές της επιτηδευμένης συγγραφής ώστε να προκύπτουν κατά το δυνατόν δυσνόητα κείμενα, μια διαδεδομένη τεχνική σε κύκλους των φιλοσοφικών και φιλολογι-κών επιστημών, φαίνεται να εκνεύριζε τον Πόπερ. Δημοσίευσε μάλιστα και μια «συντα-γή», πώς να κολακέψει ένας συγγραφέας τους αναγνώστες του: «Γράφεις δυσνόητες, στομφώδεις εκφράσεις και σταδιακά προσθέτεις τετριμμένες, καθημερινές κουβέντες. Έτσι χαίρεται ο ανίδεος αναγνώστης που βρίσκει σε υψηλά κείμενα, ιδέες, τις οποίες έχει σκεφτεί και ο ίδιος...».

Στη δεκαετία του 1960 «μετέφρασε» ο Πόπερ κείμενα των γνωστών κοινωνιολόγων της εποχής, Adorno και Habermas, σε κατανοητά γερμανικά. Όπως έγραψαν σε κόσμιο ύφος σχολιαστές εκείνης της εποχής, τα κείμενα αυτά αποδείχθηκε ότι είχαν «μειωμένο πλη-ροφοριακό περιεχόμενο» δηλαδή, σε απλή γλώσσα, δεν «έλεγαν» περίπου τίποτα.

Αν και για τον Μαρξ έχει ο Πόπερ πιο ήπια σχόλια και τον αναγνωρίζει ως σημαντικό οικονομολόγο και κοινωνιολόγο του 19ου αιώνα, τον κατακρίνει για την υιοθέτηση των εγελιανών διαλεκτικών και ιστορικίστικων μεθόδων, οι οποίες οδηγούν σε ένα κατα-σκεύασμα «κλειστής κοινωνίας». Θεωρεί ότι η μαρξιστική θεωρία για τον καπιταλισμό αποδείχθηκε λανθασμένη, σημειώνει όμως την οξυδέρκεια του Μαρξ να έχει προβλέψει και μη επαναστατικές διαδρομές για την επίτευξη του κομμουνιστικού οράματος. Επίσης, αναγνωρίζει στον Μαρξ ότι ασχολήθηκε με τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προ-βλήματα της εποχής του, όχι ως απόμακρος διανοούμενος, αλλά με προσωπική συμπά-θεια για τη διαβίωση των εξαθλιωμένων ανθρώπων της εργασίας.

Αυτές κι άλλες συναφείς απόψεις του Πόπερ έγινε προσπάθεια να αντικρουστούν από διανοούμενους τη δεκαετία του 1950, π.χ. από τον Ronald B. Levinson, θεωρώντας ότι ο Πόπερ μετέφρασε τον Πλάτωνα από τα αρχαία ελληνικά με επιλεκτικό τρόπο. Αργότερα επανήλθε ο Πόπερ προσθέτοντας στα βιβλία του παραρτήματα, με τα οποία τεκμηρίωνε τις μεταφραστικές και αναλυτικές εργασίες του.

Ο Πόπερ υπήρξε επίσης ένας σημαντικός επιστήμονας στον τομέα της Επιστημολογίας, με σημαντική συμβολή στην αντίστοιχη μεθοδολογία, ιδιαίτερα στον τομέα των προβλη-μάτων λογικής της επιστήμης και της επιστημονικής ανακάλυψης. Καθιέρωσε την έννοια

41

του «κριτικού ορθολογισμού» που είναι ο διαφωτισμός της εποχής μας. Θεωρεί βέβαια ότι η ορθολογική τοποθέτηση δεν αποδεικνύεται ορθολογικά ως σωστή, αλλά στηρίζεται στη ανορθολογική πίστη της λογικής. Όλα αυτά που κάνουν τη ζωή ευχάριστη έχουν σχέση με συναισθήματα, παρόλα αυτά δεν θα έπρεπε σε καμιά περίπτωση να απουσιάζει ο ορθολογισμός από την καθημερινή ζωή μας.

Οι σημαντικότερες εργασίες του Πόπερ στην επιστημολογία αφορούν τη μεθοδολογία συναγωγής επιστημονικών συμπερασμάτων. Η εμπειρική θεωρία της επιστήμης στηρίζε-ται στην άποψη ότι οι μεταφυσικοί ισχυρισμοί είναι άνευ νοήματος, γιατί δεν επιδέχονται ούτε επαλήθευση ούτε διάψευση. Συνεπώς, πρέπει να είμαστε σε θέση να αποδείξουμε την αλήθεια των επιστημονικών διαπιστώσεων με βάση εμπειρικές παρατηρήσεις, εκτός αν πρόκειται για αποκλειστικά λογικές ή μαθηματικές αλήθειες.

Σ' αυτήν ακριβώς την αρχή της επαληθευσισμότητας άσκησε κριτική ο Πόπερ και διατύ-πωσε στη θέση της την αρχή της διαψευσιμότητας: Με την παρατήρηση και την αέναη επαλήθευση μιας διαπίστωσης που επιβεβαιώνει ότι, π.χ. όλοι οι κόρακες είναι μαύροι, δεν αυξάνεται η γνώση, αφού τίποτα δεν αποκλείει να παρουσιαστεί μελλοντικά ένας ά-σπρος κόρακας. Από μεμονωμένες παρατηρήσεις δεν είναι δυνατόν να προκύψει με γενί-κευση (επαγωγικά) ένα βέβαιο συμπέρασμα. Επίσης δεν είναι δυνατόν να υποστηριχτεί μια θεωρία σε πιθανολογική βάση, π.χ. ότι όλοι οι κόρακες είναι με πιθανότητα x% μαύ-ροι.

Κατά τον Πόπερ, κριτήριο για το βαθμό επι-στημονικότητας μιας θεωρίας είναι η δυνατό-τητά της να διαψευστεί. Η επιστημονική πρό-οδος στηρίζεται στη διάψευση κάποιων θεω-ριών. Σε μια εξελικτική διεργασία επιλογής επικρατούν εκείνες οι θεωρίες, οι οποίες δεν έχουν διαψευστεί και είναι εγγύτερα στην α-λήθεια. Απόλυτη βεβαιότητα για τη γνώση δεν υπάρχει και κάθε γνώση είναι προσωρινή, αλλιώς πρόκειται για πίστη. Κάθε επιστημο-νική θεωρία πρέπει να επαναδιατυπωθεί, μέ-χρι να είναι συμβατή με την αρχή της διαψευ-

σιμότητας.

Παρά τη λογική της δύναμη, η θεωρία του Πόπερ δεν φαίνεται να συμπίπτει με αυτό που έχουν την εντύπωση ότι κάνουν οι ίδιοι οι επιστήμονες, τουλάχιστον οι ασχολούμενοι με τις φυσικές επιστήμες. Οι ίδιοι θεωρούν ότι μια θεωρία τους «ισχύει» και «επαληθεύε-ται», έστω και μέχρις αποδείξεως του εναντίον. Και τελικά, αντιμετωπίζεται το ζήτημα σε ωφελιμιστική βάση, εφόσον η επιστήμη, έστω και χωρίς επιστημολογική τεκμηρίωση, οδηγεί σε βελτιώσεις (υγεία, μεταφορές, επικοινωνίες κ.ά.), οπότε γίνεται αποδεκτή ως ορθή, αφενός επειδή προέρχεται από επιστήμονες που έχουν τίτλους σπουδών και δου-λεύουν μέσα σε πανεπιστημιακά εργαστήρια και ερευνητικά κέντρα, άρα εγγυώνται μια «ποιότητα», και αφετέρου επειδή αξιοποιούνται τα αποτελέσματα αυτών των εργασιών από όλους, χωρίς επιστημολογικούς προβληματισμούς.

Αυτή η αντίληψη δεν διαφέρει φυσικά από εκείνη που προβάλλει κάθε θρησκευτικό ιερα-τείο για το ρόλο του και κάθε ομάδα αστρολόγων για τις προβλέψεις του μέλλοντος - μό-νο που, βέβαια, με τη θρησκεία και την αστρολογία δεν βελτιώθηκε τίποτα στη ζωή των

42

ανθρώπων. Η επιστημολογία (και όχι η επιστήμη) είναι, όμως, ουδέτερη και διατείνεται ότι τίποτα δεν μας βεβαιώνει ότι μελλοντικά δεν θα ανατραπούν οι μέχρι σήμερα γνώ-σεις, π.χ. να εμφανιστεί ένας άσπρος κόρακας, και δεν θα επαληθευτούν οι υποσχέσεις των θρησκευτικών ιερατείων ή οι προβλέψεις του μέλλοντος από τους αστρολόγους.

Ο Πόπερ δεν κάνει διάκριση στις αναλύσεις του μεταξύ φύσης και κοινωνίας, κατανοεί τις κοινωνικές διαδικασίες όπως τις φυσικές. Θεωρεί ότι δεν υπάρχει, ούτε στη φύση ούτε στην κοινωνία κάποιος μοιραίος ντετερμινισμός και υποστηρίζει ότι η γνώση υπάρχει μό-νο στη μορφή της υπόθεσης, της εικασίας, οπότε ο άνθρωπος δεν μπορεί να ανακαλύψει τους νόμους της κοινωνικής εξέλιξης. Με βάση αυτή την ιδέα, η οποία ενισχύθηκε στην αντίληψη του Πόπερ από τα πορίσματα της Κβαντομηχανικής, κάθε θεωρία που διατείνε-ται ότι μπορεί να αποκαλύψει τις νομοτέλειες που διέπουν την ανάπτυξη της κοινωνίας, είναι «προφητισμός», μια θρησκευτική απόπειρα για πρόβλεψη του μέλλοντος. αυτές οι προβλέψεις γίνονται κατά προτίμηση με τρόπο που να ικανοποιούν τις κοινωνικοψυχολο-γικές ανάγκες του σήμερα.

Πρόκειται δηλαδή για μια ανορθολογική προσπάθεια, ένα βλαβερό όνειρο που αποπρο-σανατολίζει από τα τρέχοντα προβλήματα και μεταφέρει τη λύση τους στο εγγύς ή το απώτερο μέλλον - ο επουράνιος παράδεισος των θρησκειών σε «επίγεια» εκδοχή. Έτσι, ο μαρξισμός ταυτίζεται, ως «προφήτης» μια αταξικής, δίκαιης κοινωνίας, με τη μεταφυσική μοιρολατρία.

Οι επιστημολογικές απόψεις του Πόπερ βρέθηκαν αντιμέτωπες, από διαφορετική οπτική γωνία, με τις σχετικιστικές θέσεις των Thomas Kuhn και Paul Feyerabend. Ο τελευταίος αμφέβαλε μάλιστα για τη σημασία της φιλοσοφίας της επιστήμης -και την ενδεχόμενη συνεισφορά της- στην κατανόηση της επιστημονικής μεθόδου. Ο Imre Lakatos-Lipschitz διατύπωσε μια ανανεωμένη αντίληψη για της θεωρία της διαψευσιμότητας του Πόπερ, λαμβάνοντας υπόψη την κριτική του Kuhn.

Ο ίδιος ο Πόπερ δεν ήθελε να θεωρείται φιλόσοφος, γιατί πίστευε ότι με πρόσχημα τη φι-λοσοφία έγιναν τόσες παραπλανήσεις, ώστε θα έπρεπε να ντρέπεται κανείς... Ήταν ένας δύσκολος άνθρωπος και, όπως λένε οι παλιοί συνεργάτες του, στις συζητήσεις ήταν ένας σφοδρός αντίπαλος. Αν και πεπεισμένος για την αξία του ορθολογισμού και της ανεκτι-κότητας, ήταν συχνά εκ προοιμίου βέβαιος ότι τα επιχειρήματά του ήταν τέτοια, ώστε ο συνομιλητής έπρεπε υποχρεωτικά να τα δεχθεί. Όταν συζητητές του ακόμη και μαθητές του εξέφραζαν διαφορετική άποψη, ο Πόπερ οργιζόταν αλλά μετά ζητούσε συγνώμη για την οργή του. Σοβαρά ελαττώματα μεγάλων διανοητών...

43

Δημιουργισμός

Δημιουργισμός (Creationism, Kreationismus) ονομάζεται μια ψευδο-επιστημονική αντί-ληψη, σύμφωνα με την οποία η δημιουργία του σύμπαντος και της ζωής στη Γη οφείλεται σε θεϊκή δημιουργία και ότι τα περιστατικά που σχετίζονται με αυτή τη δημιουργία περι-γράφονται στα (χριστιανικά) ιερά βιβλία. Κύρια συστατικά του δημιουργισμού είναι η απόρριψη της εξελικτικής θεωρίας, η άρνηση για ύπαρξη αβιογένεσης και η βεβαιότητα ότι η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη αποτελούν ιστορικά-επιστημονικά συγγράμματα.

Μάλιστα οι οπαδοί του δημιουργισμού, οι Δημιουργιστές, διαστρεβλώνουν συστηματικά τα πορίσματα της εξελικτικής θεωρίας, ισχυριζόμενοι, μεταξύ άλλων, ότι ο Δαρβίνος συ-μπεραίνει, πως ο άνθρωπος κατάγεται π.χ. από τον χιμπαντζή, πράγμα που δεν ευσταθεί σ' αυτή τη μορφή. Η αληθινή διαπίστωση της δαρβινικής θεωρίας είναι ότι ο άνθρωπος και ο χιμπαντζής είχαν στο απώτερο παρελθόν, πριν από 5-7 εκατομμ. χρόνια, κοινό πρό-γονο. Έκτοτε εξελίχθηκαν αυτά τα δύο είδη σε διαφορετικές βιολογικές κατευθύνσεις και ο σημερινός χιμπαντζής αποτελεί, ως εξελισσόμενο είδος, επίσης απόγονο του κοινού προγόνου.

Αυτά όλα προκύπτουν από μακροσκοπική μελέτη, ως συνέπεια της εξελικτικής θεωρίας, επιβεβαιώνονται όμως από τις μελέτες του DNA, οι οποίες δείχνουν ότι ο χιμπαντζής και οι άλλοι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι βρίσκονται από πλευράς γονιδίων πολύ κοντά στον άν-θρωπο. Μάλιστα, ο πίθηκος Bonobo που αποτελεί μια παραλλαγή του χιμπαντζή, βρίσκε-ται γονιδιακά πιο κοντά στον άνθρωπο παρά στους άλλους πιθήκους.

Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι, ενώ οι οπαδοί του δημιουργισμού:

• Είναι υποχρεωμένοι να δεχτούν ότι είναι δυνατή η δημιουργία με κατάλληλες δια-σταυρώσεις εξειδικευμένων φυλών αλλά και η εξημέρωση διαφόρων ζωικών (σκύλοι, γάτες, αγελάδες κλπ.) αλλά και φυτικών ειδών, έτσι ώστε μερικοί εκπρό-σωποι αυτών των ειδών να έχουν απομακρυνθεί σε τέτοιο βαθμό από τα ομοειδή τους, ώστε να μην μπορούν πλέον να διασταυρωθούν βιολογικά μαζί τους.

• Δέχονται τα σύγχρονα πειράματα της Γενετικής, με τα οποία επηρεάζονται σε ερ-γαστηριακές συνθήκες συστηματικά ζώντες οργανισμοί (καταρχάς φυτά και απλά ζωικά είδη) με χρονική προοπτική μερικών ημερών, μηνών ή ετών και εξ αυτού προκύπτουν νέες μορφές που δεν υπήρχαν προηγουμένως στη φύση. Για παρά-δειγμα, με κατάλληλες εργαστηριακές παρεμβάσεις το φυτό (ζιζάνιο) Arabidopsis thaliana παύει να να αντιλαμβάνεται μεταβολές στο φυσικό φωτισμό και συμπε-ριφέρεται σαν να βρίσκεται διαρκώς στο φως.

• Δέχονται ότι ένα από τα καλύτερα τεκμηριωμένα παραδείγματα εξέλιξης εν δρά-σει αποτελεί η αύξηση της ανθεκτικότητας των παθογόνων μικροβίων στα αντι-βιοτικά, όπου κατά την διαίρεση βακτηρίων και την αντιγραφή του γενετικού υλι-κού μπορεί να προκύψει σφάλμα, με το οποίο το νέο βακτήριο και όλοι οι διάδο-χοί του εφεξής θα μεταλλαχθούν σε ανθεκτικά σε κάποιο αντιβιοτικό, το οποίο ήταν δραστικό για τα αρχικά βακτήρια.

• Δέχονται ότι και σήμερα είμαστε σε θέση να παρατηρήσουμε μακρόχρονες διαδι-κασίες εξέλιξης νέων ειδών από ένα προϋπάρχον είδος, όπως π.χ. σε ένα πουλί που ζει σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και έχει το επιστημονικό όνομα Sylvia

44

atricapilla (σταφιδο-τσιροβάκος ή μαυροσκούφης), το οποίο διαχωρίζεται σταδιακά σε δύο ανεξάρτητα είδη, ανάλογα με τις διαδρομές αποδήμησης που ακολουθεί,

οι ίδιοι αρνούνται όμως πεισματικά ότι παρόμοιες διεργασίες έχουν εξελιχθεί και εξελίσ-σονται στη φύση στην πορεία χιλιάδων και εκατομμυρίων ετών, λόγω περιβαλλοντικών ή άλλων τυχαίων επιρροών και προ πάντων, ότι αυτές οι διεργασίες είναι δυνατόν να αφο-ρούν τα ανώτερα ζώα και εν τέλει τον άνθρωπο.

Οι Δημιουργιστές ζουν σε μια διαρκή, καθημερινή σχιζοφρένεια, την οποία μάλιστα συ-χνά αποδέχονται, όποτε βρεθούν στην ανάγκη να επιχειρηματολογήσουν δημόσια: απ' τη μια πλευρά θεωρούν τις (χριστιανικές) ιερές γραφές ακριβέστατα ιστορικά και επιστημο-νικά κείμενα, άρα δέχονται ως αληθές το γεωκεντρικό σύστημα (έναρξη δημιουργίας του σύμπαντος με διαχωρισμό υδάτων από ξηρά στη Γένεση, που αποτελεί γήινο φαινόμενο ή με την παράκληση «Στήτω ήλιος κατά Γαβαών...» του Ιησού του Ναυή, κ.ά.) κι από την άλλη δεν είναι δυνατόν να αμφισβητήσουν στην καθημερινή επαγγελματική και κοινωνι-κή ζωή τους το ηλιοκεντρικό σύστημα. Οι λόγοι που τους οδηγούν να αποδέχονται ταυ-τόχρονα τόσο αντίθετα και αντιφατικά πράγματα είναι, αν δεν συντρέχουν λόγοι ιδιοτέ-λειας, αφενός η χαλαρή γνώση των γεγονότων και αφετέρου κάποιες επίκτητες νηπιακές ή παιδικές φοβίες, οι οποίες τους εμποδίζουν να ξεπεράσουν τις παραδοσιακές ιδεοληψί-ες.

Οι Δημιουργιστές προκάλεσαν στις ΗΠΑ, ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα, σημαντικές δί-κες με στόχο την καταστολή κάθε προσπάθειας για διδασκαλία στα σχολεία της εξελικτι-κής θεωρίας. Συγκεκριμένα, το έτος 1925 έγινε στο Ντέιτον του Τενεσί μία δίκη σε βάρος του καθηγητή Γυμνασίου, John Scopes (Σκόουπς, καταδικάστηκε σε πρόστιμο 100 δολα-ρίων), επειδή δίδαξε τη θεωρία της εξέλιξης. Η λεγόμενη «δίκη του πιθήκου» (Monkey Trial) οδήγησε την Πολιτεία του Τενεσί να κηρύξει παράνομη τη διδασκαλία κάθε θεω-ρίας που δεν συμβάδιζε με τον δημιουργισμό!

Παρ' όλο που αργότερα το εφετείο αθώωσε τον Σκόουπς για τυπικούς διαδικαστικούς λό-γους, είχε ήδη καταγραφεί επισήμως μια έντονη διαμάχη μεταξύ της φιλελεύθερης και ανεξάρτητης από δεσμεύσεις επιστήμης και της φονταμενταλιστικής ερμηνείας της Βί-βλου, γεγονός το οποίο επιβεβαιώθηκε αργότερα και σε άλλες πολιτείες των ΗΠΑ, όπως π.χ. στην πολιτεία Λουιζιάνα, όπου απαγορεύτηκε η διδασκαλία της εξέλιξης στα σχολεί-α, εκτός αν διδασκόταν συγχρόνως και η «επιστήμη της δημιουργίας». Ανάλογη υπήρξε και η αντίδραση στο Αρκανσό, όπου ψηφίστηκε ένας νόμος, σύμφωνα με τον οποίο έ-πρεπε τα σχολεία να αντιμετωπίζουν ισορροπημένα το δημιουργισμό και την επιστήμη της εξέλιξης.

Κι ενώ το ομοσπονδιακό δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάνθηκε το έτος 1982 ότι ο δημιουρ-γισμός δεν είναι επιστήμη, θέση που προκύπτει κι από τη θεώρηση και τα κριτήρια, τα οποία πρέπει να ικανοποιεί μια επιστήμη (π.χ. δεν υπόκειται σε πειραματική διάψευση ή επαλήθευση που αποτελεί προϋπόθεση για να ενταχθεί στον κύκλο των επιστημών), ψη-φίστηκε το έτος 1995 νόμος στην πολιτεία Αλαμπάμα, σύμφωνα με τον οποίο επιβάλλε-ται στα σχολεία να προσθέτουν ένα αυτοκόλλητο στα βιβλία της Βιολογίας για να γνωρί-ζουν οι μαθητές ότι η εξέλιξη είναι αμφισβητούμενη θεωρία, η οποία παρουσιάζεται από εκείνους που θέλουν να εξηγήσουν την εμφάνιση των ειδών.

Με τον όρο αμφισβητούμενη επιβεβαιώνεται, φυσικά, η βασική αρχή όλων των επιστη-μών ότι δεν είναι δογματικά δεδομένες, όπως τα ιερά βιβλία των θρησκειών, αλλά υπό-

45

κεινται σε κρίση και πιθανή τροποποίηση, βελτίωση ή αναθεώρηση, εφόσον προκύψουν νεότερα στοιχεία στην πορεία του χρόνου. Με τη λογική αυτής της δικαστικής απόφασης, θα έπρεπε να τοποθετηθεί σε όλα τα επιστημονικά συγγράμματα αυτή η ενημερωτική ε-πιγραφή που αφορά τον ορισμό των επιστημών και τις διαχωρίζει από τις ψευδοεπιστή-μες.

Αυτά τα δικαστικά γεγονότα στις ΗΠΑ συχνά υπερτονίζονται, αφενός επειδή αποτελούν αξιοσημείωτη γραφικότητα στον κόσμο της επιστημονικής έρευνας και της εκπαίδευσης, αφετέρου επειδή οι Δημιουργιστές διαθέτουν μεγάλα χρηματικά ποσά και κινούν προπα-γανδιστικούς μηχανισμούς με τους τηλεοπτικούς ευαγγελιστές (προτεστάντες ιεροκήρυ-κες σε πρωινές τηλεοπτικές εκπομπές) και άλλα μέσα.

Πάντως, οι επιστημονικές απόψεις για την εξελικτική θεωρία αναπτύχθηκαν και τεκμη-ριώθηκαν μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα σε τέτοιο βαθμό, ώστε ακόμα και παραδοσιακά συντηρητικοί παράγοντες της Εκκλησίας, των οποίων οι προκάτοχοι σε άλλες εποχές δεν δέχονταν οποιαδήποτε συζήτηση, να αντιμετωπίζουν, δειλά αλλά σταθερά, με κατανόηση και κάποια αποδοχή την εξελικτική θεωρία. Για παράδειγμα, ο πάπας Πίος ΙΒ' στην εγκύ-κλιό του Humani Generis το έτος 1950 είχε χαρακτηρίσει τη θεωρία της εξέλιξης ως «μια σοβαρή υπόθεση εργασίας» και ο πάπας Ιωάννης-Παύλος Β' παραδέχτηκε τον Οκτώβριο του 1996 ότι «... οι νεότερες διαπιστώσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η θεωρία της ε-ξέλιξης είναι κάτι περισσότερο από απλή υπόθεση».

Η Ελλάδα, ενώ υστερεί στην ανάπτυξη και αφομοίωση των επιστημών, βρίσκεται στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία σε θέματα διώξεως επιστημόνων και επιστημονικών ιδεών! Ήδη το έτος 1914 έγινε στο Ναύπλιο μία δίκη κατά των «Δημοτικιστών» Δελμούζου, Σαράτση κ.ά., εκπαιδευτικών στο «Παρθεναγωγείο του Βόλου», οι οποίοι κατηγορούνταν ότι «... προσεπάθησαν διά ζώσης, διά διδασκαλίας και δι' εντύπων φυλλαδίων να ελκύσωσι προ-σηλύτους εις λεγόμενα θρησκευτικά δόγματα, τουτέστι την αθεΐαν, με τα οποία ενεργού-μενα είναι ασυμβίβαστος η διατήρησις της πολιτικής τάξεως, διδάσκοντες ότι δεν υπάρχει Θεός (...), ότι ο άνθρωπος εδημιουργήθη υπό πιθήκων...» Το δικαστικό σύστημα στην υπηρεσία των σκοταδιστών! Βέβαια, οι κατηγορούμενοι αθωώθηκαν 11 χρόνια πριν από τον Σκόουπς, ίσως και από το φόβο για παγκόσμιο διασυρμό της χώρας, η επιστημονική θεωρία της εξέλιξης παραμένει όμως στο περιθώριο του ελληνικού εκπαιδευτικού συστή-ματος (Ο Ιός της Ελευθεροτυπίας: Δαρβίνος και Εκκλησία, 30/7/2000).

Δεν είναι πάντως αμελητέο ότι και στην ορθόδοξη Εκκλησία έχουν γίνει από μεμονωμέ-νους διανοητές, χωρίς ευρύτερες τυμπανοκρουσίες, βήματα προς συμβολική ερμηνεία της Βίβλου, όσον αφορά το θέμα της δημιουργίας και της ηλικίας του κόσμου και γενικότερα, προς μία συμφιλίωση με την επιστήμη. Συγκεκριμένα, στη συνέχεια του κειμένου του Χ. Γιανναρά που προαναφέραμε, αναγράφεται: «Μια μετα-φυσική ερμηνευτική πρόταση δεν μπορεί να φιλοδοξήσει επιστημονική ερμηνεία των φυσικών γεγονότων. Αφορά μόνο στο "νόημά" τους (ή στην απουσία «νοήματος»), μόνο στην υπαρκτική αιτία και στο υπαρ-κτικό τέλος-σκοπό τους...»

Κι ακόμα: «Tο βιβλίο της Γένεσης, π.χ., στην Παλαιά Διαθήκη, είναι αμέσως φανερό ότι δεν γράφτηκε για να λειτουργήσει σαν επιστημονική ερμηνεία της καταγωγής του σύ-μπαντος. Ο στόχος του είναι, σαφέστατα, να προτείνει "νόημα" του κόσμου, να μιλήσει για την "αιτία" και τον "σκοπό" της λογικής ύπαρξης του ανθρώπου...» (βλέπε εφημερίδα Καθημερινή, 18-9-2005)

46

Η ερμηνεία των φυσικών φαινομένων είναι λοιπόν υποχρεωτική για τους επιστήμονες, εφόσον είναι διαθέσιμα αποτελέσματα παρατηρήσεων και μετρήσεων, αφού αυτή η ερ-μηνεία περιγράφει την «αισθητή πραγματικότητα». Αντίθετα, η ανίχνευση του «νοήμα-τος» της φύσης αποβλέπει στην αναζήτηση του αίτιου και της κατάληξης της ύπαρξης, δεν χρησιμοποιεί την επιστημονική μεθοδολογία και έχει, κατά την άποψη του Χ. Γιαν-ναρά, ως προς την αποδοχή της, προαιρετικό χαρακτήρα.

Παρ' όλη τη σαφήνεια και προφανή ορθότητα αυτών των απόψεων, η θέση της επίσημης ορθόδοξης Εκκλησίας παραμένει ακόμα τελείως οπισθοδρομική: στα λεγόμενα «Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος», μία ετήσια έκδοση της Αποστολικής Διακονίας με θεολο-γικά, ιστορικά και οργανωτικά θέματα, αναφέρεται ότι έχουν παρέλθει 7.513 χρόνια (για το έτος 2005) από «κτήσεως κόσμου», δηλαδή το σύμπαν δημιουργήθηκε το έτος 5508 π.Χ.!

Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αποσπαστεί από τους Δημιουργιστές μερικές ομάδες, επί-σης οπισθοδρομικών παραγόντων οι οποίοι, απ' τη μια πλευρά αποδέχονται τις γενικές και μη ανατρέψιμες πλέον θεμελιώδεις παραδοχές της επιστήμης, όπως ότι η ηλικία του πλανητικού μας συστήματος είναι μερικά δισεκατομμύρια χρόνια και όχι μόνο 8-10 χι-λιάδες χρόνια, ισχυρίζονται όμως ότι, μερικά όργανα και ορισμένες λειτουργίες των έμ-βιων οργανισμών (π.χ. το μάτι των θηλαστικών, η κυκλοφορία του αίματος κ.ά.) είναι τό-σο περίπλοκα, ώστε μόνο ένας νους ανώτερης ευφυΐας, δηλαδή ένας θεός, μπορεί να τα έχει σχεδιάσει.

Μάλιστα, μία νεότερη εκδοχή αυτής της «βελτιωμένης» έκδοσης του δημιουργισμού δέ-χεται ότι ο θεός δημιούργησε ορισμένα πρωταρχικά είδη, όπως το αρχικό κυνοειδές, το αρχικό αιλουροειδές κ.ο.κ., τα οποία εφοδίασε με ένα βιολογικό μηχανισμό εξέλιξης. Έ-κτοτε εξελίχθηκαν αυτά τα είδη τυχαία και σε πολλαπλές κατευθύνσεις κι έτσι προέκυ-ψαν, αφενός το τσακάλι, ο λύκος, η ύαινα, ο σκύλος και αφετέρου το λιοντάρι, η τίγρη, η γάτα κ.ο.κ., ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, στις οποίες βρέθηκαν τα πρωταρ-χικά είδη και οι απόγονοί τους.

Αυτή η κατεύθυνση επιχειρηματολογίας ονομάζεται θεωρία του ευφυούς σχεδιασμού (intelligent design), είναι επίσης ψευδο-επιστημονική, γιατί εμπλέκει στις εξηγήσεις της αναπόδεικτους θρησκευτικούς ισχυρισμούς, αν και ο θεός υποχωρεί σε αρχικό στάδιο, δεν παρουσιάζει συγκροτημένες επιστημονικές δημοσιεύσεις σύμφωνα με την γενικώς παραδεκτή δεοντολογία, όμως οι εκπρόσωποί της βρίσκονται στις αρχές του 21ου αιώνα στο μέτωπο των αντιπαραθέσεων με την επιστημονική κοινότητα και ταυτόχρονα στην κορυφή των χρηματοδοτούμενων από διάφορες πηγές εξω-επιστημονικών προσώπων και φορέων.

Πέρα από το γεγονός ότι όλες οι υποθέσεις των Δημιουργιστών δεν επιβεβαιώνονται επι-στημονικά, το πλέον αξιοσημείωτο στην ύπαρξη της ομάδας του ευφυούς σχεδιασμού εί-ναι ότι έχει δοθεί το μήνυμα για εγκατάλειψη της κατά γράμμα εξήγησης των (χριστιανι-κών) ιερών γραφών και για υποχώρηση από τα ψευδο-επιστημονικά επιχειρήματα. Έτσι αναμένεται ότι, με την πάροδο του χρόνου και όσο διαρκούν οι χρηματοδοτήσεις, οι εν-στάσεις θα περιορίζονται όλο και περισσότερο και θα αφορούν λιγότερο σημαντικά θέ-ματα.

Πάντως, το Βατικανό παίρνει όλο και συχνότερα αποστάσεις από αυτές τις κινήσεις, πι-θανόν ενθυμούμενο ότι σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις στο παρελθόν, αναγκάστηκε

47

κάποια στιγμή να κάνει τη μεγάλη στροφή και να ακολουθήσει με καθυστέρηση ως ου-ραγός τις εξελίξεις της επιστήμης και των αντιλήψεων.

Σε άρθρο της επίσημης εφημερίδας του Βατικανού, L' Osservatore Romano, αναφέρεται στις αρχές του 2006 ότι, «Αν δεν θεωρείται επαρκής η θεωρία του Δαρβίνου, πρέπει να αναζητηθεί κάποια άλλη» και «δεν είναι μεθοδολογικά ορθό να αποκλίνει κανείς από την επιστήμη, ενώ υποκρίνεται ότι κάνει επιστήμη». Προς το παρόν, οι εκκλησιαστικοί κύ-κλοι παραβλέπουν, βέβαια, τις συνέπειες στο χριστιανικό θεολογικό οικοδόμημα από μια αποδοχή εκ μέρους της Εκκλησίας, της εξελικτικής θεωρίας του Δαρβίνου. Δεν φαίνεται όμως να είναι μακριά η στιγμή όπου θα γίνει συνολικά αποδεκτή αυτή η επιστημονική θεωρία με όλες τις επιπτώσεις της, όπως συνέβη παλαιότερα με τις απόψεις του Κοπέρνι-κου και του Γαλιλαίου για το ηλιοκεντρικό σύστημα.

48

Το θεωρητικό δίλημμα δημιουργία-εξέλιξη και το ου-σιαστικό πρόβλημα... ... ...

Ο εκπαιδευτικός με ψευδώνυμο Βιοηθικός, βιολόγος από σπουδές και ειδίκευση, προ-βληματίζεται, όπως και πολλοί άλλοι ειδικοί επιστήμονες, εκπαιδευτικοί και θεολόγοι για το δίλημμα «δημιουργία ή εξέλιξη» και θέτει το ερώτημα μήπως τυχόν υπάρχει δυνατό-τητα σύνθεσης των απόψεων. Όχι ότι θα ήταν δυνατόν να γίνει επιστημονικά αποδεκτή μια παρέμβαση της δημιουργίας στην εξέλιξη, έτσι ώστε να είναι «ικανοποιημένες» όλες οι πλευρές, αλλά μήπως αυτές οι δύο ερμηνείες του κόσμου αναφέρονται σε διαφορετικά πράγματα κι έτσι δεν υπάρχει θέμα σύγκρουσης ανάμεσά τους.

Γράφει ο Βιοηθικός (βλέπε: http://biology4u.gr): «Η αφορμή για να ασχοληθώ με το θέμα μου δόθηκε από πρόσφατες ομιλίες στο Θορικό της Κερατέας του Μητροπολίτου Μεσο-γαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικολάου με θέμα την εξέλιξη. Είναι γνωστό ότι ο Μητροπο-λίτης είναι ίσως ο μοναδικός από τους αρχιερείς που, εκτός από άριστη θεολογική κατάρ-τιση, έχει επαρκείς γνώσεις στις θετικές επιστήμες που να του επιτρέπουν παρεμβάσεις τέτοιου είδους.

»Ακούγοντας τις ομιλίες, λοιπόν, αυτές επιβεβαιώθηκε η πεποίθησή μου ότι το βιβλίο της Γένεσης δεν λειτουργεί με στόχο να ερμηνεύσει επιστημονικά την καταγωγή του σύμπα-ντος και του ανθρώπου αλλά είναι ανεξάρτητο από τις εκάστοτε επιστημονικές αντιλή-ψεις για το συγκεκριμένο θέμα. Επομένως που είναι το πρόβλημα;»

Πριν από ένα χρόνο περίπου έγραφε κάτι ανάλογο ο θεολόγος, ομότιμος καθηγητής πα-νεπιστημίου κ. Χ. Γιανναράς (Καθημερινή, 18-09-2005, βλέπε προηγούμενο άρθρο για τον Δημιουργισμό).

Καταρχάς, προσωπικά έχω κάποιες θεωρητικές αμφιβολίες για το προϊόν του συνδυα-σμού, θεολόγος και φυσικός επιστήμων, μια προσπάθεια συμβιβασμού θεοκρατίας και φυ-σιοκρατίας. Είναι δυνατή μια ισορροπία ανάμεσα στις δύο αυτές εξ ορισμού αντιφατικές ιδιότητες και φιλοσοφικές τάσεις ή απλά, η μία παρέχει πνευματικά εφόδια για την κατα-νόηση της φύσης και του κόσμου και η άλλη τα απαραίτητα υλικά εφόδια για βιοπορι-σμό; Αλλά σίγουρα δεν λύνουν πάντα οι θεωρητικοί συλλογισμοί τις απορίες μας και συ-χνά η πράξη δείχνει την αλήθεια. Ως προ το ερώτημα του Βιοηθικού, «πού είναι το πρό-βλημα;», εγώ μπορώ να καταλήξω σε απάντηση προτάσσοντας μία ιστορική θεώρηση.

Η μελέτη των εξελίξεων σε κλίμακα αιώνων δείχνει ότι η αντιπαλότητα μεταξύ επιστή-μης και θρησκειών εξελίχθηκε σε σύγκρουση και απέβη, στην Ευρώπη κυρίως από το 17ο αιώνα και μετά, σε βάρος των θρησκειών (αυτή τη σύγκρουση λέμε να αμβλύνουμε τώ-ρα). Κύριο χαρακτηριστικό των τελευταίων αιώνων, ιδίως κατά τον 20ο αιώνα, ήταν η σταδιακή εγκατάλειψη των παραδοσιακών συνηθειών και ο «θρησκευτικός αποχρωματι-σμός» των μαζών. Ο ασθενής έπαψε να προσφεύγει πια στο ναό για προσευχή, αλλά πη-γαίνει στο νοσοκομείο για θεραπεία. Ο φιλομαθής δεν περιορίζεται στα θρησκευτικά βι-βλία, αλλά εκμεταλλεύεται ένα πλήθος άλλων πηγών μάθησης και πληροφόρησης, προ-φορικές, έντυπες και ηλεκτρονικές. Ο ταξιδιώτης δεν χρησιμοποιεί πια το γαϊδουράκι και την άμαξα ή τα πόδια του για να μεταβεί από μια πόλη σε μια άλλη, αλλά αξιοποιεί τα αυτοκίνητα, τα τραίνα, τα πλοία και τα αεροπλάνα για να επισκεφτεί άλλες πόλεις, άλλες

49

χώρες και άλλες ηπείρους. Ο κεραυνός, ο σεισμός, το ηφαίστειο, ο πλημμυρισμένος πο-ταμός, η πανούκλα, η χολέρα, η ευλογιά, η παιδική θνησιμότητα κλπ. δεν οφείλονται σε θεϊκές τιμωρίες αλλά αποτελούν φυσικά φαινόμενα και φυσικές διεργασίες που είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε σε μεγάλη κλίμακα δια της επιστήμης.

Το ερώτημα που τίθεται λοιπόν είναι, τί ρόλο μπορεί να παίξει πλέον η θρησκεία, αφού με τα ιερά βιβλία της απλώς «προτείνει "νόημα" του κόσμου, μιλάει για την "αιτία" και τον "σκοπό" της ύπαρξης του ανθρώπου», τα οποία όμως δεν χρησιμεύουν στις πιεστικές, καθημερινές ανάγκες της πλειοψηφίας των ανθρώπων στη Γη; Κι αν ακόμα αυτή η αντί-ληψη περί νοήματος, αιτίας και σκοπού δεν ανατραπεί σε κάποιες δεκαετίες σε βάρος της θρησκείας, το σίγουρο είναι ότι δεν χρησιμεύει ως ερμηνεία για τη φύση και την κοινωνί-α, η οποία ερμηνεία πρωτίστως ενδιαφέρει τους ανθρώπους. Η «αρμοδιότητα» του εκ-κλησιαστικού μηχανισμού θα υποχωρεί λοιπόν όλο και περισσότερο και ο λόγος ύπαρξής του θα είναι πολύ δύσκολο να τεκμηριωθεί.

Αν επρόκειτο για ένα αμιγώς θεολογικό θεσμό, ο οποίος κάποια στιγμή διαπιστώνει ότι παύει να υπάρχει ζήτηση για τις υπηρεσίες του και, παρ’ ότι δεν αναστέλλει τις δραστη-ριότητές του, υποχωρεί ταπεινά και συνεχίζει το όποιο έργο του, ίσως μέχρι να «αλλά-ξουν τα πράγματα», μέχρι να προκύψει εκ νέου κάποια ανάγκη γι' αυτόν, κανείς δεν θα είχε λόγο να εναντιωθεί σ’ αυτό το θεσμό και ίσως να αποτελούσε και ένα υπόδειγμα για την κοινωνία μας. Κανείς δεν εναντιώνεται για παράδειγμα στον Ερυθρό Σταυρό, στο Μουσείο Μπενάκη, στο Μέγαρο Μουσικής, στο Ευγενίδειο Πλανητάριο κλπ., θεσμοί ή ορ-γανώσεις που είναι για πάρα πολλούς ανθρώπους τελείως αδιάφοροι, ίσως και άγνωστοι, αλλά για κάποιους άλλους εκπληρώνουν ένα περισσότερο ή λιγότερο σημαντικό σκοπό.

Στην περίπτωση της «εκκλησίας» έχουμε όμως να αντιμετωπίσουμε ένα πολιτικο-οικονομικό μηχανισμό, με τεράστια περιουσία, στο μεγαλύτερο μέρος της με άγνωστη προέλευση, της οποίας διαχειριστές είναι επαγγελματικά στελέχη που προσπαθούν να ε-πιβάλουν την υποταγή της κοινωνίας, καλυπτόμενα κάτω από ένα δήθεν φιλοσοφικό πέ-πλο, με σχεδόν αποκλειστικό στόχο, όμως, να μην δημιουργούνται δυσκολίες στις διαχει-ριστικές τους ενέργειες και στη στρατολόγηση νέων οπαδών. Οι δήθεν φιλοσοφικές αντι-λήψεις μεταβάλλονται και προσαρμόζονται εύκολα και κατά περίπτωση, όχι επειδή προέ-κυψαν κάποιες νέες ιδέες και ερμηνείες του κόσμου, αλλά επειδή αυτό επιτάσσει ο στό-χος για αποδοτική διαχείριση και μακροημέρευση του μηχανισμού.

Το μόνο ασφαλές συμπέρασμα από την καθημερινή συμπεριφορά των εκπροσώπων του είναι ότι ο (κάθε) εκκλησιαστικός μηχανισμός ενδιαφέρεται αποκλειστικά, πρώτον να αυ-ξήσει την περιουσία του και δεύτερον να επιβληθεί στην κοινωνία ώστε να εξασφαλίσει εχέγγυα για τη διατήρηση αυτής της περιουσίας και για την αποκλειστική διαχείρισή της από τα στελέχη του. Απευθύνεται δε αυτός ο μηχανισμός στην κοινωνία, όχι προβάλλο-ντας κάποια πλεονεκτήματα της ύπαρξής του και κάποιες υπηρεσίες που δεν θα ήταν σε θέση να καλύψει το κοινωνικό κράτος, αλλά αντλώντας δήθεν επιχειρήματα από (ψευδή κατά κανόνα) ιστορικά γεγονότα και από ιδεοληψίες, με τελικό στόχο τον εκφοβισμό των αγράμματων και αβοήθητων ανθρώπων της κοινωνίας, οι οποίοι αποτελούν και την πλειοψηφία της.

Εδώ ακριβώς «είναι το πρόβλημα» που θέτει (προφανώς ρητορικά) ο Βιοηθικός, κι εδώ μόνο μπορεί να κριθεί, αν ο όποιος θεολόγος-φυσικός είναι σε θέση να ανατρέψει αυτές τις παγιωμένες καταστάσεις. Η άποψή μου είναι ότι δεν είναι σε θέση, γιατί, ακόμα κι αν

50

έκανε κάποια προσπάθεια, θα προέκυπτε ταχύτατα κοινωνική, πολιτική, διοικητική απο-βολή του από το μηχανισμό.

Σε παλαιότερες εποχές χαρακτηρίζονταν οι «επικίνδυνοι» ως αιρετικοί και οδηγούνταν στην εξορία ή στην εξόντωση (ες έδαφος φέρειν!) Σήμερα χρησιμοποιούνται ως εργαλεία εξόντωσης η συκοφαντία, η σπερμολογία ο κοινωνικός αποκλεισμός κ.ά. μέθοδοι για να ελεγχθούν τυχόν «ενοχλητικοί» ιδεολόγοι. Ο εκκλησιαστικός μηχανισμός γνωρίζει εδώ και πολλούς αιώνες να επιβιώνει, σε συναλληλία με το κράτος, και να πολλαπλασιάζει την περιουσία του, υποσχόμενος στους «πιστούς» ανύπαρκτα πλεονεκτήματα και στα στελέχη του πριγκιπική διαβίωση.

Αυτή η πεποίθησή μου προκύπτει κι από το γεγονός ότι στη μητρόπολη Μεσογαίας του συγκεκριμένου ιεράρχη «ευλογούνται» συστηματικά αυτοκίνητα από κληρικούς του και ούτε στιγμή δεν προέκυψε θέμα για διακοπή αυτής της ειδωλολατρικής αγυρτείας. Αφού δεν μπορεί να απαγορέψει ο κ. Νικόλαος αυτή την πηγή χρηματισμού των υφισταμένων του δημοσίων υπαλλήλων (αν υποθέσουμε ότι δεν συμφωνεί με αυτήν και όλοι γνωρίζουν ότι οι μητροπολίτες έχουν απεριόριστες δικαιοδοσίες απέναντι στους κληρικούς της μη-τροπόλεως που διοικούν), τί επιρροή μπορεί να έχει ο συγκεκριμένος, έστω «φωτισμέ-νος» μητροπολίτης στο συνολικό μηχανισμό, από τον οποίο τρέφονται πολλές δεκάδες χιλιάδες μικρο- και μεγαλο-χασομέρηδες και έχουν κάθε λόγο να αντιδράσουν, αν προκύ-ψει κάποια περικοπή;

51

Θεολογία και επιστήμη

Σε συζητήσεις επιστημολογικού περιεχομένου τίθεται συχνά το ερώτημα, A) αν η θεολο-γία είναι επιστήμη και B) αν αυτή έχει θέση στα πανεπιστημιακά ιδρύματα.

A) Η θεολογία δηλώνει δια των μελετητών της (θεολόγοι) ότι είναι μια επιστήμη, η ο-ποία ασχολείται με την ύπαρξη, τη φύση και τις δραστηριότητες ενός όντος, το οποίο ονομάζεται θεός. Το ον αυτό ορίζεται καταρχάς αντιφατικά, π.χ. ο θεός της χριστιανι-κής θρησκείας είναι πάνσοφος, πανάγαθος, παντογνώστης και παντοδύναμος, ιδιότη-τες που αντιβαίνουν σε κάθε πραγματική ανθρώπινη εμπειρία, από αρχαιοτάτων χρό-νων μέχρι σήμερα. Επειδή δε για την ύπαρξη αυτού του όντος δεν έχουν διατυπωθεί και, κατά τα φαινόμενα, δεν είναι δυνατόν να διατυπωθούν αποδείξεις, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η θεολογία ασχολείται με ένα υποθετικό ον, για το οποίο καθέ-νας μπορεί να εικάσει ό,τι θέλει ή ό,τι τον εξυπηρετεί.

Επιπλέον αυτών, κάθε θρησκεία, στα πλαίσια της οποίας καλλιεργείται η θεολογία, έχει ιερά βιβλία διαφορετικής εποχής και διαφορετικού περιεχομένου, με αποτέλεσμα να έχουν κωδικοποιηθεί σε μια μακρόχρονη πορεία διαφορετικοί θεμελιώδεις κανόνες (δόγματα) και διαφορετικοί στόχοι κάθε θρησκείας, οι οποίοι είναι αντιφατικοί με αυ-τούς άλλων θρησκειών. Έτσι, είναι προφανές ότι δεν μπορεί να ευσταθούν ταυτόχρο-να όλα τα πορίσματα και οι διδασκαλίες των επιμέρους θεολογιών. Τελικά, κάθε άτο-μο ακολουθεί συνειδητά ή αποδέχεται παθητικά μία θρησκεία, όχι επειδή κρίνεται αυ-τή ως ορθότερη ή καταλληλότερη, αλλά επειδή το συγκεκριμένο άτομο έτυχε να γεν-νηθεί σε μία κοινωνία, στην οποία επικρατεί παραδοσιακά αυτή η θρησκεία.

Στο πλαίσιο της θεολογίας όλων των θρησκειών δεν είναι δυνατόν να μελετηθούν και πιθανόν να αμφισβητηθούν θεμελιώδεις αρχές (δόγματα), να διατυπωθούν προβλέ-ψεις για εξελίξεις φυσικών φαινομένων και κοινωνικών γεγονότων και άλλες διεργα-σίες που είναι γνωστές από την καλλιέργεια των επιστημών. Όλες οι θεολογικές μελέ-τες αποβλέπουν στην επιβεβαίωση ιδεοληψιών που διατυπώθηκαν ως πάγιες αρχές πριν από πολλούς αιώνες και φυσικά δεν είναι δυνατόν να αντιπαρατεθούν με τα πο-ρίσματα των επιστημών. Αποτέλεσμα είναι να μεθοδεύεται, ήδη από τους πρώτους αιώνες διάδοσης κάθε θρησκείας, η αποσιώπηση, παραποίηση ή εξαφάνιση ευρημά-των και πληροφοριών από πρωτογενείς πηγές που θα οδηγούσαν σε διαφορετικά συ-μπεράσματα από τα αναμενόμενα και επιθυμητά.

Δεν επιτρέπεται όμως να δημιουργηθεί παρανόηση ως προς τη δυνατότητα μερικών θεολόγων να διατυπώσουν επιστημονικά δεκτές απόψεις σε καθιερωμένους τομείς, όπως η φιλοσοφία, η κοινωνιολογία, η ιστορία κλπ. Αυτό προφανώς δεν διαφέρει από την ικανότητα των αρχαίων και σύγχρονων αστρολόγων να διατυπώνουν σωστές α-πόψεις για αστρονομικά φαινόμενα, παρότι η ίδια η αστρολογία απαρτίζεται από ένα σύνολο βαβυλωνικών ιδεοληψιών.

Σε άρθρο του αντιδιαστέλλει ο Χρ. Γιανναράς την επιστήμη, ως ερμηνεία της αισθη-τής πραγματικότητας, από τη θεολογία, ως χώρο καλλιέργειας μεταφυσικών ιδεών (Καθημερινή, 18-9-2005, βλέπε προηγούμενο άρθρο για τον Δημιουργισμό).

52

Πέρα από αυτό, η εμπειρία των τελευταίων 3-4 αιώνων διδάσκει ότι η «αισθητή πραγματικότητα» έχει διευρυνθεί προς κάθε κατεύθυνση και αναπότρεπτα ο χώρος της μεταφυσικής, ο οποίος αποτελεί προνομιακό αντικείμενο της θεολογίας, έχει συρ-ρικνωθεί και συνεχίζει να περιορίζεται. Με την πάροδο των αιώνων και των χιλιετιών είναι προφανές λοιπόν ότι κάθε μεταφυσική πρόταση θα αναφέρεται σε ένα όλο και περισσότερο συρρικνωμένο αντικείμενο, το οποίο -μπορούμε να εκτιμήσουμε- θα ε-λαχιστοποιηθεί οριακά σε ένα απολίθωμα κάποιων εκτιμήσεων και παμπάλαιων συλ-λογικών αναμνήσεων.

Κατόπιν αυτών, η θεολογία υπάγεται κατ' εξοχήν στις ψευδο-επιστήμες και μοναδικός της ομολογημένος στόχος είναι η επιβεβαίωση των αναφερομένων στα εκάστοτε ιερά βιβλία που έχουν συγγραφεί πολύ πριν από την επιστημονική εποχή.

Οι ίδιοι οι θεολόγοι διαφοροποιούν τη θεολογία σε φυσική και ακαδημαϊκή και δέχο-νται ότι η φυσική θεολογία προκύπτει εξ αποκαλύψεως, άρα πράγματι δεν είναι επι-στήμη. Η ακαδημαϊκή θεολογία αποτελεί όμως επιστήμη, επειδή εξετάζει την «εξω-τερική πορεία» μιας θρησκείας, τις συνθήκες δημιουργίας της, τον πολιτισμό που την προκαλεί και τις πολιτισμικές επιρροές που προκαλεί η ίδια, τα φιλολογικά κείμενα και η μουσική που δημιουργεί κατά την εξέλιξή της κλπ. Προφανώς, αυτά τα θέματα υπάγονται αντίστοιχα στην κοινωνιολογία, την εθνολογία, την ιστορία, τη φιλολογία, τη μουσικολογία κ.ο.κ., με εστίαση σε θρησκευτικού ενδιαφέροντος ζητήματα και φυσικά αποτελούν αντικείμενα επιστημονικής μελέτης και έρευνας.

B) Όσον αφορά τη θέση της θεολογίας σε πανεπιστημιακά ιδρύματα, πρέπει να σημειώ-σουμε εισαγωγικά ότι τα σύγχρονα πανεπιστημιακά ιδρύματα είναι δυτικο-ευρωπαϊκής προέλευσης και δημιουργήθηκαν κατά τον ύστερο Μεσαίωνα ως φορείς εκπαίδευσης, καταρχήν για θεολογικά και φιλοσοφικά θέματα εκείνης της εποχής. Σταδιακά αποδεσμεύτηκαν όμως και απέκτησαν το προνόμιο του πανεπιστημιακού ασύλου, δηλαδή ανεξαρτησία στη διδασκαλία και έρευνα έναντι Κράτους και Εκκλη-σίας.

Για να απαντηθεί, τώρα, το δεύτερο ερώτημα αυτού του άρθρου, πρέπει να υποδιαι-ρεθούν τα διδασκόμενα θεολογικού ενδιαφέροντος αντικείμενα σε κατηγορίες και να εξεταστεί, αν αυτές οι κατηγορίες ικανοποιούν τα κριτήρια επιστημονικότητας που αναφέρθηκαν στα προηγούμενα. Οι κατηγορίες διδακτικών και ερευνητικών αντικει-μένων είναι λοιπόν:

• Ιστορικά και νομικά αντικείμενα (Θρησκειολογία, Εκκλησιαστική ιστορία, Κανο-νικό Δίκαιο κ.ά.),

• Αντικείμενα προβολής και επικοινωνίας θεολογικού μηνύματος (Κατήχηση, Αγω-γή, Διαποίμανση, Ρητορική κ.ά.)

• Αμιγώς θεολογικά αντικείμενα (Δογματική, Ηθική, Λατρεία κ.ά.).

Η πρώτη κατηγορία διδακτικών αντικειμένων αποτελεί υποκατηγορία πανεπιστημια-κών τομέων με φιλοσοφικό, ιστορικό, νομικό, φιλολογικό ή συναφή προσανατολισμό, οι οποίοι πληρούν σαφώς τα κριτήρια επιστημονικότητας. Η δεύτερη κατηγορία υπά-γεται επίσης σε άλλους ευρύτερους πανεπιστημιακούς τομείς που πληρούν τα επιστη-μονικά κριτήρια, π.χ. με φιλολογικό, κοινωνιολογικό αντικείμενο ή σε τομείς που κα-λύπτουν δημόσιες σχέσεις και άλλα συναφή.

53

Για την τρίτη κατηγορία θεμάτων όμως, τα αναφερόμενα αμιγώς θεολογικά αντικεί-μενα αποτελούν μέρος της φυσικής θεολογίας και δεν υπάρχει δυνατότητα ένταξής τους σε υπάρχοντες επιστημονικούς τομείς, αλλά και δεν θα ήταν δυνατόν να εντα-χθούν σε άλλους, νέους τομείς, αφού δεν καλύπτουν τις απαιτήσεις που θέτει η επι-στημολογία, όπως αυτή διαμορφώθηκε επίπονα από την εποχή του Διαφωτισμού και εντεύθεν.

Εξηγούμε συνοπτικά:

• Όπως προαναφέρθηκε στην απάντηση του πρώτου ερωτήματος αυτού του άρ-θρου, η φυσική θεολογία δεν αποτελεί επιστημονική πειθαρχία και ήδη γι' αυτό δεν έχει θέση σε ένα πανεπιστημιακό ίδρυμα, όπως δεν έχουν επίσης θέση η α-στρολογία, η ουφολογία, η χειρομαντική κ.ά. ψευδοεπιστήμες.

• Για να διδαχθεί ένα επιστημονικό αντικείμενο στο πανεπιστήμιο, πρέπει να έχει εξασφαλιστεί η ανεξαρτησία του από θεσμικούς παράγοντες, οι οποίοι είναι σε θέση να επηρεάσουν την πορεία της διδασκαλίας και της έρευνας. Όμως, όλοι οι διδάσκοντες και ερευνητές στις θεολογικές σχολές είναι υποχρεωμένοι να ακο-λουθούν δόγματα, αντιλήψεις και οδηγίες που προκύπτουν από εξωπανεπιστημια-κά όργανα, τα οποία έχουν θέσει ή θέτουν ακόμα τη λειτουργία τους έξω και υπε-ράνω των κανόνων της επιστήμης.

• Ενώ ένας ερευνητής της Νομικής ή ερευνητής της Φυσικής μπορεί να αμφισβη-τήσει ακόμα και θεμελιώδεις νομικές ή φυσικές αρχές και να προτείνει προς μελέ-τη και έρευνα νέες, τελείως διαφορετικές αρχές, πράγμα που συνέβη πάμπολλες φορές στην ιστορία των επιστημών, ο καθηγητής και ερευνητής π.χ. της «Δογμα-τικής» θα «εκπαραθυρωθεί» εκπαιδευτικά και κοινωνικά, μόλις αμφισβητήσει κά-ποιο από τα θρησκευτικά δόγματα, π.χ. ύπαρξη θεού, τριαδικότητα, παρθενογένε-ση, ανάσταση και άλλα πολλά.

• Αν η θεολογία διεκδικεί επιστημονική αντιμετώπιση, πρέπει να είναι σε θέση να αμφισβητήσει ακόμα και το άγνωστο γι' αυτήν αλλά κεντρικό αντικείμενο μελέ-της της, τον ίδιο το θεό. Όπως ο Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος και ο Κέπλερ αμφισβή-τησαν το «αυτονόητο» γεωκεντρικό σύστημα και είχαν δίκιο, όπως ο Αϊνστάιν αμφισβητούσε μέχρι το θάνατό του την Κβαντομηχανική και είχε άδικο.

• Η πρόσβαση στον πλούτο των γνώσεων ενός επιστημονικού τομέα πρέπει να είναι ανοικτή και ελεύθερη σε κάθε ενδιαφερόμενο, κάτι που επιτυγχάνεται με την α-πόκτηση της κατάλληλης προπαίδειας. Δεν υπάρχουν γνώσεις από τις οποίες απο-κλείονται εξ αρχής κάποιοι άνθρωποι. Στη χριστιανική παράδοση ισχύει όμως (και αντίστοιχα είναι τα πράγματα πιθανόν και στις άλλες θρησκείες) ότι η ένταξη στον κύκλο των πιστών προϋποθέτει καταρχάς προσωπική θρησκευτική εμπειρία, για την οποία δεν αρκεί βέβαια η όποια ατομική προσπάθεια, αλλά απαιτείται η «χάρις του θεού»: «Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να σωθεί μόνο με τη βούλησή του... Ο άνθρωπος τελικά σώζεται μόνον αν τον έχει επιλέξει ο θεός» (Αυγουστί-νος- Aurelius Augustinus, 354-430 μ.Χ.) Κάποιος, ο οποίος δεν «φωτίστηκε» ή δεν «φωτίστηκε επαρκώς», αποκλείεται λοιπόν από την εμπειρία της πίστης, με την οποία θα επιτύχει και τη συμμετοχή του στον κύκλο των διδασκόντων και ε-ρευνητών της θεολογίας.

Με αυτό το σκεπτικό είναι προφανές ότι αποτελεί λογική ανωμαλία η ύπαρξη θεολογικών σπουδών σε πανεπιστημιακά ιδρύματα. Αυτό δεν αμφισβητείται μάλιστα και από εκκλη-σιαστικά στελέχη, τα οποία τοποθετούν όμως ως βάση συζητήσεως ένα διαφορετικό ορι-

54

σμό της επιστήμης και στηρίζονται σε ιστορικά επιχειρήματα, τα οποία, για ένα ανεπηρέ-αστο παρατηρητή, είναι τελείως εξωπραγματικά και προφανώς αντιεπιστημονικά.

55

Albert Eistein (1789-1955)

Γεννήθηκε στην πόλη Ulm της νότιας Γερμανίας το 1879 και πέθανε στο Princeton των ΗΠΑ το έτος 1955. Οι γονείς του μετακόμισαν για επαγγελματικούς λόγους στο Μόναχο, όπου έμενε ένας αδελφός του πατέρα του, μηχανικός και από εκεί σύντομα στο Μιλάνο για καλύτερες επαγγελματικές προοπτικές. Ο μικρός Αλβέρτος έμεινε οικότροφος σε σχολείο του Μονάχου. Στα 15 χρόνια του σταμάτησε το σχολείο, παραιτήθηκε από τη γερμανική υπηκοότητα, διέκοψε κάθε σχέση με την εβραϊκή κοινότητα και αναχώρησε στο Μιλάνο για να συναντήσει τους γονείς του.

Μετά από 1-2 χρόνια απραξίας σκέφτηκε να δώσει εξετάσεις στο Πολυτεχνείο της Ζυρί-χης, ως αυτοδίδακτος χωρίς απολυτήριο Λυκείου. Η προσπάθεια αυτή απέτυχε και κά-ποιος καθηγητής τού συνέστησε να παρακολουθήσει μαθήματα Λυκείου στο Aarau. Εκεί παρακολούθησε στα έτη 1895 - 1896 την τρίτη και τέταρτη τάξη (για μαθητές 18 και 19 ετών)! Τελικά, μετά την ολοκλήρωση των σχολικών μαθημάτων, γράφτηκε ο Αϊνστάιν το 1896 στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης για να σπουδάσει εκπαιδευτικός τεχνικής επαγγελμα-τικής σχολής με φυσικομαθηματική κατεύθυνση.

Ένας από τους καθηγητές του, ο Πέρνετ, του δήλωσε μετά από λίγο καιρό ότι, έχει μεν ενδιαφέρον και θέληση, αλλά του λείπει το μυαλό! Ο βοηθός Ζάουτερ έγραψε αργότερα ότι ο φοιτητής Αϊνστάιν ήταν μοναχικός, δεν υπάκουγε στις οδηγίες των εκπαιδευτικών και πέταγε τα φυλλάδια με τις οδηγίες λύσης των προβλημάτων στα σκουπίδια. Όταν σε κάποιο εργαστηριακό πείραμα προκλήθηκε έκρηξη και τραυματίστηκε ελαφρά ο Αϊν-στάιν στο χέρι, ρώτησε ο καθηγητής Πέρνετ το βοηθό του «Τί γνώμη έχετε για τον Αϊν-στάιν, πάλι δεν υπάκουσε στις οδηγίες μου». Ο δε βοηθός απάντησε «Δεν έχετε άδικο κ. καθηγητά, πάντως οι λύσεις που δίνει είναι πάντα σωστές και η μέθοδος πολύ ενδιαφέ-ρουσα». Επίσης, ο μεγάλος μαθηματικός Μινκόβσκι, ο οποίος αργότερα έμελλε να συμ-βάλει αποφασιστικά στη μαθηματική τεκμηρίωση της «Θεωρίας της Σχετικότητας», δεν είχε εκτίμηση για τις γνώσεις του νεαρού σπουδαστή της Φυσικής.

Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του βρήκε ο Αϊνστάιν μία θέση ως βοηθητικός δάσκαλος στο Winterthur, απολύθηκε όμως μετά από λίγο, λόγω α-νεπάρκειας. Ο ίδιος έλεγε στους γνωστούς του «Με προσέλαβαν ως βοηθητικό δάσκαλο και περίμεναν ένα Σωκράτη.» Ένας φίλος τον συνέστησε κάποια στιγμή στο διευθυντή του ελβετικού γραφείου ευρεσι-τεχνιών στη Βέρνη. Δουλειά του ήταν να ετοιμάζει τα έγγραφα αναγνωρίσεως των ευρεσιτεχνιών και για το σκοπό αυτό έπρεπε να περιγράφει σ' αυτά κάθε εφεύ-ρεση σύντομα, κατανοητά και περιεκτικά. Οι ίδιοι οι εφευρέτες δεν ήταν συνήθως σε θέση να περιγράψουν την εφεύρεσή τους. Εδώ αναδείχθηκε μια ικανότητα του Αϊνστάιν, να εμβαθύνει σε ξένες ιδέες και να α-ναγνωρίζει την ουσία μιας διαδικασίας ή ενός μηχα-

νισμού, εντοπίζοντας ταυτόχρονα τυχόν σφάλματα. Ο ίδιος εξομολογήθηκε αργότερα ότι αυτή η δουλειά τον είχε συναρπάσει και αποτελούσε και το χόμπι του, αντί να δημοσιεύει σε περιοδικά απανωτά επιστημονικές εργασίες χωρίς ενδιαφέρον.

56

Κι όμως, κάποια στιγμή δημοσίευσε το 1905 μία εργασία με τίτλο «Μία υπόθεση για τα κβάντα του φωτός», με την οποία επεκτείνει την ανακάλυψη του Πλανκ από το έτος 1900. Τυπικά γι' αυτή την εργασία του έλαβε ο Αϊνστάιν μετά από 16 χρόνια το βραβείο Νόμπελ. Και πάλι το έτος 1905 δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά η «Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας». Με αυτή την εργασία διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει απόλυτος χώρος και χρόνος, αλλά όλα εξαρτώνται από τον εκάστοτε παρατηρητή, είναι σχετικά ως προς τη θέση και την κίνησή του. Αυτή η εργασία προκάλεσε τεράστια εντύπωση στον επιστημο-νικό κόσμο! Έκτοτε άρχισαν να επισκέπτονται τη Βέρνη σημαντικοί επιστήμονες από όλο τον κόσμο για να γνωρίσουν τον παράξενο δημόσιο υπάλληλο. Η φήμη του Αϊνστάιν προέκυψε όμως κυρίως από το γεγονός ότι ασχολήθηκαν με τις εργασίες του κορυφαίοι επιστήμονες.

Το 1911 έγινε ο Αϊνστάιν καθηγητής στο γερμανικό Πανεπιστήμιο της Πράγας και μετά στο Βερολίνο, ό-που παράλληλα με τα διδακτικά καθήκοντα ολοκλή-ρωσε και τη «Γενική Θεωρία της Σχετικότητας». Η θε-ωρία αυτή επιβεβαιώθηκε πειραματικά από Άγγλους επιστήμονες στη διάρκεια του α' παγκόσμιου πολέμου, με τη μέτρηση της απόκλισης του φωτός αστέρων, όταν αυτό περνάει από το βαρυτικό πεδίο μεγάλων μαζών, όπως αυτής του ήλιου. Αυτή η επιβεβαίωση έκανε τον Αϊνστάιν διάσημο και είναι περίεργο ότι η θεωρία της σχετικότητας, παρότι δυσνόητη ακόμα και για Φυσι-κούς, έγινε δημοφιλές ανάγνωσμα μεγάλου αριθμού μορφωμένων ανθρώπων, οι οποίοι μελετούσαν εκλαϊ-κευμένες περιγραφές, καλύτερη από τις οποίες ήταν για πολλές δεκαετίες αυτή του Μπ. Ράσελ.

Το 1933, όταν οι ναζί είχαν ήδη εκλεγεί στην κυβέρνη-ση της Γερμανίας, άρχισαν να συκοφαντούν τον Αϊνστάιν ως πράκτορα των Αμερικανών και των Αγγλογάλλων, ενοχλημένοι από το γεγονός ότι ως σημαντικότερος εκπρόσωπος της γερμανικής επιστήμης φαινόταν εκείνη την εποχή ένας εβραίος. Αυτό είχε ως αποτέ-λεσμα να αναγκαστεί να αποχωρήσει ο μεγάλος ερευνητής από τη Γερμανική Ακαδημία Επιστημών, στην οποία είχαν κυριαρχήσει, όπως συμβαίνει πάντα στα ολοκληρωτικά κα-θεστώτα, μετριότητες και αναρριχητές. Εγκατέλειψε επίσης της Γερμανία, αυτή τη φορά οριστικά, με προορισμό την Αμερική.

Με την εγκατάσταση του Αϊνστάιν στο Princeton, αρχίζει μια νέα περίοδος της ζωής του. Εκείνη την εποχή έκανε μεγάλη εντύπωση στην επιστημονική κοινότητα η ανακοίνωση του Μπορ ότι ο Χαν και ο Στράσμαν είχαν πετύχει σε εργαστήριό τους στη Γερμανία την πρώτη διάσπαση του ατόμου. Αμέσως άρχισαν οι ερευνητές να επαναλαμβάνουν αυτά τα πειράματα, βομβαρδίζοντας πυρήνες ουρανίου με ουδετερόνια.

Αποτέλεσμα ήταν να απελευθερώνεται μια τεράστια ποσότητα ενέργειας, ανακάλυψη που οδήγησε στην κατασκευή της ατομικής βόμβας. Ο Αϊνστάιν πείστηκε από συναδέλφους του επιστήμονες, κυρίως από τον Τέλλερ, να συμβάλει στον αγώνα για την κατασκευή της βόμβας, φοβούμενος ότι οι ναζί θα κυρίευαν όλο τον πολιτισμένο κόσμο, αν προλά-βαιναν αυτοί να αποκτήσουν το καταστροφικό όπλο. Για το σκοπό αυτό έστειλε μία επι-στολή στον πρόεδρο Ρούσβελτ και του παρουσίαζε τις δυνατότητες της ατομικής βόμβας και τους κινδύνους που δημιουργούσε η κατοχή της. Τελικά οι φόβοι της επιστημονικής

57

κοινότητας για κατάχρηση επαληθεύτηκαν από την αντίθετη πλευρά, αφού η ατομική βόμβα που κατα-σκευάστηκε υπό τη διεύθυνση του Οπενχάιμερ χρησι-μοποιήθηκε από τις ΗΠΑ εναντίον της Ιαπωνίας, μετά την ουσιαστική λήξη του πολέμου.

Στη συνέχεια και μέχρι τέλος της ζωής του δραστη-ριοποιήθηκε ο Αϊνστάιν στις κινητοποιήσεις για αφο-πλισμό, αφού είχε καταστεί και η Σοβιετική Ένωση πυρηνική δύναμη και είχε αρχίσει ο «ψυχρός πόλε-μος», υπογράφοντας συχνά διακηρύξεις με άλλους επιστήμονες, κυρίως με τον Μπ. Ράσελ που ήταν ο κατεξοχήν ηγέτης των κινημάτων για την ειρήνη και τον αφοπλισμό.

58

Η σωτηρία της ελληνικής γλώσσας και άλλα μυθεύματα Γράφει ο «Ο Μάρκος με τα καλά τα μούσια», ο οποίος υποψιάζομαι ότι προσπαθεί να περάσει με χαλαρό ύφος προπαγανδιστικές ιδεοληψίες -ίσως να είναι παπάς ο ίδιος και γι’ αυτό αρέσκεται στα μούσια- ότι η ελληνική γλώσσα σώθηκε επί τουρκοκρατίας στο κρυφό σχολειό που οργάνωνε η Εκκλησία. Οι απαντήσεις που δίνονται είναι του τύπου ότι το όποιο κρυφό σχολειό ήταν περιστασιακό και λειτουργούσε με πρωτοβουλία τοπι-κών κληρικών, οι οποίοι ήταν (λέω εγώ τώρα) και οι μόνοι γραμματιζούμενοι της εποχής, λόγω του εκπαιδευτικούς μονοπωλίου που είχε από τα χρόνια του Βυζαντίου η Εκκλησία. Να σημειώσω ακόμα ότι το όποιο «κρυφό σχολειό» δεν ήταν πάντα και μόνο ενάντια στον «Τούρκο» αλλά και ενάντια στους υπότουρκους επισκόπους, οι οποίοι είχαν αδελ-φική και συναλλακτική συνεργασία σε χρήμα με τους Οθωμανούς και, φυσικά συκοφα-ντούσαν, καταδίωκαν, αφόριζαν όποιον εναντιωνόταν στη «συμβίωση των γενών». Θέλω να εστιάσω περισσότερο σε κάτι άλλο που θεωρώ σημαντική μυθοπλασία στη σύγ-χρονη «σχολική ιστορία», δηλαδή στην ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία και διαδίδε-ται με διάφορες αφορμές στην ελληνική κοινωνία. Δίνει ο Μάρκος ο μουσάτος ορισμό του κρυφού σχολειού που θυμίζει λόγους κ. Χριστόδουλου περί σωτηρίας της ελληνικής γλώσσας και των ελληνικών εθίμων από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό: «Κρυφό σχολειό σημαίνει ότι ο Ελληνισμός διατήρησε τη γλώσσα του, τα ήθη κι έθιμά του, τη μουσική του, τα τραγούδια του, τη ζωγραφική του, με μία λέξη τον πολιτισμό του ολόκληρο, δί-πλα στον ιερέα. Αυτό σημαίνει. Και αυτό έγινε.» Λοιπόν, ο Ελληνισμός διατήρησε τη γλώσσα του και τα άλλα ήθη και έθιμά του, αν και με σημαντικές αναμίξεις από έθιμα άλλων βαλκανικών, μικρασιατικών και μεσανατολι-κών λαών, παρά την «παγκοσμιοποίηση» που λειτουργούσε τότε στην απέραντη αυτο-κρατορία και για την οποία παγκοσμιοποίηση δεν είχε καμία αντίρρηση ο εκκλησιαστι-κός μηχανισμός (πατριάρχες, επίσκοποι κλπ.) της εποχής. Ποτέ δεν φαίνεται να έχουν α-ντίρρηση για κάτι, στο οποίο συμμετέχουν ιδιοτελώς. Ξέρω όμως ότι τη γλώσσα και τα έθιμά τους διατήρησαν επίσης οι Βούλγαροι, οι Σέρβοι και οι Ρουμάνοι, οι Αρμένιοι και οι Γεωργιανοί, άπαντες, μαζί με κάποιους άλλους, επί-σης υπόδουλοι στους Οθωμανούς. Ήταν τεράστια η αυτοκρατορία. Ποιος συνέβαλε στη διάσωση αυτών των γλωσσών; Επίσης η Εκκλησία; Πάντως, οι χριστιανοί κληρικοί αυ-τών των λαών δεν ισχυρίζονται κάτι τέτοιο, οπωσδήποτε όχι στο βαθμό που αυτό προ-βάλλεται από την ελλαδική εκκλησία, λες και χωρίς αυτήν (η οποία συνεργαζόταν, λέμε, με τους Οθωμανούς) δεν θα υπήρχαν σήμερα άνθρωποι να μιλάνε ελληνικά. Αλλά κι αν δεχτούμε ότι και αυτοί οι υποτελείς λαοί που ανέφερα, διατήρησαν τη γλώσ-σα τους ως ορθόδοξοι χριστιανοί, χάριν της Εκκλησίας και μόνο, πώς μπορεί να εξηγή-σουμε ότι οι Αλβανοί, οι Βόσνιοι, οι Άραβες, οι Αιγύπτιοι, οι Λίβυοι, οι λαοί της Μεσο-ποταμίας, οι Κούρδοι και άλλοι μουσουλμανικοί πληθυσμοί, επίσης υποτελείς στους Ο-θωμανούς, διατήρησαν τη γλώσσα τους; Κάποια «κρυφά σχολειά» δεν θα είχαν κι αυτοί, αφού πουθενά στην οθωμανική αυτοκρατορία δεν υπήρχε συγκροτημένο εκπαιδευτικό σύστημα; Μάλιστα οι Κούρδοι, παρά την καταπίεση, τις απαγορεύσεις και τον ένοπλο απηνή διωγμό τους, συνεχίζουν μέχρι σήμερα, μέχρι αυτή την ώρα, ουσιαστικά χωρίς συ-μπαράσταση από καμιά πλευρά, να μιλάνε κουρδικά και να διεκδικούν να διδάσκουν στα

59

παιδιά αυτή τη γλώσσα τους. Αυτούς ποιος πατριάρχης, ποιος παπάς ή μουφτής και ποιος εκκλησιαστικός μηχανισμός τους βοήθησε και τους βοηθάει; Προσωπικά, δέχομαι ότι στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας συνέβαλαν και οι κληρι-κοί και μοναχοί που χρησιμοποιούσαν αυτή τη γλώσσα στη θρησκευτική λατρεία και των οποίων το φιλελληνισμό (εφόσον ήταν Έλληνες) δεν έχω κανένα λόγο να αμφισβητήσω, όπως συνέβαλαν όμως και πολλοί άλλοι, έμποροι, αγρότες, πειρατές, καλαμαράδες, βιο-τέχνες κλπ., οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τη γλώσσα στις συναλλαγές και στην επικοινωνία τους. Καμιά γλώσσα δεν ομιλείται από το λαό, επειδή κάποιοι ισχυρίζονται ότι τη «δια-τηρούν» και τη «σώζουν» παρά μόνο, επειδή αυτή η γλώσσα εξυπηρετεί την επικοινωνία μιας ομάδας ανθρώπων. Η ελληνική γλώσσα διατηρήθηκε, λοιπόν, επειδή εξυπηρετούσε τους ελληνόφωνους, όπως διατηρήθηκαν για τον ίδιο λόγο πολλές άλλες γλώσσες στην οθωμανική αυτοκρατορία. Έχω την άποψη ότι, ο μόνος λόγος που η Εκκλησία διεκδικεί στη μετα-οθωμανική εποχή ζηλότυπα το μονοπώλιο της «διάσωσης» είναι, επειδή έχει λερωμένη τη φωλιά της από τη συνεργασία με τους Οθωμανούς, την συχνή εξαγορά του πατριαρχικού θρόνου έναντι πε-σκές, την πώληση ορθόδοξων συγχωροχαρτιών για ζώντες και νεκρούς, τις «πατρικές δι-δασκαλίες» υπέρ του σουλτάνου, τους αφορισμούς των επαναστατών κ.ά. και προσπαθεί να μετατρέψει το δωσιλογισμό αιώνων σε εθνική υπηρεσία. Λυπηθείτε την, συνεργάστη-κε για να σώσει τον Ελληνισμό και τη γλώσσα του, αμάρτησε για το καλό μας! Τα περί «μίσους» που γράφει ο Μάρκος προφανώς αποβλέπουν να προκαταλάβει και να απαξιώσει κάθε κριτική απάντηση!

60

Η αναζήτηση του αεικίνητου ......

αεικίνητο: Μια μηχανή η οποία, αφού τεθεί σε λειτουργία, συνεχίζει να λειτουργεί επ' άπει-ρον χωρίς την παροχή ενέργειας.

Αν και η Φυσική έχει καταλήξει με τα δύο θερμοδυναμικά αξιώματα στην άποψη ότι ένα αεικίνητο είναι αδύνατον να κατασκευαστεί, παρουσιάζονται συχνά εφευρέτες, κάθε ηλι-κίας και μορφωτικού επιπέδου, οι οποίοι δηλώνουν ότι έχουν βρει κάτι «τελείως και-νούργιο» ή έχουν βελτιώσει το εφεύρημα κάποιου άλλου, το οποίο «θα λειτουργεί πλέον επ' άπειρον»! Στελέχη σε ερευνητικά κέντρα και εκπαιδευτικά ιδρύματα, αντιμετωπίζουν πολύ συχνά επίμονους επισκέπτες με ιδέες για αεικίνητα.

Καταρχάς, οι κανόνες της Φυσικής που ονομάζουμε αξιώματα, είναι απλώς αρχές, δηλα-δή πορίσματα που επιβεβαιώνονται σε κάθε μέτρηση και κάθε υπολογισμό. Λόγω, λοι-πόν, της παγκοσμιότητας και της γενικής αποδοχής αυτών των αρχών, θεωρούμε ότι αυ-τές επέχουν θέση αξιώματος, δηλαδή αποτελούν θεμελιώδεις υποθέσεις που δεν χρειάζο-νται απόδειξη. Σε αντίθεση με τα «άλυτα» προβλήματα της Ευκλείδειας Γεωμετρίας (τρι-χοτόμηση της οξείας γωνίας, τετραγωνισμός του κύκλου κλπ.), τα οποία αποδεδειγμένα δεν λύνονται με τους προκαθορισμένους κανόνες, τα αξιώματα της Φυσικής είναι εμπει-ρικές αρχές, οι οποίες ίσως κάποτε αποδειχθούν περιορισμένης ισχύος στο χώρο ή στο χρόνο.

Απ' τη μια πλευρά έχουμε λοιπόν τη μέχρι απόλυτης βεβαιότητας επανάληψη των ίδιων αποτελεσμάτων σε τεράστιο πλήθος μετρήσεων και υπολογισμών. Και απ' την άλλη πλευρά υπάρχει στην επιστήμη πάντα η δυνατότητα να ανατραπούν ή, όπως συμβαίνει συχνότερα, να διευρυνθούν και να γενικευτούν κάποια πορίσματα που θεωρούνται σήμε-ρα αυτονόητα. Βέβαια, κριτήριο επιτυχίας για μια μηχανή δεν είναι το αν υπακούει αυτή στον α' ή το β' νόμο της Φυσικής, αλλά αν αυτή λειτουργεί. Δηλαδή αν κάνει αυτό, το ο-ποίο ισχυρίζεται ο κατασκευαστής της. Με αυτό το κριτήριο είμαστε σε θέση να δηλώ-σουμε εκ προοιμίου ότι μέχρι σήμερα δεν έχει υλοποιηθεί ένα αεικίνητο, παρά τις πά-μπολλες προσπάθειες, θεωρητικές και κατασκευαστικές.

Έτσι, κάθε ισχυρισμός ότι «μια νέα επιστημονική θεωρία αποδεικνύει» τη δυνατότητα λειτουργίας αεικίνητων, π.χ. με την εισαγωγή νέων εννοιών που είναι άγνωστες στη Φυ-σική, όπως της λεγόμενης ελεύθερης ενέργειας κ.ά., είναι ψευδο-επιστημονικός. Απ' την άλλη πλευρά, το γεγονός της μέχρι σήμερα (και με πάσα βεβαιότητα και στο προβλεπτό μέλλον) αποτυχίας στην κατασκευή ενός αεικίνητου, δεν σημαίνει ότι καθίστανται αδιά-φορα τα πάμπολλα ιστορικά στοιχεία γι' αυτές τις φανταστικές μηχανές. Η συζήτηση για κάθε εκδοχή αεικίνητου δίνει την ευκαιρία, αφενός να κατανοήσουμε το επίπεδο γνώσε-ων και τον τρόπο σκέψης των ερευνητών της εκάστοτε εποχής και, αφετέρου, να εντοπί-σουμε τα σημεία που αυτή η «αεικίνητη μηχανή» αντιβαίνει στους φυσικούς νόμους και γι' αυτό δεν είναι δυνατόν να έχει πραγματοποιηθεί η κατασκευή/λειτουργία της.

61

Ορισμοί

Αεικίνητο πρώτου είδους: Κάθε μηχανή, η οποία βρίσκεται συνεχώς σε λειτουργία και παράγει έργο, χωρίς παροχή απ' έξω ενέργειας σε οποιαδήποτε μορφή και χωρίς τα εξαρ-τήματα και υλικά που συναποτελούν αυτή τη μηχανή, να υφίστανται κάποια αλλοίωση με το χρόνο.

Αεικίνητο δεύτερου είδους: Κάθε μηχανή σε περιοδική λειτουργία, η οποία μετατρέπει ολοκληρωτικά θερμική ενέργεια σε άλλη μορφή (μηχανική, ηλεκτρική κλπ.)

Αεικίνητο τρίτου είδους: Όπως το αεικίνητο πρώτου είδους, χωρίς να παράγεται έργο.

Αεικίνητο πρώτου είδους θα ήταν ένα ζεύγος κινητήρα-γεννήτριας, όπου ο κινητήρας πα-ρέχει κινητική ενέργεια στη γεννήτρια και αυτή του επιστρέφει ηλεκτρική ενέργεια για την κίνησή του, πάντα χωρίς απώλειες. Αεικίνητο δεύτερου είδους θα ήταν κάθε σύστη-μα, το οποίο θα αξιοποιούσε για τη λειτουργία του τη θερμότητα του περιβάλλοντος, π.χ. ένα όχημα που θα εκινείτο εκμεταλλευόμενο τη θερμότητα του αέρα. Αεικίνητο τρίτου είδους, τέλος, μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι ένα σύστημα ήλιος-πλανήτες ή κάθε πυρήνας ατόμου με τα ηλεκτρόνιά του, τα οποία φαίνεται να λειτουργούν χωρίς ανταλλαγή ενέρ-γειας με το περιβάλλον τους, πράγμα που δεν είναι σωστό.

Στη μεσαιωνική και αναγεννησιακή βιβλιογραφία χωρίζονται τα αεικίνητα σε: perpetuum mobile naturae και perpetuum mobile physicae. Η πρώτη κατηγορία αφορούσε συστήμα-τα της φύσης (ήλιος, άστρα, εποχές του έτους κ.ά.), τα οποία θεωρούνταν αεικίνητα, κυ-ρίως επειδή λειτουργούσαν με το θέλημα του θεού. Η δεύτερη κατηγορία ήταν τα συστή-ματα που θα κατασκεύαζε ο άνθρωπος, παραδειγματιζόμενος από τα θεϊκά έργα. Αυτές οι επιδιώξεις των ερευνητών θεωρούνταν τότε, άλλοτε αναγνώριση του θεϊκού έργου και προσπάθεια απομίμησής του και άλλοτε ύβρις. Οι ασχολούμενοι με αυτά τα θέματα δεν απείχαν πολύ από την προσαγωγή στην «Ιερά Εξέταση» και τη θανατική καταδίκη τους...

Ιστορικά στοιχεία

Η ιδέα του αεικίνητου εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Ανατολή και συγκεκριμένα τον 12ο αιώνα μ.Χ. στις Ινδίες. Στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη, αλλά και κατά την ύστερη Αρχαιότητα δεν φαίνεται να έχει υπάρξει αναφορά σε κάποιο προβληματισμό για αεικί-νητα, ούτε ως θεωρητική εκδοχή. Ο Ινδός Μαθηματικός και Αστρονόμος Bhaskaracharya (Μπασκα-ραχάρια, 1114-1185) περιγράφει λοιπόν σε ένα σύγγραμμά του ένα αεικίνητο μηχανισμό με τα λόγια: «Η μηχανή γυρίζει με μεγάλη δύ-ναμη, γιατί ο υδράργυρος βρίσκεται σε μια πλευρά του τροχού εγ-γύτερα στον άξονα από ότι στην άλλη.» Η συσκευή που περιγράφει ο Μπασκαραχάρια κατασκευάστηκε από πολλούς μεταγενέστερους ερευνητές με ίδια μορφή ή σε διάφορες παραλλαγές και φυσικά δεν αποτελούσε αεικίνητο. Η πιο απλή από αυτές τις κατασκευές αποτελείται από ένα τροχό, στου οποίου την περίμετρο βρίσκονται λιγότερο ή περισσότερο σύνθετοι βραχίονες που μεταβάλλουν το κέντρο βάρους κατά την περιστροφή. Ενώ μπορεί οπτικά να δίνεται η εντύπωση του αεικίνητου, στην πραγματικότητα το σύστημα ισορροπεί κάποια στιγμή. Σήμερα γνωρίζουμε άλλωστε ότι ο περιστρεφόμενος τροχός παράγει στον άξονα θερμό-τητα τριβών και πρέπει να υπερνικήσει τον ατμοσφαιρικό αέρα, άρα μετά από κάποιες

62

στροφές θα έχει καταναλώσει την ενέργεια από την αρχική εξωτερική ώθηση και θα δια-κόψει την αυτοδύναμη κίνησή του. Από το 13ο αιώνα έχει διασωθεί ένα σημειωματάριο του Villard de Honnecourt (Ονε-κούρ), ο οποίος παρουσιάζει διάφορα μεγαλοπρεπή οικοδομήματα και μια σειρά από μη-χανές, ανάμεσά τους και ένα αεικίνητο με μάζες (σφυριά) που μεταβάλλουν κατά την πε-ριστροφή τους το κέντρο βάρους. Δεν είναι γνωστό, αν τα σχέδια αυτά του Ονεκούρ υλο-ποιήθηκαν ποτέ, πάντως σίγουρα το αεικίνητο δεν λειτούργησε, γιατί αποτελεί παραλλα-γή της ιδέας του Μπασκαραχάρια. Κατά την Αναγέννηση σχεδίασαν ή προσπάθησαν να κατασκευάσουν αεικίνητα οι DeGeorgio, Leonardo da Vinci και Vittorio Zonca, από τους οποίους ο Λεονάρντο προσεγγίζει την άποψη ότι η λειτουργία του αεικίνητου ανήκει στην περιοχή του αδύνατου και ταυτίζει τους αναζητητές αεικίνητων με τους Αλχημιστές: «Εσείς ερευνητές της αέναης κίνησης, πόσα ματαιόδοξα φανταστικά έργα δεν έχετε δη-μιουργήσει κατά τις αναζητήσεις σας ... Πρέπει να κάνετε καλύτερα παρέα με τους δη-μιουργούς χρυσού». Στον πίνακα των ερευνητών για το αεικίνητο προστίθενται στους επόμενους αιώνες όλο και περισσότερα ονόματα, μέχρι τον Johann Bessler (Μπέσλερ), ο οποίος περί το 1715 παρουσίασε στους κατάπληκτους θεατές ένα αεικίνητο που λειτουργούσε για αρκετό και-ρό, μόνο που οι πληροφορίες αναφέρουν ότι αποδείχθηκε μια μεγαλειώδης απάτη και ο Μπέσλερ εξαφανίστηκε. Άλλες λεπτομέρειες γι' αυτό το θέμα δεν έχουν γίνει γνωστές. Πάντως, το 1775 αποφάσισε η Γαλλική Ακαδημία Επιστημών να μη δέχεται πλέον ειση-γήσεις για αεικίνητα. Με τη διατύπωση των θερμοδυναμικών αξιωμάτων στα μέσα του 19ου αιώνα, αποκλείστηκε και θεωρητικά η δυνατότητα για τη δημιουργία μιας τέτοιας μηχανής, αν και μέχρι σήμερα ακόμα ισχυρίζονται αφελείς ή πονηροί ότι κατέχουν την τελική ιδέα του αεικίνητου! Ο προβληματισμός γύρω από το αεικίνητο είναι ένα από τα θέματα που ελκύει ανθρώ-πους με ροπή προς παραδοξολογίες και αποκρυφισμούς, γι' αυτό άλλωστε υιοθετούνται τέτοιες ιδέες από διάφορους παραθρησκευτικούς κύκλους, οι οποίοι συχνά περιγράφουν σε βιβλία τους ή σε ομιλίες τους αεικίνητες μηχανές - μηχανές που όμως ποτέ δεν κατα-σκευάστηκαν ή δεν λειτούργησαν. Συνηθέστατα αγνοούν δε τα μέλη αυτών των ομάδων και τους στοιχειώδεις νόμους της Φυσικής και σίγουρα δεν είναι ερευνητές που διαθέτουν

τις γνώσεις για να βελτιώσουν ή να γενικεύσουν αυτούς τους νόμους. Απ' την άλλη πλευρά, πρέπει να επισημανθεί ότι δεν είναι πάντα εύ-κολο να δειχθεί και θεωρητικά ότι μια κατασκευή δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσει, γιατί σε κάθε πολυπλοκότερο σύστημα εμπλέκεται ένα πλήθος δευτερευουσών ή αφανών διεργασιών, οι οποίες σε ενερ-γειακά θέματα πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη. Για παράδειγμα, υπάρχει ένα υδραυλικο-μηχανικό σύστημα με συ-γκοινωνούντες σωλήνες διαφορετικού μήκους, οι οποίοι περιέχουν υγρά με σημαντική διαφορά στην πυκνότητα, π.χ. νερό και υδράργυ-ρο. Τα σφαιρίδια που θα κινούνται αενάως στους δύο σωλήνες, επι-πλέουν και στα δύο υγρά. Κάθε σφαιρίδιο που ανεβαίνει λόγω άνω-σης στον αριστερό σωλήνα, πέφτει στον τροχό και τον κινεί με την ορμή του, ενώ στη συνέχεια καταλήγει στο δεξιό σωλήνα. Εκεί, το

αυξημένο συνολικό βάρος των σφαιριδίων προωθεί τη στήλη που έχει σχηματιστεί κι έτσι διαφεύγει στο κάτω μέρος πάλι ένα σφαιρίδιο, το οποίο ανεβαίνει στην επιφάνεια του υ-γρού στον αριστερό σωλήνα κ.ο.κ.

63

Υπάρχει ακόμα ένα μεγάλο πλήθος ιδεών για αεικίνητα, τα οποία (δεν) λειτουργούν με μαγνήτες, με χημικά μέσα ή με φλόγα. Το «αιώνιο φως» χωρίς προσθήκη καύσιμης ύλης φαίνεται να έχει καλλιεργηθεί ανά τους αιώνες κυρίως σε κύκλους θρησκευόντων. Από τον πρώτο μ.Χ. αιώνα υπάρχουν σχετικές περιγραφές για «αυτοαναφλεγόμενους» πυρ-σούς και για «αιώνια διατηρούμενη φλόγα» του Ρωμαίου στρατιωτικού, πολιτικού, φυ-σιοδίφη και ιστορικού Gaius Plinius Secundus (Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, 23-79 μ.Χ.) Στην ορθόδοξη εκκλησία τελείται το σχετικό «θαύμα» ανατροπής των φυσικών νόμων ετησί-ως, κάθε φορά το Πάσχα.

64

Εξελικτική θεωρία και καθολική εκκλησία...

Σο τέλος Αυγούστου 2006 συγκεντρώθηκαν στη θερινή κατοικία του πάπα στο Castel Gandolfo επιστήμονες με διαφορετικές απόψεις υπέρ ή κατά της εξελικτικής θεωρίας και παρουσίασαν τις επιστημονικές και θεολογικές θέσεις τους. Στο συγκεκριμένο κύκλο πα-ρουσιάζονται και ομιλούν παραδοσιακά μόνο άτομα που έχουν επιλεγεί από τον εκάστοτε πάπα και ουδείς παρευρίσκεται ex officio, εκτός από τον ίδιο τον πάπα φυσικά. Κύριοι ομιλητές ήταν δύο: Ο Peter Schuster, καθηγητής χημείας και πρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών της Αυστρίας, ο οποίος υπερασπίστηκε την εξελικτική θεωρία, και ο καρδι-νάλιος της Βιέννης Christoph Schoenborn, ο οποίος έγραψε σε άρθρο του, όχι σε ευρω-παϊκή εφημερίδα, αλλά στην Αμερική (NY Times) ότι υπάρχουν «ανατρεπτικές αποδεί-ξεις για την ύπαρξη σχεδιασμού στη Βιολογία». Οι συγκεκριμένες «αποδείξεις» δεν ανα-φέρθηκαν πουθενά, εννοείται!

Κύριο επιχείρημα του Schoenborn και σε μια συνέντευξή του στην ιταλική εφημερίδα Il Foglio είναι ότι, τυχόν παραδοχή της εξέλιξης δεν θα κάνει πλέον δυνατή τη θεολογική τεκμηρίωση της «ελευθερίας και ευθύνης του ανθρώπου». Η σκέψη ότι δια της ολοκλη-ρωμένης και σφαιρικής παιδείας (δικό μου σχόλιο αυτό) αποκτάει ο άνθρωπος ελευθερία και υπευθυνότητα, δεν φαίνεται να απασχολεί τους εκκλησιαστικούς κύκλους. Έτσι κι αλλιώς, ιστορικά, η καθολική εκκλησία (και όλες οι άλλου δόγματος ή θρησκεύματος) δεν έχουν στηρίξει ποτέ τη γενική και ολοκληρωμένη εκπαίδευση και την εξ αυτής παι-δεία, μόνο ως ουραγοί ακολουθούν τις εξελίξεις μετά τη γαλλική επανάσταση.

Σ’ αυτό το «σεμινάριο» θεωρήθηκε μεταξύ των παρευρισκομένων ότι ο πάπας (Βενέδι-κτος XVI τώρα, Joseph Ratzinger ως θνητός πολίτης και καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Regensburg) δεν είναι μεν «δημιουργιστής», θεωρεί όμως ότι το σύμπαν είναι «ευ-φυές δημιούργημα», δηλαδή κάτι που προέκυψε κατόπιν θεϊκών ενεργειών. Απ' την άλλη πλευρά, επιμένει να αναζητηθεί και να διατυπωθεί μια ενιαία θεωρία για τη δημιουργία και την εξέλιξη. Ο ίδιος δεν μπορεί να δεχτεί ότι ο άνθρωπος είναι ένα ακόμα «τυχαίο και ασήμαντο προϊόν της εξέλιξης». Θετικό είναι ότι προβληματίζονται ο πάπας και οι συ-νεργάτες του και συγκαλούν συσκέψεις και συζητήσεις, κατανοητό είναι ακόμα ότι δυ-σκολεύεται να δεχτεί την επιστημονική αλήθεια, αλλιώς θα έπρεπε να «κλείσει» πάραυτα το θρησκευτικό και πολιτικο-οικονομικό μηχανισμό του οποίου προΐσταται και να γυρί-σει σπίτι του.

Οι διέξοδοι που φαίνεται να προσφέρονται στην καθολική θεολογία και στους θεολογού-ντες επιστήμονες για την επίλυση του (δικού τους) προβλήματος είναι:

• Είτε να δεχτούν ότι, ναι μεν το σώμα του ανθρώπου είναι προϊόν εξελικτικής δια-δικασίας, αλλά η «ψυχή» του είναι προϊόν θεϊκής παρέμβασης και δημιουργίας. Αυτό σημαίνει, λέω εγώ, άλλη μια ομολογημένη υποχώρηση μεγάλης κλίμακας της θεολογίας έναντι της επιστήμης, η πολλοστή στη διάρκεια του πολιτισμού! Άντε όμως τότε να εξηγήσεις τί ακριβώς είναι η ψυχή, πότε αρχίζει και, αν αρχίζει κάποτε, πότε τελειώνει και αν δεν τελειώνει, γιατί να αρχίζει και να μην είναι αι-ώνια, άρα πάμε προς πιθανή μετεμψύχωση, οπότε γίνεται φιλοσοφικός και θεολο-γικός μύλος.

65

• Είτε να ανακοινωθεί από τους επιστήμονες ότι στην εξελικτική βιολογία υπάρ-χουν δείγματα δημιουργίας, παρεμβάσεις ανώτερης ευφυΐας για να καθοδηγηθεί η εξέλιξη στη μία ή στην άλλη κατεύθυνση. Αλλά τότε, σκέφτομαι, θα πρόκειται για ακόμα άλυτα επιμέρους επιστημονικά θέματα, τα οποία σταδιακά, ερμηνευόμενα, θα ωθούν το δημιουργό-θεό όλο και πιο μακριά, πίσω από τα όρια του επιστητού, πίσω από τα πιθανόν συνεχή big bang και τα πολλαπλά σύμπαντα. Με αυτό τον τρόπο θα υποχωρεί σταδιακά, με μικρά βήματα, η θεολογία έναντι της επιστήμης και σε κλίμακα 40-50 χρόνων, όταν έχουν απαντηθεί όλα τα επιστημονικά ερωτή-ματα, δεν θα έχει μείνει τίποτα από τα αρχικά υποθετικά «δείγματα δημιουργίας».

Η πρώτη εκδοχή αποτελεί "εγχείριση με σημαντικό κίνδυνο για τον ασθενή" - την ίδια την εκκλησία! Η δεύτερη αποτελεί "θεραπεία με σταγόνες και ηλιοθεραπεία" - μέχρι το πρόβλημα να λυθεί με την πάροδο των δεκαετιών από μόνο του, δια της φυσικής οδού! Αυτή τη στιγμή η καθολική εκκλησία θέλει να περάσει την άποψη ότι οι Βιολόγοι δεν θεωρούν θεό και θρησκεία περιττό έρμα του πολιτισμού, το οποίο μπορεί να εγκαταλει-φθεί λόγω αχρηστίας. Αυτό αποτελεί, φυσικά, μια ελαχιστοποιημένη, προσωρινή αξίωση απέναντι στην επιστήμη, μπροστά στη σημαντική καθημερινή υποχώρηση της θεολογίας λόγω των επιστημονικών εξελίξεων.

Ένας από τους συμμετέχοντες στο σεμινάριο στο Castel Gandolfo δήλωσε ότι μια συνετή γραμμή υποχωρήσεως θα ήταν ότι, ο δημιουργός επέλεξε τις «αρχικές και οριακές συν-θήκες» (σίγουρα φυσικός ήταν ο κύριος, λέω εγώ), μέσα στις οποίες έλαβε χώρα η εξελι-κτική διαδικασία κλπ., χωρίς να είναι απαραίτητη μια εξειδίκευση για το είδος και το στόχο αυτών των θεϊκών επιλογών. Δηλαδή, με καθυστέρηση 2-3 αιώνων επιστρέφει η καθολική εκκλησία στο Διαφωτισμό και δέχεται ότι «ο θεός έφτιαξε ένα ρολόι, το οποίο άφησε μετά να λειτουργεί μόνο του». Άρα, καταργούνται τα θαύματα και οι εκδηλώσεις λατρείας, καταργούνται οι δωρεές και τα τάματα - και πώς θα ζήσουν μετά τόσοι επίσκο-ποι και οι συνοδείες τους πριγκιπικά;

Όλα αυτά φαίνονται λογικά μέσα από την ιστορική εξέλιξη: τετρακόσια χρόνια χρειά-στηκαν για να γίνει αποδεκτό από την καθολική εκκλησία το ηλιοκεντρικό σύστημα με την παραδοχή των εγκληματικών λαθών εναντίον του Κοπέρνικου, του Γαλιλαίου κ.ά., το ίδιο περίπου χρονικό διάστημα θα απαιτηθεί για να γίνει αποδεκτή η θέση περί "αποστα-σιοποιημένου θεού". Επειδή δε η εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου έχει ηλικία μόνο 150 χρόνων περίπου, μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι, εφόσον διατηρηθούν οι ίδιοι ρυθμοί, σε 200-250 χρόνια θα έχει γίνει πλήρως και πανηγυρικά αποδεκτή από την καθολική εκκλη-σία.

Στην καθ’ ημάς Ανατολή τα πράγματα εξελίσσονται με αραβο-τούρκικους ρυθμούς, άσε και βλέπουμε. Ακόμα δεν έχει αναγνωρίσει ο ορθόδοξος εκκλησιαστικός μηχανισμός το επιστημονικά αποδεκτό ηλιοκεντρικό σύστημα - ας παραβλέψουμε τώρα τα πολλαπλά ηλιακά συστήματα, το πλήθος των γαλαξιών και το διαστελλόμενο σύμπαν ή και τα, πι-θανά, πολλαπλά σύμπαντα! Είναι δυνατόν να ασχοληθεί τώρα ο κύκλος συμβούλων-επιστημόνων περί τον αρχιεπίσκοπο με «επιμέρους» επιστημονικά προβλήματα, όταν υ-πάρχουν τόσες κατακτημένες γνώσεις από το χώρο των θετικών επιστημών, της Ιστορίας, της Ψυχολογίας, της Κοινωνιολογίας κ.ά., τις οποίες αδυνατεί να αποδεχτεί και αφομοιώ-σει η ορθόδοξη εκκλησία;

Ίσως γι' αυτό προτιμούν προς το παρόν οι εκπρόσωποι της «Ορθοδοξίας» να κατασκευά-σουν κανένα μεγαλοπρεπή ναό για να στεγάσουν τη μεγαλειότητά τους, να φτιάξουν 2-3

66

ξενοδοχεία για κερδοσκοπία στο κέντρο της Αθήνας και ένα μέγαρο στον Καρέα για να «εργάζονται» σε εξοχικό περιβάλλον. Υπάρχουν «τεράστια» ανοικτά θέματα, με τον Δαρβίνο (ποιος είναι αυτός;) θα ασχολούνται;

67

Αντιμετώπιση της επιστήμης και της τεχνολογίας

Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την επιστήμη και την τεχνολογία με τελείως διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με την γενικότερη παιδεία και την ειδικότερη εξειδίκευσή τους και α-νάλογα με την ψυχοσύνθεση τους. Πολλοί άνθρωποι εκδηλώνονται τεχνοφοβικά κυρίως λόγω ελλιπούς παιδείας, άλλοι πάλι, ιδίως σε μεγαλύτερες ηλικίες παίρνουν μια στάση τεχνο-νωθρότητας ή -αδράνειας. Αντίθετα, η τεχνοφοβία που οφείλεται σε σκεπτικισμό για τις πιθανές επιπτώσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, προέρχεται από ανθρώπους με μόρφωση, άλλοτε για λόγους ευαισθησίας για το μέλλον της ανθρωπότητας και του πολιτισμού και άλλοτε από ιδιοτελείς υπολογισμούς.

1. Τεχνοαδιαφορία

Ο «μέσος πολίτης», ο οποίος αποτελεί και τον πλέον αντιπροσωπευτικό εκπρόσωπο μιας σύγχρονης κοινωνίας, είναι καταρχάς αδρανής και επιφυλακτικός για κάθε μεταβολή που συμβαίνει γύρω του. Όμως οι τεχνολογικοί νεωτερισμοί υιοθετούνται εύκολα και χωρίς προβληματισμούς από το μέσο χρήστη και ενσωματώνονται στην καθημερινή ζωή του ως αυτονόητοι, εφόσον προφέρονται έτοιμοι προς τελική χρήση. Αν η τεχνολογία λειτουργεί σωστά, δεν γίνεται καν αντιληπτή από το χρήστη και συνυπάρχει ως διάφανο περιβάλλον. Αποτέλεσμα είναι να μην αμφισβητούνται μεν οι τεχνικές καινοτομίες ως προς τη χρησι-μότητά τους, όμως ταυτόχρονα να αυξάνεται με την πάροδο των ετών και των δεκαετιών η αποξένωση και η άγνοια του μέσου ανθρώπου για τις πραγματικές δυνατότητες και τη σημασία της τεχνολογίας. Παρά τη θεμελιώδη συμβολή της επιστήμης και της τεχνολογί-ας στην καθημερινή ζωή, ο μέσος άνθρωπος δεν προβληματίζεται για τη φύση και το ρό-λο τους.

Είναι σημαντικό να εξετάσουμε, πώς αντιμετωπίζονται οι φυσικές επιστήμες και η τεχνο-λογία από την κοινωνία γενικότερα και από διάφορες κοινωνικές ομάδες που διαθέτουν επιρροή, ειδικότερα, σε ένα οικονομικό περίγυρο περιορισμένων πόρων και απεριόρι-στων απαιτήσεων. Επίσης σημαντική είναι η διερεύνηση της άποψης και των κινήτρων των πολιτών για την τεχνολογία, όπως και για άλλα όμοια θέματα του πολιτισμού διότι, στο πολιτικό σύστημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας που ζούμε, η διοικητική, οι-κονομική και ηθική υποστήριξη της συντεταγμένης πολιτείας και των επιτελείων που ει-σηγούνται τις αποφάσεις, (πρέπει να) εξαρτάται από την αποδοχή ή την απόρριψη της κοινωνίας! Κάθε άνθρωπος αυτής της κοινωνίας κρίνει όμως διαφορετικά ένα τεχνικό νεωτερισμό και μάλιστα, ανάλογα, καταρχάς με την προπαίδεια που διαθέτει και στη συ-νέχεια με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά του. Η μέση νοικοκυρά θεωρεί την αυγοθήκη από αφρώδες πλαστικό, στις υποδοχές της οποίας συσκευάζονται και μεταφέρονται με ασφάλεια τα αυγά, πολύ σημαντικότερο τεχνικό επίτευγμα π.χ. από έναν επιταχυντή υπο-ατομικών σωματιδίων ή από ένα δορυφορικά περιφερόμενο τηλεσκόπιο του σύμπαντος, για τη χρησιμότητα των οποίων έχει πλήρη άγνοια, πέρα από το γεγονός ότι το ιλιγγιώδες κόστος τέτοιων μονάδων προκαλεί σε κάθε αμύητο έκπληξη και τον προδιαθέτει αρνητι-κά.

Για να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά, θα έπρεπε να παραθέσουμε εδώ αποτελέσματα εμπειρικών μελετών. Εξ ίσου αποκαλυπτικές και ίσως πιο εύχρηστες για τις ανάγκες αυ-

68

τής της εισαγωγής είναι όμως οι κωδικοποιήσεις που γίνονται από οξυδερκείς παρατηρη-τές της κοινωνίας. Ο γνωστός στον ευρωπαϊκό χώρο λογοτέχνης και συγγραφέας, Dietrich Schwanitz (Σβάνιτς), περιγράφει σε ένα βιβλίο του, ποια είναι η σχέση, κατά την άποψή του, ενός «μορφωμένου ανθρώπου» με τις φυσικομαθηματικές και τις τεχνολογι-κές επιστήμες και γνώσεις. Το έτος 2002 κυκλοφόρησε ο Σβάνιτς στο Μόναχο ένα βιβλίο με τίτλο «Μόρφωση-Όλα όσα πρέπει να γνωρίζει καθένας». Σ' αυτό το βιβλίο περιέχο-νται σε περίπου 700 σελίδες κατά κατηγορία (ιστορία, γεωγραφία, λογοτεχνία, εικαστικές τέχνες, μουσική, γλώσσες κ.ά.) οι συγκεκριμένες γνώσεις που πρέπει να διαθέτει ο «μορ-φωμένος άνθρωπος» για να μπορεί να συμμετέχει στην κοινωνική ζωή και να επικοινωνεί με άλλους «μορφωμένους ανθρώπους». Από την κατηγοριοποίηση αυτού του βιβλίου λείπει κάθε αναφορά στις φυσικομαθηματικές και τεχνολογικές επιστήμες! Και, για να μην νομιστεί ότι πρόκειται για αβλεψία, γράφει ο Σβάνιτς ρητά ότι, δεν θα έβλαπτε φυσι-κά να γνωρίζει ένας μορφωμένος άνθρωπος, τί ακριβώς πραγματεύονται τα θερμοδυναμι-κά αξιώματα, τί είναι τα quark, τί είναι η ισχυρή και ασθενής πυρηνική δύναμη και ποια η σχέση τους με τη βαρύτητα και τον ηλεκτρομαγνητισμό κ.ά., σίγουρα όμως οι γνώσεις αυ-τές δεν είναι απαραίτητες για να θεωρείται κάποιος μορφωμένος!

Ο Σβάνιτς εκφράζει με τα γραφόμενά του την τρέχουσα αντίληψη που έχει γι' αυτά τα θέματα η ευρωπαϊκή κοινωνία και είναι ακριβώς η αντίληψη που διαχέεται μέσα από πά-μπολλα κανάλια επικοινωνίας, ενημέρωσης και προπαγάνδας προς όλες τις κοινωνικές ομάδες. Αυτή η αντίληψη που εκφράζει ο Σβάνιτς είναι απόρροια μιας εξέλιξης που είχε καταγγείλει ως μοιραία για την παιδεία και τον πολιτισμό της Βρετανίας και της Ευρώπης γενικότερα, ο φυσικός και λογοτέχνης C.P. Snow (Σνόου). Ο Σνόου περιέγραψε σε άρ-θρα και διαλέξεις του («The Two Cultures», New Statesman, 6 October 1956 και στα ελ-ληνικά σε μετάφραση της Μαριάννας Τζιαντζή) με μελανά χρώματα το εκπαιδευτικό σύ-στημα της Βρετανίας, το οποίο έχει ως μορφωτικό στόχο τις δύο κουλτούρες, αφενός τη φιλολογική-λογοτεχνική ανθρωπιστική μόρφωση και αφετέρου τη φυσικομαθηματική-πρακτική, περίπου αυτό που και στην Ελλάδα είχε υλοποιηθεί παλαιότερα εμφανώς με τη διαφοροποίηση στο οκτατάξιο Γυμνάσιο σε κλασική και πρακτική κατεύθυνση. Κατάληξη αυτής της πορείας κατά τον Σνόου είναι να υποβαθμίζονται σταδιακά, κοινωνικά και οι-κονομικά, οι φυσικομαθηματικές και τεχνολογικές σπουδές και να οδηγείται η Βρετανία σε καθυστέρηση έναντι των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας στον τεχνολογικό τομέα. Αυτός ο τε-χνολογικός τομέας παράγει όμως κατά σημαντικό ποσοστό τον κοινωνικό πλούτο, άρα μια παραμέλησή του οδηγεί στην οικονομική παρακμή.

Και για να μην νομιστεί ότι αυτός ο προβληματισμός αφορούσε περασμένες δεκαετίες και τα πράγματα έχουν αλλάξει στο ενδιάμεσο χρονικό διάστημα, δημοσιεύτηκε στις 21 Νοεμβρίου 2005 από τη «Britisch Royal Society» ένα κείμενο, στο οποίο εκφράζονται έντονες ανησυχίες για τα «προφανή και επίμονα προβλήματα της εκπαίδευσης σε θέματα επιστημών». Αφορμή γι' αυτή τη δημοσίευση της Βρετανικής Ακαδημίας ήταν η δημοσί-ευση έρευνας του Πανεπιστημίου του Buckingham, σύμφωνα με την οποία η απόδοση των μαθητών σε θέματα Φυσικής υποβαθμίζεται συνεχώς. Ο ίδιος ακριβώς προβληματι-σμός διατυπώνεται και στην ηπειρωτική Ευρώπη: Στο κοινοτικό περιοδικό Europhysics News παρουσιάζονται τα αποτελέσματα τρίχρονης έρευνας μεταξύ 40.000 δεκαπεντά-χρονων μαθητών από όλες τις ηπείρους, από τα οποία προκύπτει ότι μεγάλο ποσοστό των μαθητών, αλλά κυρίως των μαθητριών, αντιμετωπίζουν τα Μαθηματικά με αισθήματα μεταξύ δυσφορίας και απέχθειας.

Η ίδια αυτή μελέτη καταλήγει σε συμπεράσματα ότι στις ακόμα υπανάπτυκτες χώρες του κόσμου το όραμα για ευημερία πολλών νέων περνάει μέσα από μια καριέρα του μηχανι-

69

κού, του ερευνητή, του επιστήμονα. Στις ανεπτυγμένες χώρες θεωρούνται όμως η επι-στήμη και η τεχνολογία δεδομένες, ως αυτόματα αναπαραγόμενες που θα συνεχίσουν να προκύπτουν χωρίς τη μελλοντική συμμετοχή των σημερινών μαθητών. όλο και λιγότεροι θεωρούν λοιπόν απαραίτητο να συμβάλουν στην περαιτέρω ανάπτυξη και βελτίωσή τους.

Ο Σβάνιτς, ο οποίος με την κατηγοριοποίηση των τομέων της μόρφωσης στο βιβλίο του εκφράζει ακριβώς αυτό που κατήγγειλε στη δεκαετία του 1950 ο Σνόου και διαφαίνεται να παραμένει ως πρόβλημα και στις επόμενες δεκαετίες, σίγουρα δεν είναι αδαής, όπως δεν είναι αδαείς και όλοι εκείνοι που πρεσβεύουν αντίστοιχες απόψεις. Πιθανή εξήγηση σε επίπεδο προσώπων τέτοιων τοποθετήσεων είναι η αδυναμία ή αδιαφορία πολλών αν-θρώπων για κατανόηση των φυσικοχημικών και βιολογικών επιστημών, κυρίως λόγω δυ-σχέρειας στη χρήση μαθηματικών εργαλείων. Πέρα από την τεχνοφοβία υπάρχει δηλαδή και μια τεχνο-νωθρότητα.

Συχνά αντιμετωπίζουμε στον κοινωνικό μας περίγυρο συζητήσεις, όπου κάποιοι συνομι-λητές δηλώνουν ευθαρσώς, μερικοί μάλιστα με έπαρση, ότι ποτέ δεν κατάλαβαν τα Μα-θηματικά και τελικά δεν ξέρουν πού μπορεί να είναι χρήσιμα! Ο διάσημος αστροφυσικός Steven W. Hawking (Χόουκινγκ) που είναι για πολλά χρόνια καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι, αναφέρει σκωπτικά στο βιβλίο του «Το Χρονικό του Χρόνου» (εκδ. Κάτο-πτρο, Αθήνα 2000), την επισήμανση του εκδότη ότι, κάθε εξίσωση σε ένα βιβλίο μειώνει σημαντικά τον αριθμό των αναγνωστών.

Αυτή περίπου η αντίληψη επιβεβαιώνεται από τις απαντήσεις σε μια ερευνητική εργασία για τη σχέση εκπαιδευτικών Γυμνασίων και Λυκείων με τους ηλεκτρονικούς υπολογι-στές: ένα αξιόλογο ποσοστό δηλώνει ότι δεν έχει πειστεί για τη χρησιμότητά τους και ένα άλλο δηλώνει ότι αρνητικά τοποθετημένο απέναντι στο συγκεκριμένο μέσο. Συνολικά οι μισοί εκπαιδευτικοί δηλώνουν ότι δεν γνωρίζουν το χειρισμό και τις εφαρμογές του υπο-λογιστή (Ελένη Κoνιδάρη: «Εκπαιδευτικοί και νέες τεχνολογίες») Η συγκεκριμένη τοπο-θέτηση των εκπαιδευτικών δεν πρέπει να ξενίζει, αν ληφθεί υπόψη ότι 7 στους 10 Έλλη-νες δεν θεωρούν ότι υπάρχει στο Internet κάτι που θα τους ενδιέφερε και γι' αυτό δεν σκοπεύουν να συνδεθούν σ' αυτό (Εφημερίδα Καθημερινή, 21-9-2005, σελ. 23.) Σημειώ-νουμε εδώ ότι η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή ξεφεύγει από τη συνηθισμένη απλή χρήση λειτουργιών κάποιας οικιακής συσκευής, απαιτεί αρκετή πνευματική συμμετοχή του χειριστή και προϋποθέτει κάποια προσπάθεια για εκμάθηση των απαραίτητων χειρι-σμών και λειτουργιών.

Ένα άλλου είδους παράδειγμα που λειτουργεί όμως κατά βάθος στην ίδια κατεύθυνση του τεχνο-σκεπτικισμού, σχετίζεται με τις εξετάσεις μαθητών του Λυκείου. Ένα από τα θέματα στο μάθημα της έκθεσης των πανελλήνιων εξετάσεων του έτους 2000 για τα πα-νεπιστήμια και τα ΤΕΙ αναφερόταν σε κάποιο σχόλιο του Σεφέρη (Δοκιμές) πάνω σε γραπτά του T.S. Eliot (Έλιοτ, 1888-1965) από το έτος 1923, στα οποία ο γνωστός Άγγλος συγγραφέας παραπονιόταν ότι κάποιοι άνθρωποι της Μελανησίας στον Ειρηνικό «πεθαί-νουν γιατί ο "πολιτισμός" που τους ανάγκασαν να δεχτούν, τους στέρησε κάθε ενδιαφέ-ρον για τη ζωή» (!;) και προβληματίζεται ο συγγραφέας για τις αλλαγές στον πολιτισμένο κόσμο από τις επερχόμενες τεχνολογικές εξελίξεις: «Όταν το κάθε θέατρο αντικαταστα-θεί από εκατό κινηματογράφους, όταν το κάθε μουσικό όργανο αντικατασταθεί από εκα-τό γραμμόφωνα, όταν το κάθε άλογο αντικατασταθεί από εκατό φτηνά αυτοκίνητα, όταν το κάθε παιδάκι, με τη βοήθεια των ηλεκτρικών εφευρέσεων, ακούει τα παραμύθια της γιαγιάς του από ένα μεγάφωνο». Είναι προφανείς οι συνέπειες κατά τον Έλιοτ: «Δεν θα

70

είναι διόλου εκπληκτικό αν ο πληθυσμός ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου ακολου-θήσει γρήγορα την τύχη των Μελανησίων.»

Βέβαια, όταν προβληματιζόταν ο Έλιοτ για την επέλαση της τεχνολογίας, οι κινηματο-γράφοι, το γραμμόφωνο, το αυτοκίνητο και το μεγάφωνο του ραδιοφώνου (μαγνητόφωνο δεν υπήρχε ακόμα) βρίσκονταν στο στάδιο της ανάπτυξης. Προφανέστατα οπισθοδρομι-κός, συντηρητικός και τεχνοφοβικός ων ο ποιητής (Νίκος Δήμου: «Ο Θρίαμβος της Μού-χλας!»), προέβλεπε τότε εσφαλμένα μια πολιτισμική και βιολογική καταστροφή για τον κόσμο. Ενδιαφέρον είναι ότι έχει τοποθετήσει τη λέξη πολιτισμός σε εισαγωγικά, πράγμα που δηλώνει ότι μάλλον καταχρηστικά αναγνωρίζει στην τεχνολογία τα χαρακτηριστικά του πολιτισμού. Σαράντα χρόνια αργότερα, το έτος 1963, παρότι είχε διαψευστεί στις αρ-χικές προβλέψεις του, επανέρχεται ο Έλιοτ, περιγράφοντας το ρόλο της τηλεόρασης: «(Η τηλεόραση) είναι ένα μέσο διασκέδασης που επιτρέπει σε εκατομμύρια ανθρώπους να ακούν το ίδιο αστείο την ίδια ακριβώς στιγμή και όμως να συνεχίζουν να διακατέχονται από μοναξιά.»

Με αυτή τη νεότερη τοποθέτησή του αποδέχεται ο Έλιοτ την τεχνολογία (τηλεόραση) ως γεγονός, αλλά της καταλογίζει ανεπάρκεια, επειδή δεν υλοποιεί όλα αυτά που περίμενε ο ίδιος από αυτήν. ο Έλιοτ προσπερνούσε το μείζον, ότι με την τεχνολογία ήταν δυνατόν να λάβουν εκατομμύρια άνθρωποι ταυτόχρονα το ίδιο μήνυμα και εστίαζε την προσοχή του σε κάτι που ποτέ δεν υποσχέθηκε η τηλεόραση: ότι θα «γιατρέψει» τη μοναξιά των ανθρώπων.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι κανένας δεν έχει πεθάνει από «πλήξη» λόγω της τεχνολογίας, κα-θώς επίσης ότι ένας άνθρωπος μπορεί να αισθάνεται «μόνος» μέσα σε ένα πλήθος εκατο-ντάδων ή χιλιάδων άλλων ανθρώπων, στο δρόμο, στο πολυκατάστημα, στην παραλία, στο στάδιο κλπ. Πέρα από αυτά, γνωρίζουμε επίσης ότι χωρίς την τεχνολογία, στην οποία προσβλέπουν με αγωνία όλοι οι απανταχού «Μελανήσιοι» του πλανήτη μας (Juan Forero: «Οι ιθαγενείς που επέλεξαν τα "φώτα της πόλης"»), θα διαλύονταν οι κοινωνίες που συμπεριλαμβάνουν πάνω από το 90% των ανθρώπων της Γης.

Εδώ δεν ενδιαφέρουν, φυσικά, οι αποτυχημένες και άστοχες προβλέψεις του Έλιοτ από την ασφάλεια του «καταστροφικού» πολιτισμικού περιβάλλοντος της Αγγλίας, αλλά η επιλογή από τους φιλολόγους της εξεταστικής επιτροπής του συγκεκριμένου αποσπάσμα-τος για την έκθεση. Με αυτήν την επιλογή τους έφερναν τα μέλη της επιτροπής τους μα-θητές στη δύσκολη θέση να διαφωνήσουν με το διάσημο συγγραφέα, αν δεν ήθελαν να εκφραστούν τεχνοφοβικά!

Αν λάβουμε δε υπόψη ότι τα θέματα των εξετάσεων γράφονται σε υπολογιστή, μεταδίδο-νται μέσω διαδικτύου και τηλεομοιοτυπίας (telefax), η επικοινωνία για επιβεβαίωση της παραλαβής των θεμάτων και για υποβολή ερωτήσεων γίνεται μέσω του τηλεφωνικού δι-κτύου κλπ. κλπ., τότε αποτελεί κακοήθεια ολκής να διαδίδεις στην έναρξη του 21ου αιώνα την παντελώς αστήρικτη εκδοχή ότι πιθανόν να ευθύνεται ο τεχνολογικός πολιτισμός για το «θάνατο από πλήξη» κάποιων ανθρώπων στην άλλη άκρη της Γης -ούτε στα αναγεν-νησιακά σαλόνια αργόσχολων να ζούσαν- και ταυτόχρονα να αναγκάζεις ανασφαλείς ε-φήβους να αντιπαρατεθούν στις απόψεις ενός διάσημου διανοούμενου.

Την ίδια στιγμή μάλιστα που κανείς από τους τεχνοφοβικούς φιλολόγους δεν φαίνεται να προβληματίστηκε για τη θεμελιώδη θέση του Έλιοτ (διαφάνηκε αυτό και από τις «φρο-ντιστηριακές λύσεις» που κυκλοφόρησαν μετά την εξέταση), αν δηλαδή οι Μελανήσιοι

71

πέθαιναν πράγματι από την «πλήξη» που προκαλεί η τεχνολογία. Για τον υποσιτισμό, τη φυματίωση, την ελονοσία, τη δυσεντερία, τον τύφο και όλες τις ενδημικές και επιδημικές ασθένειες που πιθανόν συντηρούνταν ή μεταφέρθηκαν από τους Ευρωπαίους αποικιο-κράτες σ' αυτές τις τεχνολογικά και υγειονομικά υποβαθμισμένες κοινωνίες στη δεκαετία του 1920, δεν έγινε πουθενά κι από κανέναν λόγος. .

Και, κλείνοντας αυτόν τον προβληματισμό, είναι ακόμα απαραίτητο να αναφέρουμε ότι δεν είναι μόνο οικονομικοί οι λόγοι που θα έπρεπε να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των νέ-ων για την επιστήμη. Η έλλειψη ενδιαφέροντός τους για τα μαθήματα επιστήμης και τε-χνολογίας στα σχολεία και τις μετέπειτα τριτοβάθμιες σπουδές προδικάζει μια γενικότερη στάση ζωής που μπορεί να αποβεί απειλητική για τη δημοκρατία, αφού οι περισσότερες αποφάσεις στις σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες διαμορφώνονται μέσα από αντιπαρά-θεση επιστημονικών και ηθικών αξιών.

Ένας επιστημονικά απαίδευτος πληθυσμός θα καταλήγει να επιλέγει (ψηφίζει) ενάντια στα συμφέροντά του, ύστερα από κατάλληλη προπαγάνδα. Αυτό διαπιστώνεται με σχετι-κή ευκολία στην Ελλάδα, όπου ο μορφωτικά ακόμα υποβαθμισμένος πληθυσμός της, σε σύγκριση με τη δυτική Ευρώπη, άγεται και φέρεται με φωτοβολίδες γεγονότων και ιδεών από πολιτικούς και θρησκευτικούς δημαγωγούς.

2. Τεχνο-νωθρότητα

Σε μια υπολανθάνουσα τεχνονωθρότητα, η οποία αναφέρθηκε στα προηγούμενα, στηρίζε-ται και η αντίδραση στις τεχνολογικές βελτιώσεις, κυρίως από ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας, με πρόσχημα ρομαντικούς δεσμούς με κάποια χαρακτηριστικά της καταργούμε-νης τεχνολογίας. Είναι ευρέως γνωστές ιστορίες του 19ου αιώνα από την Αγγλία, όπου ο κόσμος για πολλά χρόνια απέφευγε να χρησιμοποιεί το τραίνο και συνέχιζε να παίρνει την άμαξα, παρά τα πολλά μειονεκτήματα που είχε αυτό το μεταφορικό μέσον. Ακόμα στις αρχές του 20ου αιώνα απέτρεπαν χρηματο-οικονομικοί σύμβουλοι στις ΗΠΑ τους πελάτες των τραπεζών τους να επενδύσουν σε μετοχές της βιομηχανίας αυτοκινήτων Ford, διότι: «Το άλογο θα συνεχίσει να υπάρχει, το αυτοκίνητο είναι μόνο ένας νεωτερι-σμός, μια μόδα!».

Έχουν διασωθεί εκτιμήσεις παλαιότερων εποχών για τις δήθεν υποβαθμίσεις που προκα-λεί η τεχνολογία στην κοινωνική ζωή - σχεδόν πάντα πρόκειται για αυθαίρετες ερμηνείες. Τα φτηνά βιβλία και οι εφημερίδες αποθάρρυναν τη συνομιλία, έλεγαν το 18ο και 19ο αι-ώνα. Η τέχνη της συζήτησης χάνεται, γιατί οι άνθρωποι δεν συζητούν πια, αλλά διαβά-ζουν! Στα τέλη του 19ου αιώνα διεκτραγώδησαν δημόσιοι άνδρες στην Αγγλία το γεγονός ότι ο καλύτερος (ηλεκτρικός) φωτισμός στα σπίτια έκανε τους ανθρώπους να διαβάζουν αντί να συζητάνε. Ο Όργουελ ήταν πεπεισμένος ότι το ραδιόφωνο και άλλοι «μοναχικοί, μηχανικοί τρόποι αναψυχής» καταδίκαζαν σε θάνατο τη συζήτηση, αν και οι συζητήσεις στα σαλόνια ήταν συνηθέστατα παράλληλοι μονόλογοι.

Αλλά και στις μέρες μας ακούμε συχνά διηγήσεις για τη σχέση που έχει κάποιος «βιβλιο-φάγος» φίλος με την υφή και τη μυρωδιά του χαρτιού, για τη συγκίνηση που νοιώθει όταν βρίσκεται σε ένα βιβλιοπωλείο κ.ά. Προφανώς ο συγκεκριμένος φίλος έχει συσχετίσει την αγάπη του για μελέτη με δευτερεύοντα και μάλλον αρνητικά στοιχεία του μέσου (χαρτί), με το οποίο διαδίδονται εδώ και 500 περίπου χρόνια οι γνώσεις στον πολιτισμένο κόσμο. Ο Mark Lawson περιγράφει στην εφημερίδα Guardian τις επερχόμενες εξελίξεις για ηλεκτρονική διανομή των κειμένων, των εικόνων και της μουσικής του μέλλοντος

72

μέσω του διαδικτύου, με χρήση μιας και μοναδικής μικροσυσκευής, η οποία θα μεταδίδει ταυτόχρονα τηλεοπτικά προγράμματα και θα αποτελεί κινητό τηλέφωνο, ατζέντα κ.ά. και καταλήγει: «Έτσι, λοιπόν, η πιθανότητα ότι όλα αυτά -σινεμά, βιβλία, μουσική, ραδιόφω-νο, τηλεόραση- θα είναι διαθέσιμα μέσα από μία και μοναδική πλαστική συσκευή, η ο-ποία επινοήθηκε για να σου επιτρέπει να μιλήσεις με τους δικούς σου και να τους πεις ότι το τραίνο θα αργήσει, μπορεί να είναι τεχνολογικά συναρπαστική, αλλά δίνει ταυτόχρονα μια αίσθηση κλειστοφοβίας και περιορισμού. (!;) Αν αυτό είναι το πολιτιστικό μέλλον που μας περιμένει, ευχαριστώ, θα αρνηθώ την πρόσκληση.»

Οι περισσότεροι άνθρωποι αυτής της κατηγορίας δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν ότι είναι απόλυτα εξαρτημένοι από την τεχνολογία, χωρίς να το αντιλαμβάνονται και απλώς δυσφορούν για τις αλλαγές στις συνήθειές τους που επέρχονται αναπόφευκτα, γίνονται τεχνοφοβικοί επειδή είναι τεχνονωθροί. Κανείς από αυτούς δεν θα σκεφτόταν όμως να διαγράψει από τη ζωή του το ραδιόφωνο, το αυτοκίνητο, το τηλέφωνο, τις οικιακές συ-σκευές και ό,τι άλλο χρησιμοποιεί αυτονόητα στην καθημερινή ζωή του, όλα εκείνα τα τεχνικά κατασκευάσματα, τα οποία συνήθισε από μικρής ηλικίας.

Τον ενοχλούν οι αλλαγές που θα τον αναγκάσουν να προβληματιστεί και πιθανόν θα τον κουράσουν μέχρι να τις συνηθίσει, η αναλογική συσκευή που θα γίνει ψηφιακή, ο δίσκος μουσικής από βινίλιο που θα γίνει CD, το σήμα στο τηλέφωνο που ακούγεται διαφορετι-κά, η φωτογραφική μηχανή χωρίς φιλμ που πρέπει να συνδεθεί όμως με τον υπολογιστή κ.ο.κ. Μερικοί δηλώνουν ότι αποστρέφονται τις συζητήσεις με αγνώστους σε ηλεκτρονι-κούς χώρους του Internet και προτιμούν άμεσες ζωντανές συζητήσεις. Ίσως να αγνοούν βέβαια ότι οι συζητήσεις στο Internet γίνονται συχνά με ανθρώπους σε άλλες πόλεις, άλ-λες χώρες, άλλες ηπείρους, με τους οποίους κάποιος ποτέ δεν θα είχε την ευκαιρία να έρ-θει σε επικοινωνία. Πέρα από αυτό, οι περισσότεροι από τους αρνητές της εξέλιξης ντρέ-πονται πλέον να παραδεχθούν ότι αγνοούν και την απλή χρήση του υπολογιστή και περι-τυλίγουν την άγνοιά τους με προβολή άλλων, προσωπικών επιλογών επικοινωνίας.

Οι αρνητές της νεωτερικής συσκευής «όλα σε ένα», για να επανέλθουμε στο παράδειγμα του τεχνοφοβικού βιβλιόφιλου, προφανέστατα αγνοούν και μάλλον δεν ενδιαφέρονται να πληροφορηθούν ότι το νέο (ηλεκτρονικό) μέσον θα τους δίνει πάμπολλες δυνατότητες, τις οποίες δεν είναι δυνατόν να απαιτήσει κάποιος από το χαρτί, που τσαλακώνεται, βρέ-χεται, σκίζεται, ξεθωριάζει, συσσωρεύεται αν αποθηκευτεί μαζικά κ.ο.κ. και για του ο-ποίου την παραγωγή απαιτείται η αποκοπή δέντρων και η επιβάρυνση του περιβάλλοντος με χημικά υλικά.

Ακόμα κι αν η νέα συσκευή δημιουργεί στον ηλικιωμένο τεχνοφοβικό την «αίσθηση κλειστοφοβίας» (!;), θα έχει όμως την ευχέρεια να τη χρησιμοποιεί παντού και πάντα, σε οποιαδήποτε στάση ή κίνησή του, και θα είναι σε θέση να αποκόπτει και να αποθηκεύει στη μνήμη αυτής της συσκευής κομμάτια κειμένου, βίντεο ή μουσικής για να τα διαβά-σει, παρακολουθήσει ή ακούσει πιο προσεκτικά κάποια άλλη στιγμή ή, επίσης, να τα στέλνει εκείνη τη στιγμή, σε οποιονδήποτε παραλήπτη διαθέτει ηλεκτρονικό ταχυδρομεί-ο, να διαβάζει δοκιμαστικά όποιο βιβλίο ή περιοδικό και όποια εφημερίδα τον ενδιαφέρει, να παρακολουθήσει από την οθόνη τα προσφερόμενα εμπορικά είδη που χρειάζεται, σε μια άλλη πόλη ή μια άλλη χώρα και ήπειρο, με λεπτομερή περιγραφή ποιότητας και τι-μών και με θετικά ή αρνητικά σχόλια άλλων αγοραστών και, αν κάτι του αρέσει, να το παραγγείλει ηλεκτρονικά για τον εαυτό του ή ως δώρο, να κλείσει αεροπορικά εισιτήρια, δωμάτια σε ξενοδοχείο, θέσεις για γεύματα σε εστιατόρια ή για παραστάσεις σε θέατρα άλλης πόλης ή και άλλης χώρας που θα βρεθεί σε κάποιους μήνες και άλλα πολλά. Αυτό

73

που αλλάζει οριστικά και αναπότρεπτα στη ζωή του, φυσικά, είναι να μη διαθέτει πλέον με τις παλιές εφημερίδες φθηνό περιτύλιγμα ...

3. Τεχνοσκεπτικισμός

Μια άλλου είδους κατηγορία τεχνοφοβικών στάσεων αφορά διανοούμενους με συγκρο-τημένες αντιλήψεις, οι οποίοι θεωρούν ότι μέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα αναπτύχθη-κε η τεχνολογία σε σημαντικό βαθμό ώστε, αφενός να μην έχουν αξιοποιηθεί ακόμα όλες οι εφευρέσεις και τεχνικές δημιουργίες και αφετέρου να μην έχει κατανοηθεί, ποιες είναι οι βαθύτερες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και την κοινωνία από αυτές τις τεχνολο-γικές εξελίξεις.

Θα έπρεπε λοιπόν, υποστηρίζουν οι συγκεκριμένοι στοχαστές, με δεδομένες και αναμφι-σβήτητες τις πιθανότητες σημαντικών καταστροφικών εξελίξεων που θα καταλογιστούν στον τεχνολογικό τομέα, να περιοριστεί η υποστήριξη της κοινωνίας (χρηματοδότηση!) σ' αυτό το είδος των επιστημονικών δραστηριοτήτων, ώστε να αξιοποιηθούν πρώτα τα έτοι-μα και, ταυτόχρονα, να μελετηθούν καλύτερα, μακροπρόθεσμα και σε παγκόσμια κλίμα-κα οι επιπτώσεις των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Θα είναι έτσι δυνατόν, λέγεται, να κα-ταστρωθεί ένα ολοκληρωμένο σχέδιο πάνω σε ηθικές βάσεις για την πορεία της ανθρω-πότητας στους επόμενους αιώνες.

Αναμφισβήτητα, οι θετικές επιστήμες και η τεχνολογία είναι δυνατόν να κατηγορηθούν! Σχεδόν κάθε νέα επινόηση περιέχει και το σπέρμα της κατάχρησής της, όπως συνέβη:

• με την πυρηνική ενέργεια που αξιοποιήθηκε μεν για ειρηνικούς ιατρικούς, ενερ-γειακούς κ.ά. κοινωνικούς σκοπούς, αλλά πρωτίστως αναπτύχθηκε σε μεγάλη κλίμακα και χρησιμοποιήθηκε ως όπλο μαζικής καταστροφής,

• με τα φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα, τα οποία απαλλάσσουν μεν από ασθένειες και βελτιώνουν την παραγωγή, αλλά ταυτόχρονα επιβαρύνουν συσσωρευτικά το οικοσύστημα,

• με την προσπάθεια για εξερεύνηση του ηλιακού συστήματος και την αποίκιση γειτονικών πλανητών που αξιοποιείται όμως ταυτόχρονα και ως απειλή κατά α-νταγωνιστικών κρατών και κοινωνιών για επίθεση και καθυπόταξη,

• με τη διάδοση και χρήση από ευρύτατες πληθυσμιακές ομάδες κινητών τηλεφώ-νων και πιστωτικών καρτών που διευκολύνουν μεν πάρα πολύ τις επικοινωνίες και τις οικονομικές δοσοληψίες, αλλά παράλληλα δίνουν την ευχέρεια σε ανεξέ-λεγκτους μηχανισμούς να ελέγχουν κάθε πολίτη που θα βάλουν ως στόχο,

• με την ευρύτερη διάδοση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας που φέρνει τους ανθρώ-πους από διαφορετικές πόλεις, χώρες και ηπείρους εγγύτερα, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί σε υποβάθμιση της ομιλούμενης και γραπτής γλώσσας και στην απρόβλε-πτη μεταλλαγή των διανθρώπινων σχέσεων,

• με τη δυνατότητα μεταμοσχεύσεων ζωτικών ανθρώπινων οργάνων που δημιουρ-γεί προϋπόθεσης μεγαλύτερης διάρκειας και καλύτερης ποιότητας ζωής, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί στον κανιβαλισμό σε βάρος φτωχών και ανήμπορων ανθρώ-πων κλπ.

Ουδείς άνθρωπος με συγκροτημένη παιδεία είναι δυνατόν να αμφισβητήσει τις (με τις σημερινές αντιλήψεις μας) απορριπτέες χρήσεις ορισμένων τεχνολογιών. Η προβαλλόμε-νη δε από τους συνειδητοποιημένους σκεπτικιστές ανάγκη για ενδελεχή μελέτη των επι-

74

πτώσεων της τεχνολογίας σε παγκόσμια κλίμακα δεν πρέπει να παρακάμπτεται ως προ-σχηματική ή περιττή.

Ο Bertold Brecht καταλήγει στο έργο του «Η ζωή του Γαλιλαίου» στην «καταδίκη» του μεγάλου ερευνητή, όταν πληροφορείται ο ίδιος ο συγγραφέας, αρχικά στη Δανία όπου ζούσε, για την τρομακτική καταστροφική δύναμη της πυρηνικής ενέργειας και αργότερα, στην Αμερική, για την έκρηξη πυρηνικών βομβών στο Ναγκασάκι και στη Χοροσίμα. Αυτή η φιλολογική καταδίκη του Γαλιλαίου ήρθε δε περίπου στην εποχή που η Καθολική Εκκλησία αποκαθιστούσε ηθικά τον πρωτοπόρο φυσιοδίφη. Ο Γαλιλαίος αυτοκατηγορεί-ται σ' αυτό το έργο του Brecht με τα λόγια: «Αν είχα καταλάβει να μη διαδίδω γνώσεις χωρίς περίσκεψη...» Τελικά, σύμφωνα με αυτή τη λογική, ο Ιεροεξεταστής έχει δίκιο και ο Γαλιλαίος άδικο στο δίλημμα αποσιώπηση ή διάδοση των γνώσεων.

Όμως, καταρχάς φαίνεται ότι οι ιδέες για περιορισμό των τεχνολογικών εξελίξεων, με στόχο μια ηθικοποίηση της επιστήμης και της κοινωνίας, είναι αντιεπιστημονικές και, σε πρακτικό επίπεδο, ανεφάρμοστες! Επίσης, δεν συνάδουν με τη νοοτροπία της προόδου που χαρακτηρίζει, αφενός την κοινωνία μας, από την Αναγέννηση και εντεύθεν και αφε-τέρου τους ερευνητές, οι οποίοι πάντα, όποτε βρέθηκαν μπροστά σε ένα επιστημονικό ή τεχνολογικό δίλημμα, προσπάθησαν να το αντιμετωπίσουν. Η προσδοκία ότι ένα παγκό-σμιο σύστημα «ποτοαπαγόρευσης» θα δώσει αποτελέσματα, είναι μάλλον αφελής.

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης παρουσιάζει σε μια ομιλία του («Η τεχνοεπιστήμη» από τις «Ομιλίες στην Ελλάδα»), εκτυπωμένη σε 40 σελίδες, τα προβλήματα από την απρόβλεπτη και ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της τεχνολογίας αλλά, πέρα από την καταγραφή συγκεκριμέ-νων περιπτώσεων και μια αμήχανη πρόβλεψη για το μέλλον, δεν έχει κάποια συγκεκριμέ-νη λύση να προτείνει, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει στόχο των πολιτικών και των επιστημόνων για την αντιμετώπιση πιθανών αρνητικών εξελίξεων.

Μία προφανής λύση φαίνεται να εντοπίζεται σήμερα στη διακοπή από το κράτος της χρηματοδότησης για πειράματα προς τέτοιες «επικίνδυνες» κατευθύνσεις. Μόνο που, πρώτον, ουδείς γνωρίζει εκ προοιμίου ποιες από τις κατευθύνσεις είναι «επικίνδυνες». η κατηγοριοποίηση εκ του αποτελέσματος είναι σ' αυτή την περίπτωση άνευ ουσίας!

Δεύτερον: Κατ' αρχήν, η κατασκευή της ατομικής βόμβας που απειλεί τον πολιτισμό μας λόγω πιθανής χρήσης της από πυρηνικές δυνάμεις, έγινε με πρωτοβουλία και αδρή χρη-ματοδότηση της αμερικανικής κυβέρνησης, ήταν δηλαδή πολιτική απόφαση, όχι επιστη-μονική ή τεχνολογική. Η πρώτη σχάση του ατόμου που άνοιξε το δρόμο για όλες τις με-ταγενέστερες επιστημονικές ανακαλύψεις και τεχνολογικές κατασκευές, έγινε όμως το 1938 από τους Hahn (Χαν) και Strassmann (Στράσμαν), με σημαντική προεργασία της Lise Meitner (Μάιτνερ) σχεδόν αδαπάνως πάνω σε ένα εργαστηριακό τραπέζι! Κοιτάζο-ντας ο επισκέπτης σήμερα αυτό το εργαστηριακό τραπέζι στο μουσείο, νομίζει ότι έχουν ξεχαστεί πάνω του άχρηστα καλώδια και μερικά όργανα...

75

Εξ άλλου, είναι γνωστό ότι κάθε ομάδα ατόμων με κατάρτιση στην Πυρηνική Φυσική μπορεί με πληροφορίες από περιοδικά και βιβλία και με υλικά που είναι ελεύθερα διαθέ-σιμα στο εμπόριο, να κατασκευάσει μία «απλή» ατομική βόμβα. Με μια τέτοια βόμβα δεν είναι δύσκολο να προκληθεί, για πολιτικούς ή εγκληματικούς σκοπούς, ο θάνατος και η ραδιενεργή μόλυνση μερικών εκατομμυρίων ανθρώπων.

Όσοι ισχυρίζονται λοιπόν πως ο μεθοδευμένος από το κράτος περιορισμός της τεχνολογι-κής εξέλιξης θα μετριάσει τις αρνητικές επιπτώσεις, παραβλέπουν, αφενός ότι ο μεμονω-μένος επιστήμονας ή μικρές ομάδες επιστημόνων δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν με κα-νένα προληπτικό ή κατασταλτικό τρόπο σε μια ελεύθερη κοινωνία, αφετέρου ότι, κι αυτό είναι το σημαντικότερο, η ίδια η τεχνολογία που προκαλεί διάφορες ανεπιθύμητες και ε-πικίνδυνες παρεκβάσεις, είναι η μόνη που μπορεί να δημιουργήσει και το αντίδοτο σ' αυ-τές. Πώς θα ήταν δυνατή η όποια μεθοδευμένη, συνολική, διορθωτική παρέμβαση στη φύση και την κοινωνία, αν δεν είναι διαθέσιμα νεότερα επιστημονικά και τεχνολογικά μέσα, από την παραγωγή προϊόντων και ενέργειας μέχρι τη διάχυση πληροφοριών και τον έλεγχο των εξελίξεων στο γενετικό τομέα;

Και κάτι ακόμα επ' αυτού: σίγουρα, η έκρηξη στον πυρηνικό αντιδραστήρα του Τσερνο-μπίλ στη δεκαετία του 1990 οφείλεται σε πλημμελή έλεγχο της τεχνολογίας, αλλά η κα-ταστροφή από τον τυφώνα στη Νέα Ορλεάνη, η οποία προκάλεσε περίπου ίδιο αριθμό θυμάτων με εκείνα στην Ουκρανία, όπως και τα χιλιάδες ανθρώπινα θύματα που ακολου-θούν κάθε χρόνο τις πλημμύρες στο δέλτα του ποταμού Μπραμαπούτρα στο ασιατικό Μπάγκλα Ντες, αποτελούν συνηθισμένες καταστάσεις γι' αυτές τις γεωγραφικές περιοχές. Σε όλες αυτές και σε άλλες όμοιες περιπτώσεις όμως, οι συνέπειες των όποιων κατα-στροφών μόνο με τη χρήση της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι δυνατόν να αντιμε-τωπιστούν - η εποχή που έστηναν παρακλητικές στήλες σε θεούς και αγίους κατά της πα-νούκλας, έχει περάσει ανεπιστρεπτί.

Όσοι, ακόμα, διαβλέπουν σε μια αδρανοποίηση ορισμένων επιστημονικών και τεχνολογι-κών κατευθύνσεων τη δυνατότητα για μεγαλύτερη ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστη-μών (λόγω οικονομικού περισσεύματος!) μάλλον παραβλέπουν ότι, οι φιλοσοφικές, φι-λολογικές, καλλιτεχνικές κ.ά. σπουδές και μελέτες θα παρακμάσουν μακροπρόθεσμα επί-σης, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, αφού θα πάψουν να δέχονται συνεχώς ερεθίσμα-τα και υποστήριξη από την τεχνολογία. Για παράδειγμα, η φιλοσοφία στα τέλη του 20ου, αρχές του 21ου αιώνα προϋποθέτει γνώση των πορισμάτων της Φυσικής, Χημείας και Βιολογίας και των μεθόδων τους, αλλιώς κάθε προβληματισμός για τη ζωή και τον κόσμο εκφυλίζεται σε συζήτηση περί όνου σκιάς...

76

Δεν επιτρέπεται, τέλος, να παραλείψουμε την αναφορά και στη νομιμοποίηση του φορέα που θα διακρίνει το χρήσιμο από το επικίνδυνο και, στην ανάγκη, θα αναπροσανατολίζει την παραγωγή γνώσης. Προφανέστατα, ο εκκλησιαστικός μηχανισμός του Μεσαίωνα θα αξιοποιούσε ο ίδιος με ιδιαίτερη προτίμηση κάθε εφεύρεση, με την οποία θα μεγιστο-ποιούσε τη δύναμη και τον πλούτο του, πράγμα που το έκανε σε πολλές περιπτώσεις. Άρα, δεν υπήρξε ποτέ και δεν μπορεί να γίνει ανιδιοτελής φορέας αυτής της νομιμοποιη-τικής λειτουργίας, δεδομένου ότι και σήμερα ακόμα αυτοκατηγορούνται χριστιανοί κλη-ρικοί για ροπή προς «φιληδονία, φιλαργυρία και εξουσιομανία», χαρακτηριστικά που τους καθιστά, ως σώμα, τελείως ακατάλληλους για ηθική καθοδήγηση άλλων ανθρώπων.

Οι αναδεικνυόμενοι κατά καιρούς ηγέτες ισχυρών κρατών προσπαθούν μεν να περιορί-σουν τη διάδοση καταστροφικών τεχνολογιών, πιθανώς προβληματικών μεθόδων της Γε-νετικής κ.ά., αλλά μόνο στο βαθμό που προκύπτουν ανταγωνιστές στα υπάρχοντα μονο-πώλια. Η ιδέα για κάποιο όργανο παγκόσμιου ελέγχου βάσει ηθικών και δημοκρατικών κριτηρίων έχει αποτύχει, όπως φαίνεται από την ελεγχόμενη λειτουργία του ΟΗΕ (βέτο μεγάλων δυνάμεων) και περιθωριοποίησή του όταν δεν εξυπηρετεί (Γιουγκοσλαβία, Ι-ράκ).

Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι και στο μέλλον δεν μένει παρά να συνυπάρχουν δίπλα δίπλα, η ελπίδα και ο κίνδυνος που περικλείει το δυναμικό της επιστήμης και της τεχνολογίας, να γίνει αυτό αίτιο δημιουργίας ή καταστροφής. Η τελική απόφαση εναπόκειται στον σκε-πτόμενο άνθρωπο, του οποίου μοναδικό ασφαλές στήριγμα αποτελεί η ολοκληρωμένη παιδεία!

77

Χριστιανισμός έναντι του ελληνικού πολιτισμού

Από τα χριστιανικά κείμενα των πρώτων αιώνων προκύπτει ανάγλυφα η αντιπαλότητα των ηγετών της χριστιανικής Εκκλησίας έναντι του ελληνικού πολιτισμού και των έργων του, παρά την προβαλλόμενη σήμερα δήθεν σύζευξη ελληνισμού και χριστιανισμού που θρυλείται ότι κατέληξε στον «ελληνοχριστιανικό πολιτισμό» - ένα ιδεολόγημα που συνο-δεύει το σύγχρονο ελληνικό κράτος και αξιοποιήθηκε κυρίως από τα δικτατορικά καθε-στώτα και τις οπισθοδρομικές δυνάμεις της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή η αντιπαλότητα δεν ήταν απλώς μία θεμιτή άμιλλα, ένας ανταγωνισμός ιδεών και προτάσεων, αλλά μία σαφής εχθρότητα και πρόθεση συκοφάντησης.

Ανεξάρτητα από αυτή τη συγκρουσιακή τοποθέτηση, εκείνη την εποχή μεθοδευόταν ταυ-τόχρονα η συστηματική αντιγραφή και ενσωμάτωση στα χριστιανικά κείμενα απόψεων και συλλογισμών Ελλήνων (Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης) και Ρωμαίων (Κικέρων, Σενέκας) φιλοσόφων, αλλά και η παραποίηση ιδεών και φιλοσοφικών προτάσεων. Ο K. Deschner παραθέτει στο βιβλίο του «Kriminalgeschichte des Christentums» πλαστογρα-φημένες «επιστολές», δήθεν μεταξύ του Σενέκα και του Παύλου, τις οποίες είχαν επινοή-σει διάφοροι «εκκλησιαστικοί πατέρες» και από τις οποίες συμπεραίνεται η σύγκλιση της ελληνορωμαϊκής φιλοσοφίας με τις (μέχρι τότε ακόμα αδιαμόρφωτες) χριστιανικές από-ψεις. Αυτή η συστηματική υποκλοπή αλλότριων ιδεών και λόγων δεν έγινε, φυσικά, τότε ευρύτερα γνωστή και, όταν δεν ήταν πια δυνατόν να αποκρυβεί, μετονομάστηκε σε «...συμφιλίωση της διδασκαλίας των αρχαίων φιλοσόφων με τη χριστιανική θρησκεία». Το προϋπάρχον συμφιλιώθηκε δηλαδή με το μεταγενέστερο, ο εμπνευστής συμφιλιώθηκε με τον αντιγραφέα του!

Από τη μέση βυζαντινή εποχή και μέχρι σήμερα προβάλλεται όμως θορυβωδώς, λόγω και της εγγενούς πολιτισμικής ένδειας, ακριβώς το αρχικά απoσιωπούμενο και αξιοποιείται για τη στήριξη του ιδεολογήματος περί ενότητας και συνέχισης του ελληνικού πολιτισμού δια του χριστιανισμού.

Αντίλογος με ιστορικά επιχειρήματα και η πραγματικότητα των κειμένων

Η χριστιανική πλευρά διατυπώνει ως αντίλογο την άποψη ότι, πρώτον, οι χριστιανοί εκ-δικούνταν με τις βιαιοπραγίες τους τις αιματηρές διώξεις που είχαν υποστεί για πολλές δεκαετίες και, δεύτερον, όπου στα χριστιανικά κείμενα αναφέρονται καταγγελίες, ύβρεις και αναθεματισμοί κατά των Ελλήνων, δεν νοούνται οι εκπρόσωποι του ελληνικού πνεύ-ματος και οι Έλληνες ή έστω οι ελληνόφωνοι πολίτες, αλλά γενικώς οι «ειδωλολάτρες».

Στο πρώτο σημείο δεν είναι δύσκολο να απαντηθεί, αφενός ότι, ένα πιθανόν δικαιολογη-μένο αίσθημα πικρίας, το οποίο μετετράπη σε εκδικητικότητα στο αριθμητικά έτσι κι αλ-λιώς ακόμα περιορισμένο πλήθος των οπαδών, δεν θα έπρεπε να βρίσκει συνέχεια στα λόγια και τα έργα των κορυφαίων εκπροσώπων της «θρησκείας της αγάπης». Αφετέρου είναι σημαντικό να τονιστεί ότι, οι όποιες διώξεις και σφαγές κατά των χριστιανών δεν διοργανώνονταν από τους Έλληνες φιλοσόφους ή οποιουσδήποτε Έλληνες διανοούμε-νους, αλλά από τη ρωμαϊκή διοίκηση και το μισθοφορικό αυτοκρατορικό στρατό. Οι Ρω-μαίοι στρατηγοί, με αυτήν ακριβώς τη διοίκηση και τον ίδιο μισθοφορικό στρατό, υιοθέ-τησαν αργότερα και επέβαλαν το χριστιανισμό ως αποκλειστική θρησκεία και επιδόθη-

78

καν, μαζί με τους εκπροσώπους του εκκλησιαστικού μηχανισμού, στην κατασυκοφάντη-ση και αποδόμηση του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και την καταστροφή μεγάλου μέρους των μέχρι σήμερα θαυμαζόμενων -κάθε είδους και μορφής- έργων του!

Όσον αφορά στο δεύτερο σημείο του αντιλόγου, ότι δηλαδή με τον όρο «ελληνικός» χα-ρακτηριζόταν ο «ειδωλολάτρης», ό,τι κι αν σήμαινε τότε και μπορεί να σημαίνει σήμερα ουσιαστικά αυτή η λέξη, τα κείμενα που ακολουθούν φαίνεται να μαρτυρούν κάτι διαφο-ρετικό:

1. Στο βιβλίο Δανιήλ της Π.Δ. αναφέρεται για τον Μέγα Αλέξανδρο: «Ο τράγος των Αιγών βασιλεύς Ελλήνων» (Δανιήλ, Η' 21). Προφανέστατα δεν εννοεί ο συγγραφέας, όποιος ή όποιοι κι αν ήταν, ότι «τράγος των Αιγών» (λογοπαίγνιο για την παράσταση του Μ. Αλέ-ξανδρου με κέρατα και την πόλη Αιγές της αρχαίας Μακεδονίας) ήταν βασιλιάς των απα-νταχού ειδωλολατρών.

2. Στο βιβλίο Μακκαβαίων Β' της Π.Δ. (Δ' 13), όπου περιγράφονται οι προσπάθειες του Α-ντίοχου Δ' του Επιφανούς να ελέγξει το ιουδαϊκό ιερατείο και το θησαυρό του Ναού του Σολωμόντα: «Ην δ' ούτως ακμή τις Ελληνισμού και πρόβασις αλλοφυλισμού δια την του ασεβούς και ουκ αρχιερέως Ιάσωνος υπερβάλλουσαν αναγνείαν...» Αλλά και σε πολλά ακόμα σημεία της Π.Δ. είναι σαφέστατο ότι η αναφορά σε Έλληνα και ελληνικό αφορά την εθνική προέλευση και όχι κάποια πίστη. Στα π.Χ. χρόνια Έλληνας και Ελληνισμός ήταν λοιπόν αυτό που εννοούμε και σήμερα, χωρίς θρησκευτικές προσμίξεις (ο χριστια-νός Έλληνας λέγεται Ρωμιός!)

3. Στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (12, 20) αναφέρεται ότι ήρθαν οι Έλληνες να προσκυνή-σουν για τη γιορτή (Πάσχα). Προφανώς δεν είναι δυνατόν να αναφέρεται σε ειδωλολά-τρες, γιατί τότε δεν θα είχαν κανένα λόγο να γιορτάζουν το Πάσχα. Συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για Εβραίους εξ Ελλάδος (υπήρχαν συναγωγές στην Αθήνα, Θεσ/νίκη και αλ-λού, βλέπε Πράξεις των Αποστόλων). 'Αρα στα χρόνια του Ιησού και κάποιες δεκαετίες αργότερα που οριστικοποιείται το περιεχόμενο του συγκεκριμένου ευαγγελίου, ο προσ-διορισμός «Έλληνες» αναφέρεται στην καταγωγή των ανθρώπων (βλέπε και επόμενο).

4. Όπου στα βιβλία της Καινής Διαθήκης ήθελε ο συγγραφέας να αναφερθεί σε ειδωλολά-τρες, έγραφε για «εθνικούς» ή «τα έθνη» κτλ. Για παράδειγμα, στις Πράξεις των Αποστό-λων (15,7...) αναφέρεται «...ο Θεός εν υμίν εξελέξατο διά του στόματός μου ακούσαι τα έθνη τον λόγον του ευαγγελίου καί πιστεύσαι». Ακριβώς σ' αυτό το σημείο τωνΠράξεων χρησιμοποιεί ο Λούθηρος στη γερμανική μετάφραση που εκδόθηκε στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα και ισχύει για όλους τους Προτεστάντες τη λέξη «Heiden» (=ειδωλολάτρες), αφού ο ίδιος δεν είχε κανένα ελληνοχριστιανικό ιδεολόγημα να υπερα-σπιστεί. Επίσης, στην προς Ρωμαίους επιστολή του Παύλου αναφέρεται (15, 18): «...για να οδηγηθούν τα έθνη στην υπακοή και με λόγια και με έργα». Κι εδώ ο Λούθηρος έχει χρησιμοποιήσει τη λέξη Heiden. Ακόμα, στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο (18,17) υπάρχει η φράση «ώσπερ ο εθνικός και ο τελώνης», η οποία μεταφράζεται από τον Λούθηρο στα γερμανικά, όπως αναμένεται, με «Heide und Zoellner». Αντίθετα, στην προς Γαλάτες ε-πιστολή του Παύλου (3,28) «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην...» δεν εννοείται κάποιος μο-νοθεϊστής και κάποιος ειδωλολάτρης παρά ο Ιουδαίος και ο Έλληνας, ως εθνικοί εκπρό-σωποι. Γι' αυτό και ο Λούθηρος μεταφράζει «Jude oder Grieche», δλδ. Ιουδαίος ή Έλλη-νας.

5. Την εποχή της διάδοσης του χριστιανισμού όλοι οι λαοί, με εξαίρεση τους Ιουδαίους, σύμφωνα με τη σημερινή κατεστημένη αντίληψη, ήταν «ειδωλολάτρες». Γιατί λοιπόν να ταυτιστεί, όπως ισχυρίζονται οι ελληνοχριστιανιστές, ο όρος Έλληνας με αυτόν του ειδω-λολάτρη και να επιβληθεί στις εκχριστιανιζόμενες κοινωνίες και όχι ο όρος «Ρωμαίος», οι οποίοι και δίωκαν τους χριστιανούς ή «Αιγύπτιος» ή οτιδήποτε άλλο; Είναι δυνατόν να αποκαλούσαν «Έλληνα» έναν Αιγύπτιο ή Παλαιστίνιο, επειδή ήταν ειδωλολάτρης; Δεν θα παρεξενευόταν αυτός να τους διορθώσει; Είναι δυνατόν να αποκαλούσαν ένα Ρωμαίο πολίτη «Έλληνα», χωρίς αυτός να εκπλαγεί ή να διαμαρτυρηθεί; Αν δε η ταύτιση και εξί-σωση Έλληνας - ειδωλολάτρης γινόταν στην εβραϊκή γλώσσα, πώς και επηρέασε αυτή η

79

ταύτιση τις αντιλήψεις των άλλων λαών που δεν μιλούσαν αυτή τη γλώσσα, παρά συνεν-νοούνταν στα ελληνικά ή στα λατινικά;

6. Ο εκκλησιαστικός ιστοριογράφος Ευσέβιος (275-339) επιτίθεται σε «αιρετικούς», λέγο-ντας ότι «περιφρονώντας τα ιερά κείμενα του Θεού ασχολούνται με τη Γεωμετρία (...) Με ζήλο μελετούν τη Γεωμετρία του Ευκλείδη, θαυμάζουν τον Αριστοτέλη και τον Θεόφρα-στο. Μερικοί μάλιστα σχεδόν προσκυνούν τον Γαληνό» (Deschner). Ο γνωστός αυλικός και αυτοκρατορικός κόλακας Ευσέβιος δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για θρησκείες, αλλά για τους Έλληνες σοφούς, μισεί τον πολιτισμό που αυτοί δημιούργησαν.

7. Ο «εκκλησιαστικός πατέρας» και πατριάρχης στην Κων/πολη, Ιωάννης Χρυσόστομος εκ Συρίας (344-407), λέει (Περί του τας κανονικάς μη συνοικείν άνδρασι, 1): «...και οι Έλλη-νες είχον να επιδείξουν μεταξύ των ωρισμένους που εφιλοσόφησαν περί ...» Αλλού ανα-φέρει (Ομιλία ιζ’ εις το Κατά Ματθαίον, 7): «...σκεφθείτε τους φιλοσόφους των Ελλήνων και τότε θα εννοήσετε ...» Υπάρχει κάποιος που θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι ο συγκε-κριμένος «εκκλησιαστικός πατέρας» συναθροίζει όλους τους «ειδωλολάτρες» που φιλο-σοφούσαν και τους ονομάζει Έλληνες; Υπάρχει κάποιος που δεν καταλαβαίνει ότι ανα-φέρεται στους υπαρκτούς και γνωστούς Έλληνες φιλοσόφους, στων οποίων τις ιδέες προσπάθησε να αντιπαραθέσει τις όποιες δικές του αντιλήψεις; (βλέπε και επόμενα)

8. Όταν ο επίσης «εκκλησιαστικός πατέρας» Βασίλειος εκ Καισαρείας Καππαδοκίας (~329-379) γράφει στην «Εξαήμερον διδασκαλίαν» ότι «Πολλά περί φύσεως επραγματεύσαντο οι των Ελλήνων σοφοί...», τί καταλαβαίνει ο αναγνώστης, ο οποίος γνωρίζει από το σχο-λείο ότι οι Ίωνες φιλόσοφοι, Έλληνες στην καταγωγή και στην γλώσσα και όχι κάποιοι Πέρσες ή Αιγύπτιοι ή Κέλτες, εισήγαγαν τη φυσιοκρατία στην ελληνική φιλοσοφία; Ή όταν γράφει ο ίδιος στο ίδιο σύγγραμμά του «Δι' εκείνων μεν τον Ιουδαίον παιδεύων, δια τούτων δε τον Ελληνισμόν αποκλείων...», τί άλλο μπορεί να καταλάβει ο αναγνώστης, παρά μόνο ότι συγκρούονται στο μυαλό του Βασίλειου ο ιουδαϊκός με τον (προφανώς υπέρτερο, αλλιώς δεν θα τον απασχολούσε) ελληνικό πολιτισμό και όχι με τον πέρσικο ή τον αιγυπτιακό κ.ο.κ. (βλέπε και επόμενα)

9. Ο επίσκοπος Ρώμης, πάπας Γελάσιος (Gelasius) που έζησε κατά τον 5ο αιώνα (πέθανε το 496) απηύθυνε επιστολές στον αυτοκράτορα και στη διοίκηση του ρωμαϊκού κράτους, στις οποίες καταφέρεται κατά των, όπως γράφει σε πάμπολλα σημεία, «σχισματικών Ελ-λήνων». (E. Caspar, Geschichte des Papstums II, 1930 και W. Ullmann: Gelasius I, 1981) Αφορμή για τη συγγραφή αυτών των επιστολών ήταν αντιδικίες για κάποια δογματικά ζητήματα πίστης. ο σημερινός αναγνώστης διαβλέπει, βέβαια, συγκρούσεις για επιρροή και εξουσία μεταξύ των επισκόπων Ρώμης, Κων/πολης και Αλεξάνδρειας, πράγμα που δεν ενδιαφέρει όμως εδώ άμεσα. Προφανώς, οι αναγνώστες εκείνης της εποχής των επι-στολών του Γελάσιου, στο παλάτι, στο στρατό, στην εκκλησία και στη διοίκηση, δεν κα-ταλαβαίνουν ότι ο επίσκοπος Ρώμης κατακεραυνώνει και χλευάζει τους «ειδωλολάτρες», όταν διαβάζουν ότι οι αντιδικούντες με τον Γελάσιο «σχισματικοί Έλληνες δεν θα βρουν συγχώρεση ούτε μετά θάνατον ... » αλλά, ακριβώς αυτό που καταλαβαίνει καθένας και σήμερα: εννοεί τις ηγετικές ομάδες της ανατολικής Εκκλησίας που διέθεταν ελληνική παιδεία.

10. Στον Ακάθιστο Ύμνο, έργο άγνωστου μελωδού του 6ου αιώνα, στο διάστημα των ετών 500-520, προς τιμή της μητέρας του Ιησού, αναφέρεται σε κάποιους στίχους (εισαγωγικά στο γράμμα Ρ) ότι μετέτρεψε: «Ρήτορας πολυφθόγγους, ως ιχθύας αφώνους ...» και στη συνέχεια:

«Χαίρε, φιλοσόφους ασόφους δεικνύουσα, Χαίρε, τεχνολόγους αλόγους ελέγχουσα, Χαίρε, ότι εμωράνθησαν οι δεινοί συζητηταί, Χαίρε, ότι εμαράνθησαν οι των μύθων ποιηταί, Χαίρε, των Αθηναίων τας πλοκάς διασπώσα ... »

Κάποιος που γνωρίζει επαρκώς την ελληνική γλώσσα και την ιστορία του πολιτισμού, αντιλαμβάνεται ότι, ως τεχνολόγοι, δεινοί συζητητές και μύθων ποιητές «περιγράφονται»

80

οι Έλληνες, έστω και οι Ρωμαίοι, επιστήμονες, ρήτορες και ιστορικοί. Αλλά κι αν είχε ο ποιητής του Ακάθιστου Ύμνου κάτι τελείως διαφορετικό στο μυαλό του, με τους όρους Αθηναίοι και φιλόσοφοι δεν μπορεί παρά να εννοούσε, όχι αφηρημένα κάποιους ειδωλο-λάτρες, αλλά συγκεκριμένα τους δασκάλους του ελληνικού πολιτισμού που είχαν την έ-δρα τους στην Αθήνα, το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, τον Επίκουρο και τον Ζήνωνα Κιτιέα. Και ακριβώς αυτό αντιλαμβανόταν και ο ακροατής αυτών των ύμνων που έπαιρνε ως πιστός το μήνυμα, το οποίο επιθυμούσε η Εκκλησία να διαδοθεί για τους δημιουργούς του ελληνικού πολιτισμού και το έργο τους.

11. Ο κορυφαίος χριστιανός υμνογράφος Ρωμανός ο Μελωδός (493-560), περιλαμβάνει στον «Ύμνον εις Πεντηκοστήν» τους εξής στίχους (Maas Paul - Trypanis C.: A.Sancti Romani Melodi cantica - Cantica genuina, Oxford University Press, 1963):

i. «Τί φυσώσιν και βαμβεύουσιν οι Έλληνες;

Τί φαντάζονται προς 'Αρατον τον τρισκατάρατον; Τί πλανώνται προς Πλάτωνα; Τί Δημοσθένη στέργουσι τον ασθενή; Τί μη νοούσι Όμηρο όνειρον αργόν; Τί Πυθαγόραν θρυλούσιν τον δικαίως φιμωθέντα»

Και ο Ρωμανός αναφέρεται συγκεκριμένα σε δημιουργούς του ελληνικού πολιτισμού, τον Άρατο, τον Πλάτωνα, το Δημοσθένη, τον Όμηρο και τον Πυθαγόρα. Βέβαια, ο συγκεκρι-μένος ποιητής ήταν εκχριστιανισμένος Ιουδαίος εκ Συρίας και προφανώς είχε μόνο σχέση σπουδών με τον ελληνικό πολιτισμό. Εκεί έμαθε να μισεί τον «τρισκατάρατον» Άρατον (305-240 π.Χ.), ο οποίος ήταν αλεξανδρινός ποιητής από την Κιλικία και έζησε για αρκε-τά χρόνια στη Συρία, όπου προφανώς είχε διασωθεί για πάνω από 8 αιώνες η φήμη του. Η ιδέα για «φίμωση», δηλαδή λογοκρισία του Πυθαγόρα, ο οποίος έζησε περίπου μια χιλιε-τία πριν από τον Ρωμανό, προδίδει την επιρροή των νεοπυθαγορείων στο πρώιμο Βυζά-ντιο. Αυτά τα κείμενα και, μαζί τους, οι ιδέες του Ρωμανού γίνονταν αποδεκτά από την Εκκλησία και διασώθηκαν μέχρι σήμερα, επειδή ενσωματώθηκαν στην εκκλησιαστική υμνολογία.

12. Ο Ανανίας από το Σιράκ Αρμενίας (Anania Shirakatsi, 610-685), Αρμένιος Μαθηματικός και Γεωγράφος, γράφει για το δάσκαλό του Τυχικό από τον Πόντο, «εν τη χώρα των Ελ-λήνων, εις την πόλιν ονομαζομένη Τραπεζούς». Ποιος μπορεί να υποστηρίξει ότι ένας Αρμένιος διανοούμενος εννοεί στα μέσα του 7ου αιώνα ότι ο Πόντος είναι η χώρα των «ειδωλολατρών»;

13. Στο δοξαστικό του εσπερινού στις 18 Νοεμβρίου (Μηναία, σελ. 122) ψάλλεται μέχρι σή-μερα στις εκκλησίες: «…των γαρ αλιέων ζηλώσας την παρρησίαν και την σκηνορράφων θεολογίαν, την Πλάτωνος μυθολογίαν και την Στωϊκην φλυαρίαν λόγοις και έργοις κα-τέρραξε…»

Κι εδώ καταφανέστατα δεν πρόκειται για γενική αναφορά εναντίον «ειδωλολατρών», αλ-λά σχολιασμός για την πλατωνική και τη στωική φιλοσοφία οι οποίες, αφενός αναθεματί-ζονταν, αφετέρου αξιοποιούνταν κρυφά και παρουσιάζονταν ως χριστιανικές σοφίες - μέ-χρι που θεωρείται από διάφορους θεολόγους ότι ο (στωικός) Σενέκας ήταν ένας πρώιμος χριστιανός! Τότε που λέγονταν και γράφονταν αυτά δεν υπήρχε, βέβαια, καν η υποψία ότι θα μπορούσε κάποια μεταγενέστερη εποχή να βρει, να διαβάσει και να συγκρίνει κείμενα, κάθε ενδιαφερόμενος.

Είναι αδύνατον λοιπόν να τεκμηριωθεί η άποψη ότι η έννοια Έλλην και ελληνικός ταυτι-ζόταν στη σκέψη των ανθρώπων εκείνης της εποχής άκριτα με τις έννοιες ειδωλολάτρης και ειδωλολατρικός!

Αλλά και για την ίδια τη λεγόμενη «ειδωλολατρία» γνώριζαν όλοι οι «εκκλησιαστικοί πατέρες» λεπτομερώς από την αντίκρουση που έκανε ο Ωριγένης στο βιβλίο του Πορφύ-

81

ριου Μάλχου (3ος αιώνας μ.Χ.) με τίτλο «Κατά Χριστιανών», ποια ακριβώς σημασία είχαν τα αγάλματα της ελληνικής εθνικής θρησκείας.

Έγραφε ο Πορφύριος: «Δεν πρέπει ν’ απορεί κάποιος που οι αμαθέστατοι των ανθρώπων θεωρούν τα αγάλματα ξύλα και πέτρες, αφού και τα γράμματα έτσι τα θεωρούν οι αναλ-φάβητοι, αντιμετωπίζοντας τις ενεπίγραφες στήλες σαν απλές πέτρες, τις πινακίδες σαν ξύλα και τα βιβλία σαν δεμένο πάπυρο ... Όσοι αποδίδουν τον πρέποντα σεβασμό στους θεούς, δεν πιστεύουν ότι ο θεός βρίσκεται στο ξύλο, στο λίθο η στο χαλκό από τον οποίο κατασκευάζεται το ομοίωμα τους, ούτε θεωρούν ότι αν ακρωτηριασθεί ένα μέρος του α-γάλματος μειώνεται η δύναμης του θεού. Τα ομοιώματα και οι ναοί ιδρύθηκαν από τους προγόνους μας για τη διαρκή υπενθύμιση της υπάρξεως των θεών, για να παρέχουν τη δυνατότητα σε όσους φοιτούν εκεί να ανά-γονται στην έννοια του θεού με συστηματική εργασία και καθαρό βίο και σε όσους προ-σέρχονται εκεί, να μπορούν να απευθυνθούν στο θεό με προσευχές και ικεσίες, ζητώντας από αυτόν ό,τι έχει ο καθένας ανάγκη ... Και πραγματικά, εάν κάποιος φτιάξει την εικόνα ενός φίλου, δεν πιστεύει βεβαίως ότι ο φίλος του βρίσκεται μέσα στην εικόνα ούτε τα μέ-λη του σώματος του έχουν εγκλεισθεί μέσα στην ζωγραφιά, αλλά θεωρεί ότι μέσω της εικόνας δείχνει την τιμή που αποδίδει στο φίλο του.» (Πορφύριος: «Περί αγαλμάτων»)

Επιχειρήματα, τα οποία μερικούς αιώνες αργότερα προέβαλαν σε όμοια μορφή οι ορθό-δοξοι «εικονολάτρες» χριστιανοί στους «εικονοκλάστες» και καθ' όλη τη δεύτερη μ.Χ. χιλιετία, μέχρι των ημερών μας, όλοι οι χριστιανοί στους μωαμεθανούς ανεικονιστές. Αν δεχθούμε προς στιγμήν ότι οι αρχαίοι Έλληνες προσκυνούσαν πέτρες, ξύλα και μέταλλα, τότε πρέπει να δεχτούμε ότι και οι «εικονολάτρες» χριστιανοί προσκυνούσαν και προ-σκυνούν ακόμα ξύλα, πέτρες, τζάμια και ασημικά.

Από το γεγονός όμως ότι τα βιβλία του Πορφύριου, όπως και τα προγενέστερα του Αλε-ξανδρινού φιλοσόφου Κέλσου (2ος αιώνας μ.Χ.) έπρεπε χωρίς εξαίρεση να καούν, με εκ-κλησιαστική απόφαση (έτος 448) και με νόμο του Ιουστινιανού (Ιουστ. Κώδιξ, Ι1.3), δεί-χνει ότι οι εχθροί του ελληνικού πνεύματος δεν ενδιαφέρονταν για την αναζήτηση της αλήθειας. Πολύ εγγύτερα βρίσκεται το συμπέρασμα ότι, στόχος των συνειδητών στρε-βλώσεων και συκοφαντιών ήταν οι Ελληνίζοντες της ύστερης Αρχαιότητας και η πολιτι-κή επιρροή τους (βλέπε επόμενα). Πέρα απ' αυτό, αν οι χριστιανοί διανοούμενοι των πρώτων αιώνων εκτιμούσαν πράγματι τα έργα του ελληνικού πολιτισμού, τον οποίον υ-ποτίθεται ότι καλλιέργησαν στη συνέχεια, όπως ισχυρίζονται σήμερα οι απολογητές εκεί-νων των εποχών και δραστηριοτήτων, θα έπρεπε εκείνοι ακριβώς οι χριστιανοί πρωτοπό-ροι να έχουν διαφυλάξει αυτές τις έννοιες από τον κίνδυνο κατάχρησής τους που είχε στόχο την εξύβριση επιφανών προσώπων και έργων ενός ανώτερου πολιτισμού!

Παραθέτουμε στα επόμενα μερικά ακόμα αποσπάσματα από χριστιανικά κείμενα που κα-ταφέρονται κατά των Ελλήνων και του ελληνικού πολιτισμού και διατυπώνουμε πιθανές ερμηνείες γι' αυτές τις εκδηλώσεις εχθρότητας!

Αθανάσιος ο Μέγας, (αποκαλούμενος homunculus δλδ. ανθρωπάκι, μάλλον Αιθίοπας εκ καταγωγής): «Δεν είχε αποκαλυφθεί η μωρία της ελληνικής φιλοσοφίας, παρά μόνο όταν η αληθινή σοφία του θεού φανέρωσε τον εαυτό της στη Γη» (Περί ενανθρωπίσεως, 46.17-19).

Ιωάννης Χρυσόστομος, (Γιοχάναν, εκ Δαμασκού Συρίας, αμφιλεγόμενης καταγωγής):

82

• «Εάν δε κοιτάξεις στα ενδότερα των Ελλήνων θα δεις τέφρα και σκόνη και τίποτε υγιές, αλλά σαν τάφος ανοιγμένος είναι ο λάρυγγας αυτών, γεμάτος ακαθαρσίες και ιχώρ (έμπυο) και τα δόγματά τους γεμάτα σκουλήκια. Εμείς δε δεν παραιτού-μαστε της κατ' αυτών μάχης» (Εις τον Άγιον Ιωάννην τον Απόστολον και Ευαγγε-λιστήν, 59, 370, 7-11).

• «Όσο πιο βάρβαρο ένα έθνος φαίνεται και της ελληνικής απέχει παιδείας, τόσο λαμπρότερα φαίνονται τα ημέτερα... Ούτος ο (πιστός) βάρβαρος, την οικουμένη ολάκερη κατέλαβε ... και ενώ πάντα τα των Ελλήνων σβήνουν και αφανίζονται, τούτου (του πιστού βάρβαρου) καθ' έκαστη λαμπρότερα γίνονται». (Εις Ιωάννην 59.31.33).

• «Κανείς δεν πρέπει στα παιδιά του, των (Ελλήνων) προγόνων να καλεί τα ονόμα-τα, του πατέρα, της μητέρας, του παππού και του προπάππου, αλλά αυτά των δι-καίων (της Παλαιάς Διαθήκης)». (Περί Κενοδοξίας και πώς δει τους Γονείς Ανα-τρέφειν τα Τέκνα (690) 641.65).

• «Τα παιδιά να υπακούτε στους γονείς σας σύμφωνα με το θέλημα του Kυρίου... Όμως, όταν ο γονέας είναι Έλλην, τότε το παιδί δεν πρέπει να υπακούη» (προς Eφεσίους επιστολή, ομιλία 21, παρ. α).

Βασίλειος ο Μέγας, (Καππαδόκης εκ καταγωγής, ο οποίος λεγόταν αρχικά Μαζάκας, ίσως από το καππαδόκικο όνομα της Καισαρείας):

• «Είναι εχθροί οι Έλληνες, διότι διασκεδάζουν καταβροχθίζoντας με ορθάνοιχτο στόμα τον Ισραήλ. Στόμα δε λέγει εδώ ο προφήτης (εννοεί τον Ησαΐα) την σοφι-στική του λόγου δύναμη η οποία τα πάντα χρησιμοποίησε για να παραπλανήσει τους εν απλότητι πιστευσάντων». (Εις Προφήτην Ησαϊαν 9.230.8)

• «Μη δειλιάζετε από των ελληνικών πιθανολογημάτων... τα οποία είναι σκέτα ξύ-λα, μάλλον δε δάδες που απώλεσαν και του δαυλού την ζωντάνια και του ξύλου την ισχύ, μη έχοντας δε ούτε και του πυρός την φωτεινότητα, αλλά σαν δάδες κα-πνίζουσες καταμελανώνουν και σπιλώνουν όσους τα πιάνουν και φέρνουν δάκρυα στα μάτια όσων τα πλησιάζουν. Έτσι και (των Ελλήνων) η ψευδώνυμος γνώση σε όσους την χρησιμοποιούν» (Εις Προφήτην Ησαΐαν Προοίμιον 7.196.3).

• Κατά τα τελευταία χρόνια υποστηρίζεται ότι μερικά από τα συγγράμματα που α-ποδίδονταν παλαιότερα στον Βασίλειο, έχουν γραφτεί μάλλον από άλλο άτομο κι έτσι απαλλάσσεται ο συγκεκριμένος «πατέρας» από την κατηγορία για ανθελληνι-κό παραλήρημα. Αλλά αυτό -αν αληθεύει- ελάχιστα επηρεάζει την ουσία του θέ-ματος που ενδιαφέρει εδώ: τότε ο έτερος σημαντικός (αλλιώς δεν θα τον μπέρδευ-αν με τον Βασίλειο) χριστιανός συγγραφέας είχε τις ανθελληνικές αντιλήψεις που φαίνονται από τα γραπτά του και ακριβώς αυτές οι αντιλήψεις ενδιαφέρουν εδώ.

Ευσέβιος Καισαρείας της Παλαιστίνης, (Παλαιστίνιος εκ καταγωγής): «...Τον φτωχό και πένητα λαό σήκωσες από τα καθόλου ζηλευτά πράγματα και από την ατιμία των πα-θών και από την κοπριά των ελληνικών βδελυγμάτων και κάθισες αυτόν με τους άρχοντες του Ισραήλ, τον όντως αληθινό λαό του Θεού» (Εκκλησιαστική Ιστορία, 23, 1352, 34-38)

Τίτλοι κεφαλαίων:

o Πράξη σωφροσύνης είναι η εγκατάλειψη της ελληνικής πλάνης. o Εγκαταλείψτε όσα οι Έλληνες φυσικοί φιλόσοφοι περί αρχών εισηγήθη-

καν.

83

o Περί των αρχαιότερων Εβραίων και γιατί τας γραφάς αυτών, από των ελ-ληνικών λόγων προτιμήσαμε.

o Γιατί μετά από λογική κρίση και σώφρονα λογισμό την ιστορία των Ε-βραίων παραδεχθήκαμε. (Ευσέβιος «Κλείς Πατρολογίας»).

Τατιανός, μέγας απολογητής, (Tatianus, Αραμαίος εκ Μεσοποταμίας): «Οι Έλληνες ού-τε είχαν ούτε δημιούργησαν τίποτα δικό τους, αλλά όλα τα παρέλαβαν από τους βαρβά-ρους, μόνο και μόνο για να προξενήσουν κακό» (Προς Έλληνας)

Γρηγόριος εκ Ναζιανζού της Καππαδοκίας, (αποκαλούμενος Θεολόγος, πιθανόν ελληνι-κής καταγωγής) προς τον αδελφό του Καισάριο: «... ελληνίζεις επικίνδυνα!»

Αυτά αποτελούν δε μόνο μικρό τμήμα των ανθελληνικών αποσπασμάτων. ανάλογα εδά-φια από μελέτες και λόγους υπάρχουν πολλές εκατοντάδες στα πατερικά και, γενικότερα, στα εκκλησιαστικά κείμενα των Εφραίμ του Σύρου, Αναστάσιου του Σιναΐτη, Ιωάννη Δα-μασκηνού, Κύριλλου Ιεροσολύμων κ.ά.

Οι θεωρητικοί του χριστιανισμού, κυρίως οι Σύριοι και οι Αφρικανοί, αλλά λιγότερο οι Αλεξανδρινοί του 3ου αιώνα, καθυβρίζουν με κάθε διαθέσιμο τρόπο τις μεγάλες προσωπι-κότητες της ελληνικής και ρωμαϊκής φιλοσοφίας. Όλοι οι μεγάλοι φιλόσοφοι ήταν κα-ταρχάς «τυφλοί που διδάσκουν κωφούς», ο Πλάτων είχε αντιγράψει τις ιδέες του Μωϋσή, ο στωικός Ζήνων ήταν φαιδρός και προπαγανδιστής του κανιβαλισμού (!), ο Ηράκλειτος αυτοδίδακτος (άρα άνευ αξίας!) και αλαζών, ο Αριστοτέλης δε χαμερπής, αυλοκόλακας κ.ά.

Ιδιαίτερα οι συκοφαντίες και ύβρεις του Ιωάννη Χρυσοστόμου κατά των Ελλήνων και του ελληνικού πολιτισμού γεμίζουν εύκολα ένα ολόκληρο βιβλίο! Ο οποίος Ιωάννης, πέρα από τις παροιμιώδεις αντισημιτικές εξάρσεις του, θεωρούσε και τους Έλληνες φιλόσο-φους συνολικά ως «δειλούς, αλαζόνες φιλόδοξους που ποτέ δεν έκαναν το σωστό» - αυτό που θεωρούσε σωστό ο συγκεκριμένος αλαζών και μισέλληνας κληρικός, Ο συγκεκριμέ-νος Ιωάννης είχε αντικαταστήσει τα γιατροσόφια του Ιπποκράτη για την καταπολέμηση ασθενειών και ενοχλήσεων, π.χ. για τον πονοκέφαλο, με εξορκισμούς.

Συνολικά, οι «πατέρες» του χριστιανισμού προβάλλουν παραδειγματικά με το μίσος τους κατά του Ελληνισμού αυτό που περιέγραψε μια χιλιετία αργότερα ο φιλόσοφος Έρασμος στο έργο του «Μωρίας Εγκώμιο» (1509): «η (μεσανατολική) μωρία προβάλλεται ως σο-φία και η (αρχαιοελληνική) σοφία συκοφαντείται ως μωρία».

Μία ερμηνεία

Επιχειρώντας μία ερμηνεία γι' αυτόν τον απίστευτο καταιγισμό ύβρεων και ψευδολογιών κατά του ελληνικού πολιτισμού και των εκπροσώπων του, σημειώνουμε καταρχάς ότι, με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι προαναφερόμενοι και άλλοι επιφανείς πατέρες και απολογητές του χριστιανισμού, όπως επίσης οι απόστολοι και ισαπόστολοί του, δεν ήταν Έλληνες και, σχεδόν όλοι, είχαν γεννηθεί και μεγαλώσει σε εξωελληνικό περιβάλλον. Προέρχο-νταν ουσιαστικά από τους ανατολικούς λαούς της Μικράς Ασίας, της Συρίας, της Περσί-ας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου και, το σημαντικότερο, ήταν τέκνα του ανατολικού μεταφυσικού μυστικισμού.

84

Αυτό δεν αναφέρεται για λόγους ανθρώπινης και εθνικής διαβάθμισης αλλά για να επι-σημανθεί ότι οι λαοί από τους οποίους προέρχονταν αυτοί οι διανοούμενοι και οι οποίοι βρέθηκαν σε πολιτισμική σύγκρουση στο ενιαίο πολυεθνικό, πολυφυλετικό και πολυ-γλωσσικό ρωμαϊκό κράτος, δεν είχαν παράδοση στήριξης της παιδείας, δεν είχαν παρά-δοση ανάπτυξης των επιστημών, δεν είχαν παράδοση έξαρσης των τεχνών, δεν είχαν πα-ράδοση αθλητικής άμιλλας, δεν είχαν να επιδείξουν οποιαδήποτε συλλογική δημιουργία, η οποία θα μπορούσε να τους διαφοροποιήσει από το γνωστό πολιτισμικό επίπεδο του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου.

Σε κλίμακα αιώνων, ο κατακλυσμός του ελληνόφωνου χώρου από προπαγανδιστές και μαχητές της «νέας θρησκείας» μπορεί να εκτιμηθεί ως νέα προσπάθεια και οριστική επί-τευξη του παλαιού στόχου για επιβολή της ασιατικής δεσποτείας που είχαν επιχειρήσει η Πέρσες στο Μαραθώνα, στις Θερμοπύλες και στη Σαλαμίνα.

Ήταν βέβαια ελληνόφωνοι αυτοί οι διανοούμενοι αλλά ήταν τόσο Έλληνες, όσο είναι σήμερα Εγγλέζοι οι κάτοικοι των Ινδιών και του Πακιστάν ή των νησιών της Καραϊβικής που συνεννοούνται μεταξύ τους αγγλικά ή όσο είναι Ισπανοί οι κάτοικοι των Φιλιππίνων! Οι σημαντικότεροι «πατέρες» που βρίσκονταν στην κορυφή της εκκλησιαστικής ιεραρχί-ας είχαν γνωρίσει τον ελληνικό ορθολογικό ανθρωποκεντρισμό, όπως και ο Ρωμανός, ως ξένη ιδεολογία και τον είχαν σπουδάσει στις σχολές της εποχής, στις οποίες διδάσκονταν ο Όμηρος και οι Αθηναίοι φιλόσοφοι. Ενδιαφέρον είναι βέβαια να εκτιμηθεί, ποιοι λόγοι μπορεί να τους οδήγησαν σ' αυτή την εχθρική τοποθέτηση.

Κεντρική θέση μας είναι ότι, η εχθρική στάση αυτών των «πατέρων» απέναντι στον αρ-χαίο ελληνικό πολιτισμό, δεν είχε θρησκευτικά αίτια αλλά σχετιζόταν με πολιτικά κινή-ματα της εποχής και επιδιώξεις διαφόρων κοινωνικών και εθνικών ομάδων. Καταρχάς, οι Ελληνίζοντες είχαν κατά τη μέση και ύστερη Αρχαιότητα σαφή πολιτισμική υπεροχή και η ευχέρειά τους για παρεμβάσεις και επιρροή στα κέντρα εξουσίας, στο παλάτι και στο στρατό, όπου παίρνονταν οι ουσιαστικές αποφάσεις, ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερες από αυτές άλλων εθνικών και κοινωνικών ομάδων, ανερχόμενων ή μονίμως παραμελημένων. Αυτές οι παρεμβάσεις των Ελληνιζόντων, συγκλητικών και ανεξάρτητων διανοουμένων, είχαν δε απώτερο σταθερό στόχο την αποδυνάμωση της απόλυτης αυτοκρατορικής ισχύος και την προώθηση κάποιων, προφανώς ασαφών, μοντέλων συμμετοχής, σε ανάμνηση της λειτουργίας των ελληνικών πόλεων.

Για να μην επεκταθούμε δε σε γενικότερα πολιτικά και κοινωνικά θέματα της εποχής, ας αρκεστούμε εδώ στο παράδειγμα του συστηματικού διωγμού της κοσμικής, της ονομαζό-μενης από τους χριστιανούς «θύραθεν παιδείας» και στο κλείσιμο της «ειδωλολατρικής» Πλατωνικής Ακαδημίας της Αθήνας από τον Ιουστινιανό το έτος 529. Αυτές οι ενέργειες δεν είχαν θρησκευτικό κίνητρο, έστω κι αν έτσι φαίνεται ή αυτό απέμεινε και διαδίδεται σήμερα μέσω της σχολικής εκπαίδευσης. Ο βασικός λόγος ήταν πολιτικός: η αποθάρρυν-ση και υποβάθμιση μέσω της παιδείας των Ελληνιζόντων που στήριζαν την αποδυνάμω-ση της απόλυτης αυτοκρατορικής ισχύος, η οποία εύρισκε στήριγμα στο χριστιανικό θεο-κρατικό οικοδόμημα. Απ' την άλλη πλευρά, η χριστιανική ιδεολογία ευνοούσε τον αυτο-κρατορικό θεσμό και την απολυταρχία, αφού αποτελούσε «ελέω θεού βασιλεία», ήταν δηλαδή προδιαγεγραμμένη και ευλογημένη από τον ίδιο το θεό! Ο Παλαιστίνιος Ευσέ-βιος Καισαρείας, διαπρεπής καιροσκόπος, ψευδολόγος και αυτοκρατορικός αυλοκόλα-κας, είχε καταγράψει απολογούμενος ήδη από τον 4ο αιώνα στην «Εκκλησιαστική Ιστο-ρία» του ότι, «οι εθνικοί υποχώρησαν, όχι από τις διώξεις και τις καταστροφές των χρι-στιανών, αλλά γιατί είχαν πολυθεΐα και πολυαρχία. Ένας μόνον Θεός πρέπει να υπάρχει

85

στους ουρανούς και, κατ' επέκτασιν, μοναρχία στην κοινωνία των ανθρώπων». Η σκέψη ότι έγινε η επιλογή του μονοθεϊσμού ως θρησκευτικής αρχής από τους Ρωμαίους στρατη-γούς για να θεμελιωθεί η απόλυτη εξουσία του αυτοκράτορα, δεν είναι μακριά...

Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ήδη από το 2ο αιώνα π.Χ. είχε μεθοδευτεί άγριος διωγμός της ελληνόφωνης ιθύνουσας τάξης στην Αλεξάνδρεια από τον Πτολεμαίο Ζ' Ευεργέτη, με τον οποίο διωγμό υπέστη καίριο πλήγμα η ελληνιστική επιστήμη. Αυτή η επιλογή του Πτολεμαίου έγινε εξ αιτίας της εχθρότητας των γηγενών προς τους Έλληνες, οι οποίοι συγκροτούσαν κατ' αποκλειστικότητα την επιστημονική τάξη στον τότε γνωστό κόσμο. Αυτή η «ανθελληνική παράδοση» συνεχίστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα, πέρασε στους χριστιανούς «πατέρες» και διατηρήθηκε, μέχρι που αποδεσμεύτηκαν οι λαοί της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής από την ελληνική και ρωμαϊκή πολιτική και πολιτισμική εξάρτηση με την αραβική επέκταση και τον ισλαμισμό.

Σήμερα, δεν είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε, κρίνοντας αναδρομικά, ότι οι λαοί γύρω από τον ελληνόφωνο χώρο της Αρχαιότητας χειραγωγούνταν πολιτισμικά και για πολλούς αι-ώνες από τους ελληνικούς πληθυσμούς, με τους οποίους όμως δεν μοιράζονταν συνείδη-ση κοινής ιστορίας. Αργότερα επεβλήθησαν σ' αυτούς τους λαούς βιαίως οι αντιλήψεις και πρακτικές των Ελλήνων, αρχικά στη μακεδονική και αργότερα στη ρωμαϊκή εκδοχή τους, με τις διαστρεβλώσεις και τους πολλαπλούς εκφυλισμούς που είχαν εντωμεταξύ υποστεί αυτές οι αντιλήψεις και πρακτικές. Η επιβαρημένη συλλογική ιστορική μνήμη αξιοποιήθηκε από τους διανοούμενους αυτών των λαών κατά των Ελληνιζόντων και των έργων του ελληνικού πολιτισμού, όταν στις δεκαετίες της ύστερης Αρχαιότητας δόθηκε η πολιτική ευκαιρία με την εμπέδωση της απολυταρχικής «ελέω θεού» εξουσίας.

Ως όχημα για την εθνική και προσωπική ανέλιξη των αντιπάλων του Ελληνισμού, αφού για φιλοσοφική και επιστημονική ανάδειξη δεν υπήρχε το απαραίτητο κοινωνικό υπόβα-θρο και πιθανόν δεν ήταν διαθέσιμα και τα απαιτούμενα εφόδια, αξιοποιήθηκε μία επίσης ξενόφερτη ιδεολογία, η νέα θρησκεία με ιουδαϊκή καταγωγή και με εργαλείο επιβολής την ισχύ των ρωμαϊκών όπλων. Αυτή η, από τη μονοθεϊστική φύση της, ολοκληρωτική ιδεολογία, προσαρμοσμένη στις ανάγκες της ρωμαϊκής εξουσίας για διατήρηση της συνο-χής του κράτους και μακροημέρευση του εκάστοτε αυτοκράτορα στην κορυφή του, οδή-γησε σε αγαστή συνεργασία κράτους και εκκλησίας, τη λεγόμενη «συναλληλία».

Το επιχείρημα ότι οι περισσότεροι από τους πατέρες του χριστιανισμού είχαν ελληνική παιδεία και γνώριζαν επαρκώς τη φιλοσοφία δεν απαντάει σε κανένα από τα προαναφε-ρόμενα ερωτήματα. Η ιδέα ότι όποιος έχει «μελετήσει» κάτι το εκτιμάει και το στηρίζει επίσης, είναι προφανώς άστοχη. Ίσως δε η βαθιά γνώση της ελληνο-ρωμαϊκής φιλοσοφί-ας να δημιουργούσε στους διανοούμενους των ανερχόμενων λαών της αυτοκρατορίας και την έντονη αντιπάθεια, λόγω φθόνου ή απελπισίας για έλλειψη αντεπιχειρημάτων.

Γνωρίζουμε μέχρι σήμερα ότι τίποτα ουσιαστικό δεν αντιπαρέθεσαν στον κόσμο των ι-δεών κατά της ελληνικής φιλοσοφίας και επιστήμης, αντίθετα την αντέγραψαν, όπου μπόρεσαν. Να μην παραβλεφθεί επίσης η ύπαρξη αισθημάτων εκδίκησης από τους πρω-τεργάτες αυτής της θρησκείας για όσα πραγματικά ή νομιζόμενα δεινά είχαν υποστεί οι λαοί τους γύρω από τον ελληνόφωνο χώρο εξ αιτίας των επιδρομών των Μακεδόνων και των Ρωμαίων.

Ειδικά στις αρχές του 21ου αιώνα αντιμετωπίζουμε το φαινομενικά παράδοξο, άτομα α-ραβικής ή ινδο-πακιστανικής καταγωγής που γεννήθηκαν, μεγάλωσαν και σπούδασαν σε

86

δυτικό περιβάλλον να «θυσιάζονται» για θρησκευτικούς λόγους, σπέρνοντας το θάνατο και σε δεκάδες άλλους συνανθρώπους τους. Το φαινόμενο δε, ακόμα και Ελλήνων που φοιτούν σε δυτικές χώρες, να επιστρέφουν στην πατρίδα τους και να συκοφαντούν, συχνά με αισθήματα μίσους τη χώρα και το λαό που τους φιλοξένησε στα χρόνια των σπουδών τους, κάθε άλλο παρά σπάνιο είναι.

Εκτιμούμε ότι κύριος παράγοντας γι' αυτά τα χάσματα είναι, αφενός οι πολιτισμικές δια-φορές, οι οποίες δεν καλύπτονται με κάποια πρόωρη οικονομική άνοδο, αλλά απαιτούν μακρόχρονη εμπέδωση σε κλίμακα γενεών και, αφετέρου, η προσωπική ανασφάλεια που προκύπτει από την ελλιπή παιδεία, τότε λόγω της γενικότερης πολιτισμικής υποβάθμισης και τώρα λόγω απορρίψεώς της από θρησκευτικούς φονταμενταλιστές κάθε προελεύσεως και προσανατολισμού.

Η προτεραιότητα του εθνικού και κοινωνικού στόχου έναντι του θρησκευτικού επιβεβαι-ώνεται και από τη μεταγενέστερη συμπεριφορά των διανοουμένων χριστιανών στην πε-ριφέρεια της αυτοκρατορίας (Λιβύη, Αίγυπτος, Παλαιστίνη, Συρία, Ανατολία κ.ά.), οι οποίοι έβλεπαν ότι το νέο σχήμα λειτουργίας του κράτους, με ενωτική ιδεολογία το χρι-στιανισμό, άφηνε τους λαούς τους και πάλι εκτός επιρροής στην κεντρική εξουσία. Δεν είναι τυχαίο ότι σ' αυτές ακριβώς τις χώρες διαδίδονταν εύκολα οι «αιρέσεις» με συνήθως ασήμαντες διαφοροποιήσεις από τα κεντρικά θρησκευτικά δόγματα.

Διάφοροι γνωστικισμοί, μοντανισμός, μανιχαϊσμός, απολλιναρισμός, αρειανισμός, μονο- ή μιοφυσιτισμός, μεσαλιανισμός, νεστοριανισμός, δονατισμός κ.ά. ήταν δοξασίες και αι-ρέσεις που δημιουργήθηκαν και/ή εξαπλώθηκαν στη Συρία, την Αίγυπτο, τη Λιβύη, την Ανατολία, τη Μεσοποταμία, την Περσία κ.α. Αποτέλεσμα αυτών των δογματικών διαφο-ροποιήσεων και, ουσιαστικά, εθνικών αποσχιστικών κινημάτων, ήταν να υφίστανται αυ-τοί οι λαοί, αρχικά την «πνευματική» εχθρότητα της Ρώμης και της Κων/πολης, στη συ-νέχεια δε στρατιωτική καταπίεση, διώξεις και σφαγές.

Έτσι, όταν εξασθένησε η επιρροή της κεντρικής εξουσίας στις περιοχές τους και ήρθε στο προσκήνιο ο μωαμεθανισμός, προσχώρησαν οι λαοί της τότε βυζαντινής περιφέρειας με ευκολία στη νέα θρησκεία η οποία, αφενός ήταν προσαρμοσμένη πολύ καλύτερα στις συνθήκες ζωής και ανάγκες αυτών των πληθυσμών και, αφετέρου, δεν απείχε πολύ από τη χριστιανική ή, όπως γράφει ο Runciman: «Η πίστη που κήρυττε ο Μωάμεθ ήταν εγγύ-τερα στη δική τους (των Μονοφυσιτών) απ' ότι η Ορθοδοξία της Χαλκιδόνας...» («Η Βυ-ζαντινή Θεοκρατία»). Μια νέα θρησκεία αποτέλεσε λοιπόν και σ' αυτή την περίπτωση ό-χημα για τη μετάβαση στην καινούργια εποχή με μεγαλύτερη δυνατότητα επιρροής των παραμελημένων εθνικών και κοινωνικών ομάδων της αυτοκρατορίας (K. Deschner: «Kriminalgeschichte des Christentums»).

Ανάλογα ήταν τα φαινόμενα κατά την εύκολη εξάπλωση των Τούρκων στη Μικρά Ασία, από τον 11ο αιώνα και μετά. Τα οικονομικά και κοινωνικά κίνητρα και το αίσθημα της παραμέλησης από το κέντρο αποφάσεων ωθούσαν τους ανθρώπους στις υπότουρκες πε-ριοχές σε μαζικές προσχωρήσεις στη θρησκεία της νέας εξουσίας, δεδομένου ότι οι προ-σήλυτοι απαλλάσσονταν από τον κεφαλικό φόρο (τζίζιε) που πλήρωναν οι «άπιστοι» και είχαν ελαφρύτερο αγροτικό φόρο. Άλλοι λόγοι ήταν η ευκολία με την οποία αποκτούσαν διοικητικές θέσεις και αγροτικές εκτάσεις (Σπύρου Βρυώνη: «Η παρακμή του μεσαιωνι-κού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία ...»).

87

Πάντως, οι μοναχοί των μοναστηριών στον Άθω δήλωσαν υποταγή στους Οθωμανούς, πριν καν αυτοί εδραιώσουν την κυριαρχία τους στα Βαλκάνια, ήδη από το έτος 1372, με αντάλλαγμα την επικύρωση των τίτλων ιδιοκτησίας των κτημάτων τους (C. Mango: «Βυ-ζάντιο»). Το μεγαλύτερο μέρος της ακίνητης περιουσίας που διαθέτουν ακόμα, αλλά χω-ρίς αποδεικτικά στοιχεία, διάφορες επισκοπές και μονές στην Ελλάδα, έχουν προέλευση από εκείνη την εποχή, όπου κάθε αυτοκράτορας, ηγεμόνας ή κατακτητής «δώριζε» σημα-ντικές εκτάσεις γης, οι οποίες φυσικά δεν του ανήκαν, με μόνο κριτήριο την προσήλωση των ευνοουμένων στην εκάστοτε νέα εξουσία.

Ενδιαφέρον είναι δε ότι, στις δύσκολες περιστάσεις υποχώρησης έναντι νέων πολιτικών και θρησκευτικών εξουσιών, επικαλούνταν οι χριστιανοί στην επιχειρηματολογία τους, αμυνόμενοι έναντι της ισλαμικής προπαγάνδας, τους αρχαίους φιλοσόφους. Σε δημόσιες αντιδικίες που διοργανώνονταν μεταξύ χριστιανών και μωαμεθανών ιερωμένων για να διερευνηθεί ποια ήταν η «αληθινή θρησκεία», οι χριστιανοί προέβαλαν το επιχείρημα ότι «το Κοράνι αποκλίνει από την ουσία του νόμου του θεού και από τα διδάγματα των φι-λοσόφων περί αρετής... »

Μέσα στην απελπισία της κατάρρευσης και υποχώρησης, πάλι οι Έλληνες και Ρωμαίοι φιλόσοφοι επιστρατεύονται (νεότεροι, π.χ. ο φιλόσοφος Ιωάννης Ιταλός, δεν αφέθηκε να δημιουργήσει ορόσημα στον προβληματισμό περί αρετής), τους οποίους αρχαίους φιλο-σόφους όμως η Εκκλησία, στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες εξύβριζε και μέχρι των ημερών μας αποκαλεί (Ακάθιστος Ύμνος) «ασόφους»

Συμπληρωματικά στοιχεία

Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες υπάρχει βέβαια και μικρός αριθμός επιφανών «πα-τέρων» με ελληνική καταγωγή, οι οποίοι διέθεταν, για την εποχή τους, αξιόλογη παιδεία και συμμετείχαν επίσης στο χορό της συκοφάντησης του Ελληνισμού. Αυτοί οι «πατέ-ρες» συμβάλλουν επίσης με αυθαίρετους ισχυρισμούς στην προσπάθεια μηδενισμού του Ελληνισμού, για παράδειγμα ο Κλήμης Αλεξανδρείας (~150 - ~215), πιθανόν Αθηναίος εκ γενετής. Ο συγκεκριμένος εκρωμαϊσμένος Έλληνας (Titus Flavius Clemens) ισχυρίζεται στην αλλαγή από το 2ο στον 3ο μ.Χ. αιώνα ότι οι Έλληνες έχουν «κλέψει» τα πάντα από ανατολικούς σοφούς, «Έλληνες κλέπται πάσης γραφής!» (Στρωματείς 1,5).

Αν είχε διατηρήσει έστω και ίχνος ελληνικότητας ο Κλήμης, προφανέστατα δεν θα συκο-φαντούσε τόσο άκριτα τους συμπατριώτες του και τον εαυτό του, δεδομένου ότι την ίδια στιγμή καπηλεύεται ο ίδιος, συστηματικά αλλά ανομολόγητα, ιδέες της ελληνικής φιλο-σοφίας και τις ενσωματώνει στο κήρυγμα και στα γραπτά του. Βέβαια, από τη στιγμή που απέβαλε ο συγκεκριμένος «πατέρας» την όποια ελληνικότητά του και υιοθέτησε για τον εαυτό του ρωμαϊκά ονόματα, είναι αυτονόητο ότι δεν διέθετε πλέον και την απαιτούμενη ελληνική συνείδηση για να εκτιμήσει ένα πατρογονικό πολιτισμό, στου οποίου την κατε-δάφιση συνέβαλε ενθέρμως.

Κι επειδή δυσκολεύονται πάρα πολύ όλοι αυτοί να αποκρύψουν την προέλευση των κε-ντρικών ιδεών στα γραπτά τους ή να εξαφανίσουν από τις συζητήσεις και το πνεύμα της εποχής τις ελληνικές επιρροές, εφευρίσκουν το ιδεολόγημα της «προτύπωσης»: ισχυρίζο-νται δηλαδή ότι η ελληνική φιλοσοφία έχει ενταχθεί από τη «θεία πρόνοια» στην προε-τοιμασία για υποδοχή του χριστιανισμού! Ο Ωριγένης, επιφανής «εκκλησιαστικός πατέ-ρας» του 3ου αιώνα με ελληνική καταγωγή, καταλήγει στο «Κατά Κέλσου» σύγγραμμά του: «... φιλαληθώς περί τινων μαρτυρούμεν Ελλήνων φιλοσόφων, ότι επέγνωσαν τον θε-

88

όν, επεί ο θεός αυτοίς εφανέρωσεν...» Αυτό το επιχείρημα αντιστράφηκε όμως σύντομα εναντίον των χριστιανών, όταν η νεότερη μωαμεθανική θρησκεία επικαλέσθηκε επίσης την προτύπωση για να εξηγήσει διάφορα σημεία «αντιγραφής» της από τον ιουδαϊσμό, το χριστιανισμό και κάποιες τοπικές θρησκείες της Αραβίας!

Άλλη μια όμοια αντιστροφή επιχειρημάτων και μεθοδεύσεων προέκυψε στο θέμα της οι-κειοποίησης και χρήσης λατρευτικών χώρων. Περί το έτος 600 έλεγε ο επίσκοπος Ρώμης Γρηγόριος Α', ο Μέγας και άγιος της ορθόδοξης Εκκλησίας: «Πρέπει να προσέξουμε πρώτα από όλα να μην εξοργίσουμε τους ειδωλολάτρες και να μην καταστρέφουμε τους ναούς τους. Πρέπει να καταστρέφουμε μόνο τα είδωλα και έπειτα να ραντίζουμε το μέρος με αγιασμό και να τοποθετούμε μέσα του άγια λείψανα. Αν οι ναοί αυτοί είναι καλοκτι-σμένοι, μάς συμφέρει να τους μετατρέπουμε απλώς από χώρο λατρείας των δαιμόνων σε χώρο λατρείας του αληθινού Θεού».

Περίπου μια χιλιετία αργότερα γράφει ο Οθωμανός ιστορικός Σαν αλ-Ντιν, σε μια περι-γραφή που συνέταξε κατά το 16ο αιώνα, για την κατάκτηση της Κων/πολης: «...Οι (χρι-στιανικοί) ναοί της Πόλης καθαρίστηκαν από τα ποταπά είδωλα και τις βρώμικες ειδωλο-λατρικές ακαθαρσίες, σβήστηκαν οι εικόνες τους και στήθηκαν μωαμεθανικοί βωμοί και άμβωνες ... οι ναοί των απίστων μετατράπηκαν σε τζαμιά των πιστών και οι ακτίνες του φωτός του Ισλάμ έδιωξαν τις στρατιές του σκότους, όπου μέχρι τότε ζούσαν οι αισχροί άπιστοι ...» (P. Sherrad: Constantinople, Iconography of a Sacred City, Λονδίνο 1965.)

Οι «εξαγνισμοί» που είχαν μεθοδεύσει οι χριστιανοί εναντίον των εθνικών ιερών, επανα-λαμβάνονταν λοιπόν από τον 11ο αιώνα στη Μικρά Ασία και από το 15ο αιώνα και στα Βαλκάνια, σε βάρος τους εκ μέρους των μωαμεθανών. Ανταγωνισμός πολιτισμών ως σύ-γκρουση μεταξύ «αληθινών» θρησκειών...

Όταν εμπεδώθηκε στους χριστιανούς η αντίληψη για την «ασημαντότητα» του ελληνικού πολιτισμού και την «ανωτερότητα» της ιουδαϊκής κοσμοαντίληψης, ελάττωσαν οι νεότε-ροι εκκλησιαστικοί ηγέτες τις επιθέσεις κατά του Ελληνισμού και αφοσιώθηκαν στον αγώνα αλληλοεξοντώσεως, αλλά και κατά των «αιρετικών» και κατά των Εβραίων. Στο σταδιακά συρρικνούμενο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας που είχε επικρατήσει ε-ντωμεταξύ απόλυτα η πολιτισμικά ισχυρή και συγκροτημένη ελληνική γλώσσα και καλ-λιεργείτο από τους διανοουμένους το ελληνικό πνεύμα, επανερχόταν βέβαια κάθε τόσο το ερώτημα, πώς και πόσο μπορεί να σταθεί μια, και για εκείνη την εποχή, οπισθοδρομική κοσμοαντίληψη από την Ιουδαία, μπροστά στα έργα και τα διδάγματα του ελληνικού πο-λιτισμού;

Ο εκκλησιαστικός μηχανισμός επενέβαινε τότε δυναμικά, σε στενή συνεργασία με το κράτος, κατά των Ελληνιζόντων ώστε να αποτρέπει «παρεκτροπές», οι οποίες θα έθεταν σε κίνδυνο όλο το σύστημα εξουσίας. Ακόμα και επιφανείς ιερωμένοι στην πάροδο των αιώνων που διέπρεψαν ως Ελληνιστές, δηλαδή μελετητές της ελληνικής φιλοσοφίας και γραμματείας (Μιχαήλ-Κων/νος Ψελλός, Ιωάννης Ιταλός, Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων κ.ά.), αναγκάζονταν, άλλοτε για λόγους πολιτικής ορθότητας και άλλοτε φοβούμενοι διώξεις, να αποσιωπούν ή να συγκαλύπτουν τις μελέτες τους, επειδή σ' αυτές «υποτάσσουν την πίστιν εις την φιλοσοφίαν» - που σημαίνει ότι πολλοί από αυτούς προσπαθούσαν να απε-λευθερωθούν από την αποπνικτική θεοκρατική κοσμοαντίληψη!

Ειδικότερα το 1082 καταδικάστηκε ο «ύπατος των φιλοσόφων» Ιωάννης Ιταλός με έντεκα αναθέματα σε υποχρεωτικό μοναστικό εγκλεισμό. Το σκεπτικό του πατριάρχη Ευστρά-

89

τιου Γαρίδα, ο οποίος ανακοίνωσε εν συνόδω την ποινή, ανέφερε μεταξύ άλλων ότι ο Ι-ταλός ήταν «Ελληνόπληκτος και δαιμονόπληκτος στασιαστής κατά της Νέας Ρώμης» και διέδιδε «... μακάβριες διδασκαλίες των Ελλήνων (Πλάτωνα και Νεοπλατωνικών) σε σχέ-ση με την ψυχή, τη μετεμψύχωση, το σώμα, με το οποίο θα αναστηθούν οι άνθρωποι κα-τά τη δεύτερη παρουσία, την άρνηση του εκκλησιαστικού δόγματος ότι το σύμπαν δη-μιουργήθηκε εκ του μηδενός...» (Bautz Lexikon)

Αλλά και στα κείμενα πάμπολλων εκκλησιαστικών αφορισμών κατά διανοουμένων, κατά κανόνα κληρικών, βασική κατηγορία εναντίον τους ήταν η μελέτη της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Για παράδειγμα, ο Ισαάκ Αργυρός (~1300-1370) που ενεπλάκη σε αντιδικίες με τους Ησυχαστές, αφορίστηκε με το σκεπτικό: «Ισαάκ Αργυρόν τον ιού μεστόν, τον και πολύ το κίβδηλον της Ελλήνων φλυαρίας πλουτήσαντα... ανάθεμα» (= ανάθεμα στον Αρ-γυρό που ήταν γεμάτος δηλητήριο και ο οποίος είχε πολύ πλουτήσει από την κίβδηλη φλυα-ρία των Ελλήνων).

Έσχατος ανθελληνισμός στους αιώνες του δωσιλογισμού

Στα χρόνια της βυζαντινής παρακμής, όταν για μερικές δεκαετίες οι Οθωμανοί αποσπού-σαν σχεδόν ανενόχλητοι εδάφη από την αυτοκρατορία, όσοι από τους διανοούμενος δεν είχαν διαφύγει στη Δύση σκιαμαχούσαν στην Πόλη και σε άλλα κέντρα ως αριστοτελιστές ή πλατωνιστές και παράλληλα αντιδικούσαν υπέρ ή κατά της «ένωσης των εκκλησιών». Ο Γεώργιος Σχολάριος (ο μετέπειτα διορισθείς από τον σουλτάνο οικουμενικός πατριάρ-χης Γεννάδιος) προσπαθούσε την ίδια εποχή να συγκρατήσει τις πνευματικές εξελίξεις και έκαιγε δημόσια πλατωνικά και νεοπλατωνικά συγγράμματα, ενώ ταυτόχρονα έστελνε μηνύματα καταστολής προς κάθε κατεύθυνση.

Σε επιστολές του στον κυβερνήτη της Πελοποννήσου έγραφε ο Σχολάριος: «... τους γουν δυσσεβείς και αλάστορας Ελληνιστάς και πυρί και σιδήρω και ύδατι και πάσι τρόποις ε-ξαγάγετε τής παρούσης ζωής ... ράβδιζε, είργε, είτα γλώτταν αφαίρει, είτα χείρα απότεμνε καν και ούτω μένη κακός, θαλάττης πέμπε βυθώ.» (= ...να αφαιρείτε τη ζωή στους όντως ασεβείς και πανούργους Ελληνιστές με φωτιά, με σίδηρο και με κάθε άλλο τρόπο ... ξυλο-φόρτωνε, φυλάκιζε, στη συνέχεια κόβε τη γλώσσα, μετά κόβε το χέρι και, αν παρ' όλα αυτά παραμένει ακόμα κακός, πέταξέ τον στο βυθό της θάλασσας.) («Παλαιολόγια - Πελοποννη-σιακά» από τον Σ. Λάμπρου) - ομολογουμένως ένα εμπνευσμένο κήρυγμα αγάπης από ένα κληρικό και μετέπειτα πατριάρχη!

Ο ίδιος υπότουρκος Γεννάδιος, ο οποίος εισήλθε στο ιερατικό σώμα το 1450 και ήδη το 1453 διορίστηκε από το σουλτάνο οικουμενικός πατριάρχης, δήλωσε, όταν ρωτήθηκε αν είναι Έλλην, «... ει τις έροιτό μοι τις ειμί, αποκρινούμαι Χριστιανόν είναι» («... αν με ρω-τήσει κάποιος τι είμαι, θα του απαντήσω Χριστιανός», (Ι. Κακριδής: «Οι Αρχαίοι Έλληνες στην Νεοελληνική Λαϊκή Παράδοση», ΜΙΕΤ, Αθήνα 1978.) Να σημειωθεί δε ότι, στα ύ-στερα βυζαντινά χρόνια κάθε άλλο παρά κατακριτέο ήταν να δηλώνεις Έλληνας, όπως χαρακτηρίζει ο Νικόλαος Καβάσιλας (1322-1391) τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης, όπως γράφει ο Κύπριος Αθανάσιος Λεπενδρηνός «περί πάντων των Ελλήνων των εν Κύ-πρω» και όπως πρωτοχρησιμοποιεί ο Δημήτριος Κυδώνης (γενν. 1398) τον όρο «Ελλάς» για το χαρακτηρισμό της βυζαντινής αυτοκρατορίας!

Η απαρχή του «ελληνικού πατριωτισμού» φαίνεται να έχει τις ρίζες της στην εποχή των Κομνηνών και πιθανότατα οφείλεται, τόσο στην αντιπαλότητα με ομόδοξους βαλκανι-κούς λαούς, Σέρβους και Βουλγάρους, όσο και στη συνεχή ανάδειξη «Ελληνιστών», οι

90

οποίοι έβρισκαν ανεπαρκή την ανατολίτικη θεοσοφία. Η λέξη «Έλληνας» που είχαν συ-κοφαντήσει και διασύρει οι συμπλεγματικοί εκκλησιαστικοί πατέρες, ακόμα κι αν κάποια εποχή στους μεσαίους βυζαντινούς χρόνους ταυτιζόταν με την έννοια του «ειδωλολά-τρη», είχε ανακτήσει πλέον την αρχική, σωστή σημασία της. Έτσι, δεν είναι δυνατόν να στηριχθεί οποιαδήποτε δικαιολόγηση ότι, δήθεν, ο Σχολάριος εννοούσε τους «ειδωλολά-τρες», όταν αρνείτο ότι είναι Έλληνας - θα ήταν και γελοίο να χαρακτηρίσει κάποιος έναν ανώτερο χριστιανό κληρικό ως ειδωλολάτρη. Την ελληνική καταγωγή του απέρριπτε αυ-τός ο τυχοδιώκτης, ο οποίος είναι, όχι τυχαία, και άγιος της ορθόδοξης εκκλησίας.

Η εξήγηση της συμπεριφοράς του Σχολάριου και άλλων ομοίων του που έζησαν αρκε-τούς αιώνες, έως και μια χιλιετία μετά τους προαναφερόμενους «πατέρες», είναι φυσικά διαφορετική από τις συμπεριφορές στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Αυτή η εθνικά «αυτοκτονική» τοποθέτησή του μπορεί να εξηγηθεί, τόσο με την πεισματική επιμονή των αντι-ενωτικών κύκλων του Βυζαντίου σε μια ξεπερασμένη και χαμένη από καιρού υπό-θεση, όσο και με την προοπτική ηγετικού ρόλου σε συνεργασία με τους «θεόσταλτους» και δήθεν βολικούς Οθωμανούς - αντίληψη που διαχεόταν στο λαό από τους τουρκόφι-λους της βυζαντινής παρακμής και κατέληξε, με την πάροδο του χρόνου, στις παιδαριώ-δεις ιδέες του Κοσμά Αιτωλού: «... έχει o Θεός τον Τούρκον ωσάν σκύλον να μας φυλάη».

Στους Οθωμανούς έδινε εξετάσεις ο Σχολάριος και γι' αυτούς προοριζόταν η άρνησή του να θεωρείται Έλληνας, δεδομένου ότι η συμφωνία του με την τούρκικη διοίκηση αφο-ρούσε στη συνεργασία και στην εκπροσώπηση του «ποιμνίου» στο νέο κράτος με την ι-διότητά του ως χριστιανού ιερωμένου και όχι με αυτή του Έλληνα. έτσι απέβαλε χωρίς συστολή κάθε τι περιττό!

Οι διάδοχοι αυτών των εχθρών του ελληνικού πνεύματος και προδοτών του Ελληνισμού διαβάζουν μέχρι σήμερα την «Κυριακή της Ορθοδοξίας» στους ναούς, μεταξύ άλλων και τα εξής:

• Τοις τα ελληνικά διεξιούσι μαθήματα και μη δια παίδευσιν μόνον ταύτα παιδευο-μένοις, αλλά και ταις δόξαις αυτών ταις ματαίαις επομένοις και ως αληθέσι πι-στεύουσι και ούτως αυταίς ως το βέβαιον εχούσαις εγκειμένοις, ώστε έτερους πο-τέ μεν λάθρα, ποτέ δε φανερώς ενάγειν αυταϊς και διδάσκειν ανενδοιάστως, Α-ΝΑΘΕΜΑ ΤΡΙΣ.

• Τοις μετά των άλλων μυθικών πλασμάτων, αφ' εαυτών και την καθ' ημάς κλίσιν μεταπλάττουσι και τας πλατωνικάς ιδέας ως αληθείς δεχομένοις και ως αυθυπό-στατον την ύλην παρά των ιδίων μορφούσθαι λέγουσι και προφανώς διαβάλλουσι το αυτεξούσιον του Δημιουργού, του από του μη όντος εις το είναι παραγαγόντος τα πάντα και ως Ποιητού πάσιν αρχήν και τέλος επιτιθέντος εξουσιαστικώς και δεσποτικώς, ΑΝΑΘΕΜΑ ΤΡΙΣ

• Τοις λέγουσιν ότι οι των Ελλήνων σοφοί και πρώτοι των αιρεσιαρχών, οι παρά των επτά αγίων και καθολικών συνόδων και παρά πάντων των εν Ορθοδοξία λαμψάντων πατέρων αναθέματι καθυποβληθέντας, ως αλλότριοι της καθολικής εκκλησίας δια την εν λόγοις αυτών κίβδηλον και ρυπαράν περιουσίαν κρείττονες εισι κατά πολύ και ενταύθα και εν τη μελλούση κρίσει και των ευσεβών μεν και ορθοδόξων ανδρών, άλλως δε κατά πάθος ανθρώπινον ή αγνόημα πλημμελησά-ντων, ΑΝΑΘΕΜΑ ΤΡΙΣ

91

Περίπου δώδεκα αιώνες μετά τους χλευασμούς κατά των Ελλήνων του Ρωμανού Μελω-δού, τούς «αναθεματίζει» άλλος ένας ποιητής. Ο μεσαιωνικός επιδρομέας το διέπραξε με αλαζονεία, ο σύγχρονος διανοητής επανέρχεται με ταπεινότητα ...

Καταραμένε Έλληνα! Όπου να γυρίσω τη σκέψη μου, όπου και να στρέψω τη ψυχή μου, μπροστά μου σε βρίσκω. Τέχνη λαχταρώ, ποίηση, θέατρο, αρχιτεκτονική, εσύ μπροστά μου, πρώτος κι αξεπέραστος. Επιστήμη αναζητώ, μαθηματικά, φιλοσοφία, ιατρική, κορυφαίος και ανυπέρβλητος. Για δημοκρατία διψώ, ισονομία και ισοπολιτεία, εσύ μπροστά μου, ασυναγώνιστος κι ανεπισκίαστος. Καταραμένε Έλληνα, καταραμένη γνώση. Γιατί να σ' αγγίξω; Για να αισθανθώ πόσο μικρός είμαι, ασήμαντος, μηδαμινός; Γιατί δεν μ' αφήνεις στη δυστυχία μου και στην ανεμελιά μου;

92

Galileo Galilei (Γαλιλαίος, 1564-1642)

Γεννήθηκε στην Πίζα (Pisa) και πέθανε στο Αρκέτρι (Arcetri), κοντά στη Φλωρεντία. Ο Γαλιλαίος θεμελίωσε με τα πειράματά του για την ελεύθερη πτώση των σωμάτων και τις ταλαντώσεις του εκκρεμούς την ονομαζόμενη σήμερα «Κλασική Μηχανική» και γενικό-τερα τη Φυσική. Οι παρατηρήσεις του με ένα τηλεσκόπιο στον ουρανό και τους πλανή-τες, άνοιξαν το δρόμο για τη σύγχρονη Αστρονομία. Ανακάλυψε τις φάσεις του πλανήτη Αφροδίτη, τους πρώτους 4 δορυφόρους του πλανήτη Δία, τις ηλιακές κηλίδες, καθώς επί-σης τους δακτυλίους γύρω από τον πλανήτη Κρόνο. Ο Γαλιλαίος διατύπωσε επίσης πρώ-τος την εκτίμηση ότι ο γαλαξίας αποτελείται από ένα πλήθος αστέρων.

Το 1585 δημοσίευσε ο μεγάλος αυτός φυσιοδίφης την πρώτη επιστημονική του εργασία με τίτλο «Θεωρήματα σχετικά με το κέντρο βάρους των στερεών σωμάτων». Την αμέσως επόμενη χρονιά δημοσιεύει μελέτη σχετικά με τον υδροστατικό ζυγό. Κατά την τριετία 1586-89 πραγματοποίησε ο Γαλιλαίος μεγάλο αριθμό πειραμάτων Φυσικής. Η μέθοδός του ήταν καθαρά επιστημονική: πραγματοποιούσε πειράματα και κατόπιν εξηγούσε, με τη βοήθεια μαθηματικών υπολογισμών, τα αίτια των φαινομένων και τα συμπεράσματα, στα οποία κατέληγε.

Η φήμη του Γαλιλαίου ως φυσικού και μαθηματικού ήταν κάποια στιγμή τόσο μεγάλη ώστε το 1589 του προσφέρθηκε η

έδρα μαθηματικών στο πανεπιστήμιο της Πίζας, στο οποίο είχε φοιτήσει παλαιότερα, χω-ρίς να πάρει όμως πτυχίο. Τελικά, έγινε καθηγητής στην Πίζα, στην Πάδοβα επί 18 έτη και από το 1610 πάλι στην Πίζα.

Ο Γαλιλαίος ανακοίνωσε τις περισσότερες από τις αστρονομικές ανακαλύψεις του κατά τη δεύτερη δεκαετία του 17ου αιώνα, οι οποίες επιβεβαίωναν τις παρατηρήσεις και τα συ-μπεράσματα του Κοπέρνικου. Η ενίσχυση αυτής της «νέας αστρονομίας» εξαγρίωσε τους συντηρητικούς κύκλους, κοσμικούς και εκκλησιαστικούς, οι οποίοι έβλεπαν στην ανα-τροπή των αριστοτελικών αντιλήψεων την προσβολή του πολιτικού και εκκλησιαστικού συστήματος της Τοσκάνης, της Ιταλίας και όλης της Ευρώπης. Έτσι έγινε ο Γαλιλαίος στόχος επιθέσεων και συκοφαντιών από πλευράς σημαντικών σχολαστικών «φιλοσόφων» της εποχής του.

Οι αστρονομικές αντιλήψεις του Γαλιλαίου κηρύχθηκαν πεπλανημένες, αφού ήταν αντί-θετες με τις πάγιες απόψεις του Αριστοτέλη. Οι ηλιακές κηλίδες που παρατήρησε ο Γαλι-λαίος εξηγήθηκαν από τους εκκλησιαστικούς «ειδήμονες» ως σύννεφα γύρω από τον ή-λιο ή, κατ' άλλους, ως λεκέδες στο τηλεσκόπιο, οι δορυφόροι του Δία που επίσης κατέ-γραψε ο Γαλιλαίος ήταν αδύνατον να υπάρχουν, αφού κανένας αρχαίος Έλλην αστρονό-μος δεν τους παρατήρησε - με γυμνό μάτι εννοείται.

93

Ο Γαλιλαίος είχε γίνει με την πάροδο του χρόνου ένθερμος υποστηρικτής του ηλιοκε-ντρικού συστήματος του Κοπέρνικου και το ανακοίνωνε σε όποιον ήθελε να το πληροφο-ρηθεί! Αυτό τον έφερε σε οριστική σύγκρουση με την Εκκλησία, η οποία τού συνέστησε να σταματήσει να διδάσκει τις «αιρετικές» ηλιοκεντρικές αρχές που ήταν αντίθετες με την Αγία Γραφή («Στήτω ήλιος κατά Γαβαών...»). Ταυτόχρονα τοποθετήθηκε από το Βα-τικανό το βιβλίο του Κοπέρνικου στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων (Index). Η Εκκλησία υπερασπιζόταν, χωρίς να έχει αρμοδιότητα, τις αστρονομικές απόψεις του Α-ριστοτέλη και του Πτολεμαίου, τους οποίους όμως σε άλλες περιπτώσεις εξύβριζε και συκοφαντούσε ως «ειδωλολάτρες» και «κλέφτες ξένων ιδεών».

Λόγω του βιβλίου «Διάλογος» (Dialogo sapra i dui massimi sistemi del mondo) που έ-γραψε ο Γαλιλαίος και έθεσε σε κυκλοφορία το 1632, το οποίο περιέχει σύγκριση των πλανητικών αρχών τού Πτολεμαίου και του Κοπέρνικου, προκλήθηκε τεράστια αναστά-τωση, πρώτον επειδή ήταν γραμμένο στα ιταλικά και όχι στα λατινικά, άρα θα διαβαζό-ταν από τον απλό λαό και δεύτερον, επειδή ο Γαλιλαίος υπερασπιζόταν σ' αυτό με σαρ-κασμό σε βάρος της Εκκλησίας τις απαγορευμένες αστρονομικές αρχές του Κοπέρνικου. Έτσι, εκλήθη ο μεγάλος ερευνητής σε απολογία!

Το 1633 εξαναγκάστηκε ο Γαλιλαίος να παραδεχτεί δημόσια τις «πλάνες» του για το ηλιοκεντρικό σύστημα: κατά λάθος παρουσιαζόταν στο «Διάλογο» το ηλιοκεντρικό σύστημα ως σωστό και επίσης κατά λάθος αναφερόταν εκεί ότι η Γη περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό της. Με αυτές τις «ομολογίες λάθους» διέφυγε ο Γαλιλαίος τη θανατική καταδίκη στην πυρά από την «Ιερά Εξέταση», αλλά καταδικάστηκε σε κατ' οίκον περιορισμό χωρίς χρονικό όριο, λόγω «βαρύτατων εγκλημάτων» και «υποψίας αίρεσης». Επίσης απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του βιβλίου του που περιείχε «κατά λάθος» τις αιρε-τικές αντιλήψεις. Ο θρύλος αναφέρει ότι, εξερχόμενος ο Γαλιλαίος από την αίθουσα όπου συνεδρίαζε η «Ιερά Εξέταση», αναφώνησε «και όμως γυρίζει», εννοώντας την περιστρο-φή της Γης και ανακάλεσε έτσι την αναγνώριση της δήθεν πλάνης του. αυτό το επεισόδιο δεν τεκμηριώνεται όμως από κανένα ιστορικό στοιχείο και μάλλον δημιουργήθηκε την εποχή του Διαφωτισμού με στόχο την ηρωποίηση του ερευνητή.

Το έτος 1982, 350 χρόνια μετά τη δίκη του Γαλιλαίου, αποδέχθηκε η Εκκλησία το σφάλ-μα της για την καταδίκη του Γαλιλαίου και ο πάπας ζήτησε δημοσίως «συγγνώμη» για την αδικία που έγινε. Έτσι ο εκκλησιαστικός μηχανισμός εξουσίας αναγνώρισε μόλις το 1982 ότι ισχύει το ηλιοκεντρικό και όχι το γεωκεντρικό σύστημα, όταν η επιστήμη είχε προ πολλού ξεφύγει από αυτό το δίλημμα και γνώριζε ήδη ότι το πλανητικό μας σύστημα δεν είναι, παρά ένα αμελητέο υποσύνολο μέσα στο μεγάλο γαλαξία και μέσα στα δισεκατομ-μύρια γαλαξιών του σύμπαντος. Σήμερα προβληματίζεται δε η επιστήμη, μήπως λειτουρ-γούν πολλά παράλληλα σύμπαντα κι εμείς βρισκόμαστε σε ένα από αυτά.

Ο Γαλιλαίος έγινε στην παγκόσμια συνείδηση σύμβολο του τολμηρού, ελεύθερα σκεπτό-μενου επιστήμονα, ο οποίος περιγράφει τη φύση σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του και όχι με βάση ιδεολογικο-φιλοσοφικές αντιλήψεις. Η προσωπικότητα του Γαλιλαίου θέτει και το χρονικό όριο, μετά από το οποίο άρχισε εκ των πραγμάτων να υποχωρεί η αξίωση του εκκλησιαστικού μηχανισμού να ελέγχει και καθοδηγεί τις επιστημονικές ανακαλύ-ψεις, σύμφωνα με ιδεολογικές ή προσωπικές αντιλήψεις του πάπα ή μεμονωμένων ιεραρ-

94

χών. Αυτή η αργή αλλά σταθερή υποχώρηση της «επιστημονικής θεολογίας» την οδήγη-σε σταδιακά σε αναδίπλωση και, από το 19ο αιώνα, στην παρακολούθηση από θέσης ου-ραγού πλέον της έκρηξης των επιστημών που είχε αρχίσει με την Αναγέννηση.

95

1204 και Λατίνοι - μια νέα εθνική ιδεοληψία ...

Στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, ίσως και μέχρι τη δικτατορία της χούντας, ακουγόταν συχνά το επιχείρημα, όταν κάποιος παραπονιόταν για την υποβάθμιση της ζωής και την οπισθοδρομικότητα στην Ελλάδα, ότι «ζήσαμε και 4 αιώνες τουρκοκρατίας». Έτσι έπαιρ-νε συγχωροχάρτι κάθε τσαπατσουλιά, κακοδιοίκηση και τάση παραβατικότητας. Με τα χρόνια έχασε την πειστικότητά του αυτό το επιχείρημα και μετετράπη περίπου σε ανέκ-δοτο. Όμως, από τη δεκαετία του ’80 έγινε αντιληπτή μια νέα τάση, η οποία υποστηριζό-ταν πολιτικά ταυτόχρονα από τα δύο άκρα του πολιτικού φάσματος, δεξιά και αριστερά, για διαφορετικούς ίσως λόγους, αλλά με τον ίδιο στόχο: να μετατοπιστεί η ευθύνη για κάθε εσωτερικό πρόβλημα της χώρας στη Δύση. Καθένας από τους εταίρους σ’ αυτή την φαινομενικά αφύσικη συμμαχία είχε, προφανώς, άλλη Δύση στο μυαλό του: ο ένας τις ΗΠΑ, ο άλλος ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, ο τρίτος τον πάπα και το Βατικανό και κάποιοι ηλικιωμένοι τους Αγγλο-Γάλλους που «μας πούλησαν στη Σμύρνη» κλπ. Με τα χρόνια αυτές οι αντιδυτικές εκφράσεις ομογενοποιήθηκαν και κατέ-ληξαν στον κοινό συνθηματικό στόχο της «παγκοσμιοποίησης». Η παγκοσμιοποίηση έχει, ως γνωστόν, αποκλειστικό μέλημά της να μας ισοπεδώσει, να μας αφελληνίσει, να μας κάνει να ξεχάσουμε τη γλώσσα και την ιστορία μας (αυτή την παραποιημένη που διδάσκουν στα σχολεία), να μας κάνει χυλό, να μας εξισώσει με άλ-λους λαούς, οι οποίοι (όχι ότι είμαστε ρατσιστές) αλλά δεν έχουν ντε και «τόσο μεγάλη ιστορία αυτοί όπως εμείς» κλπ. Στο βιβλίο του Μ. Βασιλάκη «Η μάστιγα του θεού» (τό-μος Α', γιατί σύντομα περιμένουμε και δεύτερο, αφού η συγκεκριμένη μάστιγα πολυλογεί ακατάπαυστα), περιέχονται όλοι σχεδόν οι αναθεματισμοί κατά της παγκοσμιοποίησης, κατά της Δύσης, κατά του Διαφωτισμού, κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και ό,τι άλλο δεν αποδίδει άμεσα ρευστό χρήμα. αυτός είναι και ο λόγος που κατά καιρούς μετρι-άζεται η κριτική στην Ε.Ε. Όλα αυτά προβάλλονται χύμα, ευκαιρίας δοθείσης, επίσης από άμβωνος και από ραδιο-φωνικού ή τηλεοπτικού μικροφώνου, όπου ο ομιλητής είναι εξασφαλισμένος από τον κίνδυνο αντιλόγου. Είναι όμως προφανές ότι καθένας από τους ακροατές μπορεί να κάνει τις δικές του σκέψεις:

• Οι διάφοροι αριστεροί που καταγγέλουν την παγκοσμιοποίηση, ντυμένοι με αμερι-κάνικα, γαλλικά ή ιταλικά ρούχα, πίνοντας φραπεδιές, ανάβοντας το ένα μετά το άλ-λο τα αμερικανο-εγγλέζικα ή γαλλικά τσιγάρα, παρακολουθώντας αμερικάνικες ται-νίες και ακούγοντας μουσική ροκ, heavy metal ή τζαζ οι περισσότερο σοφιστικέ, ό-ντας σπουδασμένοι με τον έναν ή άλλο τρόπο στη Γαλλο-Γερμανο-Ιταλία ή στην Αγ-γλο-Αμερική, δεν χρειάζεται να πείσουν κανέναν για τη βαρύτητα της απειλής από την «παγκοσμιοποίηση», αφού αυτοί οι ίδιοι την έχουν ενστερνιστεί, την αξιοποιούν και την προβάλλουν στην καθημερινή ζωή τους.

• Οι κληρικοί και οι αντιδραστικοί παρατρεχάμενοί τους, οι οποίοι διαδίδουν (το γρά-φουν και τα κατάπτυστα βιβλία ιστορίας στα σχολεία) ότι ήταν θέλημα θεού να δη-μιουργηθεί η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ώστε να διαδοθεί ευκολότερα η χριστιανική θρησκεία, δεν έπρεπε να φοβούνται από μια παγκοσμιοποίηση, η οποία μάλιστα θα μπορούσε να εμπεδώσει και πάλι τη χριστιανική πίστη, όπου αυτή έχει υποχωρήσει. Φυσικά, τότε ήταν η καλή παγκοσμιοποίηση, ο χριστιανισμός ήταν η μόνη επιτρεπτή

96

θρησκεία στα όρια της αυτοκρατορίας, ενώ τώρα κυκλοφορούν κάθε είδους και μορ-φής ιδέες και απόψεις - καθένας γράφει στο blog του ό,τι θέλει. Γι’ αυτό απαιτείται μελέτη, εγρήγορση, αντιμετώπιση των διαφορετικών ιδεών και ποιος μπορεί να το κάνει καλύτερα αυτό, εκτός από αναπασχόλητους αριστερούς, όταν οι ίδιοι οι κληρι-κοί επιδίδονται στον πλουτισμό και στη διεύρυνση της δοτής εξουσίας τους;

Συνθήκες παγκοσμιοποίησης υπήρξαν, φυσικά, πολλές στην ιστορία, πέρα από αυτή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και την προγενέστερη βραχύβια μακεδονική: η επιβολή του φε-ουδαρχικού συστήματος, η επιβολή του καπιταλισμού, η προσπάθεια «παγκόσμιας» επι-βολής του κομμουνισμού αποτελούν ορισμένα παραδείγματα πετυχημένων ή αποτυχημέ-νων παγκοσμιοποιήσεων. Αυτά, φυσικά, ελάχιστα ενδιαφέρουν τους αυτόκλητους αντι-παγκοσμιοποιητές. Πρωτίστως πρέπει να σχηματοποιηθεί ο «εχθρός» και να κατασκευα-στεί ένας επικοινωνιακά εύχρηστος μπαμπούλας: η παγκοσμιοποίηση είναι δυτικής προέ-λευσης και είναι απορριπτέα! Σταδιακά φαίνεται να αποκρυσταλλώθηκε η ιδέα ότι είναι απαραίτητο να αλλάξουν οι αντιλήψεις, να δημιουργηθούν νέα ιστορικά ορόσημα ώστε, αφενός να μην χρειάζεται να απολογηθεί ο εκκλησιαστικός μηχανισμός για το δωσιλογικό του ρόλο επί τουρκοκρατί-ας, αφετέρου να υπάρχει μια ενιαία αντιμετώπιση της καταραμένης Δύσης. Η ιδέα είναι λοιπόν, να τοποθετηθεί η κατάρρευση του Ελληνισμού,

• όχι στο 145 π.Χ. όταν καταλήφθηκε ολόκληρος ο ελλαδικός χώρος με την ισοπέδωση από τους Ρωμαίους της Κορίνθου (πάει πολύ μακριά!),

• όχι όταν εκείνα τα χρόνια περίπου άρχισε ο Πτολεμαίος Ζ’ Ευεργέτης διωγμούς κατά των Ελλήνων επιστημόνων και των Ελληνιζόντων της Αλεξάνδρειας, με αποτέλεσμα να αρχίσει η παρακμή της ελληνιστικής περιόδου και με αυτήν και της επιστήμης (οι περσσότεροι αγνοούν τα σχετικά γεγονότα!),

• όχι στο 415 μ.Χ., οπότε αλαλάζοντα στίφη εκχριστιανισμένων Αιγυπτίων και Αιθιό-πων, καθοδηγούμενα από τον πατριάρχη Κύριλλο, σκότωσαν και διαμέλισαν τη φι-λόσοφο και μαθηματικό Υπατία, οπότε έφυγε έτσι από τη ζωή (επιτέλους!) και ο τε-λευταίος επιστήμονας κύρους –εδώ συμπτωματικά ήταν και η πρώτη διάσημη γυναί-κα της Αρχαιότητας (ούτε που τολμάνε να αναφερθούν οι θεόπληκτοι σ’ αυτά τα έρ-γα των πνευματικών προγόνων τους!),

όχι στη μία, όχι στην άλλη, όχι στην παράλλη ιστορική στιγμή, οπότε ξευτελιζόταν από τους χριστιανούς «πατέρες» ο ελληνικός πολιτισμός, αντιστάσεως μη ούσης, αλλά το 1204, όταν κάποιοι πλιατσικολόγοι από ευρωπαϊκές χώρες κατέλαβαν σε μια από τις πολλές ανατολικές σταυροφορίες τους την Κων/πολη.

Αυτός είναι λοιπόν ο νέος «εθνικός» στόχος, αυτή είναι η νέα φιλοσοφία: να αναδειχθεί το 1204 ως έτος καταστροφής του Ελληνισμού και υπαίτιοι να είναι οι «Δυτικοί» - Άγ-γλοι, Γάλλοι, Πορτογάλοι, το ίδιο κάνει, εφόσον είναι «Δυτικοί» θα λειτουργήσουν οι συνειρμοί με τις σημερινές αντιδυτικές και αντι-διαφωτιστικές ιδεοληψίες. Γι’ αυτό, όταν ήταν να έρθει στην Αθήνα ο προηγούμενος πάπας, ο ταξιδευτής, που ήθελε να έχει δει και την Ελλάδα πριν πεθάνει, απαίτησαν οι ντόπιοι αντιπαπικοί και αντιδυτι-κοί να ζητήσει συγγνώμη από τους Έλληνες για την 4η σταυροφορία. Μα, όπως εξήγησαν οι εκπρόσωποι του Βατικανού, ο τότε πάπας (αρχές 13ου αιώνα) διαφωνούσε με την κα-τάληψη της Πόλης, ήθελε μόνο να «ελευθερωθεί» η Παλαιστίνη από τους Άραβες και να ελέγχει τους «Αγίους Τόπους». Τίποτα, οι σαλταρισμένοι ντόπιοι θεόπληκτοι, απαιτού-

97

σαν να ζητήσει ο πάπας συγνώμη – βέβαιοι όντες ότι δεν θα το έκανε ποτέ, οπότε θα ήταν αυταπόδεικτη η ενοχή του. Τα πράγματα ήρθαν όμως διαφορετικά, ο γέροντας ενδιαφερόταν περισσότερο για το συμβολισμό του ταξιδιού και ζήτησε «συγγνώμη», τη διάβασε μάλιστα από το χαρτί να μην του ξεφύγει τίποτα στραβό και βρει νέους μπελάδες. Σίγουρα θα αναρωτήθηκε, τι σχέση μπορεί να έχουν ετούτοι οι εξ ομογενοποιήσεως και εξ επιλογής Έλληνες με τους Βυζαντινούς, συνονθύλευμα λαών και φυλών εκείνοι, οι οποίοι είχαν υποστεί την κατά-ληψη της 4ης σταυροφορίας, ποια ιδεοληψία κάνει αυτούς εδώ να νομίζουν ότι είναι διά-δοχοι και κληρονόμοι των παλαιών; Έδωσε όμως τόπο στην πιθανή οργή και στις σίγου-ρα πολλαπλές απορίες του, τι κοστίζει μια συγγνώμη εξ άλλου (μήπως θα αναστηθούν οι σκοτωμένοι; μήπως θα επιστραφούν τα λεηλατημένα;) και ολοκλήρωσε το ταξίδι του. Έτσι κι αλλιώς, σχεδόν κανείς στην Ευρώπη δεν έλαβε υπόψη του το θέμα της «συγγνώ-μης», τα πράγματα εξελίσσονται εκεί (άτιμος Διαφωτισμός!) χωρίς πολλές πολλές ιστο-ρικές ιδεοληψίες, διαφορετικά θα αρχίσουν πάλι να αρπάζονται οι Γάλλοι με τους Γερμα-νούς, οι Γερμανοί με τους Δανούς και τους Πολωνούς, οι Δανοί με Σουηδούς και Νορβη-γούς, οι Πολωνοί με τους Ρώσους και τους Γερμανούς, οι Αυστριακοί με τους Ούγγρους και τους Τσέχους, οι Ισπανοί με τους Πορτογάλους και όλοι αυτοί οι συνδυασμοί και α-ντιστρόφως. Περιορίζονται λοιπόν εκεί οι λαοί σε ποδοσφαιρικές και άλλες αθλητικές συγκρούσεις, έχουν γίνει «χυλός» που λέει και ο κ. Χριστόδουλος, για να εκτονώνεται σε τακτά χρονι-κά διαστήματα ο εθνικιστικός και πατριωτικός ατμός που συσσωρεύεται (ή συσσωρεύουν κάποιοι επιτήδειοι) στο λαό. Ποιο κορόιδο θα ήθελε να αφήσει τα κόκαλά του στις λά-σπες του Βερντέν ή στον κλοιό του Στάλινγκραντ, όπως οι προπαππούδες και οι παππού-δες για να ικανοποιηθούν τα εθνικιστικά οράματα του ενός και του άλλου αλιτήριου πα-τριδοκάπηλου; Στα καθ’ ημάς κάποιοι αναζητούν ακόμα εθνικούς στόχους. Οι διανοούμενοι της ορθόδο-ξης αντιδυτικής ιντελιγκέντσιας -όλοι τέως αριστεροί εννοείται, γιατί οι δεξιοί έχουν βο-λευτεί στο Δημόσιο και στις επιχειρήσεις ή έγιναν κληρικοί- εμπνεόμενοι από το σύνθη-μα «πίσω ολοταχώς!», αποφάσισαν να μορφοποιήσουν σε κείμενο την ιδέα του «1204». Άμα δεν μπορείς να διαμορφώσεις το μέλλον, σκαλίζεις να επανερμηνεύσεις το παρελ-θόν! Έτσι κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα βιβλίο του κ. Γιώργου Καραμπελιά (Γ.Κ.), με τίτλο «1204 – Η διαμόρφωση του νέου ελληνισμού». Στο βιβλίο του αυτό ο Γ.Κ. (γνωστός πα-νελληνίως από τις πολιτικές παρεμβάσεις στον αριστερό εξωκοινοβουλευτικό χώρο, πριν γίνει νέο-ορθόδοξος, και από τα πάνελ του Μάκη στην τηλεόραση) εισάγει αξιωματικά τη θέση ότι «το Βυζάντιο υπήρξε ταυτόχρονα έκφραση της ορθόδοξης πνευματικότητας, συ-νεχιστής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, πρωτοπόρο στην Αναγέννηση των νέων χρόνων, πρώτη πολιτισμική και πολιτειακή έκφραση του νέου Ελληνισμού». Βέβαια, σ’ αυτή την πρόταση περιέχεται το σύνολο των ιδεοληψιών που προσπαθεί εδώ και 180 χρόνια να περάσει η αντιδραστική εκπαιδευτική πολιτική στον ελληνικό λαό, αλ-λά η ακαδημαϊκή ιστοριογραφία δεν τις αποδέχεται. Ο Γ.Κ. δεν φαίνεται να ενοχλείται, αλλά πες πες μπορεί κάποια στιγμή να το δεχτούν και οι προοδευτικοί. Δεν πάει να λέει:

98

• ο Steven Runciman, ανώτατος υμνητής του ανατολικού Μεσαίωνα κατά τους βυζα-ντινολάτρεις, ότι «το Βυζάντιο διήρκεσε περίπου 11 αιώνες, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν αιώνες παρακμής» και ότι αυτό το κράτος δεν συνέβαλε στον πα-γκόσμιο πολιτισμό, ακριβώς λόγω του παρακμιακού κλίματος, στο οποίο κυλούσε η ζωή;

• ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, γνωστός συντηρητικός Ιστορικός, ότι οι ηγετικοί κύ-κλοι του Βυζαντίου διαχειρίζονταν την οικονομική, πολιτική και κοινωνική κρίση από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας με το χειρότερο δυνατό τρόπο, αντιμετωπίζο-ντας ταυτόχρονα τη Δύση και τους διανοούμενους της εποχής με, από σημερινή σκο-πιά και εκ του αποτελέσματος, ακατανόητη αλαζονεία και έπαρση;

Ο Γ.Κ. βεβαιώνει ότι αυτό ακριβώς το Βυζάντιο, το παρακμιακό κατά τον Runciman και το παραπαίον από κρίση σε κρίση κατά τον Κανελλόπουλο, ήταν πρωτοπόρο στην Ανα-γέννηση (ίσως εννοεί στη φιλοσοφία, ποίηση, πεζογραφία, επιστήμη, ζωγραφική, γλυπτι-κή κλπ., ποιος ξέρει…), την οποία ατυχώς του ανέκοψαν οι Δυτικοί. Φυσικά, με το δι-καίωμα της ελευθερίας του λόγου που μας εξασφάλισε ο Διαφωτισμός και όχι η ιουδαϊκή θεοπληξία, δεν απαγορεύεται να ισχυρίζεται κάποιος αυτά που ονειρεύεται. Για να θυμηθούμε, όμως, με συντομία, τι ακριβώς συνέβαινε τους πρώτους αιώνες της δεύτερης μ.Χ. χιλιετίας στο Βυζάντιο, ποια ήταν η «βυζαντινή Αναγέννηση» και ποιες πολιτικές και στρατιωτικές ενέργειες έγιναν πριν και μετά το 1204, ώστε να κρίνουμε και τη βαρύτητα του συγκεκριμένου γεγονότος. Βυζαντινή Αναγέννηση;

Οι σημαντικότερες μαρτυρίες του 10ου αιώνα προέρχονται από το «Βίο του αγίου Αθανα-σίου του Αθωνίτη» και από το «Επιστολάριον του ανωνύμου καθηγητή του Λονδίνου». Αν και το είδος αυτών των πηγών, από τις λίγες διαθέσιμες, δίνει μια εντύπωση για το πολιτισμικό επίπεδο της εποχής -δεν κατέγραφαν γεγονότα και ιδέες, δεν διέδιδαν τη γνώση, δεν διάβαζαν συγγράμματα-, δεν είναι άσκοπο να συναγάγουμε ως συμπεράσμα-τα ότι το σχολείο στο Βυζάντιο συνεχίζει αυτή την εποχή να είναι ιδιωτικός θεσμός και η χρηματοδότησή του να γίνεται από τα δίδακτρα που καταβάλλουν οι μαθητές. Οι διδά-σκοντες δεν έχουν φορολογική απαλλαγή, όπως παλαιότερα, και τα έσοδά τους είναι χα-μηλά. Γι' αυτό ασκούν παράλληλα άλλα επαγγέλματα, όπως του αντιγραφέα χειρογρά-φων, του ψάλτη σε ναούς κ.ά.

Τον 11ο αιώνα έξι τουλάχιστον σχολεία σχετίζονται άμεσα με το Πατριαρχείο της Πόλης. Αν και η εκπαιδευτική πολιτική ασκείται από το κράτος, υφίσταται σύστημα εσωτερικής συνοχής μεταξύ κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας ώστε, αφενός να εξασφαλίζεται η παραγωγή των απαραίτητων στελεχών για τη διοίκηση και τον εκκλησιαστικό μηχανισμό, αφετέρου να αποτρέπονται έγκαιρα παραφωνίες και παρεκκλίσεις, όπως συνέβη στην πε-ρίπτωση των Μιχαήλ Ψελλού και Ιωάννη Ιταλού.

Ο Ψελλός δίδασκε, εκτός από Φιλοσοφία, άλλα έντεκα μαθήματα, ανάμεσά τους την τε-τρακτύ. Είχε τον τίτλο του «ύπατου φιλοσόφου», κάτι σαν πρύτανης, και εθεωρείτο «η ψυχή» της εκπαίδευσης, ήταν δε επίσης σύμβουλος του αυτοκράτορα. Παρ' όλα αυτά, υποχρεώθηκε να απαρνηθεί διάφορες φιλοσοφικές απόψεις του και να δηλώσει δημόσια ότι είναι «ορθόδοξος».

99

Ο ίδιος Ψελλός είχε όμως δημιουργήσει και μια νέα «επιστήμη», ίσως τη μοναδική νέα στο Βυζάντιο, τη Δαιμονολογία, όπου περιγράφονταν με επιστημονικοφανές ύφος όλες οι δεισιδαιμονίες που έχουν φτάσει μέχρι των ημερών μας – σίγουρα και άλλες πολλές που έχουν ξεχαστεί! Αυτός ο κλάδος γεννήθηκε στην ατμόσφαιρα που κυριαρχούσε, από τη μια με τις βαθιά ριζωμένες στο λαό και τους λόγιους θρησκευτικές προλήψεις και δεισι-δαιμονίες και από την άλλη με τις διαδιδόμενες από μοναχούς και λόγιους ιστορίες σχετι-κά με τη «φύση του σατανά και τις επιδράσεις του».

Η «πολυμορφική φύση των δαιμόνων» απαιτούσε τη συστηματική μελέτη τους με τελε-τουργίες και τεχνικές αναγνώρισης, εντοπισμού, εξορκισμού κλπ., κάτι σαν τη σύγχρονη αφρο-αμερικάνικη μαύρη μαγεία του «βουντού». Η δαιμονολογία μελετά οτιδήποτε έχει σχέση με τους δαίμονες και τα πνεύματα και αποτέλεσε προϊόν της ανάγκης των χριστια-νών να εξερευνήσουν τη φύση του «εχθρού», ώστε να είναι δυνατή η «επιτυχής αντιμε-τώπισή του». Ο εισαγόμενος από τη Μέση Ανατολή στον ελληνόφωνο χώρο σατανάς α-ποτέλεσε έτσι αίτιο για δημιουργία δήθεν «επιστημονικών κλάδων», με τους οποίους α-σχολήθηκαν επισταμένως διάφοροι βυζαντινοί λόγιοι.

Ο διάδοχος στο βαθμό του «ύπατου φιλοσόφου» και μαθητής του Ψελλού, Ιωάννης Ιτα-λός, γιος Νορμανδού μισθοφόρου από την Κάτω Ιταλία, απομακρύνθηκε από την εκπαί-δευση, χαρακτηρίστηκε «ελληνόπληκτος και δαιμονόπληκτος στασιαστής κατά της Νέας Ρώμης» και καταδικάστηκε σε εγκλεισμό μέχρι το θάνατό του σε μοναστήρι, επειδή δί-δασκε «αιρετικές αντιλήψεις». Προηγουμένως, είχε σωθεί ο Ιταλός, καταφεύγοντας στον τρούλο της Αγίας Σοφίας, από το λιντσάρισμα «αγανακτισμένων πιστών» που είχαν επι-στρατευτεί από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό. Επί 50 χρόνια, μετά την απομάκρυνση του Ιταλού, έμεινε κενή η θέση του ύπατου φιλοσόφου και τελικά διορίστηκε σ' αυτή από τον Μανουήλ Α' ένας διάκονος της Αγίας Σοφίας. Τέτοιας αναγνώρισης έχαιρε ο «ύπατος φι-λόσοφος» στην αναγεννησιακή ατμόσφαιρα του Βυζαντίου!

Οι ερευνητές υπολογίζουν από συναφή στοιχεία ότι, περί τα μέσα του 10ου αιώνα το σύ-νολο των μαθητών στην Κων/πολη δεν ξεπερνούσε τους 300 και αυτός ο αριθμός δεν φαίνεται να ήταν διαφορετικός έναν αιώνα πριν ή μετά. Από αυτό το μικρό αριθμό «μορ-φωμένων» και από το περιορισμένο πρόγραμμα σπουδών, από μια αναλαμπή του θεσμού της δουλείας κατά τον 9ο και 10ο αιώνα, όπως προκύπτει από δικαστικές αποφάσεις της εποχής (Πείρα) και από τον περιορισμένο αριθμό αξιόλογων λογίων, οι οποίοι σχεδόν αποκλειστικά ασχολήθηκαν με την υμνογραφία, ανθολογία πατερικών κειμένων και βιο-γραφίες πατριαρχών (εκεί έβρισκαν απασχόληση και μισθό οι εγγράμματοι!), αναρωτιέ-ται ο αναγνώστης από πού αλλού μπορεί να προκύπτουν οι αναφορές σε ένα «πρώτο βυ-ζαντινό ουμανισμό», εκτός από τη φαντασία.

Οι μόνοι λόγιοι της μεσοβυζαντινής εποχής που ξεφεύγουν από τη μετριότητα είναι ο Λέων ο Μαθηματικός και ο πατριάρχης Φώτιος ο οποίος, πέρα από το βιβλιογραφικό του κατάλογο Μυριόβιβλος («Απογραφή και συναρίθμησις των αναγνωσμένων ημίν βιβλί-ων») και το Λεξικό του, έχει μείνει στην Ιστορία για τις πολιτικο-θρησκευτικές του ίντρι-γκες. Για τους υπόλοιπους ισχύει η εκτίμηση του Σ. Μιχόπουλου (C. Mango: «Βυζά-ντιο...») «...απλώς έγραφαν και διάβαζαν τα αρχαία αριστουργήματα... Έγραφαν στην ελ-ληνική γλώσσα, ονόμαζαν όμως τους εαυτούς τους Ρωμαίους... Εκπροσωπούσαν μια κα-τάσταση πραγμάτων που απαρτιζόταν από ποικίλα συστατικά, εκ των οποίων το κυριότε-ρο ήταν ο χριστιανικός βίος... Έφεραν μέσα τους πολλά, όχι όμως τον Ελληνισμό».

100

Ακόμα κι αν εξισώσουμε στην αξιολόγηση των πνευματικών προσόντων τον Λέοντα με τον Φώτιο (Χάζαρο εκ καταγωγής) καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι, με δύο διανοού-μενους οποιουδήποτε διαμετρήματος μέσα σε ένα ωκεανό μετριότητας, όχι «αναγέννη-ση» αλλά ούτε ένα σχολείο δεν μπορείς να θεμελιώσεις.

Ένας άλλος τρόπος για να εκτιμήσουμε κατά προσέγγιση τον όγκο του μορφωμένου λαού κατά τα βυζαντινά χρόνια είναι να εξετάσουμε τη λογοτεχνία από τον 4ο μέχρι το 15ο αι-ώνα. Η ελληνόφωνη λογοτεχνία αυτών των 11-12 αιώνων εκτιμάται ότι μπορεί να συ-μπεριληφθεί συνολικά σε 2-3 χιλιάδες τόμους κανονικού μεγέθους. Για τη λογοτεχνία στις άλλες γλώσσες του ανατολικού κράτους, αρμενική, συριακή, καππαδοκική κ.ά., δεν υπάρχουν εκτιμήσεις, δεν φαίνεται να ήταν όμως ποσοτικά αξιόλογη. Αυτά λοιπόν τα λο-γοτεχνικά κείμενα στην ελληνική γλώσσα, όσα έχουν διασωθεί φυσικά, γράφτηκαν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους στην πρώιμη, μικρότερο στη μέση και πολύ μικρό στην ύστερη βυζαντινή περίοδο (C. Mango: «Βυζάντιο).

Ως προς το περιεχόμενο αυτών των συγγραμμάτων, το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα είναι θρησκευτικής φύσης (αγιολογία, κηρύγματα, λατρευτικά και υμνολογικά κείμενα, σχόλια στη Βίβλο και στα κείμενα των εκκλησιαστικών πατέρων κ.ά.) Το μη θρησκευτι-κό έργο που έχει διασωθεί είναι πολύ περιορισμένο. εκτιμάται ότι όλα τα ιστορικά έργα θα χωρούσαν σε περίπου 100 τόμους, τα λεξικά και άλλα συναφή έργα σε περίπου 200 τόμους και η μη θρησκευτική ποίηση σε περίπου 30 τόμους.

Από τα νούμερα που προηγήθηκαν συμπεραίνουμε ότι οι συζητήσεις και αρθρογραφίες, συχνά σε υπερβολικούς τόνους, για το επίπεδο της βυζαντινής λογοτεχνίας σε διάστημα 11-12 περίπου αιώνων έχει ως αντικείμενο μελέτης ένα πολύ μικρό αριθμό έργων. Βέβαι-α, η ποσότητα των παραγόμενων έργων δεν είναι ασύνδετη με την ύπαρξη ή μη αναγνω-στικού κοινού. Ενώ, λοιπόν, στην εποχή του Ιουστινιανού τα έργα του Προκόπιου διαβά-ζονταν σχεδόν σε όλη την αυτοκρατορία, από τον 11ο αιώνα και μετά, το αναγνωστικό κοινό περιοριζόταν στους δημόσιους υπαλλήλους των αστικών κέντρων.

Με αυτές τις ποσοτικές και ποιοτικές εκτιμήσεις, αβίαστα προκύπτει το συμπέρασμα ότι το μορφωτικό επίπεδο του ελληνόφωνου χώρου πρέπει να βρίσκεται κατά τον 11ο αιώνα πολύ χαμηλότερα από εκείνο της ύστερης Αρχαιότητας και δεν συνέβη τίποτα για να α-νεβεί αυτό το επίπεδο στους μετέπειτα αιώνες. Στο Βυζάντιο είχε απονεκρωθεί σταδιακά, μέχρι τις δεκαετίες της μέσης εποχής του Μεσαίωνα, κάθε ζήλος και κάθε κίνητρο προό-δου και η δημιουργική πνευματική ζωή είχε περιπέσει σε κατάσταση «μαλθακότητας και ραστώνης», όπως εκτιμά ο Παν. Κανελλόπουλος.

Όταν κατέλαβαν οι Λατίνοι την Κων/πολη το έτος 1204, οπότε λεηλατήθηκαν ή κατα-στράφηκαν διάφορες βιβλιοθήκες της Πόλης, ζητήθηκε από τον πάπα να επιτραπεί η ί-δρυση εκεί ενός Λατινικού Πανεπιστημίου. Ο πάπας δεν μπόρεσε όμως να εγκρίνει το αί-τημα, γιατί διαφώνησε στην ιδέα, λόγω του αναμενόμενου ανταγωνισμού, το πανεπιστή-μιο των Παρισίων. Αυτό δεν σημαίνει υποχρεωτικά ότι θα προέκυπτε κάποια βελτίωση στο πολιτισμικό επίπεδο, αλλά και δεν είναι δυνατόν να απορριφθεί ως πιθανότητα!

Από τη μέχρι τώρα περιγραφή, αναρωτιέται ο αναγνώστης, ποια θα μπορούσε να είναι η «πρώτη βυζαντινή Αναγέννηση» ή «ο πρώτος βυζαντινός Ουμανισμός» και άλλα σχετικά που προβάλλουν κάποιοι συγγραφείς. Προφανέστατα δεν υπήρχε επαρκής πολιτισμική «μάζα» για να προκαλέσει αυτή τη θρυλούμενη «Αναγέννηση» την οποία θα βρουν μπροστά τους και θα υποβαθμίσουν με τις καταστροφές και λεηλασίες τους οι Λατίνοι -

101

κάτι που ισχυρίζονται σήμερα εμβριθώς κάποιοι συγγραφείς οι οποίοι, όπως αναφέρθηκε, αποβλέπουν στη δημιουργία μιας νέας μυθοπλασίας περί αδυναμίας του Ελληνισμού να αναστηθεί, λόγω «δυτικών» παρεμβάσεων.

Περισσότερο πιθανό φαίνεται ότι τα περί «Αναγέννησης» είναι υπερβολές και επινοήσεις νεότερων ιστορικών που ενδιαφέρονταν, με γνώση των ύστερων εξελίξεων σε Ανατολή και Δύση, να προσδώσουν μια αίγλη στη βυζαντινή εποχή (Α. Μαρκόπουλου: «Οργάνωση του σχολείου στο Βυζάντιο», στον τόμο πρακτικών συνεδρίου «Η καθημερινή ζωή στο Βυ-ζάντιο»).

Στην πορεία του, μετά την ανακατάληψη της Πόλης από τους εκ Παφλαγονίας Παλαιο-λόγους, βρισκόταν το συρρικνωμένο βυζαντινό κράτος σε διαρκή ταλάντευση μεταξύ ο-ριστικής διάλυσης και υποδούλωσης, λόγω των εκρηκτικών πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων του (βλέπε επόμενα). Μέχρι την οριστική κατάλυση του κρατικού υπο-λείμματος, στα μέσα του 15ου αιώνα, γίνονται κάποιες αποσπασματικές προσπάθειες για ανασυγκρότηση του εκπαιδευτικού συστήματος.

Ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος αποφασίζει ήδη το 1261 να ανοικοδομήσει «ένα άρτιο εκπαι-δευτικό σύστημα», το οποίο θα εξασφάλιζε τη στελέχωση του κράτους με αξιόλογους α-ξιωματούχους. Αυτό το έργο ανατέθηκε στον κων/πολίτη διανοούμενο, θεολόγο και ι-στορικό, Γεώργιο Ακροπολίτη (1217-1282), ο οποίος προσπάθησε να ανασυγκροτήσει το Πανδιδακτήριο της Πόλης, αλλά πέραν αυτού δεν φαίνεται να έγινε τίποτα. Κάποια εμ-φανής βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος δεν έχει καταγραφεί, κρίνοντας από τις νομικές σπουδές, οι οποίες πέρασαν ολοκληρωτικά στην ιδιωτική πρωτοβουλία.

Από συναφείς αναφορές συμπεραίνεται δε ότι, στο δεύτερο μέρος του 14ου αιώνα, εκατό χρόνια μετά την ανασύσταση του βυζαντινού κράτους, δεν είναι διαθέσιμα στους δικα-στικού κύκλους ούτε τα κείμενα των νόμων και οι εκδικάσεις γίνονταν με ό,τι βοηθήματα διέθετε τυχαία κάθε δικαστής (Σπ. Τρωιάνου: «Το Δίκαιο πριν από την Άλωση», ΙΣΤΟΡΙ-ΚΑ). Διάφοροι νομομαθείς συντάσσουν κατόπιν αυτού με δική τους πρωτοβουλία κώδι-κες (Σύνταγμα κατά στοιχείον, Εξάβιβλος, Μικρή σύνοψη, Αυξημένο πρόχειρο κ.ά.), οι ο-ποίοι και στηρίζουν το έργο της Δικαιοσύνης. Αυτή η παρακμή δεν αποτελεί, φυσικά, ένα απομονωμένο φαινόμενο, αλλά συνοδεύεται από συνολική υποβάθμιση του δικαστικού συστήματος και από διαφθορά των προσώπων που στελεχώνουν αυτό το θεσμό. Έτσι μέ-χρι και τις αρχές του 15ου αιώνα κυκλοφορούν καταγγελίες για χρηματισμούς, σε μερικές δε περιπτώσεις υπάρχουν και καταδίκες χρηματιζόμενων δικαστών.

Όμως, ήδη από τον 11ο αιώνα έχει παραχωρηθεί σε ανώτερους κληρικούς η αρμοδιότητα για εκδίκαση δικαστικών υποθέσεων οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου. Αυτή η συμμετοχή του κλήρου και του εκκλησιαστικού μηχανισμού γενικότερα επεκτείνεται σταδιακά κατά το 14ο και 15ο αιώνα στο αστικό, το ενοχικό και σε μερικές περιπτώσεις στο εμπορικό δίκαιο (Τρωιάνου: «Το Δίκαιο...»). Η απουσία συστηματικής εκπαίδευσης των νομομαθών οδηγεί λοιπόν στην άλωση της δικαστικής λειτουργίας από τον εκκλη-σιαστικό μηχανισμό ο οποίος, σε συσχετισμό και με τα φαινόμενα διαφθοράς που προα-ναφέρθηκαν, προφανέστατα λειτουργούσε υπέρ των εκκλησιαστικών συμφερόντων, κυ-ρίως όσον αφορά ιδιοκτησιακά θέματα.

Θεμελιώδης αιτία της διογκούμενης παρακμής της κοινωνίας του ύστερου Βυζαντίου ή-ταν η εμμονή στις θεόπληκτες ιδέες και η αδυναμία των ηγετών και των λογίων για προ-σωπική και κοινωνική αυτο-εκτίμηση και αξιολόγηση. Η παρουσία μεμονωμένων διανο-

102

ουμένων (λογίων) σε μια κοινωνία και εποχή, όσο σημαντικοί κι αν είναι αυτοί, δεν εξα-σφαλίζει αυτόματα την ύπαρξη αξιόλογου πολιτισμικού επιπέδου σ' αυτή την κοινωνία, την καθιστά όμως υπεύθυνη εφόσον δεν αποδειχθεί ικανή να αξιοποιήσει το έργο των λο-γίων της και να το μετουσιώσει σε πολιτισμό.

Οι όποιες συνειδητές προσπάθειες έγιναν στο ύστερο Βυζάντιο για ανύψωση του χαμη-λού μορφωτικού και πολιτισμικού επιπέδου, την ίδια εποχή που στη Δύση είχαν γίνει τα νέα πανεπιστήμια θεσμός και είχε αρχίσει εκεί να εξελίσσεται η Αναγέννηση τεχνών και επιστημών, ήταν λοιπόν εκ προοιμίου θνησιγενείς, πέρα από τις αναλαμπές μεμονωμένων ιδιοφυών ανθρώπων, οι οποίοι δεν λείπουν από καμιά εποχή και καμιά κοινωνία. Αυτοί οι ιδιοφυείς άνθρωποι μελέτησαν, συνέγραψαν και δίδαξαν αλλά ήταν νησίδες σε ένα ωκεα-νό αμάθειας και θρησκοληψίας, ο οποίος αργά αλλά σίγουρα κάλυπτε τα πάντα. Δεν ε-παρκούσαν οι λόγιοι αριθμητικά και ποιοτικά για να αποτελέσουν την κρίσιμη μάζα για μια «αναγέννηση».

Η γενικότερη πολιτική και στρατιωτική κατάσταση

Ας θυμηθούμε ακόμα, με συντομία, ποιες πολιτικές και στρατιωτικές ενέργειες έγιναν πριν και μετά την σχεδόν εξηκονταετία 1204-1261, ώστε να κρίνουμε και τη βαρύτητα του γεγονότος της κατοχής της Πόλης στα ενδιάμεσα χρόνια από τους Φράγκους (Λατί-νους).

Η κρίση που άρχισε στο Βυζάντιο με την έναρξη της δεύτερης μ.Χ. χιλιετίας, λίγες δεκα-ετίες μετά το σαθρό, όπως αποδείχτηκε, απόγειο της βυζαντινής δύναμης (Βασίλειος Β'), οδήγησε στις συντριπτικές ήττες από τους Σελτζούκους Τούρκους στο Μάτζικερτ (1071) και αργότερα στο Μυριοκέφαλο (1176), στην κατάληψη των βυζαντινών κτήσεων στην Ιταλία από τους Νορμανδούς και στις αποσχιστικές ενέργειες στα Βαλκάνια, σε συνδυα-σμό με τις επιδρομές των Πετσενέγγων.

Ο μισθοφορικός στρατός του κράτους, ο μόνος που θα μπορούσε να προσφέρει προστα-σία, ήταν σχεδόν διαλυμένος με την έναρξη του 13ου αιώνα, αφού οι εύπορες οικογένειες που τον συντηρούσαν είχαν πάψει να τον χρηματοδοτούν. Ο πατριωτισμός κάποιων πα-λαιότερων εποχών είχε εκλείψει και οι «δυνατοί» επεδίωκαν συμβιβασμούς με τους εξω-τερικούς εχθρούς για να σταθεροποιήσουν την εξουσία της οικογένειάς τους. Η αυτοκρα-τορία βρισκόταν σε φάση συγκρούσεων μεταξύ των εύπορων στρωμάτων και των λαϊκών μαζών, των μεγαλοκτηματιών και των καλλιεργητών, της γραφειοκρατίας και του αστι-κού πληθυσμού.

Η πτώση της αυτοκρατορίας στα χέρια των Λατίνων (1204) ήταν λοιπόν αποτέλεσμα κα-ταστάσεων που προϋπήρχαν του συγκεκριμένου ιστορικού γεγονότος και σχετίζεται με την ατμόσφαιρα της διάλυσης και με εκείνο το αίσθημα που προκύπτει άριστα από το σύνθημα: «ο σώζων εαυτόν σωθήτω».

Όλες οι πληροφορίες μαρτυρούν ότι οι ηγέτες του Βυζαντίου παρέβλεψαν ή αψήφισαν τον κίνδυνο που αποτελούσαν τα συγκεντρωμένα στρατεύματα της 4ης σταυροφορίας (Κρεμμυδάς Β.-Πισπιρίγκου Φ.: «Ο μεσαιωνικός κόσμος»). Οι λόγοι που έκαναν την αυ-τοκρατορία εύκολη λεία των ορδών της 4ης σταυροφορίας είναι προφανείς: η προϊούσα κρατική αποσύνθεση ενεθάρρυνε κάθε εχθρό που εποφθαλμιούσε τη διαμοίραση των βυ-ζαντινών εδαφών. Στην περίπτωση των Λατίνων υπήρχε και η παραδοσιακή αντιπαλότη-τα για οικονομικούς και εκκλησιαστικούς λόγους. Κάθε πλευρά θεωρούσε την άλλη

103

«σχισματική» και «αιρετική», αν και αυτό που ενδιέφερε πρωτίστως ήταν ο έλεγχος της αγροτικής παραγωγής και του εμπορίου, όπως συνέβαινε και με τους Βυζαντινούς όσο κατείχαν τη Νότια Ιταλία.

Οι Λατίνοι εκμεταλλεύτηκαν αυτές τις καταστάσεις και αξιοποίησαν αρχικά κάποιες κοι-νωνικές ομάδες που τους δέχτηκαν με ανακούφιση. Στη συνέχεια αποδείχθηκε βέβαια ότι ήταν κατακτητές και όχι σωτήρες ή αναμορφωτές. Λεηλάτησαν περιουσίες και πολιτι-σμικούς θησαυρούς (όσους δεν κατέστρεψαν), οργάνωσαν βιαίως ένα φεουδαρχικό κρά-τος, κατάργησαν το πατριαρχείο για να εκλείψει κάθε θρησκευτική διαφωνία, δήμευσαν περιουσίες και τις διαμοίρασαν σε δικούς τους παράγοντες, κατέλαβαν όλες τις θέσεις στην οικονομία και στο εμπόριο και άλλα πολλά. Αποτέλεσμα ήταν να συσπειρώσουν όλο το λαό εναντίον τους. Η κατοχή και λεηλάτηση επαρχιών διαφόρων ασθενών γειτο-νικών χωρών δεν είναι, βέβαια, πρωτοφανής στην μεσαιωνική Ιστορία. με ανάλογους τρόπους κρατούσαν κατά καιρούς οι Βυζαντινοί υπό τον έλεγχό τους εδάφη στη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική, την Ιταλία κλπ.

Ήταν αυτή η ήττα των Βυζαντινών και η λεηλασία της Κων/πολης τόσο ζωτικής σημασί-ας, ώστε να μην μπορέσει να ορθοποδήσει ποτέ πια το κράτος; Πράγματι δεν ορθοπόδησε ουσιαστικά, αλλά πού οφειλόταν αυτό; Ας εξετάσουμε, συνοπτικά, τα γεγονότα μετά το 1261 μέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα: Μετά την ανακατάληψη της Πόλης από τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο (1225-1282), ύστερα από περίπου 60 χρόνια κατοχής από τους Δυτικούς, δεν ακολούθησε η συγκρότηση ενός νέου ισχυρού κεντρικού κράτους, με αναπροσανατο-λισμό της οικονομικής, κοινωνικής και εξωτερικής πολιτικής, αφού οι δομές εξουσίας και διαχείρισης, οι οποίες ήταν και το κύριο αίτιο της παρακμής, παρέμειναν ανέγγιχτες.

Ο Μιχαήλ έδωσε «λύση» στις παλιές κοινωνικές συγκρούσεις, ενισχύοντας τους τοπικούς ηγεμόνες και την αριστοκρατία, τους «δυνατούς», σε βάρος των οικονομικά και κοινωνι-κά χαμηλών στρωμάτων, των αγροτών και των «χειροτεχνάριων» που δούλευαν στις βιο-τεχνίες. Και, παρά τις σχεδόν αποκλειστικά αρνητικές εμπειρίες που δημιούργησε η περί-που εξηκονταετής κατοχή της αυτοκρατορίας από τους Λατίνους, όχι μόνο διατηρήθηκε η ηγετική θέση των Βενετσιάνων εμπόρων στη μετέπειτα πορεία του κράτους αλλά, επι-πλέον, προσκλήθηκαν Πιζανοί και Γενουάτες, στους οποίους επετράπη να εγκαταστα-θούν στην Πόλη και να αυτοδιοικούνται.

Αυτές οι εμπορικά δραστήριες κοινότητες πήραν υπό τον έλεγχό τους όλο το εμπόριο της αυτοκρατορίας και σταδιακά είχαν αποφασιστική επιρροή στην οικονομική αλλά και στην πολιτική ζωή της. Φυσικά, αυτοί ακριβώς αποτελούσαν το κύριο τμήμα των Λατί-νων που ανέκοψαν την υποτιθέμενη άνοδο του Ελληνισμού (κατά την άποψη του κ. Γ.Κ.) Φαίνεται όμως ότι, παρά τις αρνητικές εμπειρίες που πρέπει να άφησε η «λατινική κατο-χή», οι τρέχουσες οικονομικές ανάγκες επικάλυπταν στο συσχετισμό των εμπειριών τις παλαιότερες πολιτικές και εκκλησιαστικές αντιπαλότητες - «περασμένα ξεχασμένα» πε-ρίπου!

Και, αφού απελευθερώθηκε το υπόλειμμα κράτους από τους Λατίνους και απέκτησε τη δυνατότητα αυτοδύναμης πορείας, τι συνέβη στη συνέχεια; Με την ήττα των Βυζαντινών στον Βαφέα το έτος 1302 παγιώθηκε το οθωμανικό πριγκιπάτο του Οσμάν στη Μικρά Ασία. Αυτό το πριγκιπάτο εξελίχθηκε σταδιακά, με τουρκική στρατιωτική διοίκηση και περσική θρησκευτική ηγεσία, σε αυτοκρατορία, την οθωμανική, που κυριάρχησε αργότε-ρα, με διακυμάνσεις ισχύος, επί 6-7 αιώνες.

104

Ως «λαός» αυτού του κράτους προέκυψε κυρίως το σύνολο του εξισλαμιζόμενου μικρα-σιατικού πληθυσμού των μικροκαλλιεργητών, οι οποίοι μέχρι τότε πιέζονταν ταυτόχρονα από τους «δυνατούς» μεγαλογεωκτήμονες και από τις επιστρατεύσεις στα στρατεύματα του κράτους. Με την προσχώρηση στη διοίκηση και τη θρησκεία της νέας εξουσίας, συμμετείχαν πλέον οι διαρκώς παραμελημένοι πληθυσμοί και στα ωφελήματα που προ-σέφερε αυτή η εξουσία. Αυτές ακριβώς τις αλλαγές δομών που εισήγαγαν οι Οθωμανοί, δεν ενδιαφέρθηκαν, δεν ήξεραν, δεν κατάφεραν να υλοποιήσουν οι ηγεσίες του βυζαντι-νού κράτους κι έτσι αυτό βυθιζόταν όλο και περισσότερο στην παρακμή (Σπ. Βρυώνης: «Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού...»).

Και, αν ετίθετο θέμα οποιασδήποτε σύγκρισης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού με τον όποιο βυζαντινό, αρκεί να ερευνήσουμε, ποιες επιπτώσεις είχε στον Ρωμαίο κατακτητή ο ελληνικός πολιτισμός και ποιες είχε ο βυζαντινός στον Οθωμανό κατακτητή: η γλώσσα και η θρησκεία του νέου κυρίαρχου της χώρας γινόταν αποδεκτή από το λαό με αντάλ-λαγμα την κοινωνική και οικονομική ενσωμάτωση.

Ο 14ος αιώνας είναι όμως ο πλέον χαρακτηριστικός για την επικρατούσα κατάσταση και το προβλέψιμο μέλλον του Βυζαντίου: στη δεκαετία του 1320 έχουμε τους ολέθριους εμ-φύλιους πολέμους μεταξύ παππού και εγγονού Ανδρόνικου και στη συνέχεια αντίστοι-χους εμφυλίους, μετά το έτος 1340, μεταξύ του Μεγάλου Δομέστικου Καντακουζηνού και του (τότε) ανήλικου αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου. Εκείνη ακριβώς την εποχή καλούνται αυτοί που απειλούσαν το Βυζάντιο να συμβάλουν στην έκβαση της εμφύλιας διαμάχης - χωρίς να έχουν καμιά συμμετοχή σ’ αυτές τις εγκληματικές αποφάσεις οι «Δυτικοί» του Γ.Κ. Ο Καντακουζηνός, μετέπειτα αυτοκράτορας Ιωάννης ΣΤ', ηγέτης των «δυνατών» στην Πόλη και διεκδικητής του θρόνου, καλεί για ενίσχυσή του τους Οθωμα-νούς, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κοντά στην Καλλίπολη. έκτοτε βρίσκονται οι Τούρκοι ανελλιπώς στη βαλκανική χερσόνησο!

Ο ανήλικος αυτοκράτωρ Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος και οι υποστηρικτές του, ο αντιβασι-λέας Αλέξιος Απόκαυκος (...-1345) και ο οικουμενικός πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας (1282-1347) καλούν προς ενίσχυση των βασιλικών στρατευμάτων, ως αντίβαρο προς τους Τούρκους, τους Σέρβους και Βουλγάρους, οι οποίοι επωφελούνται από την εμφύλια διαμάχη και συνεχίζουν να αποσπούν, περίπου ανενόχλητοι, εδάφη και πληθυσμούς από την αυτοκρατορία. Σ' όλα αυτά προστίθεται και ο λοιμός (πανούκλα) που έπληξε το 1347 την Πόλη, αποδεκατίζοντας πάνω από το μισό πληθυσμό της.

Η 50ετία της καταστρεπτικής βασιλείας του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου (1341-1391 με διά-φορες διακοπές) ανέδειξε τη βαθύτατη παρακμή του βυζαντινού χώρου, όπου οι Τούρκοι είχαν αποκτήσει πλέον επιρροή στην επιλογή του αυτοκράτορα και στην πολιτική του. Ο Ιωάννης Ε' προσπαθούσε αρχικά να προωθήσει συμμαχίες στη Βαλκανική και τη Δύση για τον περιορισμό αυτής της τουρκικής επιρροής και μετέβη γι' αυτό το λόγο ο ίδιος στη Δύση, δύο φορές μάλιστα (1369 και 1371), με στόχο να ζητήσει βοήθεια εναντίον των Τούρκων, προσφέροντας ως αντάλλαγμα την ένωση των Εκκλησιών και την αναγνώριση του παπικού πρωτείου. Αυτά όλα, περίπου 170 χρόνια μετά την αναμφίβολα καταστρε-πτική κατάκτηση της πόλης από τους Λατίνους.

Όταν οι προσπάθειες του Ιωάννη Ε' να προσεταιριστεί τους Δυτικούς δεν έφεραν αποτε-λέσματα, μεταστράφηκε ο ίδιος σε «φιλότουρκο», προκαλώντας νέες τραγικές περιπέ-τειες για το κράτος: το έτος 1390 υπέδειξε ο Ιωάννης στους κατοίκους της Φιλαδέλφειας να παραδώσουν την πόλη στο στρατό του Βαγιαζήτ Α', στα πλαίσια κάποιας συμφωνίας

105

κορυφής. Όταν οι Φιλαδελφείς αρνήθηκαν, εξεστράτευσε εναντίον τους ο αυτοκράτωρ για να επιβάλει στους υπό κατάκτηση και εκτουρκισμό ατίθασους υπηκόους του τις συμ-φωνημένες «φιλικές σχέσεις» με τους Τούρκους (Παπαρρηγόπουλος-Καρολίδης).

Όλα αυτά αποτελούν, βέβαια, αυτοτελώς και συνολικά, ιστορικά εγκλήματα και δίνουν μια ιδέα πώς όδευε το υπόλειμμα της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας προς την ο-θωμανική υποταγή. Εφόσον λοιπόν δεχθούμε ότι οι Λατίνοι προκάλεσαν σημαντικό πλήγμα στο βυζαντινό κράτος με τα 60 χρόνια κατοχής της Πόλης, πώς πρέπει να θεωρή-σουμε τις δεκαετίες εμφυλίων πολέμων και τη συστράτευση των βυζαντινών πολιτικών και κοινωνικών ομάδων με τους εχθρικούς γείτονες, χριστιανούς και μωαμεθανούς;

Αν θέλει ένας οξυδερκής μελετητής να προβάλει κάποια πρόσωπα και γεγονότα ως θεμε-λιώδη για τη διάλυση του Βυζαντίου, ακριβώς σ’ αυτές τις δεκαετίες και σ’ αυτά τα γεγο-νότα θα έπρεπε να εστιάσει την προσοχή του, με τις κοινωνικές και εκκλησιαστικές συ-γκρούσεις στην Κων/πολη και στη Θεσ/νίκη, με τον εμφύλιο και τις λεηλασίες μεταξύ «δυνατών» και φτωχών, με τις θρησκόληπτες αντιδικίες Ησυχαστών και Ζηλωτών κλπ. (βλέπε και επόμενο άρθρο). Θα έχει τουλάχιστον να προσφέρει και ένα διδακτικό μήνυμα στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, τουτέστιν να αποφεύγει αυτή τις εμφύλιες διαμάχες και τις έριδες για ιδιοτελείς σκοπούς.

Ο Γ.Κ. δεν ενδιαφέρεται, όμως, ιδιαίτερα για τέτοιες λεπτομέρειες! Θέλει μόνο να εισα-γάγει το «1204» ως ιστορικό ορόσημο-σύνθημα για τον Ελληνισμό, όπως τον έχει αυτός διαμορφώσει στο μυαλό του και όπως εξυπηρετεί τους οπισθοδρομικούς κύκλους. Επι-διώκει να τεκμηριώσει αναχρονικά την αντιπάθειά του για τη «Δύση» γενικά και το φό-βητρο της «παγκοσμιοποίησης» ειδικότερα. Δεν είναι δε τυχαίο ότι αρκετοί άνθρωποι τέ-τοιων αντιλήψεων βρίσκονται συχνά υπό την επιρροή του εκκλησιαστικού μηχανισμού κι έχουν έτσι τη δυνατότητα να υποκαταστήσουν την αδιαφορία ή αδυναμία τους να εντα-χθούν στην ακαδημαϊκή επιστήμη με ένα φιλόξενο και γενναιόδωρο περιβάλλον.

106

Ησυχαστές vs Ζηλωτών και τούμπαλιν - άλλο ένα ε-πεισόδιο στην παρακμιακή πορεία του Βυζαντίου ...

Στο προηγούμενο άρθρο έγινε λόγος για Ησυχαστές και Ζηλωτές, εκκλησιαστικές και μο-ναχικές παρατάξεις, οι οποίες συγκρούονταν στα μέσα του 14ου αιώνα, ακόμα και με τα όπλα. Η περίοδος αυτή σφραγίζεται από μία υποβάθμιση, απ' τη μια μεριά κοινωνικο-πολιτική κρίση που αποτελεί δείγμα αποδιοργάνωσης και αποσύνθεσης κι από την άλλη συγκρούσεις θρησκόληπτων παρατάξεων, εμπλουτισμένες με εκατέρωθεν αναθεματι-σμούς και εξοστρακισμούς, με λαϊκές εξεγέρσεις και συνωμοσίες μοναχών και με κύριο προσχηματικό θέμα αντιδικίας τη φύση και τις ενέργειες του θεού.

Βέβαια, ήδη εκείνη την εποχή ουδείς αμφέβαλε ότι οι συγκρούσεις αφορούσαν αποκλει-στικά την κατάκτηση και τον έλεγχο της εξουσίας και σ' αυτή απέβλεπαν αμφότερες οι παρατάξεις και καθένας από τους ηγέτες ιδιαιτέρως. Οι Ζηλωτές ήταν εκφραστές του λα-ού, οι Ησυχαστές σύμμαχοι των«Δυνατών», των πλουσίων, αμφότερες οι πλευρές όμως χωρίς συγκεκριμένους απώτερους πολιτικούς ή άλλους «υψηλούς» στόχους, οι οποίοι στόχοι θα ήταν δυνατόν να δικαιολογήσουν κάποια υποχώρηση σε άλλα θέματα.

Ακριβώς αυτά τα γεγονότα είναι σκόπιμο να περιγραφούν αναλυτικότερα για να κατα-νοηθεί η πολιτικο-θρησκευτική διαπλοκή και η προβολή δήθεν φιλοσοφικών και «πνευ-ματικών» διαφορών, οι οποίες αξιοποιούνταν για την επίτευξη πολιτικών και κοινωνικο-οικονομικών στόχων. Αλλά και για να καταδειχθεί ότι δεν χρειαζόταν δάκτυλος κακο-προαίρετων Λατίνων ή άλλων για να διαλυθεί οριστικά το βυζαντινό κράτος, αφού φρό-ντιζαν γι' αυτό με ενθουσιασμό οι ηγεσίες του!

Σε θεολογικό επίπεδο αντίπαλες παρατάξεις είναι, από τη μία οι Ησυχαστές, με εκπρόσω-πο το μοναχό Γρηγόριο Παλαμά, γόνο αριστοκρατικής οικογένειας, κι από την άλλη οι Ζηλωτές μοναχοί που διακρίνονται για την επαναστατική τους διάθεση και τις νεωτερι-στικές τους ιδέες, με εκφραστή το μοναχό Βαρλαάμ Καλαβρό (1290-1348) από τη Νότια Ιταλία.

Αντικείμενο της διαμάχης ήταν αρχικά η λεγόμενη «νοερά προσευχή» και ειδικότερα το εάν «το φως που περιβάλλει τους μοναχούς (;;) κατά την ώρα της προσευχής είναι κτι-στόν ή άκτιστον» - φοβερό δίλημμα ομολογουμένως! Προφανέστατα δεν περιβάλλει κα-νένα φως κανέναν. Σε στερούμενους τροφή και νερό, λόγω συνειδητής νηστείας, απεργί-ας πείνας κλπ., προκύπτουν διαταραχές στην όραση και στην ακοή, οι οποίες εκδηλώνο-νται, αφενός με την μετατόπιση του ορατού φάσματος προς το ερυθρό και αφετέρου με το άκουσμα «φωνών». Επειδή η θερμότητα του σώματος είναι υπέρυθρη ακτινοβολία, οι οπτικά διαταραγμένοι μοναχοί έβλεπαν τους συντρόφους τους να «ακτινοβολούν» στο κρύο περιβάλλον και εκ τούτου προέκυπταν ιδεοληψίες περί «θείου φωτός».

Οι Ησυχαστές, μοναχοί που προέρχονταν από το Άγιο Όρος, είχαν στραφεί την εποχή ε-κείνη στον ανατολίτικο μυστικισμό και τη θεουργία. Υποστήριζαν ότι με τη συνεχή και αδιάλειπτη προσευχή τους, ξαπλωμένοι, με το πηγούνι κολλημένο στο στήθος τους και παρατηρώντας συνεχώς τον ομφαλό τους, έφταναν σε έκσταση, έβλεπαν οράματα και κυρίως έβλεπαν το «άκτιστον και θείον φώς».

107

Με τις σημερινές βιο-ιατρικές γνώσεις μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η πολύωρη ακινη-σία μεσηλίκων και υπερηλίκων ανθρώπων σ' αυτή την ασυνήθη σωματική στάση, οδη-γούσε σε περιορισμό της αιμάτωσης του εγκεφάλου και στην πρόκληση παραισθήσεων και ψευδαισθήσεων. Ο Βαρλαάμ χαρακτήριζε τις απόψεις των Ησυχαστών σαν ανόητες θρησκοληψίες και δεισιδαιμονίες και τους αποκαλούσε ειρωνικά «ομφαλοσκόπους», κάτι που έχει μείνει μέχρι των ημερών μας ως χαρακτηρισμός για τους αδρανείς και μοιρολά-τρες ανθρώπους.

Σήμερα ισχυρίζονται απολογητές και υπερασπιστές των μυστικιστών Ησυχαστών ότι δεν παρατηρούσαν οι μοναχοί τον ομφαλό αλλά την καρδιά τους -λες κι αυτό είναι το μείζον πρόβλημα σ' αυτή τη γελοία αλλά χαρακτηριστική ιστορία- κι έτσι πετύχαιναν να επιβά-λουν το συναίσθημα στο νου τους, δηλαδή να υποτάξουν την πραγματικότητα (νους) σ' αυτό που επιθυμούσαν (καρδιά), κάτι σαν «πνευματικό» ναρκωτικό, με το οποίο προκα-λείς αλλοιωμένες εντυπώσεις. Οι θεολόγοι εφαρμόζουν παραδοσιακά την «ερμηνευτική μέθοδο», όταν διαπιστώσουν ότι γίνεται συζήτηση για παλιές εκκλησιαστικές αντιλήψεις που, σήμερα, ξεφεύγουν από τα όρια της σοβαρότητας.

Προφανέστατα, στο θέμα της ομφαλοσκόπησης επρόκειτο για μια σύγκρουση μεταξύ α-νατολίτικων δεισιδαιμονιών των Ησυχαστών και του (όποιου) ορθολογισμού των Ζηλω-τών. Σημαντικότερο όλων είναι όμως ότι σε μια εποχή πολιτικής, στρατιωτικής και πολι-τισμικής παρακμής, σε μια εποχή όπου Οθωμανοί από τη μια και Σλάβοι από την άλλη, απέκοπταν συστηματικά τμήματα του κράτους, οι πολιτικές και εκκλησιαστικές ηγεσίες του υπολείμματος αυτοκρατορίας αντιδικούσαν περί «όνου σκιάς» - για τη σκιά του γαϊ-δάρου!

Πίσω κι από αυτή τη δήθεν θεολογική-φιλοσοφική διένεξη κρύβονταν, φυσικά, όπως προαναφέρθηκε ήδη, έντονες πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Ο Γρηγόριος Πα-λαμάς και οι Ησυχαστές υποστηρίζονταν από τους άρχοντες και τους εύπορους της Θεσ-σαλονίκης, οι οποίοι διακρίνονταν για τα φιλοτουρκικά τους αισθήματα. Αντίθετα, οι Ζη-λωτές υποστηρίζονταν από το λαό, τις συντεχνίες και τους διανοούμενους που έβλεπαν τη σωτηρία της «αυτοκρατορίας» στη συνεννόηση με τη Δύση.

Το 1342 προσπαθεί ο εξουσιομανής Ιωάννης Καντακουζηνός να καταλάβει πραξικοπη-ματικά τη Θεσσαλονίκη με τη βοήθεια Σλάβων μισθοφόρων. Οι Ζηλωτές ξεσηκώνονται και, μέσα από λεηλασίες και φόνους, με την βοήθεια των συντεχνιών, των ναυτικών και των εμπόρων, δηλαδή το «δήμο», όπως αποκαλούνται στις πηγές απαξιωτικά τα φτωχά λαϊκά στρώματα, αποκρούουν την επίθεση και καταλαμβάνουν αυτοί την εξουσία στην πόλη.

Αμέσως προχωρεί η νέα εξουσία στη Θεσ/νίκη, αποστασιοποιημένη και από την Κων/πολη, όπου κυβερνούσε ο ανεπαρκέστατος αλλά μακρόβιος αυτοκράτωρ Ιωάννης Ε΄, σε μεγάλες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, δημεύει τις περιουσίες των πλουσίων και με τα χρήματα δημιουργεί ισχυρό στόλο, ενώ τα εκκλησιαστικά κτήματα μοιράζονται στους άκληρους και φτωχούς κατοίκους. Η Θεσ/νίκη οργανώνεται ως αυτόνομη πόλη και ίσως είναι η μοναδική φορά στη μεσαιωνική ιστορία που βρίσκονται στην πρωτοπορία των κοινωνικών αγώνων ορθόδοξοι μοναχοί - προφανώς ένα «έγκλημα» κατά του εκκλησια-στικού μηχανισμού!

Το καλοκαίρι του έτους 1343 πραγματοποίησε ο Καντακουζηνός μια δεύτερη προσπά-θεια για κατάληψη της Θεσ/νίκης, έχοντας επιπλέον και τη συνδρομή του Τούρκου συμ-

108

μάχου του Ομούρ, εμίρη του Αϊδινίου, ο οποίος κατέπλευσε από την Ασία με σημαντική στρατιωτική δύναμη. Και αυτή η προσπάθεια απέτυχε όμως και έτσι διατηρείται η εξου-σία των Ζηλωτών για μερικά χρόνια. Το έτος 1349 επανέρχεται ο Καντακουζηνός, έχο-ντας αυτή τη φορά μαζί του, εκτός από τους Τούρκους, και την οργανωμένη πλέον υπο-στήριξη των πλουσίων που είχαν χάσει τις περιουσίες τους υπέρ των άκληρων.

Η Θεσ/νίκη κατελήφθη τελικά και μπήκε έκτοτε σε μία μακρά περίοδο παρακμής. Η στρατιωτική επικράτηση του Καντακουζηνού οδηγεί και στην αναρρίχηση του ομφαλο-σκόπου Παλαμά στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσ/νίκης. έτσι αποκαταστάθηκε η αγα-στή συναλληλία του δίδυμου της βυζαντινής εξουσίας. Ο Παλαμάς ανακηρύχθηκε μετά το θάνατό του «άγιος» και οι ομφαλοσκοπικές ιδεοληψίες των Ησυχαστών εντάσσονται, με απόφαση συνόδου στην Κων/πολη, στη θεολογία της ορθόδοξης Εκκλησίας και ισχύ-ουν προφανώς μέχρι των ημερών μας. Να σημειωθεί δε ακόμα ότι:

α) όλες αυτές οι παρακμιακές ψευτο-φιλοσοφίες και αντιδικίες μεταξύ ησυχασμού και των αντιθέτων απόψεων προβάλλονται σήμερα από τον εκκλησιαστικό μηχα-νισμό ως τεκμήριο πνευματικής ανόδου του 14ου αιώνα («δείγμα ακμής και ρωμα-λεότητας», Μεταλληνός), κάτι σαν -και σ' αυτή την περίπτωση- ψευδεπίγραφη «βυζαντινή αναγέννηση» και β) στα τέλη του 20ου αιώνα συγκρότησαν διάφοροι απογοητευμένοι μαρξιστές «νεο-ορθόδοξο» κίνημα και έχει ως φιλοσοφικό και θεολογικό πρότυπο αυτόν ακριβώς τον «αντιδυτικό» Γρηγόριο Παλαμά και τους Ησυχαστές του. Μερικοί δε από αυτούς τους νεο-ορθοδόξους κατασκευάζουν σήμερα μυθοπλασίες περί «1204» και «ευθύνης των Λατίνων»!

109

Alexandre Yersin (Υερσέν, 1863-1943)

Πόσοι γνωρίζουν ποιος ήταν ο Υερσέν; Ποιος ξέρει ότι πρόκειται για έναν από τους ευ-εργέτες της Ανθρωπότητας ο οποίος, άγνωστος στους περισσότερους εξ ημών, απάλλαξε με επίμονη και μοναχική μελέτη και έρευνα τους σύγχρονους ανθρώπους από τη φοβερή ασθένεια της πανούκλας; Γεννήθηκε στο Lavaux της Ελβετίας και πέθανε στο Suoi Giao του σημερινού Βιετνάμ. Ο πατέρας του πέθανε νωρίς και η μητέρα του διηύθυνε ένα παρθεναγωγείο. Ο ίδιος άρχισε από μικρός να ενδιαφέρεται για τα φυτά και τα έντομα της πατρίδας του.

Το 1884 εγκαταστάθηκε ο Υερσέν στο Marburg της Γερμανίας για να σπουδάσει Ιατρική. Ήδη το 1885 πήγε όμως στο Παρίσι, όπου συνέχισε τις σπουδές, επειδή τον ενδιέφερε περισσότερο η εφαρμοσμένη κατεύθυνση των Γάλλων, έναντι της θεωρητικής των Γερ-μανών. Η διδακτορική του διατριβή παρουσιάστηκε στο «Ινστιτούτο Pasteur» και αφο-ρούσε το θέμα της φυματίωσης. Στη συνέχεια εργάστηκε ως ερευνητής στο Ινστιτούτο, όπου μαζί με τον συνεργάτη του Παστέρ, Roux, ανακάλυψε την τοξίνη της διφθερίτιδας. Το 1888 παρακολούθησε μαθήματα βακτηριολογίας στο Ινστιτούτο Υγιεινής «Robert Koch» στο Βερολίνο.

Για να μπορεί να εργαστεί ο Υερσέν ως γιατρός στη Γαλ-λία, πήρε την υπηκοότητα της χώρας και στη συνέχεια άρχισε να ταξιδεύει ως ναυτικός γιατρός. Στα χρόνια 1890-1891 βρέθηκε στη γαλλική αποικία της Ινδοκίνας, όπου εξερεύνησε την άγνωστη μέχρι τότε ενδοχώρα. Το 1894 ξέσπασε στη νότια Κίνα μια επιδημία, η οποία επη-ρέασε και όλες τις γύρω περιοχές. Ο Υερσέν πήρε εντολή να μελετήσει την επιδημία στο Χονγκ Κονγκ, όπου πολύ σύντομα ανακάλυψε το βακτήριο της πανώλους (πανού-κλας, λοιμού) που ονομάστηκε αργότερα προς τιμήν του, yersinia pestis. Ο Υερσέν εντόπισε επίσης τον κύριο φο-ρέα του βακτηρίου που ήταν οι αρουραίοι και οι ψύλλοι στη γούνα των αρουραίων. Παράλληλα με τον Υερσέν, συμβολή στην καταπολέμηση της πανούκλας είχε και ο Ιάπωνας ερευνητής Shibasaburo Kitasato που μελετούσε επίσης την προέλευση και τον τρόπο εξάπλωσης της επιδημίας.

Το 1895 βρέθηκε ο Υερσέν πάλι στο «Ινστιτούτο Παστέρ» του Παρισιού, ερευνώντας με τους Roux, Calmette και Borrel για ένα εμβόλιο για την πανούκλα, το οποίο δοκιμάστηκε το 1896 με επιτυχία και σε ανθρώπους. Έτσι απαλλάχθηκε σταδιακά η Ανθρωπότητα από μία φοβερή επιδημική ασθένεια, η οποία σε παλαιότερες εποχές είχε αφανίσει δεκάδες εκατομμύρια ζωές (μαύρος θάνατος!)

Από το 1895 ασχολήθηκε ο Υερσέν στην Ινδοκίνα με βακτηριολογικές και άλλες συνα-φείς έρευνες και δημιούργησε φυτικές διασταυρώσεις, από τις οποίες έπαιρνε κινίνο. Πέ-ρασε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του στην Ινδοκίνα, όπου πέθανε απομονωμένος.

110

Το φαινόμενο των επιδημικών ασθενειών δείχνει σε ποιο καταστροφικό αδιέξοδο είχε οδηγηθεί η Ανθρωπότητα με την εγκατάλειψη του επιστημονικού ορθολογισμού της ελ-ληνο-ρωμαϊκής Αρχαιότητας -έστω με τα ακόμα περιορισμένα αποτελέσματα που ήταν αυτός σε θέση να προσφέρει- και τον εναγκαλισμό της με το πνεύμα της θεοπληξίας, το οποίο εκμεταλλεύονταν οι θρησκευτικοί μηχανισμοί για ποδηγέτηση και ελεγχόμενη κοι-νωνική πορεία. Οι άνθρωποι είχαν επί αιώνες εθιστεί να κοιτάζουν, κυριολεκτικά, σε λά-θος κατεύθυνση: με το άκουσμα για την έλευση της ασθένειας έστρεφαν όλοι με δέος τα μάτια στους ουρανούς, προσμένοντας θεϊκή βοήθεια, αντί να παρατηρούν κάτω και δίπλα τους στην πραγματική ζωή, τους αρουραίους και τους ψύλλους.

Ο Albert Camus παρουσιάζει στο βιβλίο του «Η πανούκλα» τον πανικό και την υστερία που καταλάμβανε τους κατοίκους των πόλεων στο άκουσμα και μόνο για εξάπλωση αυ-τής της θανατηφόρας ασθένειας. Σ' αυτό το μυθιστόρημα περιγράφονται δύο κατηγορίες ανθρώπων, αφενός οι μοιρολάτρες και αδύναμοι μπροστά στο ακατανόητο φαινόμενο της μάστιγας, την οποία κανένας δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει και, αφετέρου, εκείνοι που ενεργοποιούνται και μάχονται την ασθένεια, διασώζοντας έτσι την ανθρώπινη αξιο-πρέπεια.

Καταρχάς οι επιδημικές ασθένειες και ειδικότερα η πανούκλα έχουν πανάρχαια ιστορία. Ακριβώς σ' αυτή την ασθένεια αποδίδονται πολλές επιδημίες κατά την Αρχαιότητα, σύμ-φωνα με περιγραφές π.χ. στο Έπος του Γκιλγκάμες, στην Παλαιά Διαθήκη, στην Αινιάδα, στις Θουκυδίδου Ξυγγραφές, όπου περιγράφεται ο πελοποννησιακός πόλεμος κ.ά. Ήδη εκείνες τις εποχές υπήρχε η υποψία ότι η διάδοση των επιδημιών σχετίζεται με τη συσ-σώρευση ανθρώπων στον περιορισμένο χώρο των πόλεων, όπως συμβαίνει αυτό σταδια-κά με την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη και απότομα σε εποχές πολέμων και φυσι-κών καταστροφών.

Πανούκλα ήταν πιθανόν και η επιδημία στη Ρώμη κατά την εποχή του Μάρκου Αυρή-λιου, την οποία φαίνεται ότι μετέφεραν στρατιώτες που πήραν μέρος στο σκυθικό πόλε-μο. Σ' όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι όμως βέβαιο, για ποια επιδημική ασθένεια ε-πρόκειτο κάθε φορά, πανώλη, ευλογιά, χολέρα ή κάποια άλλη. Η πανδημία πανούκλας του 542 μ.Χ. στο Βυζάντιο επί Ιουστινιανού φαίνεται να ακύρωσε πολλά στρατιωτικά και πολιτικά σχέδια και να προκάλεσε μια μεγάλη κρίση στο κράτος, όπως γράφει ο ιστορι-κός Προκόπιος.

Μεταξύ των ετών 1347 και 1353 διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη μια νέα επιδημία πανού-κλας (βουβωνική πανώλη) η οποία, προερχόμενη από το Βυζάντιο και τη Μέση Ανατολή, αποδεκάτισε το μισό ευρωπαϊκό πληθυσμό και το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού και άλλαξε ριζικά την κοινωνική και πολιτική ζωή. Αυτή η επιδημία πέρασε από το Βυ-ζάντιο την εποχή των εμφύλιων πολέμων του Ιωάννη Καντακουζηνού που διεκδικούσε το θρόνο από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' και είναι προφανές ότι προκάλεσε τεράστια δημο-γραφική, οικονομική και κοινωνική υποβάθμιση.

Αυτός ο εμφύλιος πόλεμος και η λειψανδρία που προέκυψε από την επιδημία οδήγησαν, αφενός τον Καντακουζηνό να φέρει για βοήθειά του οθωμανικά στρατεύματα στην Ευ-ρώπη, αφετέρου τον Ιωάννη Ε' να συμμαχήσει με Σέρβους και Βουλγάρους για τη δική του ενίσχυση. Έκτοτε βρίσκονται ανελλιπώς οι Οθωμανοί σε ευρωπαϊκό έδαφος, ενώ οι βόρειοι γείτονες τού Βυζαντίου, αντιστάσεως μη ούσης, αποσπούσαν και ενσωμάτωναν στο κράτος τους τη μια μετά την άλλη ελλαδικές επαρχίες του βυζαντινού κράτους.

111

Περίπου έναν αιώνα αργότερα, λίγο πριν από την πτώση της Κων/πολης, διαπέρασε το υπόλειμμα του βυζαντινού κράτους (περίπου τη σημερινή ανατολική Θράκη) ένα νέο κύ-μα πανούκλας, με το οποίο μειώθηκε ο πληθυσμός σχεδόν στο ένα δέκατο. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που στα τελευταία χρόνια ανεξαρτησίας της Πόλης δεν υπήρχαν διαθέσιμοι μάχιμοι υπερασπιστές, δεδομένου ότι, η μεγάλη πλειοψηφία όσων είχαν επι-βιώσει, βρίσκονταν (και εν αναμονή των πολεμικών εξελίξεων) στα μοναστήρια για ευ-χαριστήριες προσευχές.

Οι χριστιανοί κληρικοί του Μεσαίωνα στη Δύση απέδιδαν τα κύματα πανούκλας σε θεϊκή τιμωρία λόγω της αμαρτωλής ζωής των ανθρώπων, αλλά και σε μαγικές ενέργειες που προέρχονταν από τους Εβραίους, τις μάγισσες, τους αιρετικούς κλπ. Αποτέλεσμα ήταν να εντατικοποιούνται οι αντισημιτικές διώξεις και κατασχέσεις περιουσιών (αυτός ήταν και ο κύριος στόχος!) και να πληθαίνουν οι καταδίκες και εκτελέσεις «μαγισσών» και «αιρε-τικών» - δηλαδή κάθε ενοχλητικού και περίεργου γείτονα.

Στη μεγάλη πανδημία του 14ου αιώνα διαδόθηκε στη δυτική Ευρώπη η συνήθεια να αυ-τομαστιγώνονται δημόσια όσοι άνθρωποι δεν είχαν ακόμα προσβληθεί, δείχνοντας έτσι έμπρακτα τη μεταμέλεια για τις αμαρτίες τους - κάτι ανάλογο με αυτό που γίνεται τελε-τουργικά ακόμα σήμερα από τα μέλη κάποιων μουσουλμανικών αιρέσεων. Ο πάπας Clemens VI προσπάθησε να ελέγξει τη λαϊκή υστερία που είχε υποδαυλίσει αρχικά και για πολλές δεκαετίες η Εκκλησία και απαγόρευσε το έτος 1348 το αυτομαστίγωμα, αλλά δεν εισακούστηκε.

Βέβαια, το γεγονός ότι πέθαιναν και μωρά από την πανούκλα, τα οποία δεν είχαν καν την ευκαιρία να «αμαρτήσουν» στη σύντομη ζωή τους, αποτελούσε ασήμαντη λεπτομέρεια μπροστά στην παραπληροφόρηση, την εκμετάλλευση και την εξαπάτηση που εφάρμοζε παραδοσιακά ο εκκλησιαστικός μηχανισμός. Μερικές εβδομάδες ή μερικούς μήνες μετά την έξαρση κάθε κύματος της επιδημίας καλούσαν οι κληρικοί τους πιστούς, όσους είχαν επιζήσει, να οργανώσουν λιτανείες και μαζικές προσευχές. Έτσι, όταν σταδιακά μειώνο-νταν οι θάνατοι, αποδιδόταν αυτό στη θεία εύνοια και οι αρχές τοποθετούσαν στο κέντρο των μεγάλων πόλεων «ευχαριστήριες στήλες» ή «στήλες πανούκλας», όπως λέγονται α-κόμα.

112

Με τον εντοπισμό του αίτιου για την πανούκλα και τις άλλες όμοιες επιδημικές ασθένειες και την εξάλειψή τους με ιατρικά μέσα ξεχάστηκαν, όπως είναι κατανοητό, οι δεήσεις, οι λιτανείες, τα τάματα αλλά και όλα τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν για «εξευμενισμό» του θεού. Στην κεντρική Ευρώπη έμειναν όμως μέχρι σήμερα αυτές οι στήλες για να θυ-μίζουν άλλη μια σκοτεινή πτυχή της θρησκοληψίας. Ενώ δε οι περισσότεροι σύγχρονοι άνθρωποι αγνοούν ακόμα και για ποιο λόγο είχαν στηθεί αυτές οι στήλες, προς τιμή του Υερσέν που απάλλαξε την Ανθρωπότητα από αυτή τη φοβερή επιδημία, δεν υπάρχει ούτε και στο χωριό που γεννήθηκε ένα μικρό άγαλμα! Στην πρωτεύουσα Χανόι του Βιετνάμ υπάρχει πάντως εδώ και πολλές δεκαετίες μία «Λεωφόρος Υερσέν»!

113

Συντεχνίες και πανεπιστήμια στο Μεσαίωνα Περί το έτος 1250 υπήρχαν στην Ευρώπη περίπου 40 πόλεις με περισσότερους από 10.000 κατοίκους κάθε μία, κυρίως στις περιοχές της σημερινής Ιταλίας και του σημερι-νού Βελγίου. Αυτή την εποχή άνθιζαν το εμπόριο και η βιοτεχνία και άρχισε να υποχωρεί το φεουδαρχικό σύστημα, το οποίο είχε ως οικονομική βάση την ιδιοκτησία γης και την εξαρτημένη αγροτική εργασία. Οι πόλεις άρχισαν να δημιουργούν νέους κανόνες για το εμπόριο, την παραγωγή προϊόντων, την εκτέλεση εργασιών, την ασφάλεια των οικισμών κτλ. Σταδιακά άρχισε η επίσκεψη εμπόρων από κάθε πόλη στις γειτονικές και έτσι ανα-πτύχθηκε η ανταλλαγή εμπορευμάτων και υπηρεσιών, κυρίως σε γιορτές και πανηγύρεις.

Οι κάτοικοι των πόλεων άρχισαν με τον καιρό να δείχνουν αλληλεγγύη και συνυπευθυνό-τητα, πράγμα που βρήκε έκφραση στη συγκρότηση των συντεχνιών (Gilden). Αυτές οι συντεχνίες ήταν συνασπισμοί χειρωνακτών και βιοτεχνών, ίδιου επαγγελματικού αντικει-μένου, που φρόντιζαν για την εκπαίδευση μελλοντικών συναδέλφων. Η εκπαίδευση ακο-λουθούσε μια συγκεκριμένη διαδικασία η οποία, σε γενικές γραμμές, διατηρείται στις ευ-ρωπαϊκές χώρες μέχρι σήμερα: Ο υποψήφιος άρχιζε σε νεαρή ηλικία ως μαθητευόμενος, δίπλα σε ένα μάστορα (μαΐστορας, meister) και μετά από κάποιο χρόνο και με επιτυχή συμμετοχή σε εξετάσεις γινόταν τεχνίτης. Στη συνέχεια και μετά από επαρκή επαγγελμα-τική εμπειρία ήταν δυνατόν ο τεχνίτης να εξελιχθεί, με εκπαίδευση και εξετάσεις σε μά-στορα, ο οποίος ήταν πια δυνατόν να δημιουργήσει ανεξάρτητη βιοτεχνία ή εργαστήριο και να εκπαιδεύει ο ίδιος μαθητευόμενους.

Οι συντεχνίες είχαν τον έλεγχο στην εκπαίδευση και στις εξεταστικές διαδικασίες και δη-μιούργησαν στη συνέχεια κανόνες, αφενός ελέγχου τιμών και ποιότητας και αφετέρου ορισμού μέτρων και σταθμών, κατάλληλων για κάθε επάγγελμα. Κάθε μέλος της συντε-χνίας δήλωνε αλληλέγγυο με όλους τους συναδέλφους του, σε μερικά επαγγέλματα μάλι-στα επελέγησαν συγκεκριμένοι δρόμοι ή κάποιες περιοχές στις πόλεις για την εγκατά-σταση των συναφών εργαστηρίων και βιοτεχνιών. Έτσι υπήρχε, αφενός μεγαλύτερη αλ-ληλεγγύη, λόγω και της εγγύτητας, αλλά και μεγαλύτερος κοινωνικός έλεγχος.

Ακόμα σήμερα προδίδουν ονομασίες οδών ή ευρύτερων περιοχών στις παλιές ευρωπαϊ-κές πόλεις τη συντεχνία που είχε εγκατασταθεί και λειτουργούσε παραγωγικά σ' αυτά τα μέρη. Η ονομαζόμενη butchers row στην παλιά εμπορική πόλη Barnstaple της Βρετανίας ή οι Metzgergassen σε πόλεις του γερμανόφωνου χώρου είναι μερικά από τα πολλά πα-ραδείγματα. Όλη η οδός αποτελείται από κρεοπωλεία. Σταδιακά εξειδικεύτηκαν διάφοροι χειροτέχνες σε είδη πολυτελείας που απευθύνονταν σε εύπορους συμπολίτες ή αριστο-κράτες κι έτσι απέκτησαν οι ίδιοι τεράστιες περιουσίες, πάντα όμως ελεγχόμενοι επαγ-γελματικά από την αντίστοιχη συντεχνία και τους κανόνες της.

Οι πόλεις στη δυτική Ευρώπη δεν αναδείχθηκαν μόνο σε κέντρα του εμπορίου και της βιοτεχνίας, αλλά και σε επίκεντρα πολιτισμού και εκπαίδευσης. Ήδη πριν από το 1300 ιδρύθηκαν στην Ευρώπη «πανεπιστήμια» (universitas), αρχικά ως εκπαιδευτικά ιδρύματα για τον ανώτερο κλήρο με πρωτοβουλία του τάγματος των Δομινικανών. Στη βορειοδυτι-κή Ευρώπη τα πρώτα πανεπιστήμια ιδρύθηκαν στο Παρίσι, το Κέιμπριτζ και την Οξφόρ-δη, στη νότια Ευρώπη ιδρύθηκαν 18 πανεπιστήμια, κυρίως στην Ιταλία (Μπολόνια κ.ά.), αλλά και στην Ισπανία (Σαλαμάνκα κ.ά.) Πριν από το τέλος του Μεσαίωνα είχαν ιδρυθεί πολλά ακόμα τέτοια πανεπιστήμια, σε διάφορες χώρες και περιοχές της δυτικής Ευρώπης,

114

από το Δουβλίνο μέχρι την Κρακοβία και από το Αμπερντήν μέχρι την Κατάνια της Σικε-λίας.

Τα πανεπιστήμια της Ευρώπης επηρεάστηκαν από το πνεύμα της σχολής της Σαρτρ (Chartre), μία φιλοσοφική και θεολογική σχολή του 11ου και 12ου αιώνα στον καθεδρικό ναό αυτής της γαλλικής της πόλης. Η διδασκαλία σ' αυτή τη σχολή χαρακτηρίζεται από ένα Ουμανισμό διαμορφωμένο από τη μελέτη των αρχαίων φιλοσόφων και από την αναζήτηση μιας σύνθεσης μεταξύ της γνώσης του φυσικού κόσμου και της εξ αποκαλύψεως αλήθειας.

Σύνθημα της σχολής είναι η φράση του Honorius d' Autun: «Η άγνοια είναι εξορία για τον άνθρωπο, η επιστήμη είναι η πατρίδα του». Όλα τα πανεπιστημιακά ιδρύματα εκείνης της εποχής είχαν το ίδιο πρόγραμμα διδασκαλία (curriculum) και δίδασκαν στην ίδια γλώσσα, λατινικά. Γι' αυτό ήταν εύκολο και σύνηθες κάποιοι σπουδαστές να αλλάζουν 2 και 3 πανεπιστήμια κατά τη διάρκεια των σπουδών τους, επιδιώκοντας να διδαχθούν από

τους διάσημους καθηγητές της εποχής τους.

Όπως τα υπόλοιπα επαγγέλματα, έτσι και οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι δημιούργησαν συντεχνίες, με άγνωστη την ακριβή εποχή συγκροτήσεώς τους. Αυτές διαμορφώνονται αργά μέσα από γεγονότα και διαδοχικές κατακτήσεις και το καταστατικά τους, μερικά από τα οποία έχουν διασωθεί, απλώς καταγράφουν εκ των υστέρων τα κεκτημένα. Στα-διακά ο σημαντικός αριθμός των πανεπιστημιακών και η ποιότητα του λόγου τους συνι-στά ένα αντίβαρο απέναντι στην κατεστημένη τάξη της πόλης. Τελικά τα πανεπιστήμια κερδίζουν με αγώνες την ανεξαρτησία και αυτονομία τους, τόσο ενάντια στην κοσμική εξουσία, όσο και ενάντια στον εκκλησιαστικό μηχανισμό, παρ' ότι εκπήδησαν από τους εκκλησιαστικούς κόλπους. Οι πρωτοπόροι για την απεξάρτηση των πανεπιστημίων από τον εκκλησιαστικό έλεγχο είναι οι ίδιοι κληρικοί. Στο 13ο αιώνα χάνει ο καγκελάριος του πανεπιστημίου, ο οποίος εκπροσωπεί τον τοπικό επίσκοπο, το δικαίωμα να απονέμει τα πανεπιστημιακά διπλώμα-τα. Το δικαίωμα αυτό περνάει στο σώμα των καθηγητών και ο καγκελάριος καταργείται. Αυτό όμως δεν ανακόπτει τις διεκδικήσεις ανεξαρτησίας και, μετά από αντιδικίες, απερ-γίες και συγκρούσεις, το πανεπιστήμιο εξαιρείται από την αρμοδιότητα του επισκόπου. Στην Οξφόρδη δεν καταργήθηκε ο καγκελάριος, αλλά η εκλογή του άρχισε να γίνεται από το σώμα των καθηγητών και όχι πια από τον επίσκοπο. Κατά δεύτερο λόγο, οι αγώνες των πανεπιστημίων έγιναν ενάντια στην κοσμική εξουσία. Οι άρχοντες (βασιλιάδες, δούκες κτλ.) προσπαθούσαν να ελέγξουν τη λειτουργία των συ-ντεχνιών ώστε να επηρεάσουν την εξέλιξη των μελών τους και κυρίως αυτούς των «ευγε-νών» συντεχνιών, όπως των Πανεπιστημιακών. Στο Παρίσι, οι αντίρροπες δυνάμεις υπέρ και κατά του ελέγχου των Πανεπιστημιακών συγκρούονται το έτος 1229 σε αιματηρά ε-πεισόδια σπουδαστών και καθηγητών αφενός και της αστυνομίας αφετέρου. Σε μια συ-μπλοκή σκοτώνονται πολλοί σπουδαστές, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει μια μεγάλη απερ-

115

γία και το πανεπιστήμιο να διακόψει τη λειτουργία του. Τελικά, το 1231 αναγνωρίζεται η ανεξαρτησία του και αρχίζει η εποχή της «ελευθερίας στη διδασκαλία και την έρευνα». Αυτή ακριβώς η ελευθερία αποτελεί τον πυρήνα του λεγόμενου πανεπιστημιακού ασύλου!

Στην Οξφόρδη κερδίζει το πανεπιστήμιο τις πρώτες ελευθερίες ήδη το 1214, όταν αφορί-ζεται ο Jean sans Terre (Ιωάννης Ακτήμων, αδελφός και διάδοχος στο θρόνο του Ιωάννη Λεοντόκαρδου) και χάνει την επιρροή του. Μια σειρά από σφοδρές συγκρούσεις στα έτη 1232, 1238 και 1240 μεταξύ Πανεπιστημιακών και των βασιλικών δυνάμεων οδήγησαν σε νέες ανατροπές και περιχαράκωση της ανεξαρτησίας του πανεπιστημίου. Βέβαια, οι Πανεπιστημιακοί έπρεπε να υπερασπιστούν τη συντεχνιακή ανεξαρτησία τους και έναντι των αστών, μελών των άλλων συντεχνιών. Οι επαγγελματίες και βιοτέχνες δεν ενδιαφέρονταν προφανώς να επηρεάσουν τη διδασκαλία και την έρευνα των πανεπιστη-μίων, αλλά θίγονταν από τις εκτροπές των σπουδαστών (κλοπές, καταστροφές κατά τις διαδηλώσεις, παρενοχλήσεις θυγατέρων και συζύγων κτλ.) και από τον περιορισμό των ενοικίων για τα ενοικιαζόμενα δωμάτια σπουδαστών που επέβαλε το κράτος. Και αυτές οι αντιδικίες, στις οποίες και οι δύο πλευρές είχαν κάποιο δίκιο, λύθηκαν συχνά με αιμα-τηρές συγκρούσεις στο Παρίσι και στην Οξφόρδη. Τελικά, τόσο η κοσμική εξουσία, όσο και ο εκκλησιαστικός μηχανισμός υποχωρούσαν σχεδόν πάντα στις απαιτήσεις των πανεπιστημιακών και των σπουδαστών γιατί, πέρα από φιλοσοφικές και ερευνητικές διαφωνίες που ελάχιστο κόσμο απασχολούσαν, το ευρύ κοι-νό ενδιαφερόταν να διατηρηθεί στην πόλη το πανεπιστήμιο, επειδή έφερνε κόσμο και χρήμα, μορφωμένους γαμπρούς για τις θυγατέρες και καταρτισμένο προσωπικό για τη διοίκηση, αλλά και ευκαιρίες για ψυχαγωγία στα θέατρα και τις μουσικές εκείνης της ε-ποχής. Στις πόλεις χωρίς πανεπιστήμιο είχε τον πρώτο λόγο ο επίσκοπος... Για την Ανατολή οι πληροφορίες πάνω σε εκπαιδευτικά θέματα είναι περιορισμένες και οι περισσότερες προέρχονται, είτε από βίους Αγίων, είτε έμμεσα από άλλες περιγραφές.

116

Το έτος 529 ο Ιουστινιανός καταργεί με έδικτο την Ακαδημία του Πλάτωνα (Ακαδήμεια), μετά από συνεχή λειτουργία της για περισσότερα από 900 χρόνια. Προφανής αιτία ήταν η αναβίωση της πλατωνικής φιλοσοφίας μέσω του αναπτυσσόμενου νεοπλατωνισμού και οι κίνδυνοι που προέκυπταν για το χριστιανισμό από μια άμιλλα ιδεών. Αυτή η απόφαση έκρυβε όμως και μια όχι ασήμαντη πολιτική υστεροβουλία, γιατί με την κατάργηση και της τελευταίας φιλοσοφικής Σχολής αποθαρρύνονταν οι Ελληνίζοντες, δηλαδή οι διανο-ούμενοι του Βυζαντίου που προσανατολίζονταν στις ιδέες του ελληνικού πολιτισμού. Οι Ελληνίζοντες απέβλεπαν στην αποδυνάμωση, μέσω της ελληνικής παιδείας, της απόλυτης αυτοκρατορικής ισχύος, η οποία εύρισκε στήριγμα στο χριστιανικό θεοκεντρικό οικοδό-μημα. Στις υπόλοιπες σχολές του πρώιμου Βυζαντίου στην Κων/πολη, την Καισάρεια της Πα-λαιστίνης, την Αλεξάνδρεια, τη Βηρυτό και την Αντιόχεια, με σημαντικότερες όλων τις δύο τελευταίες, διδάσκονταν κυρίως Φιλοσοφία, Θεολογία και Νομικά. Τα ιδρύματα ε-κτός του παραδοσιακά ελληνόφωνου χώρου ακολούθησαν νωρίς φθίνουσα πορεία, συχνά επειδή βρέθηκαν στο έλεος φυσικών φαινομένων αλλά και στη δίνη έντονων συγκρούσε-ων, άλλοτε μεταξύ χριστιανών και εθνικών και άλλοτε μεταξύ αντιμαχόμενων χριστιανι-κών ομάδων. Ειδικότερα η Βηρυτός και η Αντιόχεια ήταν επίσης συχνά στόχος επιδρο-μών και λεηλασιών από Πέρσες και Άραβες. Με την έναρξη της δεύτερης χιλιετίας το εκπαιδευτικό σύστημα του Βυζαντίου είναι υποτυπώδες και μόνο μερικοί φωτισμένοι δά-σκαλοι μπορούν να προκαλέσουν πρόσκαιρες αναλαμπές του. Πανεπιστήμια που συνεδύ-αζαν τη διδασκαλία και την έρευνα, πεμπτουσία του σύγχρονου πανεπιστημίου, δεν υ-πήρξαν στο Βυζάντιο και, όποτε προέκυψαν τάσεις δημιουργίας τους, απετράπη αυτό με δραστική παρέμβαση του εκκλησιαστικού μηχανισμού. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Ιωάννη Ιταλού, «ύπατου φιλοσόφου» και μαθη-τή του Μιχ. Ψελλού. Ο Ιταλός, γιος Νορμανδού μισθοφόρου από την Κάτω Ιταλία, απο-μακρύνθηκε από την εκπαίδευση, χαρακτηρίστηκε «ελληνόπληκτος και δαιμονόπληκτος στασιαστής κατά της Νέας Ρώμης» και καταδικάστηκε σε εγκλεισμό μέχρι το θάνατό του σε μοναστήρι, επειδή δίδασκε «αιρετικές αντιλήψεις». Προηγουμένως, είχε σωθεί ο Ιτα-λός, καταφεύγοντας στον τρούλο της Αγίας Σοφίας, από το λιντσάρισμα «αγανακτισμέ-νων πιστών» που είχαν επιστρατευτεί από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό.

Επί 50 χρόνια, μετά την απομάκρυνση του Ιταλού, έμεινε κενή η θέση του ύπατου φιλο-σόφου και τελικά διορίστηκε σ' αυτή από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α' ένας διάκονος της Αγίας Σοφίας. Προφανώς στο θεόπληκτο περιβάλλον της Κων/πολης δεν υπήρχε δυ-νατότητα πανεπιστημιακής έρευνας, όπως αυτή δημιουργήθηκε, καταξιώθηκε και αποδε-σμεύτηκε από κάθε εξάρτηση στην πολυκεντρική ευρωπαϊκή Δύση - για πρώτη φορά με-τά την ελληνορωμαϊκή εποχή. Ο όρος πανεπιστήμιο είναι νεοελληνικός του 19ου αιώνα και δεν υπήρχε στο Βυζάντιο.

117

Κορυφαίοι ερευνητές-πολιτικοί Gaspard Monge comte de Péluse (1746-1818)

Ο κόμης Γκασπάρ Μόνζ του Πελύζ, ήταν ένας σημαντικός Μαθηματικός και Φυσικός. Οι τεχνικοί γνωρίζουν το όνομά του από τις εξισώσεις Monge-Ampere και από το «τεχνικό σχέδιο». Το 1762 απέκτησε ο Μονζ, σε ηλικία 16 ετών, το δικαίωμα διδασκαλίας και διορίστηκε στη Σχολή Πυροβολικού (πολυτεχνείο) κοντά στο Mezieres. Δίδαξε Μαθημα-τικά και αργότερα Φυσική.

Ο Μονζ αναδείχθηκε σε σημαντικό ερευνητή και θεωρείται πρόδρομος του Gauss στη μαθηματική επιστήμη. Είχε μια διαδρομή στη ζωή του με μεγάλα σκαμπανεβάσματα, όπως και πολλοί άλλοι επιφανείς Γάλλοι στα χρόνια της επανά-στασης και της ναπολεόντειας περιόδου. Το 1780 έγινε μέλος της Ακαδημίας Επιστημών και στη συ-νέχεια καθηγητής Υδροδυναμικής στο Παρίσι. Φλογερός ο-παδός της επανάστασης και φίλος του Βοναπάρτη, συμμετεί-χε ο ίδιος, αφενός σε όλες τις προσπάθειες της εποχής για τη δημιουργία συγκροτημένου εκπαιδευτικού συστήματος, αφε-τέρου σε όλες τις πολιτικές επιλογές και σε μερικές εκστρα-τείες του Ναπολέοντα. Το 1792 έγινε υπουργός ναυτικού της Δημοκρατίας (Rebuplique) και με αυτή την ιδιότητα ήταν αρμόδιος να εκτελέσει την θανατική ποινή του Λουδοβίκου

XVI. Λίγο αργότερα παραιτήθηκε λόγω διαφωνιών με τις πολιτικές εξελίξεις. Το 1794 ίδρυσε ο Μονζ, μαζί με άλλους επιφανείς επιστήμονες, την Ecole Polytechnique στο Παρίσι και ανέλαβε ο ίδιος την έδρα των Μαθηματικών. Το έτος 1795 παρουσίασε ένα βιβλίο με τίτλο «Geometrie Descriptive», εγκαινιάζοντας με αυτό τον κλάδο του τε-χνικού σχεδίου στην Ευρώπη. Οι στρατιωτικοί εκτίμησαν ότι αυτή η ιδέα του Μονζ πρέ-πει να θεωρηθεί κρατικό μυστικό, γιατί έδινε προβάδισμα στους Γάλλους στην καταγρα-φή τεχνικών λεπτομερειών και στην επικοινωνία μεταξύ τεχνικών. Παρ' όλες τις προσπά-θειες μυστικότητας, η ιδέα του τεχνικού σχεδίου διαδόθηκε γρήγορα στην Ευρώπη. Στην Αγγλία προτιμήθηκε αρχικά η εμπειρική καταχώριση των στοιχείων, χωρίς ακριβείς κα-νόνες. Αργότερα δημιουργήθηκε κι εκεί, και κατ' επέκταση στην Αμερική, ένα σύνολο κανόνων τεχνικού σχεδίου, το οποίο σε ορισμένα σημεία του διαφέρει από το ευρωπαϊκό. Το τεχνικό σχέδιο εξελίχθηκε μέχρι τις ημέρες μας σε μεγάλο βαθμό και αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες εφαρμογές των υπολογιστών στον τεχνικό τομέα. Μετά την αποκατάσταση των Βουρβόνων στη γαλλική εξουσία, αφαιρέθηκαν από τον Μονζ όλα τα ακαδημαϊκά αξιώματα και εκδιώχθηκε από την Ακαδημία. Έζησε ακόμα 2 χρόνια σε απόλυτη φτώχια και μοναξιά.

118

Rudolf Ludwig Carl Virchow (1821 - 1902) Ο Βίρχο γεννήθηκε στην Πομερανία (τώρα Πολωνία) και το έτος 1843 ολοκλήρωσε τις ιατρικές σπουδές του. Διορίστηκε σε νοσοκομείο του Βερολίνου, όπου εκτελούσε τις το-μές στα μαθήματα ανατομίας. Λόγω των αντιμοναρχικών φρονημάτων του και της συμ-μετοχής του στην επανάσταση του 1848, απολύθηκε ο Βίρχο από το νοσοκομείο και εξα-ναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Βερολίνο. Διορίστηκε το 1849 καθηγητής Παθολογικής Ανατομίας στο πανεπιστήμιο του Wuerzburg και ανέπτυξε τις θεμελιώδεις αρχές της κυτ-ταρικής παθολογίας. Το 1856 επέστρεψε ο Βίρχο στο Βερολίνο και διορίστη-κε διευθυντής του νέου Παθολογικού Ινστιτούτου. Το 1858 δημοσίευσε τη θέση ότι οι ασθένειες οφείλονται σε διαταραχές των κυττάρων, κάτι που τον έκανε γνωστό σε όλους τους ιατρικούς ερευνητές. Αρχικά ήταν ο Βίρχο πολύ σκεπτικός για την αναπτυσσόμενη βακτηριολογία του Κοχ (Koch), ήταν όμως πρωτεργάτης και στυλοβά-της της ιατρικής υγιεινής. Έκανε εισηγήσεις στην πολι-τική ηγεσία της πόλης για εγκατάσταση αποχετευτικού δικτύου κ.ά. Οι κοινωνικο-ιατρικές θέσεις του Βίρχο θεωρούνταν στην εποχή του επαναστατικές: «Η Ιατρική είναι μια κοινωνική επιστήμη και η Πολιτική δεν είναι παρά Ιατρική μεγάλης κλίμακας». Με δικές του πρωτοβουλίες, ως γιατρός και ως δημοτικός σύμβουλος επί 40 χρόνια, ιδρύθηκαν διάφορα νοσοκομεία στο Βερολίνο (Friedrichshain, Moabit, Urban κ.ά.) Ως συνιδρυτής του Γερμανικού Προοδευτικού Κόμματος (1861) και μέλος της γερμανι-κής Βουλής (1880-93) ήταν αποφασιστικός αντίπαλος του Μπίσμαρκ. Παράλληλα με την Ιατρική και την πολιτική, ο Βίρχο ήταν αναγνωρισμένος ερευνητής της Ανθρωπολογίας και πρόεδρος της «Ανθρωπολογικής Εταιρίας». Jean-Baptiste Joseph Baron de Fourier (1768-1830) Ο Φουριέ γεννήθηκε στις 21 Μαρτίου 1768 στο Auxerre (Γαλλία). Παιδί ενός φτωχού ράπτη παρακολούθησε αρχικά μια στρατιωτική σχολή στη γενέτειρα πόλη και στη συνέ-χεια τη σχολή ενός μοναστηριού στο St.-Benoit-sur-Loire. Πριν γίνει 30 ετών διορίστηκε καθηγητής στο Παρίσι, στην Ecole Normale (1795) και στην Ecole Polytechnique (1796-1798). Στα χρόνια της επαναστάσεως βρισκόταν ο Φουριέ στο Auxerre και ήταν, άλλοτε φυλα-κισμένος και άλλοτε ελεύθερος και πρόεδρος του επαναστατικού συμβουλίου! Για το χρονικό διάστημα 1798-1801 τοποθετήθηκε από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη στο επι-στημονικό επιτελείο της εκστρατείας στην Αίγυπτο. Με την ξαφνική και μυστική αποχώ-ρηση του Ναπολέοντα από την Αίγυπτο συνελήφθη ο Φουριέ από τους Εγγλέζους και α-πελευθερώθηκε αργότερα με όλο το εκστρατευτικό σώμα. Το 1802 διορίστηκε στη Grenoble έπαρχος του Departement Isere. Από αυτή τη θέση κατάφερε να πραγματοποιή-

119

σει, μετά από πολλαπλές αποτυχημένες προσπάθειες, την αποξήρανση ελών γύρω από τη Lyon, με αποτέλεσμα να εξαφανιστεί η ελονοσία.

Το 1808 πήρε ο Φουριέ τον τίτλο του βαρόνου. Με την καθαί-ρεση και στη συνέχεια την επάνοδο του Ναπολέοντα στην ε-ξουσία, βρέθηκε πάλι σε περιπέτειες. Μετά την αποκατάσταση των Βουρβόνων στο θρόνο το 1815, αποσύρθηκε ο Φουριέ από τη δημόσια διοίκηση και αφοσιώθηκε στις επιστημονικές μελέ-τες. Το 1816 υπέβαλε ο Λουδοβίκος 18ος ένσταση κατά της εκλογής αυτού του σημαντικού ερευνητή στην Academie des Sciences, τελικά έγινε όμως το 1822 μόνιμος γραμματέας της. Το 1827 έγινε δε δεκτός και στην Academie Francaise. Η φήμη του Φουριέ στηρίζεται κυρίως στις μελέτες του στα

Μαθηματικά και τη Μαθηματική Φυσική. Με την εργασία του «Αναλυτική θεωρία της Θερμότητας» διατύπωσε την ιδέα να χρησιμοποιηθούν τριγωνομετρικές σειρές, την οποία ιδέα μεταγενέστεροι μαθηματικοί ανέπτυξαν στη μαθηματική μέθοδο που ονομάζεται σήμερα «Σειρές Fourier». Με αυτές τις επινοήσεις του αναδείχθηκε ο Fourier σε πρωτο-πόρο του κλάδου της Θεωρητικής και Μαθηματικής Φυσικής. Κατά τις μελέτες του στη θερμότητα εισήγαγε τον όρο l’effet de serre που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα ως «φαι-νόμενο του θερμοκηπίου». Πέθανε στο Παρίσι.

120

Από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση

Οι αλλαγές και οι ανατροπές στην Ευρώπη είχαν πάρει κατά το 15ο αιώνα απρόβλεπτη μορφή. Δεν επρόκειτο πια για μεμονωμένες βελτιώσεις, αλλά για συνολική μεταλλαγή της βασικής δομής της δυτικής κοινωνίας, η οποία από αμιγώς γεωργική στον πρώιμο Μεσαίωνα και εμπορική αστική μετά την αλλαγή της χιλιετίας, αποδέχεται τώρα νέα πρότυπα και νέους προσανατολισμούς: Ο μηχανικός και ο τεχνικός-καλλιτέχνης έχουν εισβάλει στο προσκήνιο και διαμορφώνουν την καθημερινότητα. Η περιέργεια και η φι-λομάθεια τούς μετατρέπει σε οραματιστές νέων μηχανών, συστημάτων και διατάξεων που θα ελαφρύνουν τη σωματική καταπόνηση, θα αυξήσουν και θα βελτιώσουν την πα-ραγωγή, θα οδηγήσουν τον εαυτό τους, την οικογένεια τους και τους συμπολίτες τους σε θέσεις εργασίας, σε ευημερία και σε νέες γνώσεις.

Συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο όραμα και την πραγματικότητα γίνεται η μελέτη, ο υπο-λογισμός, η επιστήμη. Αυτή την εποχή περνάει η Ευρώπη σταδιακά από την Τεχνική στην Τεχνολογία, δηλαδή από την απλή αξιοποίηση κάποιων συσκευών και διατάξεων για τις ανάγκες του ανθρώπου στη συστηματική εφαρμογή μεθόδων για παραγωγή προϊό-ντων ή άλλων συσκευών και διατάξεων. Τα χρονικά όρια αυτής της μεταλλαγής είναι προφανώς ασαφή, αλλά η ποιοτική διαφορά είναι εμφανής!

Φωτεινό παράδειγμα μηχανικού, επιστήμονα και καλλιτέχνη αυτής της εποχής και ολό-κληρης της χιλιετίας είναι ένας μεγαλοφυής άνθρωπος, ο Φλωρεντίνος Leonardo da Vinci (ντα Βίντσι, 1452-1519), ζωγράφος, αρχιτέκτονας, γλύπτης, μουσικός, μαθηματικός, α-στρονόμος, συγγραφέας, φιλόσοφος, μελετητής της ανατομίας, της ιατρικής, της βοτανι-κής, της ορυκτολογίας, των φαινομένων και των στοιχείων της φύσης.

Ο Λεονάρντο εργάζεται στα τέλη του 15ου αιώνα στην Αυλή των Σφόρτσα στο Μιλάνο και πραγματοποιεί έρευνες, οι οποίες καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα: από την αναζήτηση της τελειότητας στη ζωγραφική έκφραση, μέχρι τη μελέτη της πτήσης και των οπτικών φαινομένων, από τα μαθηματικά μέχρι την υδραυλική και τη μηχανική, από τους πειραματισμούς πάνω στα υλικά μέχρι τις μεθόδους κατασκευής, από το μικρόκοσμο του ανθρώπινου σώματος μέχρι το μακρόκοσμο του σύμπαντος.

Ειδικότερα στον τεχνικό τομέα ο μεγάλος αυτός διανοητής, ο οποίος ενσαρκώνει το θρύλο του αναγεννησιακού homo universalis, αυτό που στα ελληνικά αποδίδεται με το χαρακτηρισμό μεγαλοφυής άνθρωπος, μελετάει και σχεδιάζει κάθε μορφής και προορισμού έργα και κατασκευές, όπως υδραυλικούς τροχούς, πύργους, ναούς, μαγγανοπήγαδα, τροχαλίες, αλεξίπτωτα, ελικόπτερα και άλλα πολλά. με-ρικά από αυτά τα σχέδιά του έχουν κατασκευαστεί σε ομοιότυπα για να αντιληφθούν οι σύγχρονοι μελετητές, ποιες ιδέες είχε στο μυαλό του ο μεγάλος αυτός τεχνικός, καλλιτέ-χνης και εφευρέτης.

121

Ξεκινώντας ο ντα Βίντσι από την ίδια του την εμπειρία, από την προσωπική του επαφή με τη φύση, από τη μελέτη του κόσμου που τον περιβάλλει και έχοντας, παράλληλα, τα εφό-δια μιας ευρείας και εκλεκτικής μόρφωσης, συνδυάζει άμεσα τέχνη, επιστήμη και τεχνι-κή, γεμάτος αυτοπεποίθηση για τη δύναμη, τις ικανότητες και την ευφυΐα του, όντας ω-στόσο πάντα ανικανοποίητος, αντιφατικός, περίπλοκος, απόμακρος και ακατανόητος για τους συμπολίτες του (Γιάννης Μπόλης: «Οι θαυμαστές "μηχανές" του Λεονάρντο», Ένθετο εφημερίδας Καθημερινή «Επτά Ημέρες», Τέχνη και Τεχνολογία, Φεβρ. 2005)

Ο Λεονάρντο γράφει ότι «Η μηχανική είναι ο παράδεισος των μαθηματικών, γιατί αποτε-λεί πεδίο εφαρμογής τους» και περιγράφει τη νέα εποχή, η οποία θα απαρτίζεται από ένα κόσμο, όπου ο μαθηματικός, ο αρχιτέκτονας, ο μηχανικός, ο τυπογράφος, ο καλλιτέχνης και ο έμπορος θα υπολογίζουν, θα κατασκευάζουν, θα εμπορεύονται το προϊόν της σκέ-ψης και των χεριών τους. Φυσικά, σε ένα τέτοιο κόσμο δεν είναι δυνατόν να σταθεί πια το φεουδαρχικό σύστημα διακυβέρνησης, ενώ ο εκκλησιαστικός μηχανισμός καταλήγει να αγωνίζεται, συχνά με εγκληματικά μέσα, για να διατηρήσει για ιδιοτελείς σκοπούς τον έλεγχο και τη χειραγώγηση της κοινωνίας.

Αυτή η αλλαγή προς μία νέα εποχή δεν άγγιξε καθόλου την Ανατολή, πέρα από σημερινά ιδεολογήματα περί «Βυζαντινής Αναγέννησης», της οποίας Ανατολής οι ηγετικοί κύκλοι διαχειρίζονταν την οικονομική, πολιτική και κοινωνική κρίση με το χειρότερο δυνατό τρόπο, αντιμετώπιζαν δε ταυτόχρονα τη Δύση και τους διανοούμενους της εποχής με, από σημερινή σκοπιά, ακατανόητη αλαζονεία και έπαρση (Παν. Κανελλόπουλος: «Γεννήθηκα στο 1402»). Ο Θεόδωρος Μετοχίτης (1270-1332), λόγιος, συγγραφέας και αυλικός από τη Βιθυνία, έγραφε ότι ο ελληνικός πολιτισμός δεν είχε πια ανάγκη να δανείζεται από άλ-λους πολιτισμούς (Runciman), σε μια ιστορική εποχή που η νομοθεσία της χώρας ήταν ρωμαϊκή, η θρησκεία ιουδαϊκή και το αυλικό τελετουργικό περσικό έως και κινέζικο.

Σήμερα μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η έλλειψη συστηματικής επικοινωνίας, η απουσία επαρκούς αριθμού μορφωμένων ανθρώπων στην Ανατολή, η οικονομική και κατά το 13ο αιώνα για περίπου 60 έτη στρατιωτική υποταγή στις δυνάμεις της Δ' Σταυροφορίας, αλλά και η πολύχρονη πολιτική και θρησκευτική λυσσώδης αντιπαλότητα μεταξύ των οπαδών των δύο χριστιανικών δογμάτων, οδηγούσε τις ηγετικές δυνάμεις του Βυζαντίου σε πα-ραπλανητικά συμπεράσματα.

Οι Οθωμανοί Τούρκοι προσέγγιζαν σταδιακά την πρωτεύουσα, ενώ στο εσωτερικό του κράτους αντικείμενα προβληματισμού και αντιπαραθέσεων ήταν τα «πρωτεία» του πάπα στον εκκλησιαστικό μηχανισμό και διάφορα ψευδοδιλήμματα, όπως το άζυμο ψωμί, το filioque κ.ά., Κύριος στόχος ήταν βέβαια η χειραγώγηση του όχλου που προερχόταν από τον «κόσμο της καλύβας». το πλήθος των αμόρφωτων και θρησκόληπτων ανθρώπων που καθοδηγείτο συστηματικά στην αποδοχή της ηγεμονίας των Τούρκων ως το μη χείρον κακό! Οι τεχνικές εξελίξεις που βελτίωναν το εμπόριο και την οικονομία στη Δύση, έμε-ναν άγνωστες και αναξιοποίητες στην Ανατολή, η οποία είχε απολέσει προ πολλού το κληροδοτημένο από την ελληνική και ελληνιστική εποχή πολιτισμικό προβάδισμα.

Σήμερα επιχειρείται και πάλι μια συσκότιση από καθοδηγούμενους συγγραφείς: επειδή ο καταστροφικός ρόλος του εκκλησιαστικού μηχανισμού στην οριστική διάλυση του Βυζα-ντίου και ο δωσιλογισμός του στη μετέπειτα μακραίωνη διατήρηση της Οθωμανικής Αυ-τοκρατορίας είναι αυταπόδεικτος, επινοήθηκε η επανεκτίμηση των γεγονότων με προσπά-θεια ανάδειξης ως κεντρικού εξ αυτών την κατάληψη της Κω/πολης το έτος 1204 από τους Λατίνους της Δ' Σταυροφορίας. Όλα τα προγενέστερα και επόμενα ιστορικά γεγονό-

122

τα καταγράφονται σ' αυτή την εκδοχή της Ιστορίας ως αναπόδραστες, μη αναστρέψιμες εξελίξεις, με ανομολόγητους στόχους, αφενός να παρουσιαστούν οι υπεύθυνοι και ωφε-λημένοι από την τουρκοκρατία ως θύματα, αφετέρου να υπάρξουν επιχειρήματα για κά-ποιες σημερινές αντιδυτικές θέσεις.

Μία από τις σημαντικές μορφές της βυζαντινής ηγετικής τάξης κατά τον ύστερο Μεσαίωνα αλλά και της ιταλικής Αναγέννησης, ο μητροπολίτης Νικαίας Βησσαρίων (1403-1472), ο οποίος αργότερα εγκαταστάθηκε στην Ιταλία και έγινε καρδινάλιος της καθολικής εκκλησίας, πίστευε ότι δεν έπρεπε να απουσιάζουν οι Έλληνες από τον πολιτισμικό οργασμό που εξελισσόταν στην Ιταλία και ονομάστηκε αργότερα Αναγέννηση (Runciman).

Ο ίδιος έγραφε το έτος 1444 στον Κων/νο Παλαιολόγο, τότε ακόμα δεσπότη του Μυστρά ότι, οι νέες μηχανικές επινοήσεις στην Ιταλία, όπως τα υδροκίνητα πριονιστήρια, μείωναν στο ελάχιστο τη χειρωνακτική εργασία. Οι ξυλουργικές κατασκευές γίνονταν τόσο γρήγορα και καθαρά, όσο μπορεί να φανταστεί ο άνθρωπος! Στα χυτήρια σιδήρου χρησιμοποιούσαν δερμάτινα φυσερά, τα οποία φούσκωναν και ξεφούσκωναν «χωρίς να τα αγγίζει ανθρώπινο χέρι» (Σπ. Βρυώνης: «Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού...») .

Ο Παν. Κανελλόπουλος αναφέρει στο βιβλίο του ότι, κατά το μακρύ χρόνο των συσκέ-ψεων στη Φεράρα και στη Φλωρεντία για μια πιθανή ένωση των εκκλησιών, οι Βυζαντι-νοί απεσταλμένοι άκουγαν στις καθολικές εκκλησίες τους (πολυφωνικούς) ψαλμούς και το εκκλησιαστικό όργανο και περιέγραφαν με υπερβάλλοντα θαυμασμό τα υπέροχα συ-ναισθήματα που προκαλούσαν αυτές οι δημιουργίες.

Τα μουσικά (Leonin, Perotin, de Machaut , Dufay, Ockeghem, Josquin κ.ά.) και τα εικα-στικά έργα τέχνης (Giotto, Pisano, Masaccio, Cimabue, Angelico, Donatello, van Eyck κ.ά.), καθώς και τα συγγράμματα (Dante Alighieri, Francesco Petrarcha, Giovanni Boccaccio κ.ά.), αλλά και οι σημαντικές πρόοδοι στην αντιπροσωπευτική Δημοκρατία (ιταλικές και γερμανικές πόλεις) δεν φαίνεται να έγιναν μέχρι την οριστική κατάληξη του βυζαντινού κράτους γνωστά στους λόγιους της Ανατολής. Ο τύπος στις τέχνες (μουσική, ζωγραφική, γλυπτική κ.ά.) που ανανεωνόταν στη Δύση για να εκφράσει καλύτερα το (κα-τά κανόνα θρησκευτικό) περιεχόμενο, παρέμεινε στην Ανατολή στατικός για να εξασφα-λιστεί η «συνέχεια του μηνύματος» και να αυτοπροστατευθεί ο καλλιτέχνης από τυχόν παρερμηνείες και συκοφαντίες.

Ο Lemerle συμπεραίνει ότι η βυζαντινή κοινωνία ήταν «κλεισμένη σ' ένα κόσμο δίχως δυνατότητα επικοινωνίας, στον κλειστό κόσμο του ακούραστου και μονότονα επαναλαμ-βανόμενου θεολογικού λόγου». Γι' αυτό οι περισσότεροι από τους, έτσι κι αλλιώς λίγους διανοούμενους του ύστερου Βυζαντίου, έκριναν τους Δυτικούς από τις ιδεοληψίες της προηγούμενης χιλιετίας, με αποτέλεσμα να τους θεωρούν συλλήβδην «βάρβαρους και αγροίκους», αλλά πρωτίστως «αιρετικούς» (Norwich).

Από αυτές τις περιγραφές και εκτιμήσεις είναι προφανές ότι, όσοι Βυζαντινοί έρχονταν σε επαφή με τη Δύση, αντιμετώπιζαν ένα νέο πολιτισμό που έμενε ακόμα άγνωστος στην

123

ανατολική κοινωνία. Η οξυδέρκεια που χαρακτήριζε ορισμένους διανοούμενους του κα-ταρρέοντος Βυζαντίου, τους οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι ο δυτικός κόσμος θα κυριαρ-χήσει οικονομικά και πολιτισμικά. Γι' αυτό ο Βησσαρίων έκλεινε την επιστολή του προς τον Παλαιολόγο με την παρότρυνση να υιοθετήσει το Βυζάντιο αυτές τις καινοτομίες και τους νεωτερισμούς, να στείλει ο ηγεμόνας νέους στην Ιταλία για να μάθουν τα νέα επαγ-γέλματα και τις νέες τέχνες, ώστε να ωφεληθούν η κοινωνία και το κράτος.

Τα πράγματα μεθοδεύτηκαν και εξελίχθηκαν τελικά έτσι, ώστε η ηγεσία του ελληνόφω-νου χώρου να καταφέρει μεν να «στείλει» στη Δύση νέους για εκπαίδευση, αλλά μόνο μετά από 4-5 αιώνες.

124

Συνεπής πορεία υποδούλωσης στους Οθωμανούς ...

Η πνευματική διαπάλη κατά το 15ο αιώνα συνεχίζει να διαδραματίζεται γύρω από τις νε-οπλατωνικές (Πλήθων) και αριστοτελικές ιδέες (Βησσαρίων), που απέβλεπαν στη σύζευ-ξη του αρχαίου ελληνικού πνεύματος με την «Ορθοδοξία». εγχείρημα θνησιγενές από τη σύλληψή του, αφού οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες απαιτούσαν δρα-στικές ανατροπές και όχι ακαδημαϊκές σκιαμαχίες και, κυρίως, επειδή αποτελούσε (και αποτελεί) ματαιοπονία η προσπάθεια για συνδυασμό και συνύπαρξη σε ένα ενιαίο φιλο-σοφικό σύστημα, του ελληνικού ορθολογικού ανθρωποκεντρισμού με τον ανατολικό με-ταφυσικό μυστικισμό. Κάποιος οξυδερκής θα μπορούσε να σχολιάσει, βέβαια, ότι η αρ-χαιοελληνική σκέψη εκδικείτο και ταλαιπωρούσε τους χριστιανούς ηγέτες για τις συκοφα-ντίες και ύβρεις που της είχαν προσάψει οι πρόγονοι και προκάτοχοί τους από τις ίδιες θέσεις εξουσίας...

Ο δωσιλογισμός

Την ίδια εποχή μαίνεται για άλλη μια φορά στο Βυζάντιο, ιδίως στην Κων/πολη, ένας ι-διότυπος εμφύλιος πόλεμος. Πρόσχημα και μείζον θέμα είναι η επανένωση των Εκκλη-σιών, μετά το εκκλησιαστικό σχίσμα ορθοδόξων-καθολικών. Το σχίσμα αυτό είχε προ-κύψει κατά την εποχή της εικονομαχίας από τη διαμάχη για τον έλεγχο της επαρχίας του Ιλλυρικού (περίπου τα σημερινά δυτικά Βαλκάνια) και αναθερμαινόταν όποτε εξυπηρε-τούσε αυτό κάποια πλευρά. Οι δύο συγκρουόμενες πλευρές, ενωτικοί και ανθενωτικοί, προβάλλουν απίθανες θεολογικές και πολιτικές αιτιολογίες, στην ουσία όμως μοναδικό ζητούμενο είναι η πρωτοκαθεδρία στον εκκλησιαστικό μηχανισμό και ο έλεγχος των πο-λιτικών εξελίξεων.

Υπέρ της επανένωσης των Εκκλησιών και αποδοχής της υποστήριξης κατά των επερχό-μενων Οθωμανών είναι ένα μέρος από τις οικογένειες των «Δυνατών» (= οικονομική ολι-γαρχία), αλλά κυρίως οι λόγιοι που διαβλέπουν, μετά τις εξελίξεις των τελευταίων δεκαε-τιών και αιώνων στη Μ. Ασία, ότι μια υποταγή στους Τούρκους θα σήμαινε οριστική πο-λιτική και πνευματική καταστροφή. Από την άλλη πλευρά είχε τοποθετηθεί το μεγαλύτε-ρο μέρος των κληρικών, των μοναχών και των κύκλων που συνήθως δημιουργούν αυτοί γύρω τους οι οποίοι, προφανώς μετά από συνεννοήσεις με την οθωμανική πλευρά, απέ-βλεπαν στη διατήρηση και ενίσχυση της προνομιακής θέσης τους σ' ένα κράτος υπό τούρκικο έλεγχο - όπως και συνέβη στην πραγματικότητα! Μαζί τους είχε ταχθεί ένα άλ-λο μέρος των «Δυνατών», οι οποίοι διέβλεπαν στην οθωμανική υποταγή απαλλαγή από τον οικονομικό έλεγχο των ναυτικών δυνάμεων και διεύρυνση των δικών τους εμπορικών δραστηριοτήτων προς Ανατολάς.

Το σύνθημα της υποτέλειας στους Οθωμανούς είχε δοθεί ήδη από πατριαρχικά χείλη, αυ-τά του «λαμπρού θεολόγου» Μάρκου Ευγενικού (1392-1444), ο οποίος δήλωνε, όπως α-ναφέρεται στο βίο του: «... καλύτερα σκλαβωμένα σώματα στους Τούρκους, παρά σκλα-βωμένο πνεύμα στον αιρετικό πάπα». Και ο Μέγας Δούκας (πρωθυπουργός) Λουκάς Νο-ταράς στο ίδιο υπότουρκο πνεύμα:: «Κρειττότερόν εστιν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιό-λιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν» (=Καλύτερα να βασιλέψει στο κέντρο της Πόλης το φέσι των Τούρκων, παρά το λατινικό (παπικό) καπέλο).

125

Βέβαια, ο Νοταράς δεν ήταν κληρικός! Η οικογένεια είχε έρθει στην Πόλη από τη Μο-νεμβασία έναν αιώνα πριν και απέκτησε περιουσία με το εμπόριο παστών ψαριών. Ο ί-διος ο Νοταράς ήταν νεόπλουτος έμπορος και εφοπλιστής, με λογαριασμούς σε τράπεζες της Βενετίας και της Γένοβας, δηλαδή είχε ένα προφίλ που κάθε άλλο παρά θα τον τοπο-θετούσε στην πλευρά των ανθενωτικών (Τ. Κιουσοπούλου: «Βασιλεύες ή Οικονόμος»). Πιθανόν λοιπόν η εμβληματική φράση του για επιλογή της οθωμανικής πλευράς να ήταν αποτέλεσμα μιας καθαρά πολιτικής διεξόδου, όταν συνειδητοποίησε την απροθυμία των Δυτικών να βοηθήσουν ουσιαστικά την Πόλη και διαπίστωσε ότι ήταν αναπόφευκτο να ακολουθήσει και ο ίδιος τη βέβαιη φορά των πραγμάτων.

Να σημειώσουμε εδώ ότι ο συγκεκριμένος Νοταράς δολοφονήθηκε μαζί με την οικογέ-νειά του (εκτός από ένα γιο) κατόπιν διαταγής του σουλτάνου, επειδή έγινε κάποια παρε-ξήγηση πάνω σε ένα ομαδικό γλέντι. Έτσι, πρέπει να πήρε ο Μέγας Δούκας μια ιδέα για τις επιπτώσεις που είχε το «φέσι» της δικής του επιλογής στον εαυτό του και στην οικο-γένειά του. Για τις επιπτώσεις πάνω στο λαό της Ρωμανίας και, αυτό που ενδιαφέρει εδώ, στον ελληνόφωνο λαό, οι οποίες διήρκεσαν 400-500 χρόνια, δεν ήταν δυνατόν να πληρο-φορηθεί ο ίδιος τίποτα, τις γνωρίζουμε όμως εμείς σήμερα πάρα πολύ καλά.

Ο εκκλησιαστικός μηχανισμός, ο οποίος εκτιμάται ότι είχε έρθει σε συνεννόηση με τους Οθωμανούς μέσω των ελληνόφωνων συμβούλων του σουλτάνου ήδη πριν από την άλωση της Πόλης (Δ.Γ. Αποστολόπουλος: «Χαλίφης αυτοκράτορας- Ρωμιός πατριάρχης»), όπως είχαν κάνει εξ άλλου και εκπρόσωποι διαφόρων εθνικών μειονοτήτων που ήταν εγκατα-στημένες στην Κων/πολη, παρέσυρε και το λαό σε εχθρική αναμέτρηση με όποιον προ-σπαθούσε να υλοποιήσει την επανένωση των Εκκλησιών. Την επανένωση είχε μεν συνυ-πογράψει ο βασιλιάς Ιωάννης Παλαιολόγος με τον πάπα, αλλά δεν δέχτηκαν να υπογρά-ψουν οι επιφανείς κληρικοί που συμμετείχαν στη βυζαντινή αντιπροσωπεία.

Μέχρι των ημερών μας διατυπώνεται το προφανώς έωλο επιχείρημα ότι η προτίμηση από τον ορθόδοξο εκκλησιαστικό μηχανισμό των Οθωμανών έναντι του πάπα ήταν μονόδρο-μος, επειδή ο λαός είχε «φρικτές αναμνήσεις» από την κατάληψη της Πόλης από τους Σταυροφόρους κατά το 13ο αιώνα! Βέβαια, ο Ιωάννης Ε' είχε προσφέρει στον πάπα (βλέ-πε προηγούμενα) δύο φορές την ένωση των Εκκλησιών και την αναγνώριση του παπικού πρωτείου, χωρίς αξιόλογες αντιδράσεις, τόσο από το λαό, όσο και από την Εκκλησία. Τό-τε όμως οι Τούρκοι βρίσκονταν στην πλευρά του Καντακουζηνού και σε αντίθεση με το πατριαρχείο, ενώ τώρα είχαν συμφωνήσει με τον εκκλησιαστικό μηχανισμό για συνεργα-σία και διανομή της εξουσίας.

Αλλά ούτε εκ του αποτελέσματος δικαιολογείται αυτή η φιλοτουρκική επιλογή. Οι ανα-μνήσεις από τους 4-5 αιώνες κυριαρχίας των Οθωμανών, όπως αυτή η κυριαρχία περι-γράφεται στη σχολική εκπαίδευση και έχει παγιωθεί στην κοινή αντίληψη, είναι πολύ πε-ρισσότερο από απλά «φρικτές». Παρ' όλα αυτά, εξυμνείται μέχρι των ημερών μας εκείνη η επιλογή των πολιτικών παραγόντων και του εκκλησιαστικού μηχανισμού, με επινόηση φανταστικών διπλωματικών ικανοτήτων και αναφορές σε πολιτισμική ανωτερότητα ένα-ντι των «βαρβάρων» Οθωμανών. Κι αυτές οι μυθοπλασίες από εκπροσώπους ενός μηχα-νισμού που είχαν φέρει το λαό, μέσα σε μερικούς αιώνες, στο κατώτατο σημείο μορφωτι-κού και πολιτισμικού επιπέδου.

Δεν είναι απαραίτητο να υπάρχει, βέβαια, μια ενιαία λογική για να ερμηνευτεί η συμπε-ριφορά της εκκλησιαστικής ηγεσίας στα χρόνια της οριστικής κατάλυσης του βυζαντινού κράτους, δεδομένου ότι η «εθνικά ορθή» προπαγάνδα χρησιμοποιεί στις ημέρες μας ταυ-

126

τόχρονα πολλές και αντιφατικές δικαιολογίες για να «περάσει» μέσα από τη σχολική εκ-παίδευση την αντίληψη των «επιδέξιων» και «σωτήριων» χειρισμών και να υποβαθμίσει τη σημασία του εκκλησιαστικού δωσιλογισμού κατά το 15ο αιώνα και μετά.

Η προδιάθεση του εκκλησιαστικού μηχανισμού για δωσιλογισμό είχε γίνει εξάλλου εμ-φανής ήδη από το έτος 1372, όταν οι ηγούμενοι των μοναστηριών στον Άθω είχαν πα-ρουσιαστεί στον Οθωμανό σουλτάνο, πριν ακόμα εδραιωθεί η τουρκική κυριαρχία στα Βαλκάνια και προσέφεραν την υποταγή τους, ζητώντας ως αντάλλαγμα την επικύρωση των τίτλων ιδιοκτησίας των κτημάτων που είχαν αποκτήσει με διάφορους αδιαφανείς τρόπους (C. Mango: «Βυζάντιο»). Αργότερα, το έτος 1424 αντιπροσωπεία Αγιορειτών προσκυνά το σουλτάνο Μουράτ στην Αδριανούπολη και αποδέχεται την υπαγωγή των μοναστηριών στην τούρκικη εξουσία (Υπουργείο Πολιτισμού, Χρονολόγιο Αγίου Όρους). Αν και υπήρξαν στην εποχή της τουρκοκρατίας διάφορες δημεύσεις στην ακίνητη πε-ριουσία τους, πολλές από τις σημερινές διεκδικήσεις των αθωνικών μονών σε αγροτικές και άλλες εκτάσεις στηρίζονται σε «νομιμοποιήσεις» συμβολαίων και συνεννοήσεις με τους Οθωμανούς εκείνης της εποχής!

Θρησκόληπτες ερμηνείες

Λέγεται ότι το 15ο αιώνα κυριαρχούσε στη σκέψη των ηγετών της ανατολικής Εκκλησίας η ιδεοληψία ότι το έτος 1484, κατ' άλλους το 1492, θα έφτανε (για άλλη μια φορά) η «συ-ντέλεια του κόσμου». Οι πολιτικολογούντες θεολόγοι θεωρούσαν λοιπόν ότι δεν είχε κα-μιά σημασία η επιβίωση της αυτοκρατορίας, παρά μόνο η διαφύλαξη της «ορθής πίστης» (St. Runciman: «Η τελευταία βυζαντινή Αναγέννηση»). Η ορθή πίστη οριζόταν βέβαια πά-ντα σε αντιπαλότητα με τις αντιλήψεις της παπικής Εκκλησίας. Γνωρίζοντας σήμερα, μι-σή χιλιετία αργότερα, τις γενικότερες θεόπληκτες αντιλήψεις και ιδιοτελείς πρακτικές των ηγετικών ομάδων ολόκληρης της βυζαντινής εποχής και την αδυναμία των ανθρώ-πων του εκκλησιαστικού μηχανισμού να αναγνωρίσουν τις εσφαλμένες επιλογές τους σε προγενέστερες ανάλογες περιπτώσεις, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αυτή η εξήγηση του Runciman και άλλων Ιστορικών για τη συμπεριφορά των εκκλησιαστικών ηγετών κατά το 15ο αιώνα, δεν βρίσκεται μακριά από την πραγματικότητα.

Η απάτη με τις προβλέψεις περί συντέλειας είναι παλιά και, παρόλο που αποδεικνύονταν πάντα λανθασμένες, επαναλαμβάνονταν σε τακτά χρονικά διαστήματα, αφενός επειδή απέφεραν κέρδος στο εκκλησιαστικό ταμείο, αφετέρου γιατί η αμάθεια του λαού έδινε τη δυνατότητα να εφαρμόζεται το ίδιο τέχνασμα κατ' επανάληψη! Ήδη ο πάπας Γρηγόριος Α' (~540 - 604), ο οποίος είναι άγιος της καθολικής και της ορθόδοξης Εκκλησίας, αναγ-γέλλει ότι το έτος 600 θα επέλθει οριστικά η συντέλεια του κόσμου.

Τρομοκρατημένοι πάμπολλοι γαιοκτήμονες χαρίζουν την περιουσία και τους δούλους ή δουλοπάροικούς τους στην Εκκλησία, ντύνονται μοναχοί και καταφεύγουν στα βουνά. στην Ανατολή κατέφευγαν σε ανάλογες περιπτώσεις πανικού στις ερήμους! Όταν επα-νήλθαν στις πόλεις οι φυγάδες, αφού παρήλθε χωρίς αξιοσημείωτα γεγονότα το έτος «κα-ταστροφής», δεν ήταν δυνατόν να λάβουν πίσω τα περιουσιακά τους στοιχεία, γιατί είχαν ήδη ενσωματωθεί στην εκκλησιαστική περιουσία.

Όσον αφορά στα τέλη του 15ου αιώνα, υπήρξε η εμβριθής πρόβλεψη ότι, λόγω της ανα-μενόμενης αστρικής συνόδου του Δία με τον Κρόνο στον αστερισμό του Σκορπιού, το έτος 1484 θα ήταν το magnus annus (μέγα έτος), το «έτος του Αντίχριστου», κατά το ο-ποίο θα ερχόταν η ποθούμενη συντέλεια του κόσμου και η «δευτέρα παρουσία». Αυτές οι

127

αερολογίες επαναλαμβάνονται μέχρι των ημερών μας και αποτελούν μέρος από τις ιστο-ρίες με τα «σημάδια» που προαναγγέλουν την καταστροφή του «κόσμου», δηλαδή της Γης. Τα οποία σημάδια αντιλαμβάνονται προφανώς μόνο οι ψυχικά ασταθείς και τα δια-δίδουν αυτοί που μπορούν να τα εκμεταλλευτούν για πλουτισμό!

Επειδή παρήλθε το έτος 1484 χωρίς να συμβεί οτιδήποτε συνταρακτικό, θεωρήθηκε το έτος 1492 ως υποψήφιο για την καταστροφή και στη συνέχεια το στρογγυλό έτος 1500 κ.ο.κ. Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και στις ημέρες μας παρουσιάζονται ψυχοπαθείς ή επι-τήδειοι, οι οποίοι προαναγγέλλουν ολικές καταστροφές, κατά κανόνα για να εκμεταλλευ-τούν τη φοβία και την κακιά συνείδηση πολλών ανθρώπων. Όλες αυτές οι ιστορίες μάς δίνουν μίαν εντύπωση, μέσα σε ποια θρησκοληψία και υποβάθμιση εκινείτο η ζωή των ανθρώπων κατά το Μεσαίωνα και πόσο βελτίωσαν αυτή την αναξιοπρεπή κατάσταση ο ορθολογισμός και η επιστήμη, αμφότερα εχθρικές έννοιες για τους επαγγελματίες της θρησκείας.

Ακόμα και στα τελευταία χρόνια επιβίωσης του Βυζαντίου, πρώτη φροντίδα των ηγεσιών δεν ήταν η απόκρουση των Οθωμανών αλλά η κατάληψη της εξουσίας σε κάποια επαρχία του κράτους και η συναλλαγή μαζί τους. Το έτος 1442 συνεννοείται ο Δημήτριος Παλαι-ολόγος, ένθερμος ανθενωτικός και φιλότουρκος, με τον σουλτάνο Μουράτ να πολιορκή-σει ο δεύτερος την Κων/πολη, όπου βασιλιάς ήταν ακόμα ο Ιωάννης Παλαιολόγος. Η πο-λιορκία έληξε άδοξα, αλλά δεν αποθάρρυνε τον Δημήτριο, ο οποίος κάλεσε μετά από 9 χρόνια, το έτος 1451, πάλι τους Οθωμανούς, αυτή τη φορά υπό τον Μωάμεθ, για να τον υποστηρίξουν στην Πελοπόννησο ενάντια στον αδελφό του Θωμά. Ο Δημήτριος, προφα-νέστατα δεν δρούσε αυτοδύναμα αλλά καθοδηγείτο, ένθερμος ανθενωτικός ο ίδιος, από τους εκκλησιαστικούς κύκλους που είχαν εναποθέσει το μέλλον της πολιτικής και θρη-σκευτικής εξουσίας τους στη συνεργασία με τους Τούρκους.

Ο λόγος που επέλεξε και στήριξε η οθωμανική εξουσία τους εκπροσώπους της ανθενωτι-κής παράταξης στο Βυζάντιο είναι προφανής: μία τυχόν συμφωνία και σύγκλιση των χρι-στιανών του Βυζαντίου με τη Δύση θα ενεργοποιούσε «σταυροφορικές» ιδέες, οι οποίες δεν συνέφεραν τους Οθωμανούς μέχρι να σταθεροποιήσουν τη θέση τους στα Βαλκάνια. Αυτές οι σκέψεις είχαν σίγουρα ωριμάσει αρκετά χρόνια πριν από την οριστική άλωση της Πόλης και είχαν αναπτυχθεί στο σουλτάνο από τους Ρωμιούς συμβούλους του, οι ο-ποίοι ενδιαφέρονταν και για τη δική τους κοινωνική αναβάθμιση σε ένα τουρκικό πλέον «ανατολικό ρωμαϊκό κράτος». Με αυτούς τους συμβούλους διατηρούσαν επαφές οι αν-θενωτικοί, όπως προκύπτει από μαρτυρίες ενός μεταβυζαντινού αξιωματούχου, του Θεό-δωρου Αγαλλιανού και ήταν προετοιμασμένοι για το κάλεσμα της οθωμανικής εξουσίας (Δ.Γ. Αποστολόπουλος, «Χαλίφης αυτοκράτορας- Ρωμιός πατριάρχης» και «Ιστορία των Ελλήνων»).

Στα μοναστήρια, κυρίως έξω από την Πόλη, είχαν αποτραβηχτεί περί τις τριακόσιες χι-λιάδες νέων ανθρώπων, φαινομενικά για να αφοσιωθούν στο θεό, στην πραγματικότητα για να αποφύγουν τη στράτευση, να αποστασιοποιηθούν από τις τρέχουσες εξελίξεις και να προετοιμάσουν το μέλλον (τους) υπό τουρκική κατοχή! Στις πολεμίστρες της Κων/πολης ήταν δεν ήταν πέντε χιλιάδες υπερασπιστές, κάτοικοι της Πόλης και μισθο-φόροι!

Το ηθικό του λαού κατά τις τελευταίες δεκαετίες της Ρωμανίας συνοψίζεται άριστα στην ηττοπαθή αντίληψη που διαχεόταν από τους ηγετικούς κύκλους του Κράτους και της Εκ-κλησίας: «... γιατί είναι θέλημα θεού η Πόλη να τουρκέψει ...» ή επίσης με τις διαδιδόμε-

128

νες «προφητείες» ότι, «... οι Ρωμιοί θα δουν άσπρη μέρα μόνον όταν οι Τούρκοι μπουν στην Πόλη». Έτσι καλλιεργείτο η ηττοπάθεια και η μοιρολατρική αποδοχή από το λαό της υποταγής στους Οθωμανούς ως το «μη χείρον» σε σχέση με μια υποταγή στους Δυτι-κούς και στον πάπα. εκδοχή που, υλοποιούμενη, θα οδηγούσε σε κυριαρχία του καθολι-κού και περιθωριοποίηση του ορθόδοξου εκκλησιαστικού μηχανισμού.

Με αυτό το «πρόκριμα» υπέρ του Τούρκου: αφενός εξωθήθηκαν πολλοί λόγιοι, δημιουρ-γοί και οικονομικά ευκατάστατοι στην οριστική μετανάστευση στη Δύση, ιδίως στην Ιτα-λία, όπου συνέβαλαν, όσοι είχαν τα προσόντα, στην εξελισσόμενη Αναγέννηση. Αυτό σήμαινε ότι η μεταβυζαντινή κοινωνία έμενε χωρίς τα σημαντικότερα πνευματικά και ανανεωτικά στελέχη της, τα οποία θα ήταν σε θέση να εμψυχώσουν και να ανασυντάξουν το λαό που οδηγείτο, πάμπτωχος, αμόρφωτος και θρησκόληπτος στην υποδούλωση.

Αφετέρου, ο εκκλησιαστικός μηχανισμός και οι κύκλοι του αποδέχθηκαν τη θέση του συνεργάτη και τοποτηρητή των Οθωμανών, με αυξημένες αρμοδιότητες (π.χ. δικαίωμα είσπραξης φόρων) και «ευχέρεια κινήσεων» σε σύγκριση με τη βυζαντινή εποχή (Απο-στόλης Χαρίσης: «Θρησκεία και Πολιτική στην Ελλάδα»). Αυτός ο δωσιλογικός ρόλος του εκκλησιαστικού μηχανισμού διατηρήθηκε δε με επιμέλεια μέχρις εσχάτων, ακόμα και με-τά την απελευθέρωση από την τουρκοκρατία και την ίδρυση ελληνικού κράτους (βλέπε επόμενα).

Ο Γεώργιος Σχολάριος (1400-1472), ευφυής διανοούμενος, νομομαθής, φιλόσοφος και θεολογών, αρχικά φιλενωτικός με τη Δύση, αργότερα αμφιταλαντευόμενος, προφανώς ζυγιάζοντας τις πιθανές πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις και, στο τέλος, ηγέτης της ανθενωτικής παράταξης, ο οποίος μεταπήδησε στην τάξη των κληρικών σε ηλικία 50 ε-τών (1450) για να είναι έτοιμος να αναλάβει αξιώματα από τον Μωάμεθ τον Πορθητή, είχε δώσει ήδη δείγματα του φρονήματός του, καίγοντας ιδιοχείρως συγγράμματα του Πλάτωνα και το έργο «Νόμων Συγγραφή» του νεοπλατωνικού Ελληνιστή Γεώργιου Γε-μιστού-Πλήθωνα.

Ο συγκεκριμένος Σχολάριος έδινε και οδηγίες για την ιεροεξεταστική αντιμετώπιση των «Ελληνιστών» - ένας χαρακτηρισμός για όσους μελετούσαν διεξοδικά τους αρχαίους Έλ-ληνες συγγραφείς και προτιμούσαν τη φιλοσοφία των αρχαίων από τη βυζαντινή θεοσο-φία: «... τους γουν δυσσεβείς και αλάστορας Ελληνιστάς και πυρί και σιδήρω και ύδατι και πάσι τρόποις εξαγάγετε τής παρούσης ζωής ... ράβδιζε, είργε, είτα γλώτταν αφαίρει, είτα χείρα απότεμνε καν και ούτω μένη κακός, θαλάττης πέμπε βυθώ» (= «... να αφαιρεί-τε τη ζωή στους όντως ασεβείς και πανούργους Ελληνιστές με φωτιά, με σίδηρο και με κάθε άλλο τρόπο... ξυλοφόρτωνε, φυλάκιζε, στη συνέχει κόβε τη γλώσσα, μετά κόβε το χέρι και, αν παρ' όλα αυτά παραμένει ακόμα κακός, πέταξέ τον στο βυθό της θάλασσας». Από επιστολή του Σχολάριου προς τον κυβερνήτη της Πελοποννήσου, Σ. Λάμπρου: «Πα-λαιολόγια - Πελοποννησιακά»)

Ο ίδιος ο Σχολάριος, ως υπότουρκος, δοτός Οικουμενικός Πατριάρχης Γεννάδιος πλέον, ομιλούσε προς το δυναστευόμενο λαό περί «φιλεύσπλαχνου σουλτάνου (Μωάμεθ Β'), ο οποίος έχει εντολή από το θεό να επαναφέρει τους αμαρτωλούς χριστιανούς στο σωστό δρόμο». Είναι ενδιαφέρον ότι οι θρησκευτικοί κύκλοι που μέχρι τότε απέδιδαν τη σωτη-ρία της Πόλης από εχθρικές επιθέσεις στις παρεμβάσεις του Θεού, της Παναγίας και δια-φόρων Αγίων, τώρα αιτιολογούσαν την κατάληψή της από τους Οθωμανούς με την αμαρ-τωλή ζωή των λίγων κατοίκων που της είχαν απομείνει - όσων είχαν επιβιώσει από τα συχνά κύματα των επιδημιών και δεν είχαν διαφύγει. Με ίδια θεολογικά επιχειρήματα

129

είχε ερμηνευτεί πάνω από μια χιλιετία προηγουμένως, το έτος 410 μ.Χ., η κατάληψη της Ρώμης από τους Γότθους υπό τον Αλάριχο: η «πόλη του θεού», αρχικά, μετατράπηκε από τον Αυγουστίνο σε «πόλη των ανθρώπων», η οποία καταστράφηκε κάτω από το βάρος των αμαρτιών των πολιτών της.

Σήμερα προσπαθούν διάφοροι απολογητές να δικαιολογήσουν το δωσιλογισμό και τη συ-νεργασία του Σχολάριου με τους κατακτητές (αν τους θεωρούσε κατακτητές!), γράφοντας ότι επρόκειτο για «βραχυπρόθεσμη συνεργασία με στόχο τον κατευνασμό του "θηρί-ου"...» (Γ. Μεταλληνός) Φυσικά, το «βραχυπρόθεσμον» του εγχειρήματος κράτησε 4-5 αιώνες με τις γνωστές επιπτώσεις στο πολιτισμικό επίπεδο των βαλκανικών και των ελ-ληνόφωνων πληθυσμών! Με αυτή δε τη λογική του «θηρίου», και οι συνεργάτες των να-ζιστικών στρατευμάτων κατά το β' παγκόσμιο πόλεμο και όλοι οι Κουΐσλινγκς στην οι-κουμένη, που μάλλον στον «κατευνασμό του θηρίου» δηλώνουν ότι αποβλέπουν, κακώς καταδικάζονται και κατά κανόνα εκτελούνται ως προδότες!

Ο Σχολάριος και οι συνεργάτες του φαίνεται ότι επινόησαν και την ιστορία με την κερκό-πορτα, ότι δήθεν κάποιος την άφησε ή την ξέχασε ανοικτή κι έτσι εισήλθαν οι Οθωμανοί στην Πόλη. Πρόκειται μάλλον για ένα μύθο, ο οποίος υλοποιούσε με κατανοητό τρόπο τη θεϊκή παρέμβαση για να «τιμωρηθούν» οι αμαρτωλοί και προφανώς απέβλεπε στη συγκά-λυψη του γεγονότος ότι η προδοσία είχε συντελεστεί ήδη πολύ πριν αρχίσει η επίθεση των Οθωμανών και ότι η Πόλη ήταν καταδικασμένη από τη στιγμή που συμφωνήθηκε η μοιρασιά εξουσίας μεταξύ του εκκλησιαστικού μηχανισμού και των Τούρκων. Κατά μία άλλη εκδοχή «Πρόκειται για έναν μύθο, που δημιουργήθηκε για να παρηγορηθεί ο κό-σμος, που δεν μπορούσε να δεχτεί πως η Πόλη "έπεσε". Ήταν απαραίτητη μια ιστορία προδοσίας για να αποδεχτούν πως η Κων/πολη με τη φημισμένη οχύρωση αλώθηκε από τους Οθωμανούς. Ας μην αποκλείουμε όμως το γεγονός να υπήρξε κάποιος προδότης, καθώς πίσω από κάθε μύθο υπάρχει κάποια βάση» (Τρ. Μανιάτη-Κοκκίνη).

Η δουλοπρεπέστατη, στη συνέχεια, υποταγή του εκκλησιαστικού μηχανισμού στην εξου-σία των Οθωμανών πιθανόν να σχετίζεται και με μία επιστολή που ετοίμασε και ίσως να απέστειλε ο πάπας Πίος B', πιθανόν στα τέλη του έτους 1461, προς τον Μωάμεθ Β' (Πορ-

130

θητή) και στην οποία προτείνεται σ' αυτόν (Δ.Γ. Αποστολόπουλος: «Xαλίφης αυτοκράτο-ρας ή Καρλομάγνος»):

• να βαπτιστεί και να γίνει χριστιανός και • να εγκατασταθεί ως νόμιμος ηγεμόνας όλων των λαών της Ανατολής.

Ως προς τη βάπτιση, καθησυχαζόταν ο Μωάμεθ στην παπική επιστολή ότι δεν είναι τίπο-τα σημαντικό, «θα βραχείς με λίγο νεράκι» - αυτή είναι η εκτίμηση των ανθρώπων της Εκκλησίας για τα «μυστήριά» της. Ως προς δε τη νομιμοποίησή του, υπόσχεται ο Πίος να «σε ονομάσουμε αυτοκράτορα των Eλλήνων και της Aνατολής» («Nos te Graecorum et Orientis imperatorem appellabimus») και να μην «προσφέρουμε πλέον τη βοήθειά μας σε όλους εκείνους τους χριστιανούς που φεύγουν από το κράτος σου και έρχονται σε μας.» Είναι προφανές ότι ο συγκεκριμένος πάπας πλειοδοτούσε έναντι των ανατολικών επισκό-πων σε βάρος των υπόδουλων λαών της Ανατολής, ταυτόχρονα καλούσε όμως ο ίδιος ε-πίμονα τους δυτικούς ηγεμόνες να χρηματοδοτήσουν μια σταυροφορία εναντίον των «ά-πιστων» (Κ.Σάθας: «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα»).

Δεν είναι γνωστό αν έλαβε ο Μωάμεθ ποτέ αυτή την επιστολή, σίγουρα δεν φαίνεται να υπήρξε γραπτή απάντηση. Πάντως το συγκεκριμένο κείμενο, αποτελούμενο από 112 σε-λίδες, κυκλοφόρησε εκείνη την εποχή σε διάφορες πόλεις της Δύσης (Ρώμη, Κολωνία, Τρεβίζο) και δεν είναι απίθανο κάποιο αντίγραφό του να έφτασε μέχρι την Κων/πολη, προβληματίζοντας εκεί, τόσο την οθωμανική, όσο και την πατριαρχική πλευρά. Γεγονός είναι ότι ο απανταχού χριστιανισμός εκείνης της εποχής ανταγωνιζόταν σε προτάσεις συ-νεργασίας και δουλοπρέπειας απέναντι στους Οθωμανούς, με αποκλειστικό στόχο τη συμφωνημένη διανομή της εξουσίας και των σφαιρών επιρροής.

131

Η τουρκοκρατία

Με την απόδοση της πτώσης του Βυζαντίου στις αμαρτίες του λαού και με τις «προφητεί-ες» ότι το κράτος θα επανακάμψει με την αναστροφή του αιτίου, όταν δηλαδή «μετανοή-σουν οι αμαρτωλοί Ρωμιοί» (Γεώργιος Ερμώνυμος- Χαριτώνυμος), η μεν ηγεσία (πατρι-αρχείο) αποκτούσε ελευθερία κινήσεων στο νέο έργο της για διατήρηση του λαού στην υποταγή, ο ίδιος ο λαός όμως που δεν θεωρούσε τον εαυτό του υπεύθυνο για τους τυχο-διωκτισμούς της εξουσίας, συνέχισε την μικρασιατική πρακτική, να προσχωρεί δηλαδή με κάθε αφορμή στη θρησκεία του ισχυρού, άλλοτε για να απαλλαγεί από τον κεφαλικό φόρο (τζίζιε) και άλλοτε για να συμμετέχει στη διανομή θέσεων στη διοίκηση του οθω-μανικού κράτους.

Σύγχρονοι Τούρκοι Ιστορικοί θεωρούν ότι η «ανατολική αυτοκρατορία» συνέχισε να υ-πάρχει και μετά το 1453, με υποκατάσταση στη διοίκηση του κράτους των Ελληνόφωνων από τους Οθωμανούς, όπως είχαν υποκαταστήσει πριν από κάποιους αιώνες, με άλλες διαδικασίες, οι Ελληνόφωνοι τους Ρωμαίους ηγέτες. Η εγγύηση και νομιμοποίηση γι' αυ-τή τη συνέχεια προερχόταν από τη διαχρονική συνεργασία του χριστιανικού εκκλησια-στικού μηχανισμού με την πολιτική εξουσία, μόνο που τώρα λειτουργούσε παράλληλα και ο μωαμεθανικός θρησκευτικός μηχανισμός και η συναλληλία είχε πλέον τρεις συντε-λεστές. Το θεμελιώδες που άλλαξε με βεβαιότητα πλέον είναι ότι, με την επικυριαρχία των Οθωμανών που διέθεταν σχετικά πενιχρό πολιτισμικό παρελθόν και δεν τους απα-σχολούσε η μόρφωση, ούτε για τους μωαμεθανούς υπηκόους, ήταν εξασφαλισμένη η πε-ραιτέρω μορφωτική υποβάθμιση των λαών της Ρωμανίας - ανάμεσά τους και του ελληνι-κού.

Αυτή η συνέχεια του Βυζαντίου στην οθωμανική εξουσία φαίνεται να πέρασε και στην αντίληψη του πληθυσμού, γιατί ακόμα στις αρχές του 19ου αιώνα οι απλοί άνθρωποι ανέ-φεραν π.χ. «βυζαντινό στόλο» και εννοούσαν τον τουρκικό (βλέπε Σπυρίδωνος Τρικούπη, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»). Η υιοθέτηση του ονόματος «Βυζάντιο» και η μεταλλαγή του από την αρχική απαξιωτική, όπως είχε εισαχθεί από την εποχή της Ανα-γεννήσεως, σε θετική έννοια, έγινε από την ελλαδική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα για να πλεχτεί ευκολότερα η μυθιστορία περί ανεξάρτητου και αυτόνομου μεσαιωνικού ελ-ληνικού κράτους (ή και αυτοκρατορίας, ακόμα καλύτερα!)

Περίπου 10 αιώνες μετά την επιβολή του χριστιανισμού σε βάρος των εθνικών θρη-σκειών, αντιστράφηκαν λοιπόν οι ρόλοι και το 15ο αιώνα αναπτυσσόμενη και διαδιδόμε-νη θρησκεία με κρατική υποστήριξη ήταν τώρα ο μωαμεθανισμός, ενώ ο χριστιανισμός βρισκόταν πλέον και στα Βαλκάνια σε υποχώρηση! Ένα τμήμα του πληθυσμού της ση-μερινής Ελλάδας εξισλαμίστηκε (Κρήτη, Εύβοια, Κοζάνη, Κιλκίς κ.ά.). εκτιμάται μια σχέση 80-20 μεταξύ χριστιανών και μωαμεθανών σε όλη τη Βαλκανική. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι η συνήθης φιλοχρηματία των ανώτερων κληρικών προκάλεσε στο ορθόδοξο ποίμνιο την προσχώρηση στο Ισλάμ από «αντίδραση και απελπισία» (Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού).

Ειδικότερα στην Κρήτη, στην οποία εκτός από στρατιωτικούς διαφόρων εθνικοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, δεν εγκαταστάθηκε ποτέ αξιόλογος όγκος τούρκικου πληθυ-σμού, ο εξισλαμισμός είχε φτάσει σε απίστευτους για τη σημερινή αντίληψή μας και για

132

την καθοδηγούμενη σύγχρονη «ελληνο-ορθόδοξη υπερηφάνεια» αριθμούς. ιδιαίτερα κατά την πρώτη περίοδο της τουρκικής κατοχής, ο εξισλαμισμός των Κρητών ήταν εντυπω-σιακός. Ήδη το 1657, δώδεκα χρόνια πριν από την άλωση του Χάνδακα (Ηράκλειο), οι εξισλαμισμένοι ανέρχονταν σε 60.000, ενώ στο τέλος του πρώτου αιώνα της τουρκικής κατοχής στην Κρήτη, ο μισός σχεδόν πληθυσμός της είχε περάσει στο Ισλάμ.

Στα μέσα του 18ου αιώνα, η πλειοψηφία των 260.000 κατοίκων της Κρήτης ήταν μου-σουλμάνοι, αλλά κατά το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου αντιστράφηκαν οι εξελίξεις: με τη σταδιακή εδαφική υποχώρηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την προοπτική ένωσης της Κρήτης με το ελληνικό κράτος, αυξήθηκε σημαντικά ο χριστιανικός πληθυ-σμός (Λιλή Μακράκη). Πάντως, στις αρχές του 20ου αιώνα στο Ρέθυμνο υπήρχαν αισθητά περισσότεροι μουσουλμάνοι παρά χριστιανοί, πράγμα που επιβεβαιώθηκε 20 χρόνια αρ-γότερα όταν, με την ανταλλαγή των πληθυσμών κατά το 1923 σε εφαρμογή της ελληνο-τουρκικής συμφωνίας της Λοζάννης, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη του Ρε-θύμνου περί τα 2/3 του πληθυσμού της ως μωαμεθανοί, σχεδόν όλοι ελληνόφωνοι (στη φωτογραφία δεξιά, επίσκοπος ταξιδεύει συνοδευόμενος από διάκους και γενίτσαρους).

Η εξάλειψη του χριστιανισμού και στο βαλκανικό χώρο θα ήταν σχεδόν ολοκληρωτική, όπως συνέβη στη Μ.Ασία (90% μωαμεθανοί στο τέλος του 15ου αιώνα), αν δεν είχε πε-ριορίσει με φιρμάνι ο σουλτάνος (Σελήμ Β', 1566-1574) τις συνεχείς προσχωρήσεις στο μωαμεθανισμό, επειδή μειωνόταν ο φορολογητέος πληθυσμός (20-30% του οθωμανικού προϋπολογισμού ήταν το τζίζιε από αλλόθρησκους). Αυτές οι προσχωρήσεις γίνονταν με-ρικές φορές με εξαναγκασμό, παρ' ότι λειτουργούσε το «σύστημα ανεκτικότητας των μι-λέτ» (Φ. Μαλιγκούδης) που είχαν εγκαθιδρύσει οι Οθωμανοί. Συχνότερα προσχωρούσαν όμως χριστιανοί στο μωαμεθανισμό έναντι περιουσιακών και επαγγελματικών ανταλλαγ-μάτων.

Με το σύστημα των μιλέτ, αρμόδιο και υπεύθυνο για κάθε ενδοχριστιανική υπόθεση (π.χ. εκπαίδευση, ληξιαρχικές υποθέσεις, ειδική φορολόγηση κ.ά.) που δεν σχετιζόταν με τους Οθωμανούς, ήταν το Πατριαρχείο. Η προβαλλόμενη σήμερα «διάσωση της ελληνικής γλώσσας» από την Εκκλησία (αλλά τότε και της βουλγαρικής, της σέρβικης, αρμένικης, γεωργιανής κ.ά.) ήταν ανειλημμένη αρμοδιότητα από τις συμφωνίες του Σχολάριου- Γεν-νάδιου με τους Οθωμανούς και όχι αυτοθυσιαστική προσφορά του εκκλησιαστικού μηχα-νισμού στον Ελληνισμό!

Πέρα απ' αυτό, χρήσιμο είναι να αναλογιστούμε ότι «διασώθηκαν» επίσης τα αλβανικά, τα εβραϊκά, τα κουρδικά, τα αραβικά και άλλες γλώσσες μη χριστιανικών λαών που βρέ-θηκαν για αρκετούς αιώνες υπό τον έλεγχο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, προφανώς χωρίς καμιά συμβολή της ορθόδοξης ή άλλης χριστιανικής εκκλησίας. Το συμπέρασμα που βγαίνει αβίαστα είναι λοιπόν ότι οι γλώσσες κατακτημένων λαών δεν διασώζονται από τις ενέργειες κάποιου μηχανισμού, ιδίως όταν ο συγκεκριμένος μηχανισμός βρίσκε-ται σε αγαστή συνεργασία με τους κατακτητές, αλλά από τις ανάγκες επικοινωνίας που εξυπηρετούν αυτές οι γλώσσες, Όταν εκλείψουν οι ανάγκες, εξαφανίζονται και οι γλώσ-σες.

Η εξαγορά του πατριαρχιού θρόνου

Με εμπνευστή και πρωτοπόρο το Σχολάριο-Γεννάδιο καθιερώθηκε έτσι στην Ανατολή μία παράδοση συναλληλίας μεταξύ οθωμανικής διοίκησης και ορθόδοξης εκκλησίας, η οποία εξασφαλιζόταν, άλλοτε με την επιλογή «οικουμενικού πατριάρχη» από κύκλο ευ-

133

νοουμένων του εκάστοτε σουλτάνου (εκτός του Γεννάδιου, π.χ. οι Ισίδωρος, Ιωάσαφ, Μάρκος Ξυλοκαράβης κ.ά.), άλλοτε δε με ανάθεση σε όποιον προσέφερε μεγαλύτερο ποσόν (πεσκές) για την εξαγορά του πατριαρχικού θρόνου.

Το «έθιμο» της εξαγοράς άρχισε με τους Τραπεζούντιους, οι οποίοι επιχείρησαν να ανε-βάσουν έναν δικό τους άνθρωπο στον πατριαρχικό θρόνο κι επειδή συναντούσαν διάφορα εμπόδια, κατέφυγαν στη δωροδοκία. Έστειλαν τότε στο σουλτάνο χίλια φλουριά, μαζί με το αίτημα να διορίσει τον άνθρωπό τους. Έτσι ανακηρύχθηκε οικουμενικός πατριάρχης ο εκλεκτός των Τραπεζούντιων, Συμεών. Ο διαγκωνισμός για την κατάληψη του πατριαρ-χικού θρόνου προφανέστατα δεν είχε θεολογικούς στόχους.

Από το έτος 1474 είχε αποκτήσει ο εκκλησιαστικός μηχανισμός το δικαίωμα να εισπράτ-τει από τους χριστιανούς και να αποδίδει στην οθωμανική Πύλη τον ετήσιο φόρο (Δ.Γ. Αποστολόπουλος: «Ιστορία των Ελλήνων»). Καθένας γνωρίζει ότι οι υπηρεσίες και τα ά-τομα που διαχειρίζονται χρήματα, αποτελούν πόλο έλξης και συσπείρωσης κάθε είδους εκμεταλλευτών, καιροσκόπων και λαθρόβιων στοιχείων, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σταδιακά αυτός ο οικονομικός πόλος σε στόχο για επαγγελματική, κοινωνική και «πνευ-ματική» ανέλιξη.

Όσο πλήθαιναν οι φιλοδοξίες των Ελλήνων κληρικών, τόσο μεγάλωνε και το πεσκές και τόσο πυκνότερες έκαναν οι Οθωμανοί τις ευκαιρίες για την είσπραξή του. Γράφει ο Sir Paul Rycaut, (1628-1700): «Παλαιότερα η Εκκλησία δεν πλήρωνε στον μεγάλο Αυθέντη περισσότερα από δέκα χιλιάδες τάλιρα για κάθε αλλαγή πατριάρχη, αλλά το πλήθος των εραστών του αξιώματος ύψωσε την τιμή σε είκοσι πέντε χιλιάδες τάλιρα».

Ο J. Aymon αναφέρει ότι το 1671, μέσα σε έναν και μόνο έτος τουλάχιστον πέντε «οι-κουμενικοί πατριάρχες» (Παΐσιος, Διονύσιος Θεσσαλονικεύς, Παρθένιος, Μεθόδιος και Διονύσιος ο Λαρισινός) εξαγόρασαν το πατριαρχικό αξίωμα και ανέβηκαν ο ένας μετά τον άλλον στο θρόνο, αναλαμβάνοντας την πολιτική και πνευματική ηγεσία των χριστια-νικών λαών που ζούσαν στην οθωμανική αυτοκρατορία. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1700, έγραφε ο J. Pitton de Tournefort (1656-1708): «Το αξίωμα αυτό πουλιέται σήμερα για εξήντα χιλιάδες τάλιρα». Ανάλογα «τιμολόγια» πρέπει να ίσχυαν για την κατάληψη και των υπόλοιπων, ιεραρχικά υποδεέστερων πατριαρχικών θρόνων στην Οθωμανική Αυτο-κρατορία.

Στην «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου Έλληνος περιγράφεται ως εξής ο μηχανισμός της άθλιας συναλλαγής για την κατάκτηση του πατριαρχικού θρόνου από τους «πνευμα-τικούς ηγέτες» των χριστιανών επί τουρκοκρατίας: «Η Σύνοδος αγοράζει τον πατριαρχι-κόν θρόνον από τον οθωμανικόν αντιβασιλέα δια μίαν μεγάλην ποσότητα χρημάτων, έ-πειτα τον πωλεί ούτινος της δώση περισσότερον κέρδος, και τον αγοραστήν τον ονομάζει πατριάρχην. Αυτός, λοιπόν δια να ξαναλάβη τα όσα εδανείσθη δια την αγοράν του θρό-νου, πωλεί τας επαρχίας, ήτοι τας αρχιεπισκοπάς, ούτινος δώσει περισσοτέραν ποσότητα, και ούτως σχηματίζει τους αρχιεπισκόπους, οι οποίοι πωλώσι και αυτοί εις άλλους τας επισκοπάς των. Οι δε επίσκοποι τας πωλώσι των χριστιανών, δηλαδή γυμνώνουσι τον λαόν, δια να εβγάλωσι τα όσα εξώδευσαν. Και ούτος εστίν ο τρόπος, με τον οποίον εκλέ-γονται των διαφόρων ταγμάτων τα υποκείμενα, δηλαδή ο χρυσός».

Η αντικατάσταση πατριαρχών που συνέβη αρκετές φορές με παρέμβαση της οθωμανικής Πύλης, σχετίζεται, πέρα από εποχές επαναστατικών και αποσχιστικών κινημάτων χρι-στιανών υπηκόων, τα οποία δεν είχε καταφέρει να ελέγξει ο εκδιωκόμενος πατριάρχης,

134

κυρίως με την αδυναμία του Πατριαρχείου να συγκεντρώσει το προβλεπόμενο ποσό του ετήσιου φόρου (Δ.Γ. Αποστολόπουλος: «Ιστορία των Ελλήνων). Υπάρχουν εγκύκλιοι πα-τριαρχών, στις οποίες περιγράφεται η αμέλεια ή η αδυναμία διαφόρων μητροπόλεων στη συγκέντρωση του αναλογούντος φόρου, ο οποίος έπρεπε να είναι διαθέσιμος προς από-δοση κατά τις ημέρες του χριστιανικού Πάσχα ή το αργότερον κατά τη γιορτή του Αγ. Γεωργίου.

Συχνά αναγκαζόταν ο πατριάρχης να συλλέξει συμπληρωματικούς φόρους ή να δανειστεί χρηματικά ποσά από εύπορους πολίτες, χριστιανούς ή μουσουλμάνους. Αποτέλεσμα ήταν να βρίσκεται ο πατριαρχικός θεσμός υπό τον έλεγχο και τον εκβιασμό των δανειοδοτών, οι οποίοι έτσι αποσπούσαν διάφορα προνόμια. Πάντως, η ιδέα για εγκατάλειψη του προ-νομίου είσπραξης φόρων από το Πατριαρχείο δεν φαίνεται να συζητήθηκε ποτέ σοβαρά, δεδομένου ότι αυτό ακριβώς το προνόμιο αποτελούσε τη συνεκτική ουσία λειτουργίας του πατριαρχικού θεσμού και τη βάση της αρχοντικής διαβίωσης πατριαρχών, επισκόπων και του κύκλου που αυτοί δημιουργούν κατά κανόνα γύρω τους.

Τα ορθόδοξα συγχωροχάρτια

Η αναρρίχηση στον πατριαρχικό θρόνο με την εξαγορά ήταν το πρώτο βήμα για μια πο-ρεία συσσώρευσης πλούτου και επέκτασης εξουσιών. Ένας από τους συνηθέστερους τρόπους πλουτισμού των πατριαρχών ήταν η διακίνηση των συγχωροχαρτιών, μια δρα-στηριότητα που φαίνεται να άρχισε κατά το 15ο αιώνα, πριν ακόμα αλωθεί η Πόλη από τους Οθωμανούς, και να τελείωσε στα μέσα του 20ου, πιθανόν περί το 1955 (πατριάρχης Ιεροσολύμων Τιμόθεος)! Αν και σήμερα αποσιωπούνται τα συγχωροχάρτια στην επίσημη (σχολική) Ιστορία και η μόνη αναφορά σ' αυτά γίνεται σε σχέση με την παπική Εκκλησία, ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος έγραφε το έτος 1715 ότι τα ορθόδοξα συγχωροχάρ-τια αποτελούν «συνήθεια και παράδοσιν αρχαία».

Το έτος 1727 επικύρωσε μια ορθόδοξη σύνοδος τη «νομιμότητα» αυτών των χαρτιών με μόνο περιορισμό να εκδίδονται από τα πατριαρχεία Κων/πόλεως, Αλεξανδρείας, Ιερου-σαλήμ και Αντιοχείας και όχι από άλλους κληρικούς, προφανώς για να αποφευχθεί κά-ποια πληθωριστική διακίνηση. Μάλιστα στα πρακτικά της συγκεκριμένης ορθόδοξης συ-νόδου παρέχονται και υπηρεσίες ορολογίας: «...η μεν ανατολική του Χριστού Εκκλησία ονομάζει συγχωροχάρτια, Λατίνοι δε ταύτα καλούσιν ιντουλγκέντζας» (βλέπε Φίλιππος Ηλιού: «Τα συγχωροχάρτια», Περιοδικό «Τα Ιστορικά»)

Τα συγχωροχάρτια αγοράζονταν, τόσο από συγκεκριμένα πρόσωπα, όσο και από ομάδες, π.χ. «κάτοικοι Κυδωνιές Κρήτης», χωρίς να εξετάζεται αν είχαν επισκεφτεί αυτά τα άτο-μα ή οι αντίστοιχες ομάδες κάποιο πατριαρχείο ή κάποια επισκοπή. Όχι ότι θα έπαιρνε αυτή η ιστορία εμπορικής εκμετάλλευσης της όποιας «πίστης» κάποια διαφορετική ση-μασία, αν είχε θεσπιστεί η αυτοπρόσωπη παρουσία. η «διευκόλυνση» στην απόκτηση των χειρόγραφων ή τυπωμένων συγχωροχαρτιών δείχνει όμως ότι αποκλειστικός στόχος τους ήταν ο πλουτισμός του εκδότη τους και δεν υπήρχε ούτε ίχνος, έστω παραστρατημένης θεοσέβειας!

Συνήθως κυκλοφορούσε ένας εκπρόσωπος κάθε πατριαρχείου και διέθετε σε κάθε ενδια-φερόμενο τέτοια χαρτιά, έναντι του σχετικού αντιτίμου. Όταν μάλιστα παρουσιαζόταν καθ' οδόν μεγαλύτερη από την αναμενόμενη ζήτηση και τελείωναν τα έντυπα, στα οποία χρειαζόταν απλώς να συμπληρωθεί το όνομα του «συγχωρουμένου» προσώπου, εζητείτο γραπτώς από τη διοίκηση του εκάστοτε πατριαρχείου η αποστολή νέων. Αυτή η αλληλο-

135

γραφία με απολογισμό εσόδων έχει εν μέρει διασωθεί κι έτσι έχουν γίνει γνωστά διάφορα περιστατικά (Φίλιππος Ηλιού).

(Άλλες φωτογραφίες από ορθόδοξα συγχωροχάρτια στις δημοσιεύσεις του Φίλιππου Ηλιού, περιοδικό «Τα Ιστορικά»)

Το είδος των αμαρτημάτων που «συγχωρούνταν» δεν αναγραφόταν στα έντυπα, αλλά κάλυπταν αμαρτίες νεκρών (κυρίως από το πατριαρχείο Κων/πολης) και αμαρτίες ζωντα-νών, αμαρτίες εξομολογημένες και αμαρτίες ανομολόγητες, ως και αμαρτίες που επρόκει-το να διαπραχθούν νυν και αεί. ήταν λοιπόν συγχωροχάρτια «γενικής δράσης». Συχνά α-ναφερόταν δε ότι ο «αναμάρτητος», πλέον, είχε καταβάλει το απαιτούμενο χρηματικό ποσό!

Στη Δύση πρέπει να εμφανίστηκαν τα συγχωροχάρτια επί πάπα (άγιου) Γρηγορίου Ζ' (Hildebrand της Sovana), τον 11ο αιώνα. Η συστηματική εκμετάλλευσή τους έγινε από τον Ουρβανό Β' (Odo de Chatillon), στα χρόνια της 1ης Σταυροφορίας, και δίδονταν σ' όσους συμβάλανε οικονομικά στην ανοικοδόμηση της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Ο ίδιος έδωσε το προνόμιο έκδοσης συγχωροχαρτιών για τη γερμανική Σαξονία σε μια α-δελφή του. από εκεί κληρονόμησε αργότερα το εκδοτικό προνόμιο ένας άπληστος επί-σκοπος, ο οποίος πλημμύρησε τη Γερμανία σε τέτοιο βαθμό, ώστε να προκαλέσει αργό-τερα την αγανάκτηση του Λούθηρου.

Κάποια μεταγενέστερη εποχή φαίνεται να εξεδήλωσε ο πάπας της Ρώμης τη δυσφορία του για την καταπάτηση του αποκλειστικού «δικαίωματός του» (!) λόγω έκδοσης συγχω-ροχαρτιών από τους Ορθοδόξους, οπότε η αντίδραση των Ανατολικών ήταν αποφασιστι-κή, όπως συμβαίνει πάντα σε θέματα αρχών: «... το δε λέγειν αποκεκληρωμένος έχει την εξουσίαν του διδόναι ταύτα μόνον ο Ρώμης Πάπας, ψεύδος εστί προφανές και της των Λατίνων ατόπου καινοτομίας» (Ι.Ν. Καρμίρης: Τα δογματικά και συμβολικά μνημεία).

Στα τέλη του 17ου αιώνα εκδηλώθηκε στάση από τον ηγούμενο της μονής του Σινά, Ανα-νία, ο οποίος βρισκόταν σε ανταγωνισμό με την Ιερουσαλήμ για την προσέλκυση «πι-

136

στών» στα προσκυνήματα. Με την ανεξαρτητοποίησή του εξέδωσε ο Ανανίας δικά του συγχωροχάρτια, με αποτέλεσμα να προκαλέσει την έχθρα των τεσσάρων ορθόδοξων πα-τριαρχών. Του καταλόγισαν λοιπόν σε πατριαρχική σύσκεψη την αποστασία αλλά πρωτί-στως την οικειοποίηση του «δικαιώματός» τους για έκδοση χαρτιών συγχωρήσεως από πάσης αμαρτίας: «... ετόλμησε διαμερίζειν και συγχωροχάρτια στάμπινα ο ηγούμενος, όπερ μόνον τοις Πατριάρχαις εφειμένον εστί», όπως αναφέρεται σε εγκύκλιο που εξέδω-σε το έτος 1689 ο πατριάρχης Κων/πόλεως Καλλίνικος. Εδώ μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο ηγούμενος Ανανίας έδειξε κλασική αχαριστία παραγιού, ο οποίος έμαθε την τέχνη πλουτισμού κοντά στους μαΐστορες και θεώρησε καλό να αυτονομηθεί και να «δουλεύει» πλέον για δικό του λογαριασμό...

Κατά τα τελευταία χρόνια, μετά τις δημοσιεύσεις του Φ. Ηλιού θυμήθηκαν διάφοροι εκ-κλησιαστικοί παράγοντες να ασχοληθούν με το «ξεχασμένο» και «αποσιωπημένο θέμα» των ορθόδοξων συγχωροχαρτιών. Κατάληξη αυτής της ενασχόλησης ήταν, αρχικά η ομο-λογία ότι αυτά (φυσικά) υπήρχαν και στη συνέχεια ακολουθούσε η προσπάθεια συσκότι-σης: ήταν για καλό σκοπό τα ορθόδοξα συγχωροχάρτια, όχι σαν τα παπικά, τα οποία ήταν για εμπόριο. «Η παπική θεολογία, το παπικό υπόβαθρο που σχετίζεται με τα Συγχωρο-χάρτια δεν υπάρχει σε μας. Απλούστατα απαντούν στον λαό, ότι «Κι εμείς συγχωρούμε» και βγάλανε αυτά τα κείμενα που είναι ΣΑΝ Συγχωροχάρτια, "οιονεί Συγχωροχάρτια"» (κληρικός και καθηγ. πανεπιστημίου Γ. Μεταλληνός).

Καταρχάς, η δήθεν απουσία «θεολογικού» υποβάθρου για τα συγχωροχάρτια στην Ανα-τολή που διαπιστώνει με ευχαρίστηση ο κ. Μεταλληνός, αποτελεί ανακρίβεια, αφού υ-πάρχει απόφαση πατριαρχικής συνόδου του 1727. Σίγουρα, δεν έχει εντοπιστεί ή απο-κρύπτεται στα αρχεία κάποια μακροσκελής αιτιολόγηση, πιθανόν επειδή δεν βρέθηκε ή δεν τόλμησε κανείς να αμφισβητήσει δημόσια τα συγχωροχάρτια κι έτσι έμεινε η «θεο-λογική πραγματεία» στα αζήτητα. Είναι γνωστό ότι πολύ συχνά κατήγγειλαν εκκλησια-στικοί κύκλοι στην οθωμανική διοίκηση αντιφρονούντες χριστιανούς ως «αιρετικούς» ή «στασιαστές» και από εκεί κατέληγαν οι καταγγελλόμενοι σε βασανιστήρια και σε εκτέ-λεση (θα δημοσιεύσουμε σύντομα σχετικά καταγγελτικά κείμενα του οικουμενικού πα-τριαρχείου κατά δυστροπούντων χριστιανών).

Αλλά και στην απλούστερη των δυνατών εκδοχών, ο κ. Μεταλληνός ισχυρίζεται ότι κυ-κλοφόρησαν οι Ανατολικοί τα συγχωροχάρτια, περίπου επί 5 αιώνες, μόνο για λόγους ανταγωνισμού, για να μην φανούν υποδεέστεροι των Δυτικών! Νέο καπέλο, εσείς, νέο κι εμείς, νέο αμάξι εσείς, νέο κι εμείς! Ο κ. Μεταλληνός προσπαθεί να πείσει ότι με αυτό το μικροαστικό σκεπτικό ενεργούσαν οι πατριάρχες, τη στιγμή που ξέρουμε ότι προέκυπτε ζεστό χρήμα από το εμπόριο αυτών των προϊόντων «πίστης και αφοσίωσης»!

Ο επίσης θεολόγος και καθηγ. πανεπιστημίου Σάββας Aγουρίδης υποστηρίζει, για το ίδιο θέμα, ότι πρόκειται για «πράγματα, για τα οποία η Ανατολική Εκκλησία κατηγορεί τη Δυτική, στην ουσία τα εφαρμόζει όμως και ή ίδια με πολύ ασήμαντες παραλλαγές...» (Σ. Χαραλαμπάκη: «Τα ανάποδα της θρησκείας»). Πάντως και η καθολική εκκλησία σε κεί-μενά της «Τί είναι και τί δεν ήταν τα συγχωροχάρτια», περίπου τα ίδια ισχυρίζεται, κάτι «σαν συγχωροχάρτια» μοίραζαν κι εκείνοι, αλλά κάποιοι κακοί τα εκμεταλλεύτηκαν...

Διάφοροι εκκλησιαστικοί «ερμηνευτές» λόγων και γεγονότων υποστηρίζουν ότι τα συγ-χωροχάρτια ήταν επιβεβαιωτικά κάποιας προϋπάρχουσας ή μελλοντικής συγχώρησης από τον ενοριακό ιερωμένο, αλλά δεν μπορούν να εξηγήσουν γιατί εκδίδονταν αυτά ακόμα και για ήδη πεθαμένους ή γιατί μπορούσε να τα προμηθευτεί μαζικά οποιοσδήποτε στα

137

Ιεροσόλυμα και αλλού και να τα διανείμει, μετά την επιστροφή του, ως δώρο σε συγγε-νείς και φίλους, αφού συμπλήρωνε στην προβλεπόμενη θέση το όνομα του αποδέκτη (κά-τι σαν λαχνούς σε πολυκαταστήματα).

Όπως αναφέρει στα άρθρα του ο Φ. Ηλιού, πολλά από τα συγχωροχάρτια που εκδόθηκαν για ζώντες, έχουν χαθεί επειδή τοποθετούνταν στα χέρια των αποθανόντων στο φέρετρο. Καθένας μπορεί να αντιληφθεί σε ποιου είδους «πίστη» καθοδηγείτο και καθοδηγείται ακόμα ο αμαθής λαός με την προώθηση τέτοιων «βεβαιώσεων» από την ανατολική και τη δυτική χριστιανική Εκκλησία.

Ενδιαφέρον είναι εδώ να επαναλάβουμε ότι, ενώ τα παπικά συγχωροχάρτια αναφέρονταν και περιγράφονταν στα ελληνικά σχολικά βιβλία, για τα ορθόδοξα ποτέ και πουθενά δεν γινόταν κουβέντα, έστω και υποστηρικτικά - μια και συζητιέται αυτή την εποχή το θέμα ενός σχολικού βιβλίου Ιστορίας. Έπρεπε να έρθει ο μακαρίτης Φ. Ηλιού να βγάλει τα συγχωροχάρτια από το σεντούκι της λησμονιάς και να αναγκάσει τους Χριστόδουλους να σιωπούν και τους Μεταλληνούς να επινοούν μύριες ανοησίες για να δικαιολογήσουν αυ-τή την αθλιότητα.

Η ειλικρινής ομολογία ότι ο εκκλησιαστικός μηχανισμός ενδιαφερόταν για το χρήμα, α-κόμα και στις δύσκολες στιγμές του λαού, τους είναι αδιανόητη, αφού σε όλη την ιστορία του χριστιανισμού μόνο το ψεύδος, η συκοφαντία και η αποσιώπηση τους εξυπηρέτησε! Και φυσικά, πρέπει να υποβληθεί δραστική ένσταση εναντίον αυτού του σχολικού βιβλί-ου Ιστορίας, αφού παραλείπει ένα σημαντικό και αναμφισβήτητο γεγονός - εκτός αν το αναφέρει κάπου και δεν το είδα, τόσο γρήγορα που το διάβασα.

Ο Νεοελληνικός «Διαφωτισμός»

Στην οθωμανική αυτοκρατορία βρισκόταν το μορφωτικό επίπεδο του λαού, ανεξαρτήτως εθνικής και θρησκευτικής προελεύσεως, στο απόλυτο μηδέν, δεδομένου ότι η παιδεία δεν αποτελούσε στόχο των Οθωμανών, ούτε για τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς. Ειδικό-τερα για τις περιοχές με ελληνόφωνους πληθυσμούς περιγράφεται στην «Ελληνικήν Νο-μαρχίαν» (1806) του Ανωνύμου Έλληνος η κατάσταση μορφωτικής και πνευματικής έν-δειας ως εξής: «Αι επιστήμαι, όπου πρότερον ήνθιζον, άρχισαν να μαρανθώσι, τα σχολεία εσφραγίσθησαν, οι διδάσκαλοι εμωράνθησαν και η αλήθεια με την φιλοσοφίαν (=θετικές επιστήμες) εξωρίσθησαν, άλλο βιβλίον δεν ευρίσκετο, ει μη τα πονήματα των ιερέων και οι ταλαίπωροι Έλληνες, αγκαλά και φιλελεύθεροι, εστερημένοι όμως από το φως της φι-λοσοφίας, έγιναν σχεδόν δούλοι, μεμεθυσμένοι από την αμάθειαν και την δεισιδαιμονί-αν». Ο Ελληνισμός που βρισκόταν κατά την ύστερη Αρχαιότητα στην πολιτισμική πρωτοπο-ρία, είχε καταλήξει στο ύστατο σκαλοπάτι της αμάθειας, μετά από επιτυχείς προσπάθειες πολλών αιώνων των «πατέρων» και των διαφόρων «φωτισμένων» εκκλησιαστικών ηγε-τών, οι οποίοι συγκάλυπταν επί 11-12 αιώνες την καλλιέργεια και προώθηση ιδιοτελών και δωσιλογικών στόχων με το αναμάσημα αρχαιοελληνικών κειμένων και το «σχολια-σμό» φιλοσοφικών ιδεών του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα.

Μετά την οριστική κατάλυση του βυζαντινού κράτους οι μαθητές στον ελληνόφωνο χώρο δεν φοιτούσαν σε κάποιο οργανωμένο σχολείο, αλλά μαθήτευαν κοντά σε δάσκαλο, συ-νήθως κληρικό. Τα μαθήματα γίνονταν όποτε ήταν διαθέσιμος ο δάσκαλος, ο οποίος πληρωνόταν από τους μαθητές. Αυτού του είδους η εκπαιδευτική διαδικασία δεν απείχε

138

πολύ από εκείνη της βυζαντινής εποχής. Από το 17ο αιώνα άρχισε όμως σταδιακά, με ε-πιρροή από τη Δύση, να δίδεται εκπαίδευση σε εκκλησιαστικές σχολές, αρχικά για την εκπαίδευση κληρικών, οι οποίοι αποκτούσαν έτσι κάποια «επάρκεια στην ανάγνωση, ί-σως και στη γραφή» (Ι. Συκουτρής: «Εμείς και οι Αρχαίοι»), αργότερα και για την κατάρ-τιση εμπόρων και βιοτεχνών. Αυτές οι Σχολές λειτουργούσαν με βάση τα προνόμια του μιλέτ που είχαν παραχωρηθεί από τους Οθωμανούς στο Πατριαρχείο.

Στο τέλος του 18ου αιώνα είχαν πληθύνει αυτά τα σχολεία, ώστε όλες οι ευημερούσες πό-λεις είχαν τουλάχιστον μία Σχολή (Γιάννενα, Αθήνα, Δημητσάνα, Χίος, Πάτμος, Αθωνιάς Σχολή, Μεσολόγγι, Σμύρνη, Κυδωνιές κ.ά.) Παράλληλα λειτουργούσαν και Σχολές στον ελληνόφωνο χώρο εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως η Ιόνιος Ακαδημία στα Επτάνησα και άλλες. Στις σχολές δίδασκαν αρχικά δάσκαλοι-κληρικοί παραδοσιακής παιδείας, αλλά από το 18ο αιώνα έπαιρναν τη θέση τους όλο και συχνότερα νεωτεριστές, οι λεγόμενοι σήμερα «Δάσκαλοι του Γένους». Κατά κανόνα επρόκειτο για εκπαιδευτι-κούς, επίσης κληρικούς, που είχαν επηρεαστεί από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και τη ραγδαία ανάπτυξη των φυσικών επιστημών στη Δύση.

Οι γνώσεις έπρεπε πλέον το 17ο και 18ο αιώνα να εισαχθούν από την «καταραμένη Δύ-ση», όπως γίνεται σε μεγάλο βαθμό, ακόμα και για θέματα της Αρχαιότητας αλλά και του Βυζαντίου, μέχρι των ημερών μας. Το πατριαρχείο προσπαθούσε να συντηρήσει την παι-δεία στα παραδοσιακά θεοκρατικά πλαίσια, οι φωτισμένοι εκπαιδευτικοί ενδιαφέρονταν να την εξελίξουν και να την αναπλάσουν. Τέτοια εκπαιδευτικοί ήταν οι Γεώργιος Σου-γδουρής, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Ευγένιος Βούλγαρις, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Νικηφόρος Θεοτόκης κ.ά.

Οι προσπάθειες των ανανεωτών δασκάλων για μεταρρύθμιση στην παιδεία και βελτίωση των παρεχόμενων γνώσεων, ώστε να ξεφύγει ο λαός από τη διαδεδομένη θεοπληξία, συ-νοδεύονταν ταυτόχρονα από τη διάδοση μηνυμάτων για απελευθέρωση των υπόδουλων από τον οθωμανικό ζυγό. Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται -κατά μερικές απόψεις μάλλον υπερβολικά- ως Νεοελληνικός Διαφωτισμός, στη διάρκεια του οποίου τέθηκαν οι βάσεις, αφενός για τη δημιουργία ενός υποτυπώδους εκπαιδευτικού συστήματος στον ελληνόφω-νο χώρο, αφετέρου για τη διάδοση της ιδέας της εθνικής «παλιγγενεσίας»! Βέβαια, η πα-λιγγενεσία είναι μεταγενέστερη έννοια, αφού ενιαίο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος δεν είχε προϋπάρξει ποτέ στην Ιστορία. Με τη σταδιακή μετατροπή όμως διαφόρων θέσεων του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού σε ιδεολογήματα εθνικής κατανάλωσης, τέθηκαν οι ιδεολογι-κές βάσεις για να αντιμετωπιστεί η «αυτοκρατορική αντίληψη» του εκκλησιαστικού μη-χανισμού.

Η ένσταση περί υπερβολής στο χαρακτηρισμό «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» σχετίζεται με το γεγονός ότι η θεωρούμενη ελληνική εκδοχή του Διαφωτισμού είχε συχνά διαφορε-τικούς στόχους από εκείνους του ευρωπαϊκού. Τη στιγμή που οι Διαφωτιστές στη Δύση επεδίωκαν ένα πολιτισμικό άλμα, πέρα από τις κατακτήσεις της Αναγέννησης και ένα κοινωνικό μετασχηματισμό που θα έδινε περισσότερη εξουσία στη μεσαία τάξη, περιορί-ζοντας τη δεσπόζουσα θέση των ευγενών και του κλήρου, κύριο ζητούμενο στον ελληνό-φωνο χώρο ήταν η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου και η απελευθέρωση από την οθω-μανική κυριαρχία αλλά και από τους συνεργάτες της, κοτζαμπάσηδες και ανώτερους κληρικούς.

Αυτή η αξιοποίηση στην ιστοριογραφία ιστορικά κατοχυρωμένων ονομασιών για διαφο-ρετικές δραστηριότητες και διεργασίες δεν είναι, φυσικά, καινοφανής. Για παλαιότερες

139

ιστορικές περιόδους αξιοποιήθηκαν οι έννοιες «Ουμανισμός» και «Αναγέννηση» για δραστηριότητες που ουσιαστικά αφορούσαν στην αυξημένη μελέτη της αρχαίας ελληνι-κής γραμματείας και όχι στην εισαγωγή και καθιέρωση νέων ιδεών ή στην παραγωγή πρωτότυπων καλλιτεχνικών αποτελεσμάτων. Ίσως, λοιπόν, ο λεγόμενος Νεοελληνικός Διαφωτισμός θα έπρεπε να ονομάζεται Μορφωτική Αναγέννηση των Ελλήνων.

Οι πρώτες ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού είχαν αρχίσει να διαδίδονται στις βαλκανικές χώρες ήδη στις αρχές του 18ου αιώνα, αλλά στα γραπτά εμφανί-ζονται στο δεύτερο μισό αυτού του αιώνα. Ο Ευγέ-νιος Βούλγαρις (1716-1806) αναφέρεται στα έργα του περί το τέλος της δεκαετίας του 1760 στον Βολ-τέρο (Francois Marie Arouet-Voltaire, 1694-1778). Στη Λογική του Βούλγαρι που γράφτηκε το έτος 1766 υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στο μεγάλο Γάλλο φιλόσοφο και ιστοριογράφο του Διαφωτισμού. Επί-σης το 1766 μεταφράζει ο Βούλγαρις το έργο Μέ-μνων και το έτος 1768 το δοκίμιο του Βολτέρου Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολωνίας. Αυτό το δοκίμιο εκδόθηκε μάλιστα σε δίγλωσση, ελ-ληνο-γαλλική μορφή και εμπλουτίστηκε με αναλυτικό κριτικό σχολιασμό και επεξηγή-σεις του Βούλγαρι.

Ο Βούλγαρις παίρνει μέρος με το Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας στον προβληματισμό σχετικά με τη θρησκευτική ανοχή που ήταν σημαντικό θέμα στις συζητήσεις της ευρω-παϊκής διανόησης εκείνης της εποχής. Ενώ όμως ο Βολτέρος αμφισβητούσε στα σχετικά έργα του κάθε δογματικό φανατισμό και αναδείκνυε την υπεροχή της φυσικής θρησκείας, ο Βούλγαρις προβάλλει στο «Σχεδίασμά» του την ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση ως χριστιανικό προνόμιο (Άννα Ταμπάκη στο «Βολτέρος, Ο εμπνευστής μιας επανάστασης, τ.18, Ιαν. 2006» ένθετο "Ελευθεροτυπίας" οι «Οι πρωτοπόροι»).

Στην «Αλληλογραφία» του Αδαμάντιου Κοραή (1748-1833) εκφράζονται αισθήματα ευ-γνωμοσύνης για τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού, οι οποίοι θεωρούσαν την οθωμανική δεσποτεία στίγμα για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και έβλεπαν ευνοϊκά τη συγκρότηση ενός ελληνικού κράτους. Ο ίδιος ο Κοραής είναι από το 1788 στο Παρίσι αυτόπτης μάρτυρας της κατάργησης των προνομίων της καθολικής Εκκλησίας στη Γαλλία. Αυτή η εξέλιξη κατατρομοκράτησε τον εκκλησιαστικό μηχανισμό στην Ανατολή, ο οποίος εξαρτούσε πλέον την επιβίωσή του από τη μακροημέρευση του οθωμανικού κράτους. Έτσι εξηγού-νται η σφοδρή αντίδραση των ανώτερων κληρικών της ορθόδοξης Εκκλησίας και οι διώ-ξεις κατά των οπαδών του Διαφωτισμού.

Σε πατριαρχική εγκύκλιο του έτους 1793 περικλείεται στο όνομα του Βολτέρου, ο οποίος είχε ήδη πεθάνει και ταφεί τελικά στο Πάνθεον με μεγάλες τιμές, το σύνολο των «πονη-ρών και μισάνθρωπων δαιμόνων», των διαφωτιστών φιλοσόφων. Αυτή τη διαστροφή των εννοιών καταγράφει και ο Χριστόδουλος Παμπλέκης (1733-1793), ο οποίος στο δοκίμιό του «Περί Θεοκρατίας» (1793) υπερασπίζεται τις ιδέες του Διαφωτισμού, εκθειάζοντας τον Βολτέρο και τον Ρουσό και υπογραμμίζοντας ότι οι θρησκόληπτοι σκοταδιστές «ποτέ δεν αξιώθηκαν ούτε καν να διαβάσουν τα συγγράμματα των φιλοσόφων».

140

Με την έναρξη του 19ου αιώνα, ένα πλήθος Ελλήνων λογίων αναφέρεται, με προεξάρχο-ντα τον Κοραή, με σεβασμό και θαυμασμό στους Ευρωπαίους φιλοσόφους (Φιλιππίδης, Βάμβας, Βαρδαλάχος, Οικονόμος, Γουλέλης κ.ά.) Στην «Ελληνική Νομαρχία» επαναφέ-ρει ο Ανώνυμος Έλληνας (μάλλον ο Κοραής) το σκεπτικό του Βολτέρου για την παρακμή των Ελλήνων και τα αίτιά της (Άννα Ταμπάκη).

Συνέπεια της ανανεωτικής δραστηριότητας αυτών και άλλων φωτισμένων δασκάλων αυ-τής της εποχής ήταν να προκαλείται η αντίδραση, όχι των Οθωμανών αλλά του ορθόδο-ξου εκκλησιαστικού μηχανισμού, ο οποίος έβλεπε να χάνει τον έλεγχο στον εκπαιδευτικό τομέα και τη δυνατότητα χειραγώγησης του πληθυσμού. Τους Οθωμανούς δεν τους εν-διέφεραν οι ιδέες και οι απόψεις των μη μωαμεθανών υποδούλων - φτάνει να πλήρωναν τον κεφαλικό φόρο (χαράτσι).

Οι συνεργαζόμενοι σε πνεύμα συναλληλίας με τους Οθωμανούς ανώτεροι κληρικοί προ-σπαθούσαν όμως να ελέγξουν το είδος και το εύρος των γνώσεων, απαγορεύοντας τις δι-δασκαλίες του Κοπέρνικου, του Νεύτωνα και του Γαλιλαίου. Γράφει ο Νεόφυτος Βάμβας (1770-1855): «Είτε από αδιαφορία, είτε ως αρχή, η Υψηλή Πύλη (=Σουλτάνος) ποτέ δεν εναντιώθηκε στην αναγέννηση των γραμμάτων στην Ελλάδα. Οι πραγματικοί εχθροί σ' αυτήν την ευτυχισμένη αποκατάσταση βρίσκονται μέσα στους κόλπους μας. Κι αν οι προσπάθειές μας κατορθώσουν να δαμάσουν τις προκαταλήψεις ή την αδιαφορία αυτού τού πανίσχυρου κλήρου (=Πατριαρχείο) πού αποτελεί σήμερα το πρώτο σώμα τού ελλη-νικού έθνους, πολύ λίγα θα απομένουν να γίνουν από τους Τούρκους» (Ιστορία Ελλην. Έθνους).

Οι φυσικές επιστήμες, γύρω στα 1780, διδάσκονταν στις παρίστριες ηγεμονίες όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και πειραματικά. Νέα μέθοδος που εισήχθη στην εκπαίδευση ήταν η «αλληλοδιδακτική», η οποία επέτρεπε τη συγκέντρωση μεγαλύτερου αριθμού μαθητών στον ίδιο διδακτικό χώρο, κάτω από την επίβλεψη ενός μόνο δασκάλου. Πρόκειται για τη «Λανγκαστεριανή» μέθοδο, που συστηματοποιήθηκε στην Αγγλία από τους A. Bell και J. Lancaster στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Ο κύριος εισηγητής της στον ελληνικό χώρο, Γεώργιος Κλεόβουλος (1785-1828) και οι υποστηρικτές της μεθόδου τό-νιζαν τη δυνατότητα να εκπαιδευτούν περισσότερα παιδιά με λιγότερα μέσα, υπογραμμί-ζοντας το μαζικό της χαρακτήρα. Αλλά κι αυτές οι προσπάθειες που αφορούσαν την ορ-γάνωση και όχι το περιεχόμενο της εκπαίδευσης συνάντησαν, όπως σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, την αντίθεση του εκκλησιαστικού μηχανισμού, καθώς το πατριαρχείο απα-γόρευσε την εφαρμογή της στα σχολεία της Κων/πολης. (Βουλή των Ελλήνων: Πολιτι-σμός & Παιδεία)

Σχεδόν όλοι οι ανώτεροι κληρικοί της προεπαναστατικής εποχής δυσφορούσαν που πή-ραν τα πράγματα τέτοια τροπή και άρχισε να χάνει ο εκκλησιαστικός μηχανισμός τον έ-λεγχο στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες, αφού αρχικός προορισμός των σχολείων που δημιουργούσε ή στήριζε η Εκκλησία ήταν να εκπαιδεύουν κληρικούς, όπως προαναφέρ-θηκε. Οι εξελίξεις ήταν, βέβαια, τόσο ραγδαίες ώστε ανέτρεψαν κάθε δυνατότητα ελέγ-χου, ιδίως μακριά από την Κων/πολη και τις έδρες των επισκόπων.

Το πατριαρχείο εξέδιδε αφορισμούς σε βάρος των ανανεωτών, συχνά καίγονταν δε τα βι-βλία τους, επειδή προέβαλαν με αυτά τις ιδέες του Καρτέσιου, του Λοκ, του Λάιμπνιτς, του Βολταίρου και άλλων επιφανών εκπροσώπων του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Η λυσ-σαλέα αυτή αντίδραση στη διάδοση του Ορθολογισμού είχε και έχει εξήγηση: και οι τέσ-σερις ορθόδοξοι πατριάρχες διέθεταν έναντι αντίτιμου, ήδη από το 15ο αιώνα, συγχωρο-

141

χάρτια (βλέπε προηγούμενα) και μαγικές «ιαματικές σκόνες» (Οι περιηγήσεις του Σουα-σέλ Γκουφιέ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ της Ελευθεροτυπίας). Η έλευση των ορθολογικών ιδεών θα μείω-νε μέχρι μηδενισμού τέτοιες δυνατότητες πλουτισμού των μελών του εκκλησιαστικού μηχανισμού.

Την ίδια περίπου εποχή περιγράφει επιφανής Ευρωπαίος περιηγητής τα μέλη του εκκλησιαστικού μηχανισμού στον ελληνόφωνο χώρο ως μία σπείρα που συμμετέχει σε εγκλήματα και πλουτίζει! Γράφει ο Choiseul Gouffier (1752-1817), φιλέλληνας πε-ριηγητής και πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κων/πολη στο βιβλίο του «Voyage Pittoresque de la Grece»: «Όλη η Ελλάδα είναι γεμάτη από μοναχούς, από τους οποίους σχεδόν κανένας δεν γνωρίζει ανάγνωση ... Έχουν καθυποτάξει τη μωροπιστία των συμπολιτών τους και τους εξουσιάζουν όπως εκείνοι θέλουν, συχνά όντας συνένοχοι στα εγκλήματα του λαού, τα μοιράζονται μαζί του και επωφελούνται από τα κέρδη ... Δεν υπάρχουν πειρατές που να μην έχουν μαζί τους ένα καλόγερο ή ένα παπά, προκειμένου να τους συγχωρήσει τα κρίματά τους τη στιγμή που τα διαπράττουν.» (Οι περιηγήσεις του Σουασέλ Γκουφιέ).

Φυσικά, ουδέποτε ενοχλήθηκε ο εκκλησιαστικός μηχανισμός από αυτή την πρακτική πλουτισμού των αλφαβητισμένων πατριαρχών και των αναλφάβητων κληρικών και μο-ναχών του. Αργότερα, όταν δεν ήταν πια δυνατόν να συγκρατηθεί η διάδοση της παιδεί-ας, επιβιβάστηκε και η Εκκλησία στο νέο όχημα του εθνικού κράτους και του πολιτισμού και άρχισε να διαδίδει φανταστικές ιστορίες περί κρυφών σχολείων - τα οποία κρυφά σχολεία, αν και δεν προκύπτουν από ιστορικά στοιχεία, λογικό είναι να τα οργάνωναν σε ώρα ανάγκης μέσα στην εκτεταμένη αυτοκρατορία κάποιοι μεμονωμένοι, γραμματιζού-μενοι κληρικοί, γραφιάδες, έμποροι ή βιοτέχνες.

Το 1798, έντεκα χρόνια μετά την έκρηξη της γαλλικής επανάστασης, όταν στην Πελο-πόννησο είχε απογοητευτεί ο κόσμος με την κατάληξη των «Ορλωφικών» και τοποθε-τούσαν στο εικονοστάσι απεικονίσεις του Ναπολέοντα, μαζί με εικόνες των αγίων, κυ-κλοφόρησε από το πατριαρχείο Ιεροσολύμων ποιμαντική εγκύκλιος του πατριάρχη Άνθι-μου με τίτλο «Πατρική διδασκαλία για τους πιστούς και εκλεκτούς ορθοδόξους χριστια-νούς», στην οποία παρέχονταν στους υποδουλωμένους Έλληνες εκκλησιαστικές οδηγίες για οπισθοχώρηση στο Μεσαίωνα: «Αδελφοί... κλείσατε τα αυτία σας και μη δώσετε καμμίαν ακρόασιν εις ταύτας νεοφανείς ελπίδας της ελευθερίας... που είναι εναντίαι εις τα ρητά της θείας γραφής και των αγίων αποστόλων, οπού μας προστάζουν να υποτασ-σόμεθα εις τας υπερεχούσας αρχάς, όχι μόνον εις τα επιεικείς αλλά και τας σκολιάς, δια να έχωμεν θλίψιν εις αυτόν τον κόσμον και να παραστήσωμεν καθαράς τω Χριστώ τας αισθήσεις ημών... Παντού το φαντασιώδες αυτό της ελευθερίας σύστημα του πονηρού επροξένησε πτωχείαν, φόνους, ζημίας, αρπαγάς, ασέβειαν τελείαν και ανωφελή μεταμέ-λειαν … Φυλάξατε στερεάν την πατροπαράδοτόν σας πίστιν και, ως οπαδοί του Χριστού, απαρασάλευτον την υποταγήν εις την πολιτικήν διοίκησιν» - εννοεί φυσικά υποταγή στην οθωμανική διοίκηση, με στόχο την μακροημέρευσή της.

142

Τον συγκεκριμένο Άνθιμο, ο οποίος ήταν δραστήριος πωλητής συγχωροχαρτιών, ονόμα-σε ο Αδαμάντιος Κοραής με κάποια αφορμή: «'Ασπονδο εχθρό των Γραικών, φίλο πιστό των Oθωμανών». Στη συγκεκριμένη «Πατρική διδασκαλία» απάντησε δε ο Κοραής με κείμενό του που είχε τίτλο «Αδελφική διδασκαλία»

Η μοίρα των πρωτοπόρων του νεοελληνικού διαφωτισμού δείχνει την αντιμετώπιση που είχαν από την «εθναρχούσα εκκλησία» (Ν. Δήμου: Διακόσια πενήντα χρόνια αναμονή - μία εξομολόγηση):

• ο Μεθόδιος Ανθρακίτης (1650/60-1736), ο πρύτανης των Ελλήνων διαφωτιστών, καταδικάστηκε το 1721 για τις φιλοσοφικές απόψεις του από το πατριαρχείο και υποχρεώθηκε το έτος 1725 σε δημόσια καύση των χειρογράφων του,

• ο Ευγένιος Βούλγαρις (1716-1806) αυτοεξορίστηκε στη Ρωσία, • ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1725/1730- ~1800) εδιώχθη, • Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης (1733-1793) αφορίζεται το 1793 μετα την έκδοση

του έργου του «Περί Φιλοσόφου, Φιλοσοφίας, Φυσικών». • ο Δημήτριος Καταρτζής (1730-1807) αναγκάζεται να απαρνηθεί τη δημοτική

γλώσσα, • ο Ρήγας Φεραίος (1757-1798) εισέπραξε το επίσημο πατριαρχικό ανάθεμα και • ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) δέχεται ακόμα και σήμερα υβριστικές επιθέ-

σεις από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό.

Βέβαια, ούτε οι ξένοι νεωτεριστές γλίτωναν από τη μανία του ελληνικού εκκλησιαστικού μηχανισμού! Για παράδειγμα, το έτος 1776 «καταδικάστηκε» και «αναθεματίστηκε» πα-νηγυρικά από τον πατριάρχη Κων/πόλεως, Σοφρώνιο Β', ο Βολταίρος και το ίδιο επανα-λήφθηκε το έτος 1793 από τον πατριάρχη Νεόφυτο Ζ', δεκαπέντε χρόνια μετά το θάνατο του μεγάλου διανοητή!

Το έτος 1819 εξέδωσε το οικουμενικό πατριαρχείο «πατριαρχική εγκύκλιο» για την ανά-σχεση της διάδοσης των φυσικομαθηματικών επιστημών με τίτλο «Περί της σημερινής κατάστασης των κοινών τους γένους μας ελληνομουσείων (=σχολείων)» και συνεκάλεσε πατριαρχική σύνοδο στην Πόλη με στόχο «Την καθαίρεσιν των φιλοσοφικών (=φυσικομαθηματικών) μαθημάτων». Η σύνοδος συνήλθε τον Μάρτιο του έτους 1821, μόλις λίγες ημέρες πριν από την έκρηξη της επαναστάσεως στις 23 Μαρτίου στην Καλα-μάτα και στην οποία σύνοδο εξεδόθη ένα κατάπτυστο κείμενο κατά των Μαθηματικών, της Φυσικής και των επιστημών γενικότερα, το οποίο μόνο ένας οπισθοδρομικός και ιδιο-τελής εκκλησιαστικός μηχανισμός θα μπορούσε να έχει εκδόσει: «...τίς ωφέλεια προ-σκολλώμενοι οι νέοι εις τα παραδόσεις αυτάς να μανθάνωσιν αριθμούς και αλγέβρας και κύβους και κυβοκύβους και τρίγωνα και τριγωνοτετράγωνα και λογαρίθμους και συμβο-λικούς λογισμούς και τας προβαλλομένας ελλείψεις και άτομα και κενά και δίνας και δυ-νάμεις και έλξεις και βαρύτητας, του φωτός ιδιότητας και βόρεια σέλα και θετινά τινά και ακουστικά και μύρια τοιαύτα και άλλα τερατώδη, ώστε να μετρώσι την άμμον της θα-λάσσης και τας σταγόνας του υετού και να κινώσιν την γην, εάν αυτοίς δοθή πη στώσι κατά το του Αρχιμήδους, έπειτα εις τας ομιλίας των βάρβαροι, εις τας γραφάς των σόλοι-κοι, εις τας θρησκείας των ανίδεοι, εις τα ήθη παράφοροι και διεφθαρμένοι, εις τα πολι-τεύματα επιβλαβείς και άσημοι πατριώται και ανάξιοι της προγονικής κλήσεως...» (Στέ-λιος Λαμνής: «Οι μαθηματικές επιστήμες στην περίοδο της τουρκοκρατίας»). Αν και περιτ-τεύει κάθε σχολιασμός, θα έπρεπε να υπογραμμιστεί ότι με την φράση επιβλαβείς εις τα πολιτεύματα εννοούν οι πατριάρχες την οθωμανική διοίκηση, η οποία φαίνεται ότι παρε-νοχλείτο από τις δραστηριότητες των διαφωτιστών-εκπαιδευτικών.

143

Ακόμα και σήμερα στηρίζουν απολογητές της σκοταδιστικής πρακτικής του εκκλησια-στικού μηχανισμού με επιχειρήματα που δείχνουν την αγωνία των παραγόντων του: «Με-τά την γαλλικήν όμως επανάστασιν δεν επρόκειτο, αυτοί οι οποίοι μετέβαινον δια σπου-δάς εις το εξωτερικόν, να υποστούν την διείσδυσιν, ας είπωμεν, του Παπισμού. Αυτό θα ήτο έλασσον κακόν. Επρόκειτο να ενστερνισθούν, ενδεχομένως, τας περί αθεΐας αρχάς των διαφωτιστών και της γαλλικής επαναστάσεως. Αυτό η Εκκλησία δεν θα μπορούσε να το ανεχθή» και: Αιτία των διώξεων ήταν «η επιμονή των να διδάσκουν τας φυσικάς επι-στήμας, τα Μαθηματικά, την Φυσικήν, που κατά κάποιον τρόπον ακόμη και σήμερα -όχι πάντα βεβαίως- η μύησις εις τας επιστήμας αυτάς έχει ως αποτέλεσμα την αθεΐαν» (Γ. Θ. Γιαννόπουλος: Διαφωτισμός Κλασικισμός, Οι εγχώριες αντιφάσεις).

Ακριβώς αυτή τη λογική που διατυπώνει ο Γ.Θ. Γιαννόπουλος εκφράζει και το ονομαζόμενο «Πηδάλιο», το βιβλίο που περιέχει όλους τους έγκυρους Κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Γράφει στην εισαγωγή της έκδοσης του έτους 1864 ο αρχιμ. Ειρηναίος Δεληδήμος: «Εαν επραγματοποιούντο πλήρως τα όνειρα των οπαδών του Διαφωτισμού, οι Ορθόδοξοι λαοί θα εξήρχοντο εκ της θλιβεράς των αμαθείας, θα εισήρχοντο εις τον φωτεινόν δρόμον της προόδου, θα ηγάπων τας επιστήμας και την δύναμιν του ορθού λόγου, θα προέκοπτον κοι-νωνικώς και οικονομικώς, συγχρόνως όμως θα απεκόπτοντο από τας ρίζας των και αντί της Ορθοδόξου πνευματικότητος, πηγαζούσης εκ της ταπεινώσεως του ανθρώπου ενώπιον της αγάπης του Θεού, θα επεκράτει και εις αυτούς η αλαζονική αυτοπεποίθησις της ανθρωπίνης διανοίας».

Με αυτό το σκεπτικό απερρίφθησαν λοιπόν η πρόοδος, οι επιστήμες, ο ορθός λόγος, η κοινωνική και οικονομική προκοπή και επελέγη η «θλιβερά αμάθεια» και η συνεργασία με τους Οθωμανούς για να μην χάσει ο εκκλησιαστικός μηχανισμός τον έλεγχο του ποι-μνίου και την χωρίς κόπους είσπραξη εσόδων.

Οι συνεχιστές των πρωτοπόρων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αυτοί που με τον αγώ-να τους διαφύλαξαν τον Ελληνισμό από τον κίνδυνο να βρίσκεται σήμερα στο πνευματι-κό επίπεδο των θρησκόληπτων ισλαμιστών, είχαν στο επίσημο ελληνικό κράτος και πάλι υπό την καθοδήγηση του εκκλησιαστικού μηχανισμού, την τύχη του διωκόμενου: Ο Θε-όφιλος Καΐρης (1784-1853), θεολόγος, ιερωμένος και φιλόσοφος, υπέστη διώξεις από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό και τα πολιτικά δικαστήρια, επειδή διαμόρφωσε το θρησκευτι-κό σύστημα της θεοσέβειας. Καταδικάστηκε σε φυλάκιση και πέθανε λίγες μέρες μετά. Ο Εμμανουήλ Ροΐδης (1836-1904), λογοτέχνης, κριτικός και δημοσιογράφος, έγραψε α-φηγηματικά έργα με δηκτικά σχόλια για τον εκκλησιαστικό μηχανισμό, με αποτέλεσμα να αφοριστεί για εκφοβισμό και παραδειγματισμό! Παρομοίως αφορίστηκε αλλά και φυ-λακίστηκε ο Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1902), σατιρικός ποιητής και πεζογράφος, ο οποίος έγραψε χλευαστικά σχόλια για τη ζωή και τα μυθεύματα που διέδιδαν (και διαδί-δουν) οι κληρικοί!

144

Ο φόβος των απελευθερωτικών κινημάτων

Στα τέλη του 18ου αιώνα θορυβούνται οι εκκλησιαστικοί κύκλοι από τις ζυμώσεις και α-νακατατάξεις στη δυτική Ευρώπη με το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση, οι ο-ποίες απειλούσαν και τη δική τους θέση εξουσίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σε πατριαρχική εγκύκλιο του έτους 1793 κατά των απελευθερωτικών κινημάτων συμπερι-λαμβάνεται στο όνομα του Βολτέρου το σύνολο των «πονηρών και μισάνθρωπων δαιμό-νων», των διαφωτιστών φιλοσόφων. Οι δωσίλογοι θεομπαίχτες που στήριζαν το φεου-δαρχισμό και την οθωμανική δεσποτεία, κατηγορούσαν τους απελευθερωτές ως δαίμο-νες!

Με εγκύκλιο του στους Επτανήσιους (1797) συνιστά ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε' (1746-1821), ο οποίος ακολουθεί πιστά τις μεταπτώσεις και τους προσανατολισμούς της οθω-μανικής πολιτικής, να μην πιστεύουν στις απατηλές υποσχέσεις των δημοκρατικών Γάλ-λων. Μάλιστα, με «αξίωση» του Γρηγορίου, όπως αναφέρεται στην αγιολογία του Αθα-νάσιου Πάριου, εκδόθηκε το έτος 1798 σύγγραμμα του τελευταίου με τίτλο «Χριστιανική απολογία», με την οποία υμνείται το οθωμανικό καθεστώς και κακολογούνται με απί-στευτα επιχειρήματα ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση. Αργότερα συμπαρίστα-ται ο Γρηγόριος στους Οθωμανούς εναντίον των Άγγλων και δείχνει την υπότουρκη νο-μιμοφροσύνη του με μια εγκύκλιο κατά των Ρώσων. Κατά την επανάσταση (1821) επα-νέρχεται και καταδικάζει το κίνημα του Υψηλάντη (βλέπε επόμενα).

Το 1798, σχεδόν μια δεκαετία μετά την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης, κυκλοφόρη-σε από το πατριαρχείο Ιεροσολύμων ποιμαντική εγκύκλιος του πατριάρχη Άνθιμου με τίτλο «Πατρική διδασκαλία για τους πιστούς και εκλεκτούς ορθοδόξους χριστιανούς», η οποία λέγεται ότι αποτελεί επίσης σύγγραμμα του Αθανάσιου Πάριου και στην οποία πε-ριέχονταν πατριαρχικές υποδείξεις υποτέλειας προς τους υποδουλωμένους Έλληνες: «Α-δελφοί... κλείσατε τα αυτία σας και μη δώσετε καμμίαν ακρόασιν εις ταύτας νεοφανείς ελπίδας της ελευθερίας... που είναι εναντίαι εις τα ρητά της θείας γραφής και των αγίων αποστόλων, οπού μας προστάζουν να υποτασσόμεθα εις τας υπερεχούσας αρχάς, όχι μό-νον εις τα επιεικείς αλλά και τας σκολιάς, δια να έχωμεν θλίψιν εις αυτόν τον κόσμον και να παραστήσωμεν καθαράς τω Χριστώ τας αισθήσεις ημών... Παντού το φαντασιώδες αυτό της ελευθερίας σύστημα του πονηρού επροξένησε πτωχείαν, φόνους, ζημίας, αρπα-γάς, ασέβειαν τελείαν και ανωφελή μεταμέλειαν ... Φυλάξατε στερεάν την πατροπαράδο-τόν σας πίστιν και, ως οπαδοί του Χριστού, απαρασάλευτον την υποταγήν εις την πολιτι-κήν διοίκησιν» - εννοεί φυσικά την οθωμανική διοίκηση, με στόχο την μακροημέρευσή της (Χρήστος Σαρτζετάκης: «Η εκκλησιαστική διαμάχη») Ο συγκεκριμένος Άνθιμος είχε εκδώσει και διέθετε σε κάθε ενδιαφερόμενο ορθόδοξα συγχωροχάρτια, ήδη από το έτος 1789, τη χρονιά που ξέσπασε η Γαλλική Επανάσταση (Φίλιππος Ηλιού)

Το ίδιο έτος, 1798, εφιστά ο προαναφερθείς Γρηγόριος Ε', εγγυητής της μονίμου υποτα-γής των ραγιάδων στους Οθωμανούς, με εγκύκλιό του προς τους αρχιερείς την προσοχή τους για τον «κίνδυνο» από την κυκλοφορία του «Συντάγματος του Ρήγα»: «Διά της πα-ρούσης ημετέρας πατριαρχικής επιστολής δηλοποιούμεν τή αρχιερωσύνη σου, ότι συνέ-πεσεν εις χείρας ημών εν σύνταγμα εις μίαν κόλλαν χαρτί ολόκληρον, μεγάλην, εις απλήν φράσιν ρωμαϊκήν, επιγραφόμενον "νέα πολιτική διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης των μικρών εν τή μεσογείω νήσων και της Βλαχομπογ-δανίας" και ανεμνήσθημεν του ποιμαντικού χρέους. και διά τούτο γράφομεν τή αρχιερωσύνη σου να επαναγρυπνής, εις όλα τα μέρη της επαρχίας σου με ακριβείς ερεύνας και εξετάσεις, όταν εμφανισθή τοιού-τον σύνταγμα, ως άνωθεν, εις τύπον ή χειρόγραφον, να συνάξης πάντα τα διασπειρόμενα,

145

και να τα εξαποστέλλης εις ημάς εν τάχει, μή επιμένων τα πλείονα, αλλ' αμέσως όσα άν εμπίπτωσι κατά μικρόν να εξαποστέλλης. και πρόσεχε, αδελφέ, ινα μη φανής παραμελών εις την τοιαύτην ποιμαντικήν και άγρυπνόν σου ταύτην αρχιερατικήν επιστασίαν, και εκ της επαρχίας σου εμφανισθή τοιούτον σύνταγμα διασπειρόμενον και δεν το φανερώσης πρός ημάς και εξαποστείλης τα τοιαύτα, αλλά δι' άλλου τινός ή σταλθή ενταύθα ή ακου-σθή, ότι αποδεικνύεις σεαυτόν ανίκανον, και του ποιμαντικού χρέους ελλειπέστατον και αγρήγορον, και εκ τούτου υποπίπτεις εις ανυποληψίαν και ποινήν παρά Θεού και της εκ-κλησίας εξ αποφάσεως. Οθεν εντελλόμεθά σοι σφοδρώς να εγρηγορής όλαις δυνάμεσιν, εν πάσι τοίς μέρεσι της επαρχίας σου, και κώμαις και χωρίοις παραλίοις και μεσογείοις, να μήν παραμπέση τοιούτον σύνταγμα εις ανάγνωσιν τώ χριστιανικώ εμπιστευθέντι σοι λαώ, όπερ να μήν εμφανισθή πρώτον τή αρχιερωσύνη σου, ότι πλήρες υπάρχει σαθρότη-τος εκ των θολερών αυτού εννοιών, τοίς δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιού-μενον.» («Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Εκδοτική Αθηνών, τόμος ια'). Μερικά χρόνια αργότερα, στην περίοδο της δεύτερης πατριαρχίας του (1806-1808) έθεσε ο ίδιος Γρηγό-ριος σε κυκλοφορία τα πρώτα έντυπα ορθόδοξα συγχωροχάρτια της Κων/πόλεως, αξιο-ποιώντας το πατριαρχικό τυπογραφείο (Φίλιππος Ηλιού)

Αλλά και εκτός του κύκλου των ανώτερων ιερωμένων επικρατούσε σε καιρούς οθωμανι-κής κυριαρχίας το μεσαιωνικό πνεύμα. Ο Αναστάσιος Γόρδιος (1654-1729), ένας διανο-ούμενος της ορθόδοξης εκκλησίας, σταθερά προσανατολισμένος στη μισαλλοδοξία του παρελθόντος, έγραφε στα τέλη του 17ου αιώνα, με την οθωμανική αυτοκρατορία στο από-γειο της δύναμής της: «Κάλλιο να τυραννούνται σωματικώς (=αναφέρεται στους Έλληνες) και να πιστεύουν εις Χριστόν, παρά να εύρουν άνεσιν σωματικήν (εννοεί όντας ελεύθεροι) και να πιστεύουν εις τον Αντίχριστον Πάπαν»!

Ο δε Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779) εκλαΐκευε με αφέλεια τις φιλότουρκες απόψεις, πα-γιδευμένος στη θρησκοληψία: «Και διατί δεν ήφερεν ο Θεός άλλον βασιλέα, που ήταν τόσα ρηγάτα (=δυτικά κράτη) εδώ κοντά νά τους το δώση, μόνον ήφερε τον Τούρκον, μέ-σαθεν από την Κόκκινην Μηλιάν καί του το εχάρισε; Ηξερεν ο Θεός, πως τα άλλα ρηγά-τα μας βλάπτουν εις την πίστιν, ενώ ο Τούρκος δέν μας βλάπτει. Χρήματα δώσ' του και καβαλλίκευσέ τον από το κεφάλι. Καί διά να μη κολασθούμεν, το έδωσε του Τούρκου, και τον έχει o Θεός τον Τούρκον ωσάν σκύλον να μας φυλάη...» Άρα ο «Τούρκος» δεν ήταν κατακτητής αλλά υποτακτικός, φύλακας του «Έλληνα» και μάλιστα με θεϊκή μεθό-δευση!

Με τον πάπα και τη δυτική επιρροή ως έμμονη ιδέα και εφιάλτη της καθημερινότητας των θρησκόληπτων, οδηγήθηκαν οι λαοί της Ρωμανίας και μαζί τους ο ελληνικός, από το βυζαντινό Μεσαίωνα στην υποδούλωση και παρέμειναν στην πνευματική υποτέλεια για 400-500 χρόνια. Σημαντικό και μακράς εμβέλειας αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης ήταν, στα πλαίσια της αλληλεπιδράσεως δύο πολιτισμικών παραδόσεων που βρίσκονται σε α-ναγκαστική συμβίωση, η σταδιακή αναβάθμιση των τούρκικων πληθυσμών και η υπο-βάθμιση, ο εκτουρκισμός της νοοτροπίας, των εθίμων και του πολιτισμού του Ελληνι-σμού.

Άλλη συνέπεια με επίσης μακροπρόθεσμες πολιτιστικές επιπτώσεις ήταν η απουσία για όλο αυτό το χρονικό διάστημα επιστημονικής, τεχνολογικής και καλλιτεχνικής παραγω-γής στο χώρο της τέως ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (Βυζάντιο)!

Στα τέλη του 18ου αιώνα περιγράφει επιφανής Ευρωπαίος περιηγητής τα μέλη του εκκλη-σιαστικού μηχανισμού στον ελληνόφωνο χώρο ως μία σπείρα αναλφάβητων που συμμε-

146

τέχει σε εγκλήματα και πλουτίζει! Γράφει ο Choiseul Gouffier (1752-1817), φιλέλληνας περιηγητής και πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κων/πολη στο βιβλίο του «Voyage Pittoresque de la Grece»: «Όλη η Ελλάδα είναι γεμάτη από μοναχούς, από τους οποίους σχεδόν κανένας δεν γνωρίζει ανάγνωση... Έχουν καθυποτάξει τη μωροπιστία των συμπο-λιτών τους και τους εξουσιάζουν όπως εκείνοι θέλουν, συχνά όντας συνένοχοι στα ε-γκλήματα του λαού, τα μοιράζονται μαζί του και επωφελούνται από τα κέρδη ... Δεν υ-πάρχουν πειρατές που να μην έχουν μαζί τους ένα καλόγερο ή ένα παπά, προκειμένου να τους συγχωρήσει τα κρίματά τους τη στιγμή που τα διαπράττουν.»

Επίσης: «Ανεβήκαμε στο μοναστήρι (της Πάτμου). Εκεί με υποδέχτηκε ο ηγούμενος... Ζήτησα να μου δώσει επεξηγήσεις σχετικά με κάποια χειρόγραφα... Γεμάτος αλαζονεία μου απάντησε ότι δεν ήξερε να διαβάζει...» Ακόμα: «Οι Έλληνες ιερείς δεν παραλείπουν να πουλούν το φάρμακο αυτό (χώμα που καταπολεμά χιλιάδες αθένειες και είναι θαυμα-τουργό απέναντι στο πονηρό πνεύμα), όπως ακριβώς κάνουν με την άφεση αμαρτιών...» (Οι περιηγήσεις του Σουασέλ Γκουφιέ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ της Ελευθεροτυπίας). Οι κληρικοί και μοναχοί που προβάλλονται σήμερα (και ίσως υπήρξαν κάποτε) ως αντιγραφείς, φύλακες και διασώστες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, κατέληξαν μαζί με το λαό στο έσχατο σκαλοπάτι του αναλφαβητισμού και εμπορεύονταν την άφεση αμαρτιών - οι πατριάρχες με ορθόδοξα συγχωροχάρτια και οι καλόγεροι με θαυματουργές σκόνες ...

Στην «Ελληνικήν Νομαρχίαν» (1806) του Ανωνύμου του Έλληνος περιγράφεται η κατά-σταση μορφωτικής και πευματικής υποβάθμισης ως εξής: «Αι επιστήμαι, όπου πρότερον ήνθιζον, άρχισαν να μαρανθώσι, τα σχολεία εσφραγίσθησαν, οι διδάσκαλοι εμωράνθησαν και η αλήθεια με την φιλοσοφίαν (=θετικές επιστήμες) εξωρίσθησαν, άλλο βιβλίον δεν ευρίσκετο, ει μη τα πονήματα των ιερέων και οι ταλαίπωροι Έλληνες, αγκαλά και φιλε-λεύθεροι, εστερημένοι όμως από το φως της φιλοσοφίας, έγιναν σχεδόν δούλοι, μεμεθυ-σμένοι από την αμάθειαν και την δεισιδαιμονίαν».

Όταν πύκνωναν τα σύννεφα των εξελίξεων στη Βαλκανική που ξέσπασαν, τη δεκαετία του 1810 με τη σέρβικη και τη δεκαετία του 1820 με την ελληνική επανάσταση, το οι-κουμενικό πατριαρχείο Κων/πόλεως «βομβάρδιζε» τους ορθόδοξους πιστούς με εγκυκλί-ους, με τις οποίες τους ζητούσε να αποκηρύξουν κάθε επαναστατική δραστηριότητα και τους προέτρεπε, εάν τυχόν είχαν εξεγερθεί, να καταθέσουν τα όπλα και να δηλώσουν πλήρη υποταγή και ευπείθεια εις την «θεόθεν (=από θεού) βασιλείαν» του σουλτάνου, διότι «πας ο αντιτασσόμενος αυτή τη θεόθεν εφ' ημάς τεταγμένη κραταιά Βασιλεία, τη του Θεού διαταγή ανθέστηκεν» (=όποιος αντιστέκεται σ' αυτή την ισχυρή βασιλεία που ορίστηκε πάνω μας από το θεό, αντιστέκεται στη διαταγή του θεού)!

Εγκύκλιοι με τέτοιο περιεχόμενο απέστειλαν τρεις ο πατριάρχης Προκόπιος Α' του Ριζο-μάντου (στα έτη 1787, 1788 και μία αχρονολόγητος), τρεις ο πατριάρχης Νεόφυτος Ζ' (στα έτη 1789 και 1799) και μία ο Πατριάρχης Καλλίνικος Δ' το έτος 1801. Να σημειωθεί δε ότι παρόμοια περί υποταγής στο σουλτάνο εγκύκλιο είχαν απευθύνει οι δύο τελευταίοι προ της επαναστάσεως του 1821 πατριάρχες Ιερεμίας Δ' και Κύριλλος ΣΤ', αμέσως μετά την άνοδό στους στον πατριαρχικό θρόνο (Χρήστος Σαρτζετάκης) Μάλιστα, η τελευταία από αυτές τις εγκυκλίους αποτέλεσε αφορμή για να ξεσηκώσει ο μητροπολίτης Σμύρνης Άνθιμος το θρησκόληπτο όχλο της πόλης με στόχο την κατάργηση του Φιλολογικού Γυ-μνασίου, στο οποίο διδάσκονταν «ιδέες του Διαφωτισμού».

Αν θεωρηθεί αυτό χρήσιμο, καταγράφουμε εδώ το κείμενο του όρκου που διάβαζαν και υπέγραφαν οι πατριάρχες επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως προκύπτει από επιστολή

147

του πατριάρχη Διονύσιου το έτος 1663, ως εξής: «Ομολογώ δια της παρούσης μου εγ-γραφής, ίνα φυλάττω προς σε τον κραταιόν αυτοκράτορα βασιλέα (=εννοεί τον σουλτά-νο), καθαράν πίστιν και εύνοιαν και θα χρεωστώ τούτο από φυσικού και νομίμου χρέους και ίνα υπάρχω εις τον ορισμόν και εις το θέλημα και εις το πρόσταγμα της βασιλείας σου και κατά παντός ανθρώπου εναντιουμένω τω παρόντι όρκω.» και στη συνέχεια συμβου-λεύει τον αποδέκτη της επιστολής και «εις την βασίλισσαν και εις τα βασιλίδια (=πρίγκιπες) αυτών τον όρκον απευθύνει» (Καλλ. Δελικανή: «... Τα σωζόμενα επίσημα εκ-κλησιαστικά έγγραφα του Οικουμενικού Πατριαρχείου...», Κων/πολη 1904). Επειδή δε οι σουλτάνοι είχαν χαρέμια και, προφανώς, καθένας εξ αυτών πάμπολλα παιδιά, ο χριστια-νός πατριάρχης ορκιζόταν υποταγή με το προαναφερθέν αναξιοπρεπές κείμενο σε ένα απροσδιόριστο πλήθος προσώπων της Αυλής του σουλτάνου.

Τελευταίες φιλότουρκες εκδηλώσεις

Πέρα από τις εγκυκλίους, ο οικουμενικός πατριάρχης Καλλίνικος Ε' αφόρισε το έτος 1805 εκείνους που συμμετείχαν στην Ελλάδα σε σώματα κλεφτών και αρματολών. Το 1821 αφόρισε ο οικουμενικός πατριάρχης Γρηγόριος Ε' τον Υψηλάντη και τους επανα-στάτες της Μολδοβλαχίας. Μεταγενέστεροι παράγοντες δικαιολογούν αυτή την ενέργεια του Γρηγορίου με κάποια επικείμενη «σφαγή» των Ελλήνων της Κων/πολης η οποία, δή-θεν, απετράπη τελικά με την έκδοση του αφορισμού!

Αυτή είναι βέβαια μια περίεργη δικαιολογία, δεδομένου ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν κράτος δικαίου, ώστε να δεσμεύεται ο σουλτάνος από οποιεσδήποτε προφορικές ή γραπτές βεβαιώσεις, αν υπήρξαν αυτές, περί μη σφαγής. Αλλά και παρά τους αφορι-σμούς των επαναστατημένων, δολοφονήθηκε ο Γρηγόριος και έγιναν, με κάθε αφορμή, σφαγές και λεηλασίες στην Πόλη, τη Σμύρνη, τις Κυδωνίες και αλλού. Άρα, δεν εξυπηρέ-τησαν σε τίποτα οι αφορισμοί, πέρα από την ηττοπάθεια που προκάλεσαν στο λαό και την επιβεβαίωση υποταγής του εκκλησιαστικού μηχανισμού στην οθωμανική εξουσία.

Κατά μία άλλη εκδοχή «... o Αλή Πασάς (Μπενδερλή) ... διέταξε και κρέμασαν εν τη με-σαία του Πατριαρχείου Πύλη τον Πατριάρχην Γρηγόριον τον Ε' ... μάλλον προς αντεκδί-κησιν, διότι οι Έλληνες συλλάβοντες τον Μολλάν της Μέκκας, δια θαλάσσης επανερχό-μενον εν πλήρει των γεγονότων αγνοία εις Κωνσταντινούπολιν εξ Αλεξανδρείας, τον φό-νευσαν σκληρότατα μεθ' όλης του της οικογενείας» (Σκαρλάτος Βυζάντιος: «Κωνσταντι-νούπολις», τόμος β', σελίς 490, 1862).

Ανεξάρτητα από τα πραγματικά αίτια για τη δολοφονία του πατριάρχη, λογικότερη ερμη-νεία του «αφορισμού της επανάστασης» εκ μέρους του εκκλησιαστικού ιερατείου είναι λοιπόν ότι οι αντιοθωμανικές κινήσεις στο βαλκανικό χώρο ενοχλούσαν το «βολεμένο» με την τουρκοκρατία εκκλησιαστικό μηχανισμό ο οποίος, ακόμα και μέχρι των ημερών μας, αναφέρεται συχνά σε πατριαρχικό επίπεδο στην προεπαναστατική «ειρηνική συμβί-ωση των δυνάμεων του Γένους» υπό τον σουλτάνο. Και δεν πρέπει να παραβλέπεται ποτέ ότι, είτε ίσχυε η «ειρηνική συμβίωση» είτε η (εκ των υστέρων καταγγελλόμενη) καταπίε-ση, αυτά ήταν συνέπεια συνειδητής δωσιλογικής επιλογής των εκκλησιαστικών παραγό-ντων του 15ου αιώνα (Σχολάριος κ.ά., βλέπε προηγούμενα).

Ο οικουμενικός πατριάρχης Ευγένιος Β', διάδοχος του Γρηγορίου Ε', «σχεδόν αγράμμα-τος, αλλά τολμηρός και θρασύς εις το λέγειν», όπως τον χαρακτηρίζουν οι Ιστορικοί, είχε κατηγορηθεί και ως καταδότης των επαναστατών στους Τούρκους. Με πολλές εγκυκλί-ους του στην εποχή από Αύγουστο 1821 έως και Ιανουάριο 1822, καλεί τους επαναστα-

148

τημένους Έλληνες να μετανοήσουν και να δηλώσουν υποταγή και ευπείθεια στο σουλτά-νο: «Μεγάλαι ήσαν αι εύνοιαι (…) και το έθνος υμών αντικείμενον της πατρικής μερί-μνης του Σουλτάνου, όφειλε να ευλογή τον μονάρχην, όστις κυβερνά τον λαόν αυτού καθ’ υπόδειγμα της θείας ευσπλαχνίας (…) Αλλά φευ αγαπητοί εν Χριστώ αδελφοί μέγα μέρος των Ελλήνων, παριδόντες το καθήκον της ευγνωμοσύνης, ετόλμησαν να φέρωσιν όπλα εναντίον του γαληνοτάτου και κραταιοτάτου ημών ηγεμόνος». Για όσους δε δεν «μετανοήσουν» εκτοξεύει ο συγκεκριμένος πατριάρχης απειλές κατά της ζωής, της πε-ριουσίας, της οικογένειας και της πατρίδας τους και, πέρα από αυτά, κυρώσεις χωρίς έλε-ος, που θα τους επιβάλει ο Οθωμανός κυρίαρχος, ενώ «θα τους τιμωρήσει αμείλικτα και ο θεός» (Δημ. Σοφιανού «Εγκύκλιοι του Οικουμενικού Πατριάρχη ...») Προφανώς, το απο-κορύφωμα της πολιτικής θεολογίας της Ορθοδοξίας του 19ου αιώνα!

Ακόμα και μετά τη λήξη του απελευθερωτικού αγώνα και τη δημιουργία του νεοελληνι-κού κράτους, έστειλε ο τότε Πατριάρχης Αγαθάγγελος Α' το Φεβρουάριο 1828 εγκύκλιο, με την οποία καλούσε τους κατοίκους της Πελοποννήσου και των νησιών του Αιγαίου Πελάγους που είχαν απελευθερωθεί, να μετανοήσουν, να δηλώσουν υποταγή στο σουλ-τάνο και να επανέλθουν υπό τον οθωμανικό ζυγό! Μία πατριαρχική αντιπροσωπεία που ήλθε ειδικά στην Ελλάδα επέδωσε ιδιοχείρως την εγκύκλιο στον πρώτο κυβερνήτη του νεοελληνικού κράτους, Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος φυσικά την απέρριψε χωρίς συζή-τηση (Χρήστος Σαρτζετάκης)

Με όλα αυτά, οι λαοί που κατάφεραν στις αρχές του 19ου αιώνα να αποτινάξουν σε μικρά τμήματα της παλιάς Ρωμανίας τον οθωμανικό ζυγό, είχαν χάσει πια την Αναγέννηση, εί-χαν χάσει το Διαφωτισμό και τις πρώτες δεκαετίες της βιομηχανικής επανάστασης και βρίσκονταν το έτος 1830 πολιτισμικά και πνευματικά, χωρίς καταγωγή, παρελθόν και συ-νέχεια, σε πλήρη μορφωτική ένδεια - κατάληξη μιας αποστολής που εκτέλεσε «επιτυχώς» επί μιάμιση χιλιετία ο εκκλησιαστικός μηχανισμός. Τη χρονιά που ξεκίνησε η εθνική πα-λιγγενεσία, δύο Ελληνίδες αδελφές αλληλογραφούσαν ως εξής (από επιστολή που βρί-σκεται στο Ιστορικό Αρχείο Σπετσών):

«Της ενδοξοτάτις και ποληχρονεμενης εζλι χανουμς Ανάπλι Ενδοξοτάτη και πολυχρονεμένη χανούμ αμελέ μου Ακριβος χερετο και ροτο δια το χαΐρι σου Χανουμου αμελε μου σουλεγο μεπολιβηα οτι κατατοπαρον τινηγιαν καλος εχουμε προστινορα καιμεαλονμουγραμα σουεγραψα κιαντολαβες ουτεν ηξευβρο ομοσγραψε μου διατινιγιανσου ταπαντα σεχερετο 1821 απριλ. 4 Αδελφισου Αχαμπημπι Χανουμ γιαερ»

Επίσης ενδεικτικές της οπισθοδρόμησης που είχε επιβληθεί στους ελληνικούς πληθυ-σμούς κατά το βαλκανικό Μεσαίωνα είναι οι αντιδράσεις που προέκυψαν στις πρώτες

149

δεκαετίες του ελεύθερου ελληνικού κράτους κατά διαφόρων «νεωτερισμών» που εισάγο-νταν από τη Δύση, όπως της πατατοφαγίας (έργο των Αλούτερων = Λουθεριανών!), κατά του εμβολιασμού (βούλα του διαβόλου), κατά των ατμοπλοίων (καρότσες του σατανά), κατά του πανεπιστημίου (διαβολοεπιστήμιο), κατά του δικαστικού συστήματος (γυφτόσπι-τα), κατά των Τραπεζών (τους έβαζαν βόμβες γιατί τους χάλαγαν τις τοκογλυφίες, όπως ο Μακρυγιάννης κ.ά.), τις οποίες αντιδράσεις καθοδηγούσε ο εκκλησιαστικός μηχανισμός ή το πιο οπισθοδρομικό τμήμα του.

Το 1830 έγραφε ο Αδαμάντιος Κοραής, τον οποίο μέχρι σήμερα αναθεματίζουν οι παπά-δες: «Η ταλαίπωρος Ελλάς δεν ανεστήθη αληθώς, αλλά τάφον μόνον ήλλαξε, και επέρα-σεν από νεκροθαπτών Τούρκων χείρας εις χριστιανούς νεκροθάπτας». Αυτή η πολιτισμι-κή υστέρηση έναντι της Ευρώπης των βαλκανικών λαών και ειδικότερα της ελληνικής κοινωνίας που είναι αποτέλεσμα επιμελημένης προσπάθειας του εκκλησιαστικού μηχανι-σμού, συνεχίζεται μέχρι των ημερών μας και είναι εμφανής σε πάμπολλες εκδηλώσεις.

150

Νεοελληνική οπισθοδρομικότητα και ανατολίτικη νο-σταλγία

Η προσκόλληση του εκκλησιαστικού μηχανισμού στο κράτος που προέκυψε αμέσως με την αναγνώριση της εκκλησίας κατά τον 4ο αιώνα ως επίσημης και, μερικές δεκαετίες αρ-γότερα, με την επιβολή της ως μοναδικής, διατηρείται μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα. Μετά την απελευθέρωση, αρχικά ενός τμήματος του σημερινού ελλαδικού χώρου, από την οθωμανική αυτοκρατορία και τη δημιουργία του πρώτου ελληνικού κράτους, η ελλα-δική πλέον Εκκλησία ταυτίστηκε με όλες τις αντιλαϊκές δυνάμεις (βασιλεία, δικτατορίες, κατοχικές κυβερνήσεις) με ακριβώς τις ίδιες προϋποθέσεις που είχε συνεργαστεί και με τους Οθωμανούς, δηλαδή τη διατήρηση προνομίων πλουτισμού και εξουσίας έναντι επη-ρεασμού του πληθυσμού υπέρ των κρατούντων.

Οι εκδηλώσεις λατρείας των ελλαδικών επισκόπων υπέρ του εκάστοτε (ξενόφερτου) βα-σιλέα είναι γνωστές. Λιγότερο γνωστές είναι οι εκδηλώσεις θαυμασμού προς τα καθε-στώτα του Μουσολίνι και του Χίτλερ. Ο μητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλουπόλεως Πολύκαρπος γράφει στο εκκλησιαστικό περιοδικό Εκκλησία, πριν από την έναρξη του β' παγκόσμιου πολέμου, θλιβόμενος για την «καταστροφή» των δυτικών δημοκρατιών: «Α-πό της καταστροφής εσώθησαν τα κράτη της Ιταλίας και τελευταίον της Γερμανίας διά της ανακηρύξεως δικτατοριών και περιορισμού της ελευθέρας ενεργείας των ανελευθέ-ρων αθέων κομμουνιστών» (Ο θεόσταλτος Φύρερ, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 20/10/2006). Η βαθύτατη εκτίμηση των παπάδων για τις δικτατορίες Μεταξά της 4ης Αυγούστου 1936 και του Παττακού της 21ης Απριλίου 1967, είναι ευρύτερα γνωστές και δεν χρειάζεται να περιγραφούν εδώ.

Με την πάροδο του χρόνου μετετράπη αυτή η προσκόλληση στο κράτος και η οικειοποί-ηση κρατικών λειτουργιών σε «εθνική ιδεολογία» και σε λόγο ύπαρξης της Εκκλησίας. Έτσι προέκυψε για ιδεολογική επικάλυψη και το ιδεολόγημα του «ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», με στόχο τη συμπλήρωση του κενού από την ανυπαρξία πνευματικού προ-σανατολισμού και τη συγκάλυψη του πραγματικού γεγονότος της συνεργασίας δεκαετιών και αιώνων με όλους τους κατακτητές, με όλες τις δυνάμεις καταπίεσης και εκμετάλλευ-σης.

Στα πρώτα χρόνια του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους βρέθηκε απελευθερωμένος ένας πληθυσμός, αποτελούμενος από συνονθύλευμα λαών, θρησκειών, θρησκευτικών δογμά-των και προσανατολισμών, χωρίς συνείδηση κοινής ιστορίας και πολιτισμού και, κυρίως, χωρίς μορφωτικό επίπεδο που θα του επέτρεπε να ενεργοποιηθεί αυτοδύναμα και να ανα-πτυχθεί σύμφωνα με τις δυνατότητες της ιστορικής συγκυρίας και του γεωγραφικού χώ-ρου. Εκείνες τις δεκαετίες της έλλειψης σαφούς ταυτότητας προέκυψε το ερώτημα, αν η ελλαδική κοινωνία που ομογενοποιήθηκε σταδιακά σε «ελληνική», ανήκει στη Δύση ή πρέπει να αρκεστεί σε μια ανεξάρτητη πορεία, με την αντίληψη της ανατολικής ιδιαιτερό-τητας, μιας απροσδιόριστης ιδιοπροσωπίας. Αυτό το ερώτημα δεν φαίνεται να επιδέχεται οριστική απάντηση και συνεχίζει να τίθεται ακόμα και σήμερα από διάφορους οπισθο-δρομικούς πολιτικολογούντες θεολόγους.

Σημειώνεται εδώ ότι η εικαζόμενη ανατολική ιδιοπροσωπία προβάλλεται από τους απο-λογητές της ορθόδοξης χριστιανικής εκδοχής και συμπεριλαμβάνει ανομολόγητα, εκπτώ-

151

σεις σε ορθολογισμό, συνέπεια και αποτελεσματικότητα, χαρακτηριστικά που συναντώ-νται ακόμα σε μεγάλο βαθμό σε κοινωνίες με μουσουλμανικό πολιτισμικό υπόβαθρο. Σε ορισμένους μάλιστα κύκλους, επίσης ορθοδόξους αλλά νεωτερικούς, αποτελεί το δί-λημμα Ανατολή-Δύση κεντρικό θέμα προβληματισμού με όρους σύγκρουσης, με πλήθος τοποθετήσεων και αντιγνωμιών και ενδο-θεολογικών και πολιτικών αμοιβαίων κατηγο-ριών, ακόμα και με εκατέρωθεν απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς. Αυτή η προσωπική συνι-στώσα σε μια ιστορικο- φιλοσοφική αντιγνωμία προδίδει και μια εξάρτηση των συμμετε-χόντων στο σχετικό «προβληματισμό» από την εξέλιξη των συζητήσεων, με διακύβευμα την προσωπική δικαίωση ή απόρριψη.

Η πλευρά των νεωτεριστών οπισθοδρομικών υιοθετεί σε πολιτικό επίπεδο ασμένως την άποψη του Αμερικάνου πολιτειολόγου Χάντιγκτον, ο οποίος για δικούς του λόγους θεωρεί ότι η Ελλάδα και η Τουρκία πρέπει να απομακρυνθούν από τις πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές συμμαχίες των δυτικών εθνών. Η πλευρά αυτή προτείνει μια «περήφανη πορεία» στο μέλλον, σε απομόνωση, χωρίς συμμάχους ή μάλλον με μοναδικούς συμμά-χους τους επίσης «εξορισμένους» Τούρκους, πιθανόν σε ανάμνηση τής (για κάποιους) ευτυχούς ετεροβαρούς συναλληλίας Οθωμανών- Εκκλησίας, και επιζητεί την «επίλυση των διλημμάτων» της ελληνικής κοινωνίας σ' αυτά τα εθνοκεντρικά πλαίσια. Mερικά στελέχη δε αυτών των κύκλων αυτοχαρακτηρίζονται ως προοδευτικοί και ζητούν «πρόο-δο προς τα πίσω!» (Ζουράρις στο Hundington κ.ά.: «Η σύγκρουση Ανατολής και Δύσης και η πρόκληση Χάντιγκτον», Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2002).

Κατά την κρίση μας, τα διλήμματα της ελληνικής κοινωνίας προκύπτουν κατά κύριο λόγο από την ανεπαρκή παιδεία, την οπισθοδρομικότητα και την ανασχετική παρέμβαση των θεοκρατικών κύκλων, με την ιδιοτελή ανοχή του μεγαλύτερου τμήματος των πολιτικών δυνάμεων.

Η ίδια αυτή έκφραση της οπισθοδρομικότητας αξιοποιεί σε θεολογικό επίπεδο την επι-στημονική ορολογία με επίκληση της «εμπειρικής αναζήτησης και ανοικτής ετοιμότητας κοινωνικής επαλήθευσης», εκτελεί παρεκβάσεις από το μυστικισμό στην πολιτικολογία και καταλήγει σε ευρήματα και διατυπώσεις του τύπου «ερωτική ευαισθησία που χειρα-γωγεί στο σεβασμό προς το άρρητο» ή «βιωματική άσκηση μετοχής στο λόγο της μονα-δικότητας των όντως υπαρκτών» ή στη μυστικιστικού και μαγικού χαρακτήρα «τριαδική παναλήθεια» κ.ά. Η άλλη, επίσης ανατολικόφρων ορθόδοξη αλλά παραδοσιακή οπισθο-δρομική πλευρά απαντάει περιφρονητικά ότι αυτά όλα είναι «ασυναρτησίες και μωρίες» (Μπαγιoνάς).

Αμφότερες οι οπισθοδρομικές, ορθόδοξες δυνάμεις, νεωτερικές και παραδοσιακές, οι ο-ποίες σημειωτέον καλλιεργούν το θρησκευτικό εθνοφυλετισμό και αποτελούν ως εκ τού-του στο πλαίσιο της Ορθοδοξίας αιρέσεις, προβάλλουν την πολιτισμική υστέρηση ως α-πόδειξη «πνευματικότητας» και την εγγενή οπισθοδρομικότητα ως ηθελημένη επιλογή και καταφεύγουν, παράλληλα, σε ένα έντονο αντιδυτικισμό, όχι με τη σύγχρονη αντιαμε-ρικανική αλλά με την παλαιότερη εκκλησιαστική έννοια, δηλαδή ως αντιπάθεια προς την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό και όσα αυτές οι εποχές και οι άνθρωποί τους προσέφε-ραν στην παγκόσμια κοινωνία, με κυριότερη επίπτωση στην καθ' ημάς Ανατολή, την προετοιμασία για τη διαφυγή από τη συναλληλία Οθωμανών-Εκκλησίας. Κατά βάθος ο-ραματίζονται ένα νεο-οθωμανισμό, γι' αυτό και υβρίζουν με αυτόν ακριβώς το χαρακτη-ρισμό τους αντιπάλους τους - προβάλλουν σ' αυτούς ό,τι οι ίδιοι νοσταλγούν!

152

Θεωρούν μάλιστα ότι «ο δυτικός κόσμος οδήγησε τον εργαλειακό ορθολογισμό και τον τεχνολογικό ντετερμινισμό στον παροξυσμό... και απέδειξε ότι δεν μπορεί να προσφέρει απάντηση στα ερωτήματα του κόσμου» (Γ. Καραμπελιάς, Εισαγωγή στο Hundington κ.ά.) Προφανώς, αφού ο δυτικός κόσμος «απέδειξε» πως δεν διαθέτει τελικές απαντήσεις στα όποια υπαρξιακά ερωτήματα του συγγραφέα, ο αμήχανος αναγνώστης δεν έχει παρά να συμπεράνει ότι μοναδική διέξοδος είναι πλέον οι θεοκρατικές ιδεοληψίες από τη Μέση Ανατολή, οι οποίες ιδεοληψίες αποτελούν το μοναδικό εναλλακτικό κύκλο γνώσεων και κανόνων ζωής και οι οποίες φαίνεται να έχουν δώσει προ πολλού τις αναμενόμενες απα-ντήσεις στα ερωτήματα του κόσμου!

Βέβαια, τα ερωτήματα του κόσμου είναι πρωτίστως διατροφικής και ιαματικής φύσης (γι' αυτό όλοι οι θαυματοποιοί στο παρελθόν τέτοια θαύματα έκαναν κατά προτίμηση) και ακριβώς αυτά τα προβλήματα έχει λύσει η επιστήμη και ο «εργαλειακός ορθολογισμός». Όπου δε στον κόσμο συνεχίζεται ο μεσαιωνικός τρόπος ζωής, με χειραγώγηση του λαού στην αναξιοπρεπή διαβίωση με πείνα και ασθένειες, εκεί ακριβώς αξιοποιούνται θεόπλη-κτες ιδεοληψίες για εκφοβισμό και ταπείνωση των ανθρώπων.

Αλλά ο Γ.Καραμπελιάς (Γ.Κ.) έχει εναλλακτικές προτάσεις, πέρα και πάνω από «τη μαρ-ξιστική παράδοση και τη νεο-ορθοδοξία» (αγνοώ προσωπικά ποιος έχει ως παράδοση το μαρξισμό): γράφει σε βιβλίο του, αποσπάσματα του οποίου αναδημοσιεύονται στο Inter-net:

“Είναι καιρός σήμερα να πάμε ένα βήμα παραπέρα... Πρέπει στο ψεύτικο και α-διέξοδο δίλημμα «ξενόφερτος εκσυγχρονισμός ή επιστροφή στην παράδοση» να απαντήσουμε με τη μόνη αυθεντική απάντηση, τον «εκσυγχρονισμό της παράδο-σής μας»”

Τί είναι μια παράδοση, η οποία επηρεάζει τη σημερινή ζωή μας και η οποία επιδέχεται εκσυγχρονισμό; Καταρχάς, παράδοση ονομάζουμε το σύνολο των εμπειριών και γνώσε-ων, με τις οποίες κατόρθωσε ο άνθρωπος ήδη κατά τη λίθινη εποχή να μειώσει τη σημα-σία των φυσικών χαρισμάτων ή μειονεκτημάτων, να περιορίσει τις επιδράσεις του περι-βάλλοντος και να υποκαταστήσει σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό τους παράγοντες της τύ-χης και του γενετικού προγραμματισμού. Αυτοί οι παράγοντες υποκαταστάθηκαν αρχικά από τον παράγοντα των παραδόσεων και της κουλτούρας που διαδίδονταν με μικροβελ-τιώσεις από κάθε γενιά στην επόμενη και εξασφάλιζαν την αντιμετώπιση των φυσικών και κοινωνικών προβλημάτων. Στη εξέλιξη της ιστορίας και του πολιτισμού, οι παραδό-σεις υποκαταστάθηκαν με τον πολιτισμό, τις επιστημονικές γνώσεις και το συνειδητό έλεγ-χο. Σήμερα βρισκόμαστε σ' αυτό το, χονδρικά, τρίτο στάδιο του ανθρώπινου πολιτισμού.

Ποιες είναι λοιπόν στην εποχή του μεταβιομηχανικού πολιτισμού και της γνώσης οι πα-ραδόσεις και τί ρόλο παίζουν; Είναι τα κόκκινα αυγά και οι λαμπάδες, είναι οι κυκλικοί χοροί, τα δημοτικά τραγούδια και άλλα τελετουργικά έθιμα προς εορταστική «κατανά-λωση»; Όλα αυτά, όσο όμορφα, ευχάριστα ή γραφικά κι αν είναι, ούτε τη ζωή μας επη-ρεάζουν, ούτε και επιδέχονται εκσυγχρονισμό, αν και όλα τα δημοτικά τραγούδια εκτε-λούνται και ακούγονται πλέον σε πολυφωνική μορφή - έχουν «εκσυγχρονιστεί» προ πολ-λού και μάλιστα με την «ξενόφερτη» συνταγή της μουσικής πολυφωνίας.

Επειδή δε οι άνθρωποι του εκκλησιαστικού μηχανισμού και οι εκτρεφόμενοι από αυτούς (νομίζουν ότι) έχουν καταστήσει το θέμα των παραδόσεων προνομιακό τους χώρο, ας έ-χουν υπόψη τους ότι ο Ιησούς διαφωνούσε με τις ανθρώπινες παραδόσεις, εφόσον αυτές

153

ήταν αντίθετες με το «λόγο του θεού», ό,τι κι αν σημαίνει αυτό σε κάθε εποχή: «...εις μά-την δε με σέβονται, διδάσκοντες διδασκαλίες εντάλματα ανθρώπων. Διότι αφήσαντες την εντολή του Θεού κρατείτε την παράδοσιν των ανθρώπων» (Μάρκος ζ’ 5-10).

Ποια από τις παραδόσεις θα οδηγούσε λοιπόν, με τον εκσυγχρονισμό της, σε βελτίωση τη ζωής μας και θα μας ξαλάφρωνε από τα «διλήμματα»; Ποια είναι τα προβλήματά μας, τα οποία χρειάζονται επίλυση και θα τα εκσυγχρονίσουμε αυθεντικά με τις παραδόσεις μας και όχι με «ξενόφερτα» μέσα; Να απαριθμήσω μερικά προβλήματα, τα οποία δεν είναι, προφανώς, αμιγώς ελληνικά και αντιμετωπίζονται μέχρι στιγμής με τα «ξενόφερτα» μέσα της επιστήμης και του ορθολογισμού: η παραγωγή αγαθών (βιομηχανικών ή αγροτικών), η παροχή υπηρεσιών, η εκπαίδευση, η υγεία, οι συγκοινωνίες, οι μεταφορές, η διατροφή, η ψυχαγωγία, η κατάχρηση ποτών και ουσιών, η εθνική και προσωπική ασφάλεια κ.ο.κ.

Ποια αυθεντικά ελληνική παράδοση υπάρχει σ' αυτούς τους τομείς που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί; Για παράδειγμα, υπάρχει κανένα σχέδιο εκσυγχρονισμού της παλιάς οικοτε-χνίας; Μόλις η παραγωγή εργοχείρων, πλεκτών, διακοσμητικών ειδών κ.τ.ό. περάσει ένα κρίσιμο μέγεθος και βγει από το γεωγραφικό χώρο της κωμόπολης, θα πρέπει ο παραδο-σιακός επιχειρηματίας να υιοθετήσει μεθόδους μάρκετινγκ και μάνατζμεντ (επίτηδες τα γράφω φραγκολεβαντίνικα), για να ανταποκριθεί στην όποια ζήτηση και στον ανταγωνι-σμό της άλλης κωμόπολης, του άλλου νομού, της άλλης επαρχίας, της Βουλγαρίας, της Ιταλίας, της Τουρκίας, της Κίνας και όλου του κόσμου τελικά. Και είναι γνωστό ότι οι μέθοδοι μάρκετινγκ και μάνατζμεντ είναι ξενόφερτες και, απλά, εδώ προσαρμόζονται στις τοπικές ανάγκες.

Οι παλαιότεροι θα θυμούνται την εκστρατεία των Κινέζων επί Μάο για τη δημιουργία μικρών χαλυβουργείων σε κάθε κωμόπολη, σε κάθε επαρχία, και ποια ήταν η κατάληξη του εγχειρήματος. Οι λιγότερο παλαιοί θα θυμούνται επίσης την δήθεν «αυτάρκη» και αποκλεισμένη Αλβανία με το «ενδιαφέρον σοσιαλιστικό εγχείρημα» (Ανδρέας Παπαν-δρέου), της οποίας ο πληθυσμός λιμοκτονούσε, παράγοντας ευτελή είδη για εσωτερική κατανάλωση. Τα αντίστοιχα γεγονότα της Ρουμανίας και η κατάληξη των εμπνευστών της αυτάρκειας στο εκτελεστικό απόσπασμα ατάκτων, είναι επίσης γνωστά.

Είναι γνωστό επίσης ότι προσπάθειες με υπόβαθρο την παραδοσιολογία έχουν γίνει και λειτουργούν, αλλά φυσικά με πάμπολλες πονηρές υποχωρήσεις και αυτονόητους συμβι-βασμούς: Οι Άμις (Amish) στην Αμερική που έγιναν πριν από λίγο καιρό γνωστοί λόγω της δολοφονίας μαθητών σε σχολείο τους, είναι μέλη μιας προτεσταντικής αίρεσης που δεν δέχονται την τεχνολογική εξέλιξη και ζουν σε κοινόβια μακριά από τις γνωστές πό-λεις, παράγουν δε όλα τα προϊόντα τους με παραδοσιακούς τρόπους.

154

Βέβαια, χρησιμοποιούν αυτοκίνητα για τις μεγάλες μετακινήσεις τους, αλλά τα οδηγούν άνθρωποι που δεν ανήκουν στην αίρεσή τους, αξιοποιούν ασφαλτοστρωμένους δρόμους, αλλιώς δεν θα ήταν δυνατόν να κινηθούν τα οχήματά τους, για τα υφάσματά τους χρησι-μοποιούν κάποια παλιά μοντέλα αργαλειών, αλλά όχι εκείνους της βιβλικής εποχής και, όσο να ‘ναι, όλο και κάποια ασπιρίνη θα καταπίνουν για τον πονοκέφαλο. Δεδομένου δε ότι διάγουν ζωή σε αγροτικές περιοχές, αν δεν εμβολιασθούν, μένουν εκτεθειμένοι σε πάμπολλες επιδημικές ασθένειες (ελονοσία, χολέρα, δυσεντερία κλπ.), όπως ήταν εκτε-θειμένοι και είχαν χαμηλό μέσο όρο ζωής οι άνθρωποι του Μεσαίωνα και παλαιότερων εποχών.

Ακόμα, σε μερικές υποβαθμισμένες παραδοσιακές εθνικές ομάδες, οι οποίες διαβιούν στο περιθώριο της σύγχρονης κοινωνίας, κυρίως στη Νότια Αμερική, επιχειρήθηκε να υλο-ποιηθούν κατά καιρούς προγράμματα ενσωμάτωσης και «εργοθεραπείας» των παραμε-λημένων πληθυσμών, με ενεργοποίηση των χειρονακτικών και μουσικών παραδόσεών τους σε πιο εκσυγχρονισμένες μορφές. Οι πληθυσμοί αυτοί είχαν απαυδήσει από τον ευ-ρωπαϊκό πολιτισμό και τη «θρησκεία της αγάπης» που τους επεβλήθησαν στην εκμεταλ-λευτική εκδοχή τους και έχουν αρχίσει να επιστρέφουν στις προκολομβιανές θρησκείες και δοξασίες, με αφρικάνικα βουντού και τελετές των Αζτέκων ή των Μάγιας. Όποιος νομίζει ότι κάτι ανάλογο θα ταίριαζε στη σύγχρονη Ελλάδα, ώστε να εισηγείται ανάλογο «εκσυγχρονισμό της παράδοσης», θα έπρεπε να έχει κάνει προηγουμένως ορισμένα εξά-μηνα μελέτης στις πλαγιές των Άνδεων, αντί να χάνει τον καιρό του με «εισαγόμενους» από την Εσπερία μεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών.

Να υπενθυμίσουμε δε ότι και στη χώρα μας διαβιούν ακόμα και σήμερα πληθυσμιακές ομάδες με παραδοσιακό τρόπο, ως κατσικοκλέφτες, κουμπουροφόροι ή δυναμιτιστές ψα-ράδες, οι οποίοι υπερασπίζονται συχνά δυναμικά και ενάντια στο κράτος αυτές τις καθιε-ρωμένες συνήθειές τους που εξυπηρετούν και το βιοπορισμό. Ακόμα δε, μερικοί παραδο-σιολάγνοι εκ του ασφαλούς υπερασπίζονται φανταστικές τοπικές παραδόσεις και μεγα-λεία του τόπου καταγωγής τους και διεκδικούν εγωκεντρικά, σε μια χώρα με ανάγκη διοικητικής ανασυγκροτήσεως, δικό τους Δήμο, δικό τους κάστρο ή, μάλλον, δικό τους ντοβλέτ, όπως διδάχθηκαν από τις οθωμανικές παραδόσεις τους.

Αλλά, τίποτα δεν είναι τελείως καινούργιο: αρκετά παλαιότερα κάποιοι άλλοι λάτρεις των παραδόσεων απεχθάνονταν και ενεργούσαν δυναμικά εναντίον των «ξενόφερτων λύ-σεων» εκσυγχρονισμού, π.χ. της πατατοφαγίας (έργο των Αλούτερων = Λουθεριανών!), του εμβολιασμού (βούλα του διαβόλου), των ατμοπλοίων (καρότσες του σατανά), του πα-νεπιστημίου (διαβολοεπιστήμιο), του δικαστικού συστήματος (γυφτόσπιτα), των Τραπε-ζών (έβαζαν βόμβες γιατί τους χάλαγαν τις τοκογλυφίες, όπως ο Μακρυγιάννης κ.ά.) και άλλα συναφή και εξ ίσου γραφικά και γελοία.

Όποιος επιθυμεί μπορεί να επιχειρήσει και στα καθ' ημάς μια ζωή στο περιθώριο, απο-τραβηγμένος από τα προϊόντα, τις μεθόδους και τους ρυθμούς του «εργαλειακού ορθολο-γισμού» και να αναφωνεί «πίσω ολοταχώς στις παραδόσεις» (αρχιεπίσκοπος κ. Χριστό-δουλος). Τότε όμως δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιεί ο ίδιος λιμουζίνες στις μετακινή-σεις του, δεν είναι δυνατόν να απευθύνεται στους «πιστούς» από ραδιοφώνου και τηλεο-ράσεως, δεν είναι δυνατόν να αξιοποιεί το κινητό τηλέφωνο και το Internet και άλλα προϊόντα της σύγχρονης κοινωνίας της πληροφορίας κ.ο.κ. Η κοινωνία εξελίσσεται σε όλα τα μέτωπα και είναι γελοίο να επιλέγει κάποιος για τον εαυτό του ό,τι τον βολεύει, ενώ για τους άλλους να επιτάσσει «παράδοση». Ας πάρει παράδειγμα τους Άμις (πάλι αυ-τά τα «ξενόφερτα πρότυπα»!) και ας ακολουθήσει πιστά τις επιταγές τους.

155

Μερικοί μάλιστα δηλώνουν ότι, αυτό-αφοσιώνονται στις παραδόσεις και κλείνονται σε μοναστήρια, αλλά ταυτόχρονα επαίρονται ότι διαθέτουν υπολογιστές, έχουν αναπτύξει παραγωγή ποτών (κρασιά και τσίπουρα), έχουν τυπογραφεία, συνδέσεις στο Internet κλπ. Αν είναι έτσι, μπορεί να γίνει καθένας παραδοσιακός, ζώντας σε κοινόβια, χωρίς οικογέ-νεια, χωρίς να πληρώνει φόρους! Ας παραμείνουν, λοιπόν, αυτοί οι «αναχωρητές» στην κοινωνία, εργαζόμενοι έναντι μισθού σε κάποια σταθερή θέση και ας αναπτύξουν από εκεί όποια παραδοσιακή δραστηριότητα επιθυμούν, εκσυγχρονίζοντάς την ταυτόχρονα!

Όλα αυτά τα αερολογήματα περί «παραδόσεων», τα οποία μάλιστα θα υποκαταστήσουν τη μαρξιστική ιδεολογία (σε όσους την είχαν ασπαστεί, στη σταλινική ή στη σοσιαλδημο-κρατική εκδοχή της, γιατί οι υπόλοιποι δεν βαρύνονται με τέτοιες επιλογές), αποτελούν αναχρονισμό που προσφέρει, σε προσωπικό επίπεδο την εξυπηρέτηση μιας νοσταλγίας για κάποια «χαμένη» εποχή, ηλικία, οικογένεια, πατρίδα ή οτιδήποτε άλλο σχετικό, και σε συλλογικό επίπεδο, την ψευδαίσθηση του επικείμενου διεξόδου από υπαρκτά ή φανταστι-κά προβλήματα.

Ο καθηγητής ΑΠΘ Φ. Μαλιγκούδης ορίζει τον αναχρονισμό, στην τυπολογία του οποίου εμπίπτει αυτό το εύρημα του Γ.Κ.: «Ο αναχρονισμός είναι μια κατάσταση συλλογικής ψευδαίσθησης, η εμμονή σε μιαν ανακόλουθη συλλογιστική. Ένα φαινόμενο, το οποίο σημαδεύει ανέκαθεν την ανθρώπινη ιστορία και που το χαρακτηρίζει μια ιδιότυπη, στατι-κή θεώρηση του παρελθόντος: μια εμμονή στο παρελθόν, η οποία συντηρεί, πέρα και πά-νω από κάθε ιστορική αλληλουχία, ως ύψιστο ιδεολόγημα τη διαχρονικότητα ενός μύθου. Ο αναχρονισμός χαρακτηρίζει κυρίως τον ποιμαντικό, άρα προτρεπτικό, λόγο, που αγνοεί την προοπτική του χρόνου και την ιδιαιτερότητα της κάθε εποχής. Στα πλαίσια της υπερ-βατικής αυτής νοσταλγίας, το νόημα της Ιστορίας βρίσκεται πέρα και πάνω από αυτήν.»

Ο αναχρονισμός της λατρείας των όποιων παραδόσεων και το εύρημα περί «εκσυγχρονι-σμού» τους, τουτέστιν μια μεθοδευμένη βιομηχανία αναχρονισμού, οδηγεί βέβαια στη σύγκρουση του Γ.Κ. με ομοϊδεάτες του, οι οποίοι χαρακτηρίζουν με πρωτοφανή αλαζο-νεία τα μετα-αναγεννησιακά θρησκευτικά μουσικά έργα της Δύσης (Bach, Mozart) ως «ψελλίσματα» σε σύγκριση με τη μεσαιωνική ανατολική θρησκευτική υμνολογία. Κι αυ-τό, τη στιγμή που η σύμπλεξη αυτής της αρχαιοελληνικής στη ρίζα της, παραδοσιακής εκκλησιαστικής μουσικής με τη δυτική πολυφωνία και κάποιες νέες προεκτάσεις της, θα αποτελούσε πράγματι έναν «εκσυγχρονισμό», όπως τον ονειρεύεται ο Γ.Κ. Αυτός ο εκ-συγχρονισμός, φυσικά, δεν θα επηρέαζε τη ζωή μας, θα προσέφερε όμως πιθανόν ένα νέο πολιτισμικό προϊόν. Ας τα βρουν οι ομοϊδεάτες μεταξύ τους.

Τελικά, το δίλημμα Δύση-Ανατολή, εκσυγχρονισμός-παραδοσιολογία έχει απαντηθεί προ πολλού αυθορμήτως και αποδεικνύεται ψευτοδίλημμα, όταν καθένας διαπιστώνει ότι α-κόμα και οι ριζοσπαστικότεροι αντίπαλοι του «δυτικού τρόπου ζωής» και της βιομηχανι-κής κοινωνίας, αξιοποιούν για τον εαυτό τους όλα τα πλεονεκτήματα του «εργαλειακού ορθολογισμού και τεχνολογικού ντετερμινισμού εν παροξυσμώ» που προσέφερε και προ-σφέρει αυτή η συγκεκριμένη και μέχρι σήμερα μοναδική αποδοτική επιλογή ανάπτυξης και διαβίωσης -από τη γενική υποχρεωτική μόρφωση και τις ιατρικές υπηρεσίες, μέχρι την τεχνολογία, τις μεταφορές, τα προϊόντα πολιτισμού και τις σπουδές στη Δυτική Ευ-ρώπη ή Αμερική- πλεονεκτήματα, χωρίς τα οποία δεν θα ήταν καν σε θέση να συμμετά-σχουν οι αντίπαλοι του «ορθολογισμού» σ' αυτό τον προβληματισμό και τις συναφείς συ-ζητήσεις, ώστε να μπορούν εκ του ασφαλούς να μεμψιμοιρούν για τη μία ή την άλλη, σο-βαρή ή επουσιώδη ανεπάρκεια ή παρέκβαση!

156

Η τεχνολογία πηγή ευτυχίας ή δυστυχίας του ανθρώπου;

Το ερώτημα τίθεται συχνά από τεχνοφοβικούς ανθρώπους και μηχανισμούς, με στόχο να απαντηθεί αρνητικά και να καταδικαστεί η τεχνολογία και, γενικότερα, κάθε επιστημονι-κή πρόοδος. Πρωτίστως, ο ορισμός της ευτυχίας και δυστυχίας είναι υποκειμενικός, έ-χουμε πάμπολλα παραδείγματα από την καθημερινή ζωή μας γι’ αυτό. Να δεχθούμε λοι-πόν ως βάση αυτό που θεωρείται συνήθως ευτυχία (=η πλήρης ευχαρίστηση και ικανοποί-ηση που αισθάνεται κάποιος για τη ζωή του) και δυστυχία (=η στερημένη από χαρά και ευτυχία ζωή), εξαιρώντας αμιγώς προσωπικές εμεπιρίες (έρωτας, θάνατος προσφιλούς προσώπου κλπ.) ή ακραίες καταστάσεις, όπως πολέμους, φυσικές καταστροφές και άλλα συναφή.

Ένα θεμελιώδες παράδειγμα: κάποιες εποχές οι άνθρωποι πέθαιναν από άγνωστες τότε ασθένειες (πανούκλα, χολέρα, ευλογιά κλπ.) και θεωρούσαν, με την καθοδήγηση των θρησκευτικών ιερατείων, ότι αυτό οφειλόταν σε τιμωρία από το θεό ή τους θεούς, για διάφορους λόγους που σχετίζονταν με την ατομική ή τη συλλογική ανθρώπινη συμπερι-φορά. Τέτοιες δεισιδαιμονίες κυριαρχούν, βέβαια, ακόμα σήμερα σε αμόρφωτους και α-νασφαλείς ανθρώπους.

Όταν ανακαλύφθηκαν σταδιακά τα φάρμακα και οι μέθοδοι καταπολεμήσεως αυτών και άλλων ασθενειών, οι άνθρωποι απηλλάγησαν από τις φοβίες, τόσο από το φόβο ενός πρόωρου θανάτου, όσο και από το φόβο ότι δήθεν διαδόθηκε κάποια επιδημική ασθένεια εξαιτίας της συμπεριφοράς τους. Οι άνθρωποι ευχαριστήθηκαν και ικανοποιήθηκαν, δη-λαδή έγιναν ευτυχείς, επειδή κέρδισαν χρόνια ζωής και απέκτησαν αυτογνωσία και αυτο-πεποίθηση. Αναμφίβολα αυτή η κατάκτηση οφείλεται στην επιστήμη και την τεχνολογία, δεδομένου ότι καμιά θρησκεία, καμιά δοξασία δεν έδωσε στον άνθρωπο πλούτο προσω-πικών επιλογών και δεν βελτίωσε τις συνθήκες ζωής του.

Ένα άλλο σημαντικό παράδειγμα: κάποτε ήταν δύσκολο ή και αδύνατον να επισκεφτεί ο μέσος άνθρωπος συγγενείς και φίλους του που κατοικούσαν μακριά. Αν δεν είχε τα κα-τάλληλα μέσα, άμαξες, ζώα και υπηρέτες, δηλαδή αν δεν ήταν εύπορος, δεν ήταν δυνατόν να μετακινηθεί κάποιος από μια πόλη στην άλλη παρά μόνο με τα πόδια.

Ακόμα στις αρχές του 19ου αιώνα, περί το έτος 1825, περιγράφει ο μουσικοσυνθέτης Βά-γκνερ πώς πήγε πεζοπορώντας επί πολλές ημέρες από τη Βαυαρία που ζούσε, στη Βιέννη για να συναντήσει τον Μπετόβεν. Στη διήγησή του που αποτελεί σημαντική ταξιδιωτική εμπειρία της εποχής, περιγράφονται καπηλειά και πανδοχεία και διάφοροι τύποι άμαξας που έτυχε να χρησιμοποιήσει σε μικρές διαδρομές προς τη Βιέννη ο συνθέτης. Έχουν κα-ταγραφεί χιλιάδες ανάλογα παραδείγματα καθημερινής πεζοπορίας για απλούς ανθρώ-πους, βιοτέχνες, εμπόρους, επιστήμονες και άλλους.

Κάποια εποχή άρχισαν να εκτελούν δρομολόγια ο σιδηρόδρομος και το πλοίο με ατμοκί-νηση, μετά από μερικές δεκαετίες το αυτοκίνητο με μηχανή εσωτερικής καύσης, στη συ-νέχεια το αεροπλάνο κ.ο.κ. Κι εδώ μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι άνθρωποι έγιναν πιο ευτυχισμένοι, γιατί είχαν πλέον τη δυνατότητα να επισκεφτούν συγγενείς και φίλους, να γνωρίσουν τη φύση και την κοινωνία σε άλλες πόλεις, άλλες χώρες, άλλες ηπείρους.

157

Φυσικά, η ανάπτυξη και η διάδοση της επιστήμης και της τεχνολογίας είχε και αρνητικές επιπτώσεις, οι οποίες δεν επιτρέπεται να παραβλέπονται. Αναφέρουμε μερικές:

• η σταδιακή υποβάθμιση του περιβάλλοντος, • η απώλεια ελέγχου στα τεχνητά ραδιενεργά υλικά, • η μόλυνση τροφίμων και υδάτων με εντομοκτόνα και φυτοφάρμακα, • η διάδοση γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών με απρόβλεπτες μακροπρόθε-

σμες επιπτώσεις, • η συσσώρευση ακτινοβολιών από κάθε είδους και μορφής συστήματα εκπομπής, • η συνεχή παρακολούθηση μέσω της κινητής τηλεφωνίας, των πιστωτικών καρτών,

των υπαίθριων συστημάτων βιντεοσκόπησης κ.ά., • η επέμβαση στο γονιδίωμα με απρόβλεπτες, προς το παρόν, επιπτώσεις και προο-

πτικές.

Και άλλα διάφορα!

Αλλά και στις παλαιότερες εποχές υπήρχε επιβάρυνση του περιβάλλοντος, ιδίως με την καταστροφή δασών για τη ναυπήγηση πλοίων ή για την παραγωγή καυσίμων υλικών. Αυ-τή η επιβάρυνση ήταν βέβαια χωρικά περιορισμένη, αν και μερικές περιοχές του πλανήτη έχουν μείνει έκτοτε αποψιλωμένες. Σήμερα όλα αυτά τα επιβαρυντικά φαινόμενα παρου-σιάζονται σε μεγάλη έκταση και επιδρούν αθροιστικά και γι’ αυτό αποτελούν ένα πολύ μεγάλο κίνδυνο.

Τι πρέπει να κάνουμε; Να φροντίζουμε ώστε, αφενός οι τεχνολογικές αναβαθμίσεις να υπερτερούν ποιοτικά των υποβαθμίσεων που προκύπτουν και, αφετέρου, κάθε υποβάθμι-ση να μην είναι τόσο δραστική ώστε να ανατρέψει όλες τις προηγούμενες κατακτήσεις και, τελικά, ολόκληρο τον πολιτισμό. Ένας από τους σημαντικούς στόχους του πολιτισμού μας είναι η εξεύρεση του άριστου μέτρου ανάμεσα στα δύο άκρα και κύριος μηχανισμός για την επίτευξη αυτού του μέτρου είναι η ολοκληρωμένη παιδεία.

158

Η δουλεία, από την Αρχαιότητα μέχρι πρόσφατα ... ...

Η δουλεία ήταν σ' όλες τις κοινωνίες της Αρχαιότητας αναγνωρισμένο και αποδεκτό κα-θεστώς. Οι δούλοι δεν είχαν κανένα δικαίωμα, όπως να διαθέτουν περιουσία, να δη-μιουργήσουν οικογένεια, να συνάπτουν δικαιοπραξίες κτλ., θεωρούνταν περίπου «ομι-λούντα εργαλεία» και είχαν κατά κανόνα μικρότερη αξία από κατοικίδια ζώα. Στην κα-τάσταση του δούλου περιέπιπτε κάποιος ως σκλάβος κατόπιν αιχμαλωσίας σε πόλεμο, αρπαγής σε επιδρομές ή πειρατείες, πώλησης από τους γονείς ή άλλους συγγενείς, κατα-δίκης λόγω σοβαρών εγκλημάτων, αδυναμίας αποπληρωμής χρεών, αλλά και ως απόγο-νος δούλων γονέων.

Στη Μεσοποταμία, τις Ινδίες και την Κίνα χρησιμοποιούνταν δούλοι σε οικιακές και σε παραγωγικές εργασίες, στους αγρούς και τις οικοδομές, αλλά και στο στρατό. Στην Ασ-συρία και τη Βαβυλωνία η δουλεία ήταν πολύ σκληρή και οι δούλοι προέρχονταν γενικά από τους αιχμαλώτους πολέμου. Αντίθετα, ο Κύρος Β' της Περσίας (580-529 π.Χ.) προώ-θησε την επανεγκατάσταση σκλάβων στον τόπο τους, επέτρεψε τη λατρεία των πατρώων θεών και την ανοικοδόμηση των πόλεών τους. Έτσι επέστρεψαν οι Ιουδαίοι στα εδάφη τους από την αιχμαλωσία της Βαβυλώνας. Οι Φοίνικες, όπως πληροφορούμαστε από την ιστορία της απαγωγής του Εύμαιου στην Οδύσσεια, ήταν διάσημοι πειρατές που αιχμα-λώτιζαν ανθρώπους και τους πουλούσαν σε σκλαβοπάζαρα της εποχής.

Στην αρχαία Αίγυπτο χρησιμοποιήθηκαν πολλές χιλιάδες σκλάβοι από πολεμικές αιχ-μαλωσίες στα λατομεία, στα μεταλλεία, στα βασιλικά κτήματα και για την κατασκευή των εντυπωσιακών ανακτόρων και των πυ-ραμίδων των Φαραώ. Οι Ισραηλίτες είχαν επίσης δούλους, ήταν όμως υποχρεωμένοι να ελευθερώσουν μετά από ορισμένο χρόνο τους ομόθρησκους εξ αυτών (7-15 χρόνια). Στην Παλαιά Διαθήκη, «Έξοδος» (Κεφ. 21),

αναφέρεται σαφώς ότι ο δούλος μπορεί να δαρθεί ανηλεώς αρκεί να μην πεθάνει και στε-ρηθεί των υπηρεσιών του ο αφέντης του, καθώς επίσης ότι ο αφέντης μπορεί να πουλήσει την κόρη του ως δούλη. Στη «Γένεση» (16) και το «Λεβιτικό» (Κεφ. 19) συζητιέται ανεν-δοίαστα η σεξουαλική αξιοποίηση των δούλων, καθώς επίσης (Κεφ. 25) η αγορά δούλων από γειτονικά κράτη. Υπήρχε επίσης η κατηγορία των μισθωτών υπηρετών που είχαν α-νώτερη κοινωνική θέση από τους δούλους. Σ' αυτούς περιλαμβανόταν η ειδική τάξη των ξένων υπηρετών που μερικές φορές γίνονταν δεκτοί, αν και όχι με πλήρη δικαιώματα, στις εβραϊκές φυλές.

Ελληνορωμαϊκός κόσμος

Ο Ηρόδοτος (6,137) αναφέρει πως η δουλεία ήταν παλαιότερα άγνωστη στις ελληνικές πόλεις, αλλά διαδόθηκε σταδιακά στην Ελλάδα και υπήρξε μάλιστα περίοδος που οι Έλ-ληνες μεταχειρίζονταν με βαρβαρότητα τους δούλους τους. Στα ομηρικά έπη εμφανίζο-νται δούλοι, αιχμάλωτοι πολέμου ή αγορασμένοι από πειρατές, μαζί με τα παιδιά τους, ως πιστοί σύμμαχοι του κυρίου τους, που τους μεταχειρίζεται με γενναιοφροσύνη μέσα στην

159

πατριαρχική του οικογένεια. Και δεν φαίνεται να ήταν πολλοί, αν και στην τέταρτη ρα-ψωδία της Ιλιάδας γίνεται ήδη λόγος για μικρούς τεχνίτες ανάμεσα στην οικογένεια και για μερικές υφάντριες που τις διευθύνει μια επιστάτρια.

Κατά τον 7o και 6o αιώνα, ο αριθμός των δούλων μεγάλωνε σταδιακά, πρώτα στις μικρα-σιατικές ελληνικές πόλεις, όπως επίσης στη Χίο και στη Μίλητο (όπου ο Ιππώναξ μιλά για Φρύγες δούλους) και ύστερα στην ηπειρωτική Ελλάδα, ιδίως στην Κόρινθο και στην Αθήνα. Κατά τον 7o αιώνα μεγαλύτερο σκλαβοπάζαρο του ελληνόφωνου χώρου ήταν η Χίος, αργότερα αναφέρεται ότι στη Δήλο πουλούσαν περί τους 1.000 δούλους ημερησί-ως.

Κάπου περιγράφεται επίσης ότι ο Κλεισθένης ο Αθηναίος απένειμε την ιδιότητα του πο-λίτη σε μερικούς πρώην δούλους. Σίγουρα, ο θεσμός της δουλείας είχε κατά καιρούς στην Ελλάδα διαφορετική αντιμετώπιση. Τελικά απαγορεύτηκε η υποδούλωση για χρέη και πρώτο δείγμα σ’ αυτή την κατεύθυνση έδωσε στην Αθήνα η νομοθεσία του Σόλωνα. Διάφοροι Έλληνες διανοητές ασχολήθηκαν με το θέμα της δουλείας αλλά δεν διαφωνού-σαν με την ύπαρξη του θεσμού. Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Ξενοφών συμβούλευαν τους κυρίους να συμπεριφέρονται καλά στους δούλους, προς όφελος των δουλοκτητών!

Ο Πλάτων αναφέρει πώς θα εκφυλιστεί η κοινωνία, αν κυριαρχήσει η δημοκρατία: «Οι δούλες και οι δούλοι θα απολαμβάνουν την ελευθερία των αφεντικών ... τα ζώα, συνηθι-σμένα να κυκλοφορούν ελεύθερα στους δρόμους, θα πέφτουν επάνω σε όσους συνα-ντούν» (Πολιτικός). Στο ίδιο πνεύμα γράφει ο Αριστοτέλης: «... οι μεν είναι από φυσικού τους ελεύθεροι, οι δε από φυσικού τους δούλοι. Κι όσο γι' αυτούς, ωφέλιμο και δίκαιο είναι να μένουν στην κατάσταση του δούλου». Αλλού γίνεται πρόταση να επιβραβεύουν οι δουλοκτήτες με απελευθέρωση, μετά από κάποιο εύλογο χρόνο, τους υπάκουους και εργατικούς δούλους, προφανώς για ενίσχυση του ηθικού των υπολοίπων. Περί το 475 π.Χ. ανέλαβαν δούλοι στην Αθήνα αστυνομικά καθήκοντα, συγκροτώντας μια ομάδα από περίπου 300 τοξότες.

Το 550 π.Χ. κατασκευάστηκε στη Σάμο το «Ευπαλίνειο Υδραγωγείο», ένα όρυγμα άνω των χιλίων μέτρων που διαπερ-νά το βουνό Κάστρο στο σημερινό Πυθαγόρειο. Για την κατασκευή του ορύγματος που κράτησε περί τα 10 έτη, εργάσθηκαν Λέσβιοι σκλάβοι που είχαν συλληφθεί ως αιχμάλωτοι πολέμου. Εξετάζοντας σήμερα ο επισκέπτης αυτό το σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, μπορεί να συμπεράνει ότι

μάλλον ελάχιστοι από τους σκλάβους που εργάστηκαν για την κατασκευή του υδραγω-γείου θα επέζησαν.

160

Οι δούλοι στις ελληνικές πόλεις χωρίζονταν σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με το επάγ-γελμά τους και τη σχέση τους με τον εργοδότη (π.χ. συγκατοίκηση ή όχι με τον κύριό τους) και ανάλογα με την εργασία που εκτελούσαν. Υπήρχαν π.χ.

• οι οικιακοί δούλοι (υπηρέτες), οι οποίοι δούλευαν σε χωράφια και εργαστήρια, • οι χωρίς οικούντες, δηλαδή που δεν συγκατοικούσαν με τον κύριό τους, αλλά ερ-

γάζονταν σε κάποιο κατάστημά του και του κατέβαλαν κάποιο ποσό, • τα ανδράποδα μισθοφορούντα που ήταν κωπηλάτες σε στόλο ή εργάτες σε μεταλ-

λεία και συχνά ανήκαν σε κάποιο αφεντικό που τους είχε νοικιάσει σε τρίτο πρό-σωπο και

• οι δημόσιοι δούλοι, κάτι σαν δημοτικοί υπάλληλοι, οι οποίοι εργάζονταν ως α-στυνομικοί, κλητήρες, γραμματείς, οδοκαθαριστές κλπ.

Στο Λαύριο οι δούλοι ανέρχονταν σε 15.000 τον 5o αιώνα. και σε 10.000 τον 4o αιώνα. Οι απελευθερώσεις δούλων στα μεταλλεία ήταν λίγες και κυρίως για να χρησιμοποιηθούν οι απελευθερωμένοι ως επιστάτες των εξορύξεων, λόγω της υψηλής εξειδίκευσης που είχαν αποκτήσει. Η εργασία στα μεταλλεία γινόταν σίγουρα κάτω από πολύ σκληρές ως απάν-θρωπες συνθήκες και γι’ αυτό υπήρξαν πολλές εξεγέρσεις των εργατών-δούλων. Η εξέ-γερση το 413 π.Χ. κατά την διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου είχε ως αποτέλεσμα την παύση της λειτουργίας των μεταλλείων, με σημαντικές οικονομικές και στρατιωτικές επιπτώσεις.

Στη Σπάρτη δούλοι ήταν οι Είλωτες, απόγονοι παλαιών κατοίκων της χώρας, η οποία κα-τακτήθηκε από τους νέους κυρίους. Επρόκειτο δηλαδή για σχέση υπόδουλων προς κατα-κτητές. Λόγω του σημαντικά μεγαλύτερου αριθμού των Ειλώτων από αυτόν των πολιτών και εξ αιτίας του φόβου εξεγέρσεων, η σπαρτιατική εξουσία τούς αντιμετώπιζε βίαια. Αναφέρεται δε ότι ήταν έθιμο να σφραγίζεται το πέρασμα του έφηβου πολίτη στην αν-δρική ηλικία με το φόνο ενός ή περισσότερων Ειλώτων. Ανάλογες περιπτώσεις με τους Είλωτες ήταν οι Πενέστες στη Θεσσαλία, οι Μινωίτες στην Κρήτη και αλλού.

Στη Ρώμη η δουλοκτησία πήρε σταδιακά διαφορετική μορφή από εκείνη στην Ελλάδα. Κάθε ρωμαϊκή οικογένεια είχε τουλάχιστον ένα δούλο στις υπηρεσίες της, πλούσιες οικο-γένειες είχαν συνήθως μερικές εκατοντάδες. Οι ενασχολήσεις των Ρωμαίων της ηγετικής τάξης με τις πολιτικές και στρατιωτικές υποθέσεις, οδήγησε στην ανάγκη απασχόλησης τεράστιου αριθμού δούλων, οι οποίοι τοποθετούνταν για εργασία και άλλες υπηρεσίες και εντάσσονταν σε ιεραρχικές δομές. Υπήρχαν επιστάτες, επόπτες, βοηθοί, υπεύθυνοι τομέ-ων ή περιοχών, απλοί εργάτες κλπ., όλοι δούλοι, άντρες, γυναίκες και παιδιά.

Οι δούλοι της Ρώμης και των υπολοίπων πόλεων προέρχονταν κατά δεκάδες χιλιάδες από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, Βρετανία, Ελλάδα, Αίγυπτο, Λιβύη, Συρία, Ιβηρική, Γαλατία, αλλά και από άλλες χώρες της Αφρικής και της Ασίας, από τις οποίες τους με-τέφεραν δουλέμποροι και τους προσέφεραν προς πώληση. Στα σκλαβοπάζαρα της Ρώμης υπήρχε μεγάλη προσφορά ανθρώπων κάθε φυλής και για όλες τις δουλειές, από βαριές χειρονακτικές, μέχρι καλλιτεχνικές, για μουσικές εκτελέσεις και πνευματικές, για μετά-φραση φιλοσοφικών κειμένων. Μορφωμένοι δούλοι εκπροσωπούσαν τους συχνά αναλ-φάβητους κυρίους τους σε διαπραγματεύσεις για εμπορικές δοσοληψίες κλπ.

Πολύ σύνηθες ήταν επίσης να συνάπτουν ερωτικές σχέσεις κύριοι και κυρίες με δούλους και δούλες. Στη ρωμαϊκή και στη μεταγενέστερη ιστορία αναφέρονται συχνά απόγονοι, των οποίων ένας γονέας ήταν δούλος. Μερικοί από αυτούς αναγνωρίζονταν ως νόμιμα

161

παιδιά, συνήθως όμως παραδίδονταν προς πώληση σε δουλεμπόρους. Οι κυρίες της ρω-μαϊκής κοινωνίας είχαν κατά κύριο λόγο δούλες για την προσωπική περιποίησή τους, την καθαριότητα, το μαγείρεμα κλπ.

Για τους δούλους της Ρώμης προβλέπονταν ειδικά ενδύματα, τα οποία τους διαφορο-ποιούσαν από τους υπόλοιπους πολίτες και δυσκόλευαν τη διαφυγή τους. Οι περισσότε-ροι από αυτούς παρέμεναν διαρκώς αλυσοδεμένοι, είτε εργάζονταν στους αγρούς, είτε διανυκτέρευαν σε υπόγεια και παράγκες. Η συμπεριφορά της εξουσίας και των κυρίων προς τους δούλους ήταν συνηθέστατα εξευτελιστική. Ο Ρωμαίος κύριος είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου για κάθε δούλο που βρισκόταν στις υπηρεσίες του. Για επουσιώδη πα-ραπτώματα επιβάλλονταν ποινές ραβδισμού, μαστιγώματος, πρόκλησης εγκαυμάτων με πυρακτωμένα εργαλεία κ.ά.

Για «βαρύτερα» παραπτώματα, όπως τα αντιλαμβάνονταν οι κύριοί τους, οι δούλοι εκτε-λούνταν με πνιγμό, έκθεσή τους σε άγρια θηρία στον ιππόδρομο και με σταύρωση. Κατά μήκος της οδού μεταξύ Καπούας και Ρώμης σταύρωναν επαγγελματίες δήμιοι εκατοντά-δες «απείθαρχους» δούλους. Στις ρωμαϊκές λεγεώνες υπηρετούσαν μόνο πολίτες. όταν όμως κάποια εποχή, επί Τραϊανού, ανακαλύφθηκε ότι είχαν ενταχθεί και δούλοι στο σώ-μα, ο αυτοκράτορας έδωσε διαταγή, όχι να απολυθούν και να επανέλθουν σε αγροτικές και άλλες εργασίες, αλλά να θανατωθούν.

Μεσαίωνας

Με τη σταδιακή διάδοση του χριστιανισμού στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, άρχισε να δη-μιουργείται ελπίδα για βελτίωση της ζωής των δούλων, με αποτέλεσμα πολλοί από αυ-τούς να προσχωρήσουν στη νέα θρησκεία. Η δουλεία δεν καταδικάστηκε όμως ποτέ ως θεσμός από τους αποστόλους και τους πατέρες της εκκλησίας. Αντίθετα, ήδη ο Παύλος γράφει σε επιστολές του:

• «Οι δούλοι να υπακούετε στους κατά σάρκα κυρίους μετά φόβου και τρόμου με την απλότητα της καρδιάς σας, σαν να υπακούετε στον Χριστό, όχι για τα μάτια, σαν να θέλετε να αρέσετε στους ανθρώπους, αλλά ως δούλοι, κάνοντας το θέλημα του Θεού με την ψυχή σας» (προς Εφεσίους 6/5,6).

• «Όσοι είναι δούλοι κάτω από το ζυγό, τους δεσπότες τους να θεωρούν άξιους κά-θε τιμής για να μην βλασφημείται η διδασκαλία και το όνομα του Θεού. Αυτοί δε που έχουν πιστούς (δηλ. χριστιανούς) δεσπότες να μην τους καταφρονούν, διότι είναι αδελφοί, αλλά περισσότερο να δουλεύουν, διότι είναι πιστοί και αγαπητοί αυτοί που αντιλαμβάνονται την ευεργεσία». (προς Τιμόθεον Α 6/1,2).

• «Οι δούλοι να υποτάσσονται στους δεσπότες τους, να είναι ευάρεστοι, να μην α-ντιλέγουν, να μην τους εγκαταλείπουν, αλλά πίστη να δείχνουν αγαθή για να κο-σμούν έτσι την διδασκαλία του σωτήρος ημών Θεού» (προς Τίτον 2/9,10).

• «Οι δούλοι της οικίας να υποτάσσονται με κάθε φόβο στους δεσπότες τους, όχι μόνο στους καλούς κι επιεικείς, αλλά και στους διεστραμμένους» (προς Πέτρο Α 2/18).

Αλλά και σε άλλα βιβλικά κείμενα επιτάσσεται η υπακοή των δούλων στους κυρίους τους.

Η χριστιανική ιστοριογραφία ισχυρίζεται ότι ο αυτοκράτορας Κων/νος (Constantinus Flavius Valerius Aurelius, 272-337) χαλάρωσε την καταπίεση των δούλων, συνεχίζοντας

162

μια φιλελευθεροποίηση που είχε αρχίσει στα αυτοκρατορικά χρόνια της Ρώμης (Αδρια-νός). Τα γεγονότα δείχνουν όμως ότι η νομοθεσία του Κων/νου διατήρησε τη δουλεία και προέβλεπε αυστηρές ποινές για όσους διέφευγαν και αναζητούσαν την ελευθερία τους, ενώ παράλληλα ελάφρυνε τη θέση των αφεντικών που σκότωναν δούλους:

• Ενώ η νομοθεσία του Διοκλητιανού απαγόρευε σε γονείς να πουλάνε δούλους τα παιδιά τους, ο Κων/νος το επέτρεπε,

• Το δούλο που δραπέτευε και κατέφευγε στους «βαρβάρους» τον περίμενε, εφόσον συλλαμβανόταν πάλι, καταρχάς η θανατική ποινή, αλλά αν είχε σοβαρές δικαιο-λογίες για την πράξη του, καταδικαζόταν σε ακρωτηριασμό ενός ποδιού ή σε ισό-βια κάτεργα στα μεταλλεία,

• Ο δούλος που κατήγγειλε τον κύριό του για παραπτώματα (με εξαίρεση την εσχά-τη προδοσία και τη φοροδιαφυγή) καταδικαζόταν σε θάνατο χωρίς δίκη και εξέ-ταση μαρτύρων.

• Σε διάταγμα του έτους 319 προς το διοικητή της Ρώμης Βάσσο γράφει ο Κων/νος: «Ο Αυτοκράτορας Αύγουστος προς Βάσσο: Αν ένας αφέντης τιμωρήσει το δούλο του με ράβδο και λουρί ή τον έδεσε για να μην διαφύγει, δεν έχει να φοβηθεί ότι διέπραξε κάποιο έγκλημα, ακόμα κι αν πεθάνει (ο δούλος) ...»

• Σε ένα επόμενο διάταγμα του έτους 326 γράφει ο Κων/νος: «Ο Αυτοκράτορας Αύγουστος προς Μαξιμιλιανό Μακρόβιο: Σε κάθε περίπτωση που οι δούλοι πεθά-νουν από κτυπήματα του κυρίου τους, δεν είναι ένοχοι (οι κύριοι) γιατί είχαν καλό σκοπό και ήθελαν να νουθετήσουν το δούλο ... Αν λοιπόν ο δούλος πέθανε από τα χτυπήματα, επειδή έτσι το έφερε η μοίρα και η ανάγκη, οι αφέντες δεν πρέπει να φοβούνται ότι θα υποστούν ελέγχους εκ μέρους του κράτους.»

Έτσι, με την αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας και τη συμμαχία (συναλληλία) του χριστιανικού ιερατείου με την εξουσία, μετατίθεται οριστικά η απελευ-θέρωση των δούλων στη μετά θάνατον ζωή, αφού η επίγεια ζωή ήταν μόνο μια ευκαιρία για δοκιμασία της πίστης. Σταδιακά απέκτησαν λοιπόν δούλους και οι επίσκοποι, οι εκ-κλησιαστικές υπηρεσίες και τα μοναστήρια. Ομολογημένη δικαιολογία για την απόκτηση και τη διατήρηση δούλων και δουλοπάροικων από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό ήταν η ανάγκη καλλιέργειας των τεράστιων γεωργικών εκτάσεων που αποκτήθηκαν με κατασχέ-σεις και δωρεές μέσα σε 1-2 αιώνες!

Η τοπική σύνοδος του 362 στη Γάγγρας στην Παφλαγονία, στην οποία πήραν μέρος οι πατέρες της εκκλησίας Ευσέβιος, Αιλιανός κ.ά. αναθεμάτισε με τον τρίτο κανόνα όλους εκείνους που προέτρεπαν δούλους να μην υπακούν στα αφεντικά τους και να δραπετεύ-σουν («εί τις δούλον, προφάσει θεοσεβείας, διδάσκοι καταφρονείν δεσπότου και αναχω-ρείν της υπηρεσίας και μη μετ’ ευνοίας και πάσης τιμής τώι εαυτού δεσπότηι εξυπηρετεί-σθαι, ανάθεμα έστω») - ο αναθεματισμός στην υπηρεσία της δουλοκτησίας. Προφανώς θα υπήρχε κύμα ανυπακοής και διαφυγών, το οποίο οι «πατέρες» προσπαθούσαν να αντι-μετωπίσουν με «πνευματικές ποινές». Ο εκκλησιαστικός πατέρας Ιωάννης Χρυσόστομος αποδεχόταν ότι ένας «ελεύθερος άνθρωπος» δεν είναι δυνατόν να μαγειρεύει ο ίδιος για τον εαυτό του και χρειάζεται γι' αυτό δούλους, αλλά «όχι μεγάλο αριθμό» - η ένστασή του ήταν ποσοτικής φύσης! (Γρ. Μπαϊρακτάρης: «Κοινωνία-Θεσμοί-Οικονομία στο Βυζά-ντιο», στο «Ιστορία των Ελλήνων»)

Μια ακόμα προσπάθεια ωραιοποίησης στη χριστιανική ιστοριογραφία γίνεται για τον Ιουστινιανό (Justinianus Flavius Petrus Sabbatius, ~482-565), ο οποίος λέγεται ότι ελά-φρυνε τη θέση των δούλων υπό την επιρροή της Εκκλησίας. Αν και δεν καταργήθηκε ού-

163

τε και τώρα η δουλεία, όπως υποσχόταν αρχικά ο χριστιανισμός, πράγματι κάποιες ρυθ-μίσεις του Ιουστινιανού ήταν ευνοϊκές για τη ζωή των δούλων, οι οποίοι θανατώνονταν τότε από τα αφεντικά τους ακόμα και για ασήμαντα «παραπτώματα». Ο λόγος γι' αυτή την αλλαγή στη νομοθεσία οφειλόταν στο σταδιακό περιορισμό των δούλων σε οικιακές και άλλες εργασίες (οικοδομές, μεταλλεία κλπ.) και η αξιοποίηση στις αγροτικές εργασίες σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό των δουλοπάροικων (coloni), των «δούλων της γης», όπως αναφέρονται σε ένα νόμο του 393, των οποίων ο αριθμός μεγάλωνε σταδιακά με την επε-κτεινόμενη οικονομική και κοινωνική εξαθλίωση των κατώτερων κοινωνικών στρωμά-των. Και ακριβώς τη συμπεριφορά των δουλοπάροικων ρύθμιζαν αυτοί οι νόμοι του Ιου-στινιανού - με ιδιαίτερα αυστηρό τρόπο, κατά γενική ομολογία...

Από δικαστικές αποφάσεις (Πείρα) φαίνεται ότι ο θεσμός της δουλείας είχε μια αναλαμπή κατά τον 9o και 10o αιώνα και άρχισε να υποχωρεί σταδιακά από τον 11o στα πλαίσια της γενικότερης οικονομικής και πολιτικής παρακμής στο βυζαντινό χώρο. Πάντως στην Κων/πολη λειτουργούσε ακόμα αγορά δούλων (Helga Koepstein: «Μερικές παρατηρήσεις για τη νομική κατάσταση των δούλων ...» στο «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, Πρακτικά του Α' Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 1989»). Μέχρι την οριστική πτώση της αυτοκρατορί-ας, ο θεσμός της δουλείας δεν έπαψε να υφίσταται, ενώ διατηρήθηκε και επί Τουρκοκρα-τίας για κάποιο χρόνο σε διάφορες επισκοπές, οι οποίες διέθεταν μεγάλες αγροτικές ε-κτάσεις.

Ήδη στο Βυζάντιο παρουσιάζεται ο χαρακτηρισμός «αγιόδουλοι» (Άγιοι Δούλοι) για πρόσωπα και τοπωνυμίες. πρόκειται για δούλους και δουλοπάροικους που καλλιεργούσαν τα τιμάρια της Εκκλησίας, π.χ. στην Κέρκυρα, όπου διασώζεται ακόμα αυτό το όνομα ως τοπωνύμιο. Σε βυζαντινό αυτοκρατορικό χρυσόβουλο του 1321 για την περιουσία της μητρόπολης Ιωαννίνων αναφέρεται ότι «...Κατέχει δε ωσαύτως η αυτή αγιωτάτη εκκλη-σία και Ιουδαίους τρεις, τα τε παιδία του Λαμέρη, του Δαβίδη και του Σαμαρία. » Το 1821 ο ιστοριοδίφης Λαμπρίδης αναφέρει ότι τα παιδιά του Δαβίδη ήταν υποχρεωμένα ακόμα το 19o αιώνα να πηγαίνουν κάθε Παρασκευή στη μητρόπολη για να προσφέρουν υπηρεσίες στο δεσπότη. Δηλαδή για τουλάχιστον 600 χρόνια τα μέλη μιας οικογένειας ήταν υποτακτικοί του εκάστοτε μητροπολίτη, μάλλον αγνοώντας και οι ίδιοι για ποιο λό-γο προσέφεραν «παραδοσιακά» αυτές τις υπηρεσίες.

Στη Δύση οι εξελίξεις ήταν ανάλογες:

• Στη σύνοδο της Ελβίρα (Ισπανία) που πραγματοποιήθηκε περί το έτος 306 εγκρί-θηκε ο κανόνας 5, σύμφωνα με τον οποίο, ο εκκλησιαστικός μηχανισμός επιβάλει «πνευματική ποινή» στην κυρία που θανάτωσε την υπηρέτριά της με ξυλοδαρμό, μόνον όμως εφόσον η υπηρέτρια πεθάνει εντός τριών ημερών. Προφανώς, αν πε-θάνει μετά τις 3 ημέρες ή «απλώς» μείνει ανάπηρη η υπηρέτρια, δεν προβλέπεται ούτε καν «πνευματική» ποινή! Αυτός ο κανόνας ενσωματώθηκε περί το 12o αιώνα στο καθολικό εκκλησιαστικό δίκαιο (Corpus iuris canonici) και ισχύει (θεωρητι-κά) μέχρι σήμερα!

• Το έτος 650 υιοθέτησε ο πάπας Μαρτίνος Ι τον τρίτο κανόνα της συνόδου του 362 της Γάγγρας που προαναφέρθηκε.

• Το 1055 καθόρισε η σύνοδος του Τολέδο ότι τα παιδιά των (άγαμων) κληρικών γινόντουσαν υποχρεωτικά δούλοι σε μοναστήρια και επισκοπές.

• Το έτος 1089 επεκτάθηκε το μέτρο αυτό και στις γυναίκες, με τις οποίες αποκτού-σαν οι κληρικοί παιδιά. Για τους ίδιους τους πατέρες-κληρικούς δεν προβλεπόταν καμιά ποινή!

164

• Μια ακόμα από τις πολλές αποφάσεις υπέρ της δουλείας εξεδόθη στην τρίτη σύ-νοδο του Λατερανού το 1179, με την οποία καταδικάζονταν να γίνουν δούλοι, ό-σοι «συνεργάζονταν» με τους Σαρακηνούς.

Μέχρι περίπου το 10o αιώνα εξελίχθηκε σταδιακά ο θεσμός του κλασικού δούλου σε αυ-τόν του δουλοπάροικου, ο οποίος μεταβιβαζόταν μαζί με τα κτήματα και τα κτίσματα. Κάποιοι ιστορικοί εκτιμούν ότι κατά το Μεσαίωνα είχαν βελτιωθεί οι συνθήκες ζωής των δούλων σε σχέση με εκείνες της ρωμαϊκής εποχής, αν και η πραγματικότητα δείχνει ότι έγινε μια εξίσωση προς τα κάτω: Μεγάλα τμήματα του λαού εντάχθηκαν για οικονομι-κούς και άλλους λόγους στην κατηγορία των δουλοπάροικων.

Στο 10o και 11o αιώνα ενεργούσε, κατά τον «εκχριστιανισμό» διαφόρων σλάβικων φύλων στη Δύση από τους Σάξονες αυτοκράτορες (Όθωνες), από κοινού η «ιερή συμμαχία» στρατού, εκκλησιαστικού μηχανισμού και δουλεμπόρων (K-H.Deschner: «Η εγκληματική ιστορία του χριστιανισμού», Κάκτος), κάτι που υπήρξε αποτελεσματικό και μερικούς αιώ-νες αργότερα, κατά την κατάκτηση της Αμερικής και τoν «εκχριστιανισμό» των εκεί ιθα-γενών. Αντίθετα, ανάλογες προσπάθειες «εκχριστιανισμού» και υποδούλωσης στην Κίνα και την Ιαπωνία είχαν περιορισμένα αποτελέσματα και οδήγησαν σε σφαγές των επιδρο-μέων, προσηλυτιστών, στρατιωτικών και εμπόρων.

Στον ισλαμικό κόσμο γινόταν επίσης αποδεκτός ο θεσμός των δούλων, ο προφήτης ζητάει όμως να έχουν οι πι-στοί απέναντι στους δούλους καλή συ-μπεριφορά. Ταυτόχρονα, οι σημαντικό-τεροι δουλέμποροι στο χώρο της βό-ρειας Αφρικής, οι οποίοι τροφοδοτού-σαν με δούλους τις βυζαντινές και τις δυτικές αγορές, ήταν μουσουλμάνοι. Κύρια απασχόληση των δούλων στον αραβικό κόσμο ήταν οι οικιακές και άλ-λες βοηθητικές εργασίες.

Στις προκολομβιανές κοινωνίες των Αζ-τέκων, των Ίνκας και των Μάγιας οι δούλοι ήταν κυρίως αιχμάλωτοι πολέμων, οι οποίοι απασχολούνταν σε παραγωγικές ερ-γασίες και στις πολεμικές επιχειρήσεις. Συχνά επιλέγονταν ανάμεσά τους τα θύματα προς θυσία στους θεούς!

Νεότερη εποχή

Η ανακάλυψη της ανατολικής ακτής της Αφρικής και η κατάκτηση και αποικιοποίηση της Αμερικής από τους Ευρωπαίους στα τέλη του 15oυ αιώνα οδήγησε σε μια άνθηση του δουλεμπορίου και σε βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών από την Αφρική στην Αμερική για περίπου 3 αιώνες. Κυρίως οι Πορτογάλοι αλλά και οι Ισπανοί κάλυπταν τις ανάγκες σε εργατικό δυναμικό στις νέες χώρες (Αμερική) με τη μεταφορά Αφρικανών. Το 15o αιώνα πωλητές δούλων από την κεντρική Αφρική σε αγορές της Μέσης Ανατολής και των Ιν-διών ήταν Άραβες έμποροι. Οι ίδιοι αυτοί έμποροι διακινούσαν και Ευρωπαίους δούλους

165

που είχαν αιχμαλωτιστεί από πειρατές σε επιδρομές στη νότια Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία.

Στη Λατινική Αμερική υποδουλώθηκαν αρχικά οι ντόπιοι πληθυσμοί από τους Πορτογά-λους και τους Ισπανούς. Λόγω της εξαντλητικής εργασίας με ταυτόχρονα βασανιστήρια, επειδή έπρεπε παράλληλα να προσχωρήσουν και στο χριστιανισμό, αλλά και εξ αιτίας των ασθενειών που μεταφέρθηκαν από την Ευρώπη, οι ιθαγενείς αποδεκατίστηκαν σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Έτσι, άρχισε η βίαιη εισαγωγή Αφρικανών, των ο-ποίων απόγονοι είναι οι σημερινοί μαύροι κάτοικοι της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής.

Κατά το 16o αιώνα αρχίζει να συμμετέχει στο δουλεμπόριο και η Βρετανία, η οποία αμ-φισβητεί με πολεμικές ενέργειες το «προνόμιο» της Πορτογαλίας να προμηθεύει την Α-μερική με δούλους. Αρωγοί των Εγγλέζων σ’ αυτή την προσπάθεια ήρθαν Γάλλοι, Ολ-λανδοί, Δανοί και οι άποικοι της Βόρειας Αμερικής. Τελικά απέσπασε η Βρετανία το έτος 1713 το αποκλειστικό δικαίωμα να προμηθεύει η εταιρία British South Sea Company την αμερικάνικη ήπειρο με δούλους.

Στη Βόρεια Αμερική έφτασαν οι πρώτοι Αφρικανοί δούλοι το έτος 1619 στο Jamestown (Virginia). Η νομική θέση αυτών των ανθρώπων περιγραφόταν ως limited servitude (πε-ριορισμένη δουλεία) και ήταν όμοια με αυτή λευκών και ιθαγενών (ερυθρόδερμων) δού-λων. Στα έτη 1641 στο Massachusetts, το 1650 στο Connecticut και το 1661 στη Virginia αποφασίστηκαν οι πρώτοι νόμοι για τη δουλεία που αφορούσαν τη μεταχείριση δούλων που είχαν δραπετεύσει.

Στο δεύτερο μισό του 17oυ αιώνα αναπτύχθηκε στις νότιες επαρχίες της Βόρειας Αμερι-κής το σύστημα των μεγάλων αγροκτημάτων (φυτείες), το οποίο απαιτούσε τεράστιο α-ριθμό εργατικών χεριών. Έτσι άρχισε η μαζική εισαγωγή μαύρων δούλων από την Αφρι-κή. Μερικές παράλιες πόλεις των σημερινών ΗΠΑ αναπτύχθηκαν αρχικά ως δουλεμπο-ρικά κέντρα. Στις βόρειες επαρχίες των αγγλικών αποικιών απασχολούνταν οι μαύροι κυ-ρίως στις οικιακές και αγροτικές εργασίες, στις νότιες επαρχίες όμως κυρίως στις φυτείες. Σταδιακά έγινε η παρουσία των (άμισθων) δούλων στις φυτείες οικονομικός παράγων, χωρίς τον οποίο η αγροτική παραγωγή δεν ήταν ανταγωνιστική. Έτσι, την εποχή του πο-

166

λέμου της αμερικάνικης ανεξαρτησίας (1776-1783) οι μαύροι είχαν μετατραπεί με ειδι-κούς σκληρούς νόμους σε «δούλους με πλήρη εξάρτηση» από τον κύριό τους, για τους οποίους αυτός είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου - μια επιστροφή στις συνθήκες της αρχαί-ας Ρώμης.

Στα τέλη του 18oυ αιώνα εκτελούσαν τα εγγλέζικα εμπορικά πλοία ταξίδια για την κάλυ-ψη του λεγόμενου «τριγωνικού εμπορίου»: μετέφεραν από τα βρετανικά λιμάνια, κυρίως το Λίβερπουλ, μέταλλα, υφάσματα και όπλα στη βάση του Cape Coast στη σημερινή Γκάνα της Δυτικής Αφρικής. Από εκεί παραλάμβαναν νεαρούς νέγρους, τους οποίους στοίβαζαν στα αμπάρια του πλοίου και τους παρέδιδαν, όσους επιζούσαν, σε δουλεμπό-ρους στα νησιά της Καραϊβικής. Επιστρέφοντας δε πάλι στα βρετανικά λιμάνια μετέφε-ραν ζάχαρη, καπνό κ.ά. Εκτιμάται ότι στα πλαίσια αυτού του τριγωνικού εμπορίου μετα-φέρθηκαν περί τα 13 εκατομμύρια Αφρικανοί στην αμερικάνικη ήπειρο.

Κάποια υποτυπώδη δικαιώματα των δούλων της Αμερικής που προέβλεπαν οι νόμοι στις ΗΠΑ, π.χ. ιατρική περί-θαλψη στο γήρας, αν έφταναν ποτέ σε τέτοια ηλικία, δυνατότητα επιλογής δι-κηγόρου, αλλά και το δικαίωμα για χρι-στιανική κατήχηση, ήταν στην πραγμα-τικότητα κενό γράμμα. Αυτό που δια-φοροποιούσε τους μαύρους του 18ου αιώνα στον αμερικάνικο Νότο από τους αρχαίους δούλους ήταν το δικαίωμα να δημιουργούν οικογένεια και να διαθέ-τουν ιδιωτική περιουσία, πάντα όμως με τη σύμφωνη γνώμη του κυρίου τους.

Η ζωή των μαύρων στον αμερικάνικο Νότο περιγράφεται, εκτός από χρονικο-γράφους της εποχής και από πολλούς λογοτέχνες (Harriet Beecher Stowe: Η

καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά, 1852), οι οποίοι μετέφεραν σε όλο το μορφωμένο κόσμο (τότε περίπου η Ευρώπη), ιδίως κατά το 19ο αιώνα, τις πληροφορίες για τα συμβαίνοντα στην Αμερική. Οι περιγραφές αυτές αναφέρονται σε εγκλήματα χωρίς κυρώσεις από λευ-κούς κτηματίες αλλά και εργάτες, όπως ομαδικοί βιασμοί κοριτσιών και γυναικών, σφρά-γισμα δούλων με πυρακτωμένο σίδερο, μαζικές εκτελέσεις δραπετών κτλ. Μέχρι την έ-κρηξη του αμερικάνικου εμφύλιου πολέμου το 1861, αναφέρονται φρικιαστικά γεγονότα για τη μεταχείριση μαύρων δούλων στις φυτείες των νότιων πολιτειών της Αμερικής.

Σε όλη τη διάρκεια του δουλεμπορίου, το οποίο απέφερε τεράστια κέρδη στις κοινωνίες των Ευρωπαίων εποίκων στην Αμερική, προσπάθησαν διάφοροι θεολόγοι να εξηγήσουν ότι η δουλεία είναι συμβατή με τη χριστιανική θρησκεία, π.χ. ότι «οι μαύροι άνθρωποι είναι διασταύρωση του Κάιν με θηλυκό πίθηκο», άρα ευτελές βιολογικό είδος. Αυτά από τον θεολόγο-ιεραπόστολο Thomas Thompson (σε μονογραφία του στα τέλη του 18ου αιώ-να), από τον καθηγητή Charles Caroll («The Negro a beast», 1900) κ.ά. Το έτος 1818 η Ορθόδοξη Εκκλησία της Βλαχίας θεωρούσε τους Αθίγγανους «γεννημένους σκλάβους»!

167

Κατάργηση της δουλείας

Η Δανία, της οποίας εμπορικά πλοία συμμετείχαν για αρκετές δεκαετίες στην εμπορική συμμαχία των δουλεμπόρων, απαγόρεψε το έτος 1792 νομοθετικά ως πρώτη χώρα, το ε-μπόριο δούλων. Ακολούθησαν η Βρετανία το 1807 και οι ΗΠΑ το 1808. Αυτές οι νομο-θετικές ρυθμίσεις αφορούσαν μόνο το εμπόριο των δούλων, όχι όμως το θεσμό της δου-λείας! Στο Συνέδριο της Βιέννης το 1814 τέθηκε το ζήτημα γενικής κατάργησης του δου-λεμπορίου και πολλές χώρες υιοθέτησαν σύντομα σχετικούς νόμους. Το έτος 1842 υπέ-γραψαν η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ συμφωνία (Ashburton Treaty), με την οποία α-ποφασιζόταν να αστυνομεύουν τον Ατλαντικό για τυχόν διακίνηση δουλεμπορικών πλοί-ων. Με το χρόνο προσχώρησαν κι άλλες χώρες σ’ αυτή τη συμφωνία. Η απαγόρευση της διακίνησης δούλων οδήγησε στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των δούλων της Αμερικής, γιατί δεν ήταν πια εύκολη ή δυνατή η αντικατάστασή τους με καινούργιους.

Όλοι οι δούλοι στη γαλλική επικράτεια απελευθερώθηκαν αρχικά με τη γαλλική επανά-σταση, αλλά το καθεστώς της δουλείας επανήλθε με την επιστροφή των Βουρβόνων και την αποκατάσταση των γαιοκτημόνων και των επισκόπων στις περιουσίες και τις εξουσί-ες τους. Τελικά καταργήθηκε η δουλεία στη Γαλλία το 1848 και στην Ολλανδία το 1863. Στη Ρωσία καταργήθηκε επίσημα η δουλεία το έτος 1861 υπό την πίεση των δυτικών κρατών, οπότε απελευθερώθηκαν περί τα 43 εκατομμύρια δούλοι! Οριστική κατάργηση του καθεστώτος των δουλοπάροικων (κολίγων) επήλθε με την επανάσταση των Μπολσε-βίκων το 1917.

Η Ελλάδα και άλλες νέες χώρες της Ευρώπης, οι οποίες δεν είχαν κατά τους προηγούμε-νους αιώνες κρατική υπόσταση για να συμπράξουν στο δουλεμπόριο, ενσωμάτωσαν την απαγόρευση της δουλείας στο σύνταγμά τους. Το ίδιο έγινε και σε πολλές χώρες της Νό-τιας Αμερικής, αλλά στη Βραζιλία, η οποία σήμερα αποτελείται περί το 50% από μαύ-ρους, μιγάδες και απογόνους παλαιών ιθαγενών, υιοθετήθηκε αυτή η κατάργηση μόλις το 1888.

Στις ΗΠΑ καταργήθηκε νομοθετικά η δουλεία με τη λήξη του εμφύλιου πολέμου βορεί-ων-νοτίων, ο οποίος πόλεμος δεν είχε φυσικά ως στόχο την κατάργηση της δουλείας των μαύρων, όπως υιοθετήθηκε από την αμερικάνικη κρατική προπαγάνδα. Ο πόλεμος αυτός αφορούσε στη σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ του παραδοσιακού αγροτικού Νότου που στηριζόταν στα εργατικά χέρια των (απλήρωτων) δούλων και του ραγδαία εκβιομηχανι-ζόμενου Βορρά που είχε τον έλεγχο της χώρας (yankees).

Οι Βόρειοι υπό τον Λίνκολν είχαν ως πρώτιστο στόχο τους τη διατήρηση της Ένωσης για να διαθέτουν ευρεία αγορά των βιομηχανικών προϊόντων τους και πελατεία του τραπεζι-κού συστήματος και ήταν έτοιμοι για παραχωρήσεις στο ζήτημα της δουλείας. Η κατάρ-γησή της ετέθη όμως πανηγυρικά ένα χρόνο μετά την έναρξη του πολέμου, όταν οι Ευ-ρωπαίοι, αντιμετωπίζοντας με συμπάθεια μια πιθανή διάσπαση των ΗΠΑ, ενδιαφέρθηκαν να υποστηρίξουν τους Νοτίους με προμήθεια οπλισμού. Μετά από αυτό τον ελιγμό του Λίνκολν, δεν ήταν πια δυνατόν να υποστηρίξουν οι «φιλελεύθεροι» Ευρωπαίοι τους «κα-ταπιεστές» Νοτίους!

Δουλεία στον 20ο αιώνα

Η «Κοινωνία των Εθνών» (πρόδρομος οργανισμός του ΟΗΕ) κήρυξε το 1926 πανηγυρικά την κατάργηση της δουλείας σε οποιαδήποτε μορφή της. Αυτό επιβεβαιώθηκε το 1948 με

168

την έγκριση της Χάρτας στον ΟΗΕ για τα «δικαιώματα του ανθρώπου». Παραπτώματα που σχετίζονται με δουλεμπόριο και διατήρηση δούλων εκδικάζονται από το Διεθνές Δι-καστήριο της Χάγης.

Στις δεκαετίες από το 1950 και μετά δεν υπάρχει στον κόσμο δουλεία με την παλαιά μορφή, αν και είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστούν και ερευνηθούν οι σχέσεις εξάρτησης πάμπτωχων ανθρώπων σε διάφορα σημεία της υδρογείου από τοπικούς γαιοκτήμονες και βιομηχάνους, οι οποίοι μονοπωλούν την προσφορά εργασίας στην περιοχή τους ή από πάμπλουτους αλλά αργόσχολους Άραβες σεΐχηδες, οι οποίοι διατηρούν στρατιές νεαρών Ινδοπακιστανών και Αφρικανών ως αναβάτες καμήλας!

Σε πολλές χώρες, κυρίως της Αφρικής, της Ασίας και της Νότιας Αμερικής αλλά, μετά την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ, και στην Ευρώπη, παρουσιάζονται φαινόμενα όμοια με αυτά της δουλείας, όπως λαθραία διακίνηση μεταναστών, επιβολή παιδικής ερ-γασίας, λαθρεμπόριο ανθρώπινων οργάνων, εκμετάλλευση πορνείας κ.ά.

169

Συγγνώμη για ένα επαίσχυντο παρελθόν Το Κοινοβούλιο της πολιτείας Βιρτζίνια (Virginia) των ΗΠΑ εξέφρασε «βαθύτατη λύ-πη» για το ρόλο αυτής της πολιτείας στο θέμα της δουλείας. Το ψήφισμα που εγκρίθηκε ομόφωνα αναφέρει ότι η δουλεία υπήρξε «η πλέον αηδιαστική παραβίαση των δικαιωμά-των του ανθρώπου και των ιδρυτικών στόχων των ΗΠΑ». Στο ίδιο ψήφισμα αναφέρεται ότι, ακόμα και μετά την επίσημη κατάργηση της δουλειάς σ' αυτή την πολιτεία, συνεχί-στηκε η τακτική των φυλετικών διακρίσεων σε βάρος των Αφροαμερικάνων. Αυτή η απόφαση δεν έχει τη βαρύτητα ενός νόμου, στέλνει όμως ένα σημαντικό συμβο-λικό μήνυμα, παρά τη μεγάλη καθυστέρηση, προς όλες τις κατευθύνσεις σε όλο τον κό-σμο. Η Βιρτζίνια γιορτάζει φέτος τα 400 χρόνια από την ίδρυση της πόλης Jamestown, στην οποία έφτασαν το έτος 1619 οι πρώτοι δούλοι από την Αφρική. Αργότερα εξελίχθη-κε και το Richmond σε σημαντικό κέντρο διακινήσεως Αφρικανών. Η εξέλιξη των πραγ-μάτων προς εξαφάνιση των διακρίσεων και αποκατάσταση της ισονομίας μεταξύ των πο-λιτών έγινε εμφανής, όταν το έτος 1989 απέκτησε η Βιρτζίνια τον πρώτο Κυβερνήτη στις ΗΠΑ με αφροαμερικάνικη καταγωγή. Μετά την ίδρυση του πρώτου οικισμού Jamestown το 1607 από τους Εγγλέζους, άρχισε το 1613 η καλλιέργεια φυτών για εμπορία των προϊόντων, κυριότερο από τα οποία ήταν ο καπνός. Αυτή η καλλιέργεια επεκτάθηκε σε μεγάλες φυτείες με μονο-κουλτούρα, οι οποίες μόνο με την εκμε-τάλλευση απλήρωτων δούλων ήταν δυνα-τόν να συντηρηθούν. Το 1808 απαγορεύ-τηκε μεν το δουλεμπόριο, αλλά όχι και η δουλεία. Έτσι, έγινε όμως δυνατή η βελτίωση της ζωής των μαύρων δούλων, αφενός επειδή δεν ήταν εύκολη ή δυνατή η αντικατάστασή τους με νέους, αφετέρου επειδή συνέφερε τους ιδιοκτήτες φυτειών να υποστηρίξουν τη δημιουργία οικογενειών μεταξύ των δούλων, ώ-στε τα παιδιά τους να ενταχθούν επίσης στο δυναμικό των απλήρωτων εργαζομένων. Η ύπαρξη οικογενειών αποτέλεσε όμως και ανασταλτικό παράγοντα, όσον αφορά τις στά-σεις και ανταρσίες, γιατί οι απελπισμένοι δούλοι είχαν πλέον κάτι να χάσουν σε περίπτω-ση απείθειας και στάσης. Σε αντίθεση με αυτούς, οι δούλοι των Εγγλέζων στα νησιά της Καραϊβικής, οι οποίοι δούλευαν εξαντλητικά στις απαιτητικές φυτείες ζαχαροκάλαμου, δεν είχαν οικογένειες και γι' αυτό οι ανταρσίες και οι εκατέρωθεν σφαγές ήταν συχνές. Με αυτή την αφορμή δεν είναι άστοχο να αναρωτηθούμε, πότε θα αναγνωρίσουν τα ε-γκλήματά τους και θα ζητήσουν συγγνώμη, έστω και ακαδημαϊκά, οι πνευματικοί διάδο-χοι εκείνων που συκοφάντησαν, εξύβρισαν και υπέκλεψαν (όσο καταλάβαιναν και όσο μπορούσαν, βέβαια) τον Ελληνισμό και τις πολιτισμικές δημιουργίες του; Πότε θα ζητή-σουν συγγνώμη αυτοί, των οποίων οι προκάτοχοι από τις ίδιες θέσεις εξουσίας στήριξαν και εξύμνησαν κάθε κατακτητή και δικτάτορα, κάθε καταπιεστικό και εκμεταλλευτικό καθεστώς;

170

Εκχριστιανισμός με την αγιαστούρα και τα όπλα ......

Στα σχολικά βιβλία υποστηρίζεται ότι ο χριστιανισμός έγινε ασμένως δεκτός από τους λαούς της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και οι όποιες βιαιότητες κατά την επιβολή του δεν είχαν σημαντική έκταση. Αυτό το επιχείρημα καταρρίπτεται από μόνο του, αν εξετάσου-με όλες τις ιστορικές περιόδους. Διαπιστώνεται ότι η επιβολή του χριστιανισμού υπήρξε πάντα βίαιη, όταν ο υπό εκχριστιανισμό λαός είχε συγκροτημένη θρησκεία και εθνικές παραδόσεις, κατά τεκμήριο υψηλότερου πολιτισμικού επιπέδου από τις μεσανατολικές και δεν ενδιαφερόταν να προσχωρήσει σε οποιαδήποτε νέα θρησκεία. Πέρα από τους λα-ούς της αρχαίας Ιταλίας, Ελλάδας και Μικράς Ασίας, παραδείγματα αποδοχής ή επιβολής του χριστιανισμού έχουμε στους Αρμένιους και στους Γότθους, μερικούς αιώνες αργότε-ρα στους Σάξονες και στους Σλάβους, επίσης μερικούς αιώνες αργότερα στους ιθαγενείς της Αμερικής και στους λαούς της Άπω Ανατολής.

Η αποδοχή του χριστιανισμού υπήρξε σχετικά ειρηνική, μόνο εκεί που έγιναν συμφωνίες κορυφής και προσχώρησαν στη νέα θρησκεία οι ηγετικές ομάδες κάθε λαού (Πολωνία, Ρωσία). Αυτή η διαδικασία θεσμοποιήθηκε κατά την Αναγέννηση με τον κανόνα «cujus regio, ejus religio», που δηλώνει ότι εκείνος που ελέγχει μια περιοχή, προσδιορίζει και τη θρησκεία των κατοίκων της. Στις περιπτώσεις συμφωνημένης προσχώρησης, προσάρμο-ζαν σταδιακά τα ιερατεία των αντίστοιχων εθνικών θρησκειών τις ονομασίες των θεοτή-των, τις εθνικές μυθοπλασίες και τις παραδοσιακές ιεροτελεστίες τους, οι περισσότερες από τις οποίες αφομοιώνονταν και ενσωματώνονταν στη νέα, χριστιανική πλέον πρακτι-κή. εξ αυτού προέκυψαν με την πάροδο του χρόνου και διάφορες ιδιαιτερότητες στις α-ντιλήψεις, στα σύμβολα και στις ιεροτελεστίες των εκχριστιανιζόμενων λαών.

Η επιβολή του χριστιανισμού στην Ευρώπη

Για την επιβολή του χριστιανισμού στους λαούς της ρωμαϊκή αυτοκρατορίας και ανάμε-σά τους στους Έλληνες θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά σε άλλο κείμενο. Οι Σλάβοι και οι Ούγγροι εκχριστιανίστηκαν, όχι πάντα εύκολα και ειρηνικά, από τον 8ο αιώνα και μετά, οι δυτικοί Σλάβοι και οι Ούγγροι από το κράτος των Καρολιδών (Φράγκοι) και οι ανατο-λικοί Σλάβοι από τους Βυζαντινούς. Οι πολεμικές συγκρούσεις ανατολικών και δυτικών χριστιανικών δυνάμεων με σλαβικούς λαούς αφενός απέβλεπαν στην απώθηση μετακι-νούμενων πληθυσμών ή στον έλεγχο εδαφών και στην είσπραξη φόρων υποτέλειας κλπ. και, αφετέρου, είχαν προσηλυτιστικούς και κατακτητικούς στόχους (K-H.Deschner: «Η εγκληματική ιστορία του χριστιανισμού», Κάκτος). Πάντα, οι εκστρατείες γίνονταν μετά από συνεννόηση κράτους και εκκλησίας και στα (σχεδόν αποκλειστικά μισθοφορικά) στρατεύματα συμμετείχαν κληρικοί και δουλέμποροι, έτοιμοι να μεταφέρουν το «μήνυμα της αγάπης», σε όσους επιβίωναν από τις πολεμικές συγκρούσεις.

Οι Σάξονες που πεισματικά δεν αποδέχονταν στην αλλαγή από τον 8ο στον 9ο αιώνα (772-804), το φράγκικο κράτος και τη νέα θρησκεία, κατασφάγηκαν σε πολλές μάχες από τα στρατεύματα του Καρλομάγνου και προσχώρησαν στο χριστιανισμό ως ηττημένοι και κατακτημένοι. Αργότερα, 9ος-11ος αιώνας, πρωτοστάτησαν οι ίδιοι οι Σάξονες με τους τρεις αυτοκράτορες Όθωνες και τον «Άγιο» Ερίκο (Heinrich ΙΙ., «ένας, πριν απ' όλα, εκ-

171

κλησιαστικός άνδρας») στον εκχριστιανισμό και την υποδούλωση των σλαβικών φύλων μεταξύ του Έλβα και του Όντερ (Σόρβοι, Βένδοι κ.ά.)

Στα σχολικά βοηθήματα παρουσιάζονται αυτοί οι πόλεμοι συνήθως ως ασκήσεις επί χάρτου, με αναφορά των στρατιωτικών κι-νήσεων και με περιγραφή των προσόντων των ηγετών της φιλικής πλευράς. Η πραγ-ματικότητα είναι προφανώς τελείως διαφο-ρετική. Μία περιγραφή από χρονικογρά-φους της εποχής, όλοι χριστιανοί ιερωμέ-νοι, είναι πολύ χαρακτηριστική. Στα τέλη του έτους 929 συγκρούστηκε μια στρατιά Σαξόνων στην περιοχή δεξιά του κάτω Έλ-βα με επαναστατημένους Σλάβους. Αναφέ-ρεται ότι σκοτώθηκαν, μάλλον καθ' υπερ-βολή, από 120 μέχρι 200 χιλιάδες Βένδοι (Wenden) από τους σιδηρόφρακτους Σάξο-νες. Ο επίσκοπος Thiemar αναφέρει ότι «σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι οι επαναστάτες και μόνο λίγοι διέφυγαν».

Ο μοναχός Widukind γράφει ότι «από τους πεζοπόρους βαρβάρους (εννοεί τους Σλάβους) δεν σώθηκε κανένας και από τους ιππείς μόνο λίγοι, ενώ στους πολεμιστές του θεού (εννοεί τους Σάξονες) επικρατούσε ευθυμία, επειδή πέτυχαν με τη βοήθεια του θεού μια περίφημη νίκη. Όλα τα μέλη των οικογενειών των Σλάβων σκλαβώθηκαν και διατέθηκαν ως δούλοι». Ανάλογες φρικαλεότητες γίνο-νταν, φυσικά, και σε περιπτώσεις που νικούσε η άλλη πλευρά, η οποία δεν δήλωσε όμως ποτέ ότι εκπροσωπεί τη «θρησκεία της αγάπης»!

Με τέτοιες και άλλες ανάλογες πολεμικές ενέργειες κράτησε ο εκχριστιανισμός και στα-διακός εκγερμανισμός των Σλάβων αρκετούς αιώνες - των Πρώσων που είναι επίσης σλαβικής προέλευσης, κράτησε μάλιστα μέχρι και το 17ο αιώνα. Η επιβολή του χριστια-νισμού στους ιθαγενείς της Αμερικής από τους Ευρωπαίους επιδρομείς θα περιγραφεί σε αυτοτελές κείμενο και γι' αυτό δεν θα γίνει εδώ ιδιαίτερη αναφορά.

Λιγότερο ή καθόλου γνωστά είναι όμως τα γεγονότα κατά τις πολλαπλές προσπάθειες εκχριστιανισμού λαών της Άπω Ανατολής, κυρίως των πολυπληθών λαών των Ινδιών, της Κίνας και της Ιαπωνίας. Αυτά τα γεγονότα, για τα οποία υπάρχουν πολλά στοιχεία, αλλά και περιγραφές αυτοπτών μαρτύρων, δίνουν μια υποψία, τί πρέπει να συνέβη και στον ελληνικό χώρο περίπου 1-1,5 χιλιετία νωρίτερα και τί θα μπορούσε να είχε προκύ-ψει, αν οι ελληνόφωνοι λαοί δεν ήταν εκείνη την εποχή υπόδουλοι στους Ρωμαίους αλλά διέθεταν μία δική τους ισχυρή εθνική ηγεσία. Εκτιμάται ότι αυτή ακριβώς η ηγεσία θα ήταν σε θέση να υπερασπιστεί τον παραδοσιακό πολιτισμό και τα έθιμα του λαού, απένα-ντι σ’ εκείνους που επέβαλαν κατά την εποχή της ρωμαϊκής παγκοσμιοποίησης μία νέα θρησκεία.

172

Η προσπάθεια επιβολής του χριστιανισμού στην Ασία

Η επόμενη περιγραφή ακολουθεί στα κύρια σημεία της το άρθρο «Χριστιανισμός και Χι-ντεγιόσι» από το τεύχος «Ο Ναπολέων της Ιαπωνίας» του περιοδικού ΙΣΤΟΡΙΚΑ της Ε-λευθεροτυπίας, το δεκάτομο έργο του K. Deschner «Η εγκληματική ιστορία του χριστια-νισμού», εκδόσεις «Κάκτος», τη μελέτη του Βλ. Ρασσιά, «ΣΑΚΟΚΟΥ: Η αντίσταση των Ιαπώνων στο χριστιανισμό» από το βιβλίο του «Μια ιστορία Αγάπης», εκδόσεις «Ανοι-χτή Πόλη» και τη δημοσίευση του Naoji Kimura: «Japans imperialistische Expansion in Asien», από το βιβλίο Herbert Arlt: «The Unifying Aspects of Cultures».

Στα μέσα του 16ου αιώνα είχε επιβληθεί ο χριστιανισμός ήδη στο ινδικό βασίλειο της Goa (Γκόα) που ήταν πορτογαλική αποικία μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα. Η τοπική ινδουϊστι-κή θρησκεία είχε τεθεί υπό απαγόρευση, με απαίτηση για καταστροφή όλων των «ειδώ-λων». Με βασιλικά διατάγματα είχαν οργανωθεί από Ιησουΐτες δημόσιες διδασκαλίες συκοφάντησης της παραδοσιακής θρησκείας και βαπτίσεις (ράντισμα με νερό) με πανη-γυρισμούς για την «ήττα των δαιμόνων» - περίπου όπως γινόταν και στην Ευρώπη παλαι-ότερα. Οι βασιλείς του Kotte (Κόττε), του Kandy (Κάντυ) και του Trincomalee (Τρινκο-μαλή) της Κεϋλάνης, υπό τις υποσχέσεις των Πορτογάλων για στρατιωτική υποστήριξή τους, βαπτίσθηκαν χριστιανοί και διέταξαν τον υποχρεωτικό εκχριστιανισμό όλων των υπηκόων τους.

Το έτος 1551, προσηλυτίστηκαν οι πρώτοι Ιάπωνες από τον Ιησουΐτη κληρικό Francisco de Jasu y Xavier (Φραγκίσκο Ξαβέριος, 1506-1552) με το κινέζικο όνομα Fang Jige, που εκμεταλλεύθηκε την ανάγκη για άσυλο ενός καταζητούμενου για φόνο, του Γιαχίρο (Yajiro, Anjiro). Με πυρήνα την οικογένεια και το υπηρετικό προσωπικό του τελευταίου, δημιουργήθηκε η πρώτη χριστιανική κοινότητα στην Καγκοσίμα (Kagoshima) της Ιαπωνίας. Το 1552 προσπάθησε ο Ξαβέριος να εισέλθει κρυφά στην Κίνα, όπου απαγορευόταν ο προσηλυτισμός σε άλλες θρησκείες, αλλά πέθανε, μάλλον από τις κακουχίες της εποχής και της περιοχής.

Στα έτη 1558-1570 και παρ' ότι στην Ιαπωνία έχει ήδη νομοθετηθεί η απαγόρευση του χριστιανικού προσηλυτισμού, οι Πορτογάλοι ιεροκήρυκες διείσδυσαν στην χώρα, εκμεταλλευόμενοι την προσπάθεια του πολέμαρ-χου ηγεμόνα (daimyo) Oda Nobunaga (Όντα Νομπουνάγκα), από το 1568 υποστηρικτή του Yoshiaki, τελευταίου Σογκούν, δηλαδή Αρχιστράτηγου, της γραμμής των Ashikaga, να εξουδετερώσει τη μεγάλη επιρροή εκείνης της εποχής των πολεμιστών Βουδιστών μο-ναχών στα πολιτικά πράγματα της χώρας. Από τα ιεραποστολικά κέντρα τους στο Yamaguchi (Γιαμαγκούτσι), το Hirado (Χιράντο) και το Bungo (Μπούνγκο), οι Ιησουΐτες συντόνιζαν μεγάλη δυσφημιστική εκστρατεία κατά του Βουδισμού Ζεν, κυρίως ανάμεσα στους ανθρώπους των κατωτέρων τάξεων και γύρω στο 1562, πέτυχαν τη βάπτιση πολ-λών ευγενών πολεμιστών του Kyoto (Κιότο), πρωτεύουσας του σογκουνάτου Ashikaga.

173

Τογιοτόμι Χιντεγιόσι

Το έτος 1563, οι Ιησουΐτες βάπτισαν χριστιανό το διοικητή της Omura (Ομούρα), Omura Sumitada (Ομούρα Σουμιτάδα), ο οποίος τους παραχώρησε τη διαχείριση του εμπορικού λιμανιού στο Nagasaki (Ναγκασάκι) και πλήρη ελευθερία προσηλυτιστικής δράσης ανά-μεσα στους υπηκόους του, ενώ τον Απρίλιο του 1569 ο Πορτογάλος Ιησουΐτης ιεραπό-στολος Louis Frois (Φρόις, 1532-1597) εγκαταστάθηκε κανονικά στο Κιότο. Το έτος 1583 είχαν προσηλυτιστεί στο χριστιανισμό ένας ναύαρχος, ένας από τους δύο στρατη-γούς της ιαπωνικής εκστρατείας κατά της Κορέας, ένας ανιψιός, καθώς και ο προσωπικός ιατρός του κυβερνήτη Toyotomi Hideyoshi (Τογιοτόμι Χιντεγιόσι). Όλοι αυτοί και πολ-λοί άλλοι Ιάπωνες ευγενείς, είχαν βαπτισθεί χριστιανοί, ενώ ο τοπικός διοικητής της Arima (Αρίμα) όχι απλώς ασπάσθηκε τη νέα θρησκεία αλλά και διέταξε επιπλέον την υ-ποχρεωτική βάπτιση όλων των κατοίκων τριών πόλεων της δικαιοδοσίας του, συνολικά 3.000 άτομα. Εκείνη την εποχή άρχισε όμως μια αντισυσπείρωση Ιαπώνων γύρω από την παραδοσιακή θρησκεία του Shinto (Σίντο, Shintoism, εκ του shin tao, δηλαδή «ο Τρόπος των Θεών») και το βουδισμό Ζεν.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1587, κυκλοφόρησαν στην κοινωνία της Ιαπωνίας πληροφορίες για την καταστροφή πολιτισμών που είχαν προκαλέσει οι Ιησουΐτες σε άλλες χώρες. Τον Ιούλιο αυτού του έτους ενημέρωσε ο γιατρός Σεϊγιακόν Χόιν τον κυβερνήτη για τους στόχους και τις δραστηριότητες των ιεραποστόλων χριστιανών σε παλαιότερες και σύγχρονες εποχές. Λέγεται ότι στην αναφορά του απαρίθμησε ο γιατρός καταστροφές σιντοϊστικών και βουδιστικών ναών από χριστιανούς, τον αναγκαστικό προσηλυτισμό των υποτελών λαών στο χριστιανισμό και τη συμμετοχή των καθολικών κληρικών σε ε-μπόριο δούλων («Χριστιανισμός και Χιντεγιόσι», ΙΣΤΟΡΙΚΑ) - περίπου αυτά που έγιναν και κατά την επιβολή του χριστιανισμού στους λαούς της Μικράς Ασίας και της Ευρώπης. Σίγουρα θα είχε ο Χιντεγιόσι υπόψη του και διάφορες υπονομευτικές δραστηριότητες των Ιησουϊτών ιεραποστόλων στην Ιαπωνία, οπότε κάλεσε τον επικεφαλής της χριστιανικής ιεραποστο-λής, Gaspar Coelho (Κοέλιο, 1531-1590) και του έθεσε τέσσερα συγκεκριμένα ερωτήμα-τα, τα οποία έχουν καταγραφεί:

• Γιατί οι χριστιανοί ιερωμένοι επιζητούν επίμονα τον προσηλυτισμό; • Γιατί καταστρέφουν τους εθνικούς ναούς και εκδιώκουν τους ιερείς τους; • Γιατί διδάσκουν περί νηστείας αλλά τρώνε κρέας; • Γιατί οι Πορτογάλοι «αγοράζουν» Ιάπωνες πολίτες και τους μεταπωλούν σε άλλες

χώρες ως σκλάβους;

Οι απαντήσεις του Κοέλιο δεν πρέπει να ήταν επαρκείς, οπότε ο κυβερνήτης εξέδωσε τον Ιούλιο του ίδιου έτους ένα νόμο κατά της «ξένης θρησκείας». Με αυτό το νόμο ανακηρύ-χθηκε η Ιαπωνία χώρα αγαπητή στους Θεούς («γινκόκου»), η οποία δεν ήταν δυνατόν να ανέχεται όσους καθύβριζαν και συκοφαντούσαν την εθνική θρησκεία των Ιαπώνων ως «ειδωλολατρική». Οι ιεραπόστολοι διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα εντός 20 η-μερών και ταυτόχρονα απαγορεύθηκε η άφιξη νέων Πορτογάλων εμπόρων, εφόσον συ-νοδεύονταν από κληρικούς. Συγκεκριμένα το διάταγμα προέβλεπε, όπως κατέγραψε ο

174

Ιησουΐτης Φρόις, στου οποίου τα ωραιοποιημένα γραπτά προς την ιεραποστολή, στηρίζο-νται έκτοτε όλοι οι Ιστορικοί:

• Η Ιαπωνία είναι χώρα σιντοϊστικών θεοτήτων («κάμι») και κάκιστα έρχονται εδώ χριστιανοί ιεραπόστολοι,

• Η καταστροφή σιντοϊστικών και βουδιστικών ναών είναι πράγμα ανήκουστο και οι δράστες αξίζουν κάθε τιμωρία,

• Οι ιεραπόστολοι δεν επιτρέπεται να παραμείνουν στο ιαπωνικό έδαφος και πρέπει να αποχωρήσουν μέσα σε 20 ημέρες,

• Οι Πορτογάλοι έμποροι μπορούν να συνεχίσουν ανενόχλητοι τις δοσοληψίες τους.

Είναι αυτονόητο ότι τα αίτια της ρήξης ήταν αμιγώς εθνικά και θρησκευτικά και δεν υ-πήρχαν εμπορικές υστεροβουλίες, όπως διέδιδαν αργότερα οι Ιησουΐτες και αναφέρεται μέχρι σήμερα σε διάφορα βιβλία.

Ο Κοέλιο αντέδρασε με τον τρόπου που συνηθίζουν οι κατακτητές: ξεσήκωσε τους βα-φτισμένους Ιάπωνες εναντίον της εξουσίας, έκανε δηλαδή αυτό ακριβώς που κατηγορού-σε τους χριστιανούς ο Χιντεγιόσι και ταυτόχρονα ζήτησε στρατιωτική βοήθεια από τους αποικιακούς στρατούς στις Φιλιππίνες, τη Γκόα και το Μακάο. Και οι δύο αυτές ενέρ-γειες δεν οδήγησαν όμως σε στρατιωτική επιβολή του χριστιανισμού, όπως ήλπιζε ο Κοέ-λιο!

Ωστόσο, ο Ιάπωνας κυβερνήτης δεν επέμενε πολύ στην αυστηρή εφαρμογή του νόμου, δεχόμενος συνεχείς παρατάσεις ως προς την ημερομηνία που όφειλαν οι ιεραπόστολοι να εγκαταλείψουν τη χώρα, πράγμα που σήμαινε ουσιαστικά ακύρωση του νόμου. Μια εξή-γηση γι' αυτή την ήπια στάση του έχει να κάνει με τον κίνδυνο διχασμού του λαού και τις αναπόφευκτες εκδικητικές διώξεις ενάντια στη χριστιανική μειοψηφία των χριστιανών.

Η ήπια στάση του Χιντεγιόσι είχε όμως ως αποτέλεσμα να δεχθεί η Ιαπωνία σύντομα ένα νέο κύμα προσηλυτιστών, αυτή την φορά Δομινικανών και Φραγκισκανών, οι οποίοι θε-ώρησαν ότι το πεδίο ήταν ελεύθερο για τις δραστηριότητές τους. Σημειωτέον ότι στους διαβόητους Δομινικανούς μοναχούς είχε ανατεθεί στην Ευρώπη και αλλού η συγκρότηση της «Ιεράς Εξέτασης» και το εγκληματικό «κυνήγι των μαγισσών» (θα δημοσιευτεί ειδικό άρθρο) που κόστισε τη ζωή σε εκατοντάδες χιλιάδες ανύποπτους ανθρώπους.

Για μία περίπου δεκαετία, με ανενεργό το νόμο του Χιντεγιόσι, οι ιεραπόστολοι έδρασαν στην «γινκόκου» Ιαπωνία ουσιαστικά ελεύθερα. Εκείνη ακριβώς την εποχή άλλωστε οι χριστιανοί αλώνουν και την Κίνα και παράλληλα εντατικοποιούν το αφρικανικό δουλε-μπόριο. Ενώ οι Πορτογάλοι καταλύουν με την βία των όπλων το βασίλειο της Jaffna και αρχίζουν συστηματική καταστροφή των ινδουϊστικών ιερών και μωαμεθανικών τεμενών, καθώς και κατασχέσεις περιουσιών, τις οποίες ακολούθως αποδίδουν στους Φραγκισκα-νούς μοναχούς. Παράλληλα έγιναν στην Καντόνα της Κίνας σφαγές βουδιστών ιερέων και υποχρεωτικές μαζικές βαπτίσεις του πληθυσμού - ολόκληρα χωριά βαπτίζονταν μέσα σε λίγες ώρες υπό την απειλή των πορτογαλικών όπλων. Ο κληρικός Matteo Ricci (Ρίτσι, 1552-1610), προσπαθεί να πετύχει εισοδισμό στην κινεζική κοινωνία. Οι Ιησουΐτες συ-νεργάτες του παρουσιάζονται στους εκεί αξιωματούχους ως εξωτικοί μαθηματικοί και αστρονόμοι και κερδίζουν την εμπιστοσύνη τους, ο δε Ρίτσι περιφέρεται αρχικά ντυμένος ως βουδιστής μοναχός και, αργότερα, όταν αντιλαμβάνεται ότι οι βουδιστές μοναχοί δεν απολαμβάνουν ιδιαίτερα προνόμια, ως κομφουκιανός διδάσκαλος.

175

Η πληροφόρηση που απέκτησε σταδιακά ο Χιντεγιόσι για τους στόχους και το παρελθόν του χριστιανισμού ως θρησκεία και ως εξουσία, σηματοδότησε το τέλος του προσηλυτι-σμού το έτος 1596. Ο Χιντεγιόσι, που από το 1590 είχε ενώσει υπό την εξουσία του όλη την Ιαπωνία, διέταξε τώρα την αυστηρή εφαρμογή του νόμου από το έτος 1587. Αφορμή στάθηκε ένα τυχαίο επεισόδιο με το εμπορικό πλοίο San Felippe, το οποίο μετέφερε προϊόντα από τις Φιλιππίνες στο Μεξικό. Ένας τυφώνας έριξε όμως το πλοίο στις ιαπωνι-κές ακτές και οι Ιάπωνες αμφιταλαντεύονταν μεταξύ κατάσχεσης του πλοίου και προ-σφοράς βοήθειας στους Ισπανούς ναυτικούς. Πάνω εκεί έβγαλε ο καπετάνιος του πλοίου Francisco de Ollandia (ντε Ολάντια) ένα εκφοβιστικό λόγο στους Ιάπωνες, αναφέροντας ότι ο πολύ ισχυρός βασιλιάς της Ισπανίας, στέλνει μεν αρχικά ιεραποστόλους, αλλά πίσω τους ακολουθούν πάντα στρατιωτικοί, οι οποίοι και θα τιμωρήσουν οποιαδήποτε εχθρική ενέργεια των Ιαπώνων προς το πλήρωμα του πλοίου. Και για να τεκμηριώσει τις απειλές του, ανέφερε ο ντε Ολάντια τα παραδείγματα της κεντρικής και νότιας Αμερικής, των Φι-λιππίνων κ.ά.

Ο πλοίαρχος, του οποίου η μοίρα έμεινε έκτοτε στο σκοτάδι, επιβεβαίωνε αυτά που κυ-κλοφορούσαν από ετών στην ιαπωνική κοινωνία για τους απώτερους στόχους των ιερα-ποστόλων. Η αντίδραση της ιαπωνικής εξουσίας ήταν λοιπόν ακαριαία! Είκοσι έξι πρω-τεργάτες των χριστιανικών ιεραποστολών συνελήφθησαν, καταδικάσθηκαν σε θάνατο και σταυρώθηκαν δημόσια στο Ναγκασάκι, ενώ διατάχθηκε επίσης η άμεση απέλαση όλων των προσηλυτιστών και το γκρέμισμα των εκκλησιών που είχαν δημιουργήσει. Απαγο-ρεύθηκε δε στους κρατικούς αξιωματούχους να ασπάζονται την «ξένη θρησκεία».

Ο Χιντεγιόσι πέθανε το έτος 1598 και για τη διαδοχή του ακολούθησε μία μικρή περίοδος αναρχίας, στη διάρκεια της οποίας η αντίσταση στον εκχριστιανισμό σταματά εντελώς και οι ιεραπόστολοι βρίσκουν ευκαιρία να αναπτύξουν ξανά τις δραστηριότητές τους. Εκείνη ακριβώς την εποχή θανατώνει η «Ιερά Εξέταση» στην Ινδία περισσότερα από 5.000 άτομα, ενώ στην Άπω Ανατολή καίγονται αμέτρητα τεμένη και δολοφονούνται συ-στηματικά οι ιερείς των εθνικών θρησκειών.

Τοκουγιάβα Ιγεγιάσου

Στον αγώνα για κατάκτηση της εξουσίας της Ιαπωνίας επικράτησε ως Σογκούν με πρω-τεύουσά του το Edo ή Yedo (Έντο, Γιέντο), ο Tokugawa Iyeyasu (Τοκουγιάβα Ιγεγιά-σου), του οποίου το γένος (Τοκουγιάβα), θα κυβερνήσει την «Αυτοκρατορία του Ηλίου» περί τα 260 χρόνια, έως το έτος 1867. Ο νέος ηγεμόνας καθοδηγήθηκε στην πολιτική του από τον παραδοσιακό ηθικό κώδικα τιμής και συμπεριφοράς του Bushido (Μπουσίντο, «Ο Τρόπος του Πολεμιστή») και των πολεμιστών Samurai (Σαμουράι). Στα πρώτα έτη της εξουσίας του κήρυξε ο Ιγεγιάσου τον αυτοκράτορα (μικάδο) «απόγονο των Θεών», αθέατο έκτοτε στο ανάκτορά του στο Κιότο και έδειξε ανοχή προς τους Ιησουΐτες που άρχισαν να εισέρχονται πάλι στη χώρα, με αποτέλεσμα να προσχωρήσουν στο χριστιανι-σμό σε μερικά χρόνια δεκάδες χιλιάδες Ιάπωνες.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1600 κτίσθηκαν εκατοντάδες χριστιανικές εκκλησίες, πολύ συχνά με οικονομική βοήθεια από τον ίδιο τον Σογκούν, ακόμη και στην πρωτεύουσα Έντο, το μετέπειτα ονομαζόμενο Τόκιο, και οικοδομήθηκαν δεκάδες κτήρια για ιεραπο-στολές, όχι μόνον από τους Ιησουΐτες αλλά και από Αυγουστινιανούς, Φραγκισκανούς και Δομινικανούς, στο δε Ναγκασάκι η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων ήσαν πλέον βαπτισμένοι χριστιανοί. Χριστιανικά βιβλία άρχισαν να εκδίδονται στην ιαπωνική γλώσ-σα, ενώ ιδρύθηκαν αρκετά χριστιανικά σχολεία με σκοπό να δημιουργήσουν αντίβαρο

176

στη βουδιστική παιδεία, καθώς και ειδικά κέντρα εκπαιδεύσεως Ιαπώνων προσηλυτιστών στην Μανίλα των Φιλιππίνων. Εντός μόνον δύο ετών, από το 1603 έως το 1605, υπερτε-τραπλασιάστηκαν οι χριστιανοί της Ιαπωνίας.

Το 1612, έχοντας ήδη επαρκή αριθμό πιστών για ένα τέτοιο εγχείρημα, προσπάθησαν οι χριστιανοί να ανατρέψουν τον Ιγεγιάσου και να κάνουν ανοικτές επιθέσεις κατά των εθνικών παραδόσεων της χώρας. Ο Ιγεγιάσου, αντιλαμβανόμενος πλέον το σφάλμα της ανοχής του απέναντι στους ιεραποστόλους που απέβλεπαν ουσιαστικά στην καταστροφή του ιαπωνικού πολιτισμού, αρχίζει απηνή διωγμό εναντίον τους. Οι προσηλυτιστές συνελήφθησαν και, όσοι δεν εκτελέστηκαν, απελάθηκαν, απαγορεύθηκε το εμπόριο με χριστιανικές χώρες, ισοπεδώθηκαν όλες οι χριστιανικές εκκλησίες και η ιδιότητα του χρι-στιανού εξισώθηκε πλέον με προδοσία κατά της

χώρας. Όπως είναι αναμενόμενο σε τέτοιες περιπτώσεις, οι βαπτισμένοι Ιάπωνες, είτε αποστατούσαν και επανέρχονταν στην παραδοσιακή θρησκεία, είτε εγκατέλειπαν τη χώ-ρα αναζητώντας καταφύγιο κυρίως στις Φιλιππίνες. Μέσα σε δύο μόνον έτη οι εναπομεί-ναντες βαπτισμένοι Ιάπωνες αποστάτησαν για να γλιτώσουν τη θανατική καταδίκη, δε-δομένου ότι οι περισσότεροι εξ αυτών είχαν προσχωρήσει στη νέα θρησκεία κατ' απαίτη-ση κάποιων χριστιανών αρχόντων τους.

Μετά από την Ιαπωνία, αντίστοιχα γεγονότα εξελίχθηκαν και στην Κίνα. Εγκατεστημέ-νος στο Πεκίνο, ο διάδοχος του Ρίτσι Γερμανός προσηλυτιστής Johann Adam Schall von Bel (φον Μπελ, 1592-1666), χρηματοδοτημένος δεόντως από το Δούκα της Βαυαρίας, συνεργάσθηκε με αντικαθεστωτικά στοιχεία στην Κίνα αλλά και χριστιανούς του Μακάο για την ανατροπή της δυναστείας των Μινγκ. οι ηγεμόνες του μεγάλου έθνους δεν φαίνο-νταν διατεθειμένοι να εγκαταλείψουν την εθνική τους παράδοση και θρησκεία. Με νόμο του έτους αυτού, απαγορεύθηκε εφεξής σε Κινέζους να βαπτίζονται χριστιανοί και απε-λάθηκαν στο Μακάο όλοι οι προσηλυτιστές.

Στις ασιατικές υποχωρήσεις απάντησαν οι ιεραπόστολοι με ένταση της προσηλυτιστικής δράσης τους. Το έτος 1622 ίδρυσε ο Πάπας τη λεγόμενη «Sacra Congregatio de Propaganda Fide» (Ιερά Σύναξη για τη Διάδοση της Πίστης ή απλά «Προπαγάνδα»). Πρόκειται για έναν άρτιο μηχανισμό εκπαιδεύσεως στελεχών του προσηλυτισμού. Στην Κίνα ωστόσο, νέος νόμος κατά του χριστιανισμού επέβαλε την απέλαση όλων των ξένων προσηλυτιστών που είχαν εισέλθει ξανά και εγκατασταθεί στη χώρα, μετά τα χαλαρά μέ-τρα εναντίον τους του έτους 1616. Οι εκχριστιανισμένοι Κινέζοι είχαν φθάσει σε 7 επαρ-χίες της Κίνας τους 13.000, ενώ στην Ιαπωνία, καίγονται στην πυρά οι προσηλυτιστές Sniga (Σνίγκα) και Flores (Φλόρες) που επεχείρησαν να εισέλθουν στη χώρα μεταμφιε-σμένοι ως έμποροι. Αποκεφαλίσθηκαν επίσης τα 12 μέλη πληρώματος του πλοίου που τους μετέφερε, ενώ ο Σογκούν Χιντετάντα διέταξε ως αντίποινα την εκτέλεση 50 περίπου φυλακισμένων χριστιανών στο Ναγκασάκι και την Suzuta (Σουζούτα).

Το επόμενο έτος, ο Σογκούν Iyemitsu (Ιγιεμίτσου), διάδοχος του Χιντετάντα, εξάρθρωσε πολλούς παράνομους μηχανισμούς των χριστιανών και οι Ιησουΐτες προσηλυτιστές Angelis (Αντζέλις) και Mondo Hara (Χάρα) θανατώθηκαν μαζί με περίπου είκοσι οπα-δούς τους. Δέκα έτη αργότερα, το 1633, ο Ιγιεμίτσου εξέδωσε νόμο με τον οποίο απαγο-

177

ρεύτηκαν τα ταξίδια των Ιαπώνων στο εξωτερικό, όπως και η ανάγνωση ξένων βιβλίων, για να αποφευχθεί η «μόλυνση» του ιαπωνικού έθνους από τα «καταστροφικά χριστιανι-κά ήθη». Ο πόλεμος κατά των ξένων ιεραποστόλων είχε πάρει πλέον άγριες μορφές, δε-δομένου ότι πίσω από τους «αγνούς» προσηλυτιστές καραδοκούσαν στρατιωτικοί επι-δρομείς και έμποροι υφασμάτων, μπαχαρικών και ναρκωτικών ουσιών, αλλά και δουλέ-μποροι.

Επανάσταση Σιμαμπάρα

Το έτος 1637, με αφορμή τη βαριά φορολογία του τοπικού κυβερνήτη της πόλης Arima (Αρίμα), η οποία από το 1583 αποτελούσε κέντρο της χριστιανικής δράσης, κατόρθωσαν οι μυστικές οργανώσεις των χριστιανών, αξιοποιώντας τώρα τη λαϊκή δυσφορία, να εξε-γείρουν τον πληθυσμό της περιοχής. Μεγάλος αριθμός από επαναβαπτισμένους χριστια-νούς που είχαν «αποστατήσει» και τους οποίους οι προσηλυτιστές είχαν «συγχωρήσει» για το «θανάσιμο αμάρτημα» της αποστασίας, πήραν μέρος σε επανάσταση με ωμότητες και μεγάλες καταστροφές σε κτίρια και μνημεία. Αυτή η εξέγερση που εξελίχθηκε υπό το λάβαρο με χριστιανικά σύμβολα (Άγιο Δισκοπότηρο) έμεινε στην Ιστορία της Ιαπωνίας ως «Επανάσταση Shimabara» (Σιμαμπάρα).

Για την καταστολή της απαιτήθηκε περίπου ένα έτος και οι τελευταίοι απελπισμένοι ο-παδοί της κλείστηκαν στον, εκείνη την εποχή, εγκαταλελειμμένο πύργο Shimabara, όπου εξοντώθηκαν όλοι μετά από πολιορκία περίπου ενός μηνός. Οι διαπραχθείσες από τους επαναστάτες ωμότητες, προκάλεσαν νέους σκληρούς διωγμούς σ' όλη την Ιαπωνία κατά των χριστιανών ή των «εχθρών του ανθρώπινου πολιτισμού», όπως τους απο-καλούσαν οι Ιάπωνες, ενώ ταυτόχρονα ιδρύθηκαν ειδικά αστυνομικά σώματα για τον εντοπισμό και την εξάρθρωση των παράνομων μηχανισμών των προσηλυτιστών.

Ένας εκ των Ιησουϊτών, με χριστιανικό όνομα Christovao Ferreira (Φερρέϊρα, 1580-1650), όχι απλώς αποστάτησε, αλλά επιπροσθέτως άρχισε να πρωτοστατεί στο διωγμό των πρώην ομοθρήσκων του και συνέ-γραψε έκτοτε ολόκληρη σειρά βιβλίων, στα οποία κατέρριπτε τις χριστιανικές μυθοπλα-σίες και αποκάλυπτε τους πραγματικούς σκοπούς των επιδρομέων που ήταν, με πρόσχη-μα τη θρησκεία, η «καταστροφή του ιαπωνικού έθνους, η υποδούλωση των ανθρώπων του και η δημιουργία αποικιών στην Ιαπωνία», όπως είχε συμβεί και σε άλλες χώρες εξ άλλου. Πέρα από αυτά, ο Φερέιρα κατέδειξε με θεολογική επιχειρηματολογία το ασυμβί-βαστο της θρησκείας από τη μεσανατολική έρημο με τις παραδοσιακές θρησκείες της α-νατολικής Ασίας.

Σακόκου

Από το έτος αυτό άρχισε το λεγόμενο «Sakoku» (σακόκου), η απομόνωση δηλαδή της Ιαπωνίας από όλον τον υπόλοιπο κόσμο, καθώς απαγορεύθηκε επί ποινή θανάτου πλέον

178

στους Ιάπωνες να ταξιδεύουν σε άλλες χώρες και παράλληλα διακόπηκε κάθε εμπορική συναλλαγή όχι μόνον με τους Ευρωπαίους αλλά και την εκχριστιανισμένη ισπανική α-ποικία των Φιλιππίνων που θεωρείτο πηγή πολιτισμικής μολύνσεως. Ο Σογκούν Ιγιεμί-τσου παρίστατο αυτοπροσώπως σε όλες τις δίκες των ανατρεπτικών, ενώ όλοι οι ύποπτοι υποχρεώνονταν να τσαλαπατήσουν εικόνες, σταυρούς και ομοιώματα του Εσταυρωμέ-νου, το λεγόμενο «fumie» (φουμιέ), για να αποδειχτεί η αθωότητά τους. Είναι γνωστό δε ότι ακόμη και στα μέσα του 19ου αιώνα οι κάτοικοι του Ναγκασάκι, της πόλης που είχε φιλοξενήσει το αρχηγείο των προσηλυτιστών, έπρεπε μια φορά κάθε χρόνο να αποδει-κνύουν με το «φουμιέ», ότι δεν έχουν μολυνθεί από την «καταστροφική ξένη θρησκεία».

Στα περίπου 250 χρόνια της αυτοαπομόνωσης από κάθε ξένη επιρροή αναπτύχθηκε η Ιαπωνία ειρηνικά, παρά τις σκληρές φεουδαρχικές συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα. Παράλληλα αναπτύχθηκαν τέχνες και γράμματα και, γενικότερα, ένας εντυπωσιακός πολιτισμός. Με αυτή την ευκαιρία είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι ο όρος «απομόνωση» προέρχεται από το Γερμανό γιατρό Engelbert Kaempfer (Καίμπφερ, 1651-1716), ο οποίος έζησε στο Ναγκασάκι για κάποιο χρονικό διάστημα και περιέγραψε σε βιβλίο του με τίτλο «Ιστορία και περιγραφή της Ιαπωνίας» που εκδόθηκε μετά θάνατον στα χρόνια 1777-1779, πόσο ειρηνικά και πολιτισμένα ζούσε ο ιαπωνικός λαός χωρίς καμιά επαφή και εξάρτηση από την ευρωπαϊκή Δύση. Ο Καίμπφερ είχε υπόψη του την κατεστραμμένη Ευρώπη του τριακονταετούς πολέμου και η σύγκριση είχε προφανή κατάληξη. Αυτόν ακριβώς τον όρο της απομόνωσης μετέφεραν το έτος 1801 οι Ιάπωνες ως «σακόκου» στην Ιστορία τους.

Το 1639, ο χριστιανισμός έχει πλέον ξεριζωθεί εντελώς στην Ιαπωνία. Από τον Σογκούν Ιγιεμίτσου διατάχθηκε, στα πλαίσια του «Σακόκου», η άμεση καταστροφή όλων των ξένων πλοίων που εισέρχονταν στα χω-ρικά ύδατα και η εξόντωση όλων ανεξαιρέτως των επιβατών που θεωρούντο φορείς της ξένης θρησκείας. Τα λίγα ολλανδικά πλοία που γίνονταν δεκτά για εμπορικές συναλλα-γές, επειδή υπήρχε η αντίληψη ότι οι Ολλανδοί ήσαν μάλλον αδιάφοροι για προσηλυτι-σμούς, οδηγούνταν σε ένα μόνο λιμάνι, το Ναγκασάκι, και τα πληρώματά τους παρακο-λουθούνταν στενά. Οτιδήποτε από τα προσωπικά είδη των ναυτικών θύμιζε χριστιανισμό, κλειδωνόταν σε κιβώτια και επιστρεφόταν πάλι μόνο κατά την αναχώρηση του πλοίου.

Το πρώτο πορτογαλικό πλοίο που προσπάθησε το 1640 να εισδύσει στην Ιαπωνία χωρίς άδεια, μετά την απαγόρευση, αιχμαλωτίσθηκε και πυρπολήθηκε, ενώ εξοντώθηκαν πλή-ρωμα και επιβάτες. Η τελευταία γνωστή «αποστολή αυτοκτονίας» χριστιανών ιεραπο-στόλων σημειώνεται ιστορικά το έτος 1642, όταν Ιησουΐτες προσηλυτιστές από την πορ-τογαλική αποικία του Μακάο που εισήλθαν κρυφά στη χώρα, συνελήφθησαν, φυλακί-

179

σθηκαν και στη συνέχεια θανατώθηκαν δημόσια για παραδειγματισμό, μετά από φρικτά βασανιστήρια. Ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης θα βρει στον πίνακα των καθολικών «μαρ-τύρων» και «αγίων» αρκετά ονόματα από αυτούς τους προσηλυτιστές, αλλά και γιαπωνέ-ζικα ονόματα χριστιανών που εκτελέστηκαν από την εξουσία στα πλαίσια της απόκρου-σης της ξένης θρησκείας.

Το άνοιγμα της Ιαπωνίας στον κόσμο

Το «Σακόκου» άντεξε σε όλη την διάρκεια του 18ου αιώνα και το πρώτο μισό του 19ου. Δύο νεότερες απόπειρες χριστιανών ιεραποστόλων να διεισδύσουν στο Ναγκασάκι, η πρώτη το έτος 1797 και η δεύτερη το έτος 1799, απέτυχαν οικτρά, ενώ το 1837 βομβαρ-δίστηκε το αμερικανικό πλοίο «Morrison» που επιχείρησε να αποβιβάσει εμπόρους και χριστιανούς προσηλυτιστές χωρίς την απαραίτητη άδεια. Στις 2 Ιουλίου του 1853 ωστό-σο, ο αμερικανός ναύαρχος Matthew Perry (Πέρρυ, 1794-1858) με 4 μεγάλα πολεμικά πλοία («μαύρα πλοία» κατά του Ιάπωνες) και 61 κανόνια, θα φθάσει κατευθείαν στην Uraga της Ιαπωνίας, κοντά στην πρωτεύουσα Έντο, και θα επιδώσει στον 13ο Σογκούν Ιεσάντα (Iesada) μια λίστα με απαιτήσεις, μεταξύ άλλων, να ανοίξει η χώρα δύο λιμάνια της και να παρέχει σωστική βοήθεια σε αμερικανικά ναυάγια. Μετά από διαπραγματεύ-σεις, οι Ιάπωνες αποδέχθηκαν αυτούς τους δύο όρους που έθεσε ο Πέρρυ.

Λίγο αργότερα, το έτος 1858, πιέζοντας οι χριστιανοί τους επιτρόπους του ανήλικου, μόλις 12χρονου, Σογκούν Iemochi (Ιεμόχι), πέτυχαν την κατάργηση του προσβλητικού για τους Ευρωπαίους, ετήσιου «φουμιέ» του Ναγκασάκι και τη χαλάρωση των απαγορευτικών μέτρων για τη δράση μελών των ιεραποστολών.

Ακολούθησαν διάφορες εξεγέρσεις των Σαμουράι ενάντια στην «έκκληση ηθών» της ιαπωνικής κοινωνίας και στον αυξανόμενο εξευρωπαϊσμό της. Στα μάτια αυτών των συντηρητικών εκπροσώπων της ιαπωνικής παράδοσης είχαν τοποθετηθεί όλες οι ιδέες από τη Δύση στο ίδιο «καλάθι», ο χριστιανικός μυστικισμός και ο ορθολογικός Διαφωτισμός, η εξουσιομανία και φιλαργυρία των κληρικών και η φιλελεύθερη κοινωνία.

Η συγκροτημένη παιδεία του γιαπωνέζικου λαού εξασφάλισε όμως σταδιακά στην κοινωνία μια ισορροπία, κατά καιρούς με διάφο-ρες αποκλίσεις, μεταξύ των ίδιων παραδόσεων της χώρας και των τεχνολογικών αλλα-γών. Κατά τη δημιουργική πορεία τους στηρίζονται οι Ιάπωνες, αφενός στον παμπάλαιο, συγκροτημένο πολιτισμό τους και αφετέρου στα υψηλά διανοητικά προσόντα τους, χωρίς να δείχνουν ανάγκη οποιουδήποτε δανείου φιλοσοφίας και θεολογίας από την καθ' ημάς Μέση Ανατολή.

180

Τίποτα στη Βιολογία δεν έχει νόημα, παρά υπό το φως της Εξέλιξης Σκέψεις και σχόλια για ένα άρθρο του Th. Dobzhansky

Στη διεύθυνση του πολύ καλού «ηλεκτρονικού περιοδικού Βιολογίας» biology4u δημο-σιεύτηκε ένα παλαιό άρθρο (1973) του Θεοδόσιου Ντομπζάνσκι (Dobzhansky, 1900-1975) Ρωσο-Αμερικάνου γενετιστή, ζωολόγου και βιολόγου ο οποίος, μαζί με τον Γερμα-νο-Αμερικάνο Έρνστ Μάυρ (Mayr, 1904-2005), αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της «συνθετικής εξελικτικής θεωρίας» που συνδυάζει τη Γενετική (νόμοι του Μέντελ) με την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου. Θεώρησα σκόπιμο να διατυπώσω μερικές απόψεις πάνω σ' αυτό το άρθρο από τη σκοπιά του αδαούς ενδιαφερόμενου, όπως είμαστε όλοι, όταν ασχολούμαστε με θέματα εκτός της επιστημονικής και επαγγελματι-κής αρμοδιότητάς μας.

Σ’ αυτή τη μελέτη του διαφοροποιεί ο Ντομπζάνσκι τα ιε-ρά βιβλία των μονοθεϊστικών θρησκειών από την επιστήμη και θεωρεί ότι αυτά καλύπτουν «σημαντικότερα θέματα, όπως το νόημα της ύπαρξης του ανθρώπου και της σχέσης του με το Θεό». Δίνει λοιπόν με αυτό τον τρόπο μια διέξο-δο σ’ όλους εκείνους τους θρησκευτικούς κήρυκες, οι ο-ποίοι αποδέχονταν και αποδέχονται ακόμα τα ιερά βιβλία κατά λέξη. Και όποιος θεωρεί αυτές τις αντιλήψεις ξεπε-ρασμένες, αρκεί να διαβάσει στα λεγόμενα «Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος», μία ετήσια έκδοση της Αποστο-λικής Διακονίας με θεολογικά, ιστορικά και οργανωτικά θέματα. Στην έκδοση του έτους 2005 αναφέρεται ότι «έ-χουν παρέλθει 7.513 χρόνια από κτήσεως κόσμου». Ο Ντομπζάνσκι τούς υποδεικνύει ότι «διαπράττεται σφάλμα όταν συγχέεται η Αγία Γραφή με τα εισαγωγικά εγχειρίδια

αστρονομίας, γεωλογίας, βιολογίας και ανθρωπολογίας» και δίνει στους «γραφικούς» με-λετητές τη δυνατότητα να προσαρμόσουν την επιχειρηματολογία τους.

Ο μεγάλος Γενετιστής και Βιολόγος δεν έχει μείνει μόνος με αυτή την αντίληψή του: σε άρθρο της αμερικάνικης εφημερίδας New York Times στις 28-2-2006 διατυπώνεται μια «έκκληση για ανακωχή στη μάχη μεταξύ θρησκείας και επιστήμης». «Επιστήμη και θρη-σκεία δεν ασχολούνται με το ίδιο αντικείμενο και, τουλάχιστον θεωρητικά, υπάρχει η δυ-νατότητα να συνυπάρξουν ειρηνικά και μάλιστα να συμπληρώνουν, αντί να αντιμάχονται η μία την άλλη» (Καθημερινή, 4-3-2006).

Στα καθ’ ημάς, ο Χρ. Γιανναράς αντιδιαστέλλει σε άρθρο του (Καθημερινή, 18-9-2005) την επιστήμη, ως ερμηνεία της αισθητής πραγματικότητας, από τη θεολογία, ως χώρο καλλιέργειας μεταφυσικών ιδεών: «Μία επιστημονική πρόταση προκύπτει από την παρα-τήρηση, το πείραμα και τη μαθηματική επεξεργασία των αποτελεσμάτων τους. Φιλοδοξεί να ερμηνεύσει δεδομένα της αισθητής πραγματικότητας ...» Και στη συνέχεια: «Μία με-ταφυσική πρόταση αρχίζει από εκεί που τελειώνει η δυνατότητα επιστημονικών πιστο-ποιήσεων, γι’ αυτό και δεν έχει ποτέ υποχρεωτικό χαρακτήρα, έστω κι αν είναι χτισμένη με άψογη λογική μέθοδο.»

181

Έτσι, από τη στιγμή που κάποιες παραδοχές και κάποια πορίσματα δεν προκύπτουν υπο-χρεωτικά από παρατήρηση, δοκιμή, επιβεβαίωση και απόρριψη, αλλά σύμφωνα με κά-ποιες παραδόσεις και επιφοιτήσεις, δεν αποτελούν επιστημονικές πειθαρχίες. Η παραδοχή αυτών των αντιλήψεων οδηγεί όμως τους θρησκευόμενους σε επικίνδυνες για την πίστη τους ατραπούς: Η εμπειρία των τελευταίων 3-4 αιώνων διδάσκει ότι η «αισθητή πραγμα-τικότητα» που αναφέρει ο Γιανναράς, έχει διευρυνθεί προς κάθε κατεύθυνση και αναπό-τρεπτα ο χώρος της μεταφυσικής, ο οποίος αποτελεί προνομιακό αντικείμενο της θεολο-γίας, έχει συρρικνωθεί και συνεχίζει να περιορίζεται.

Με την πάροδο των αιώνων και των χιλιετιών και την αντίστοιχη ανάπτυξη της επιστή-μης και της τεχνολογίας είναι αυτονόητο, λοιπόν, ότι κάθε μεταφυσική πρόταση θα ανα-φέρεται σε ένα όλο και περισσότερο συρρικνωμένο αντικείμενο, το οποίο -μπορούμε να εικάσουμε- θα ελαχιστοποιηθεί οριακά σε ένα απολίθωμα κάποιων εκτιμήσεων και πα-μπάλαιων συλλογικών αναμνήσεων.

Πολλοί από τους επιφανείς σύγχρονους διανοητές στον τομέα της Βιολογίας δεν δέχο-νται τέτοιους συμβιβασμούς για να διευκολύνουν τα νοητικά αδιέξοδα των θεοφοβούμενων φιλοσόφων. Π.χ. ο Richard Dawkins γράφει ότι η θρησκεία δεν είναι μόνο άχρηστη, αλλά και επικίνδυνη, ιστορικά, κοινωνικά και φιλοσοφικά και γι' αυτό πρέπει να περιφρονηθεί ή και να παραμεριστεί (The God Delusion).

Ο Ντομπζάνσκι δεν παίρνει τόσο δραστικές θέσεις αλλά αντιφάσκει μερικές φορές στην προσπάθειά του να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. Δέχεται δηλαδή ότι «η βιοχημική ή βιολογική καθολικότητα υπο-δεικνύει ότι η ζωή προέκυψε από την άβια ύλη μια μόνο φορά και ότι όλοι οι οργανισμοί, ανεξαρτήτως από το πόσο έχουν αποκλίνει σήμερα, διατηρούν τα βασικά χαρακτηριστικά της αρχέγονης ζωής». Αν η «μόνη φορά» που προέκυψε η ζωή από την άβια ύλη σχετίζεται με τις περιβαλλοντικές συνθήκες κάποιας εποχής στον πλανήτη μας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αυτή η αυτόματη δημιουργία ζωής θα επαναλαμβάνεται σε άλλους πλανήτες, σε άλλα ηλιακά συστήματα και σε άλλους γαλαξίες του δικούς μας ή ενός από τα πολλά άλλα σύμπαντα που φαίνεται να υπάρχουν.

Το ερώτημα είναι τότε, ποιος είναι ο ρόλος του θεού σε όλα αυτά και γιατί πρέπει να δε-χθούμε ότι, παράλληλα με την εκπήδηση της ζωής από την άβια ύλη, κάποια παμπάλαια «ιερά βιβλία», γραμμένα με τις αντιλήψεις του γεωκεντρικού συστήματος, εξηγούν και νοηματοδοτούν τον κόσμο, αφού αυτός ο κόσμος δημιουργείται και λειτουργεί αυτόματα; Με κάθε (μελλοντική) ανακάλυψη νέων κόσμων σε άλλους πλανήτες θα υφίσταται λοι-πόν και εξ αυτού του λόγου κάθε θρησκεία ένα σημαντικό πλήγμα και μαζί της η αντί-στοιχη οργανωμένη θρησκευτικότητα.

182

Ακριβώς, αυτή η προδιαγεγραμμένη φθίνουσα πορεία των θρησκειών προκαλεί πονοκε-φάλους στους διαχειριστές του εκκλησιαστικού μηχανισμού, του οποίου κύριος λόγος ύπαρξης στις αρχές του 21ου αιώνα είναι η διαχείριση και αύξηση του συσσωρευόμενου πλούτου και της ασκούμενης πολιτικής εξουσίας, σε ανοικτή διαπλοκή με πολιτικές και οικονομικές δυνάμεις της κοινωνίας.

Αν το αντικείμενο διαφωνίας ήταν πράγματι τα «πνευματικά ζητήματα», όπως τελείως απροσδιόριστα χαρακτηρίζεται η ενασχόληση με θρησκευτικά θέματα, δεν θα υπήρχε κα-νένα πρόβλημα να προκύψει αργά ή γρήγορα σύγκλιση σε απόψεις του τύπου: «Η υπόθε-ση για την ύπαρξη ενός θεού, ο οποίος καθοδηγεί την οργανική εξέλιξη και παρεμβαίνει στη ζωή των ανθρώπων, βρίσκεται σε αντίφαση με τις διαπιστώσεις της Βιολογίας και των πορισμάτων από τη μελέτη του εγκεφάλου» (Edward O. Wilson: «Consilience, The Unity of Knowledge»). Αλλά τότε δεν θα υπάρχει και λόγος ύπαρξης των θρησκειών, πέ-ρα από αυτόν της δημιουργίας ελεγχόμενων οπαδών για αλλότριους σκοπούς.

183

Το «κυνήγι μαγισσών» κατά το Μεσαίωνα .....

Η έκφραση «κυνήγι μαγισσών» αναφέρεται σήμερα σε μαζικές διώξεις με ανυπόστατες ή προσχηματικές κατηγορίες. Αυτή η έκφραση προέρχεται όμως από τα χρόνια του Μεσαί-ωνα, οπότε εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, κυρίως γυναίκες, κατηγορήθηκαν, βασανί-στηκαν, καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν με φρικτό τρόπο! Η κατηγορία ήταν στερεό-τυπη: καλλιέργεια πνευματικών και σωματικών δεσμών με το σατανά, πρόκληση ασθε-νειών και οικονομικών προβλημάτων σε άλλους ανθρώπους, επηρεασμός του καιρού κλπ. κλπ. Οι μάγισσες ήταν «υπεύθυνες» για όλα τα κακά που συνέβαιναν στους ανθρώπους και η μόνη λύτρωση ήταν ο θάνατός τους! Αποτέλεσμα αυτών των αντιλήψεων ήταν ένα απίστευτο για τις μέρες μας συλλογικό έγκλημα από την οργανωμένη εξουσία, το κράτος και τον εκκλησιαστικό μηχανισμό.

Η συνήθως κακή οικονομική διαχείριση και αύξηση των χρεών οδηγούσε τους ηγεμόνες στην όλο και βαρύτερη φορολόγηση του λαού, μια που δεν υπήρχε άλλος τρόπος συλλο-γής χρημάτων. Η απόγνωση των απλών και αγράμματων ανθρώπων ήταν το καλύτερο έδαφος για να ευδοκιμήσουν μάγοι, θαυματοποιοί, αλχημιστές, αστρολόγοι και σωτήρες! Η ιατρική αποτελούσε μυστική τέχνη με αμφίβολα αποτελέσματα και μόνο λίγοι εκλεκτοί και ευνοημένοι μπορούσαν να αξιοποιήσουν τις υπηρεσίες της - πενιχρές μέχρι μηδενι-κές, όπως μπορούμε να γνωρίζουμε σήμερα.

Με την πάροδο του χρόνου γινόταν η υποψία του κόσμου βεβαιότητα ότι οι ασθένειες ήταν αποτέλεσμα μαγικών και απόκρυφων δραστηριοτήτων. Οι θεολόγοι πρόβαλαν δε προς ενίσχυσή τους το ατράνταχτο επιχείρημα ότι, αν οι ασθένειες οφείλονταν σε θέλημα θεού, δεν θα ασθενούσαν και οι πιστοί χριστιανοί! Άρα ορισμένες επιδημικές ασθένειες όπως η χολέρα, η ευλογιά και η πανώλη, μόνο συνέπειες διαβολικής έμπνευσης θα μπο-ρούσαν να αποτελούν.

Οι ρίζες της πίστης σε μαγικές δυνάμεις, μάγους, πνεύματα και δαίμονες βρίσκονται στα βάθη της ιστορίας του ανθρώπινου είδους. Οι χειριστές της φωτιάς, οι άνθρωποι που εξα-σφάλιζαν τροφή και νερό για τη μεγάλη οικογένεια, οι πολεμιστές που προστάτευαν τους συγγενείς και οπαδούς από εχθρικές επιθέσεις ή από τα στοιχεία της φύσης, έπαιρναν στα μάτια όσων είχαν συμβιώσει μαζί τους και, μέσω μυθοπλασιών, στο μυαλό των επόμενων γενεών διαστάσεις ημίθεων και γιγάντων. Ο χριστιανισμός υιοθέτησε πολλούς από αυ-τούς του μύθους και τους ενσωμάτωσε στη διδασκαλία του, άλλοτε προσαρμόζοντας τη διδασκαλία και άλλοτε μεταπλάθοντας τους μύθους. Ο ιδρυτής της θρησκείας απέκτησε ιδιότητες και χαρακτηριστικά που είχαν παλιά διάφοροι εθνικοί θεοί (Μίθρας, Άττις, Ό-σιρις, Ορφέας, Ηρακλής κ.ά.) και οι άγιοι αντικατέστησαν τη στρατιά των ημίθεων και εθνικών ηρώων.

Επειδή υπήρχαν δε στην επικράτεια διάδοσης του χριστιανισμού πολλές και διαφορετικές εθνικές θρησκείες και παραδόσεις, οι προσαρμογές ήταν παράλληλες και πολλαπλές και, για ευνόητους λόγους, συχνότατα αντιφατικές. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που προέκυψε διαφορά αντιλήψεων στην εφαρμογή της χριστιανικής διδασκαλίας, η οποία πήρε σταδιακά άλλη μορφή κατά την προσαρμογή της στους ανατολικούς λαούς της Μι-

184

κράς Ασίας και των Βαλκανίων και διαφορετική μορφή στους «βαρβαρικούς» λαούς της βόρειας και δυτικής Ευρώπης.

Έτσι ενσωματώθηκαν στις αντιλήψεις και στο λατρευτικό τυπικό της χριστιανικής θρη-σκείας απόψεις, χειρισμοί και τελετουργίες, οι οποίες είχαν αμιγώς προχριστιανική προέ-λευση και, με την πάροδο των αιώνων, υποκατέστησαν με νέα ονόματα και νέα νοηματο-δότηση διάφορες εμπεδωμένες εθνικές θρησκευτικές συνήθειες και πρακτικές με ιστορία χιλιετιών. Τα διάφορα «άγια» υγρά, το λεγόμενο τίμιο ξύλο, διάφορες τούφες από μαλλιά αγίων, αλλά και μακάβριες συλλογές από δάκτυλα, πόδια, αυτιά και άλλα λείψανα αγίων της Εκκλησίας έγιναν αναπόσπαστα εξαρτήματα της χριστιανικής ζωής, όπως περίπου χρησιμοποιούνταν ανάλογα μαγικά υγρά και αντικείμενα στις προχριστιανικές εποχές. Από αυτές τις εποχές των ευρωπαϊκών λαών προέρχονταν επίσης οι θρύλοι για γυναίκες που διέσχιζαν τον ουρανό πάνω σε περίεργα ζώα ή σε αντικείμενα, οι οποίοι θρύλοι πέ-ρασαν στα μυαλά των ανθρώπων και μετά τον εκχριστιανισμό τους.

Η πίστη και οι δεισιδαιμονίες ήταν λοιπόν, μετά από πολλούς αιώνες χριστιανισμού, αλληλένδε-τες και αλληλοτροφοδοτούμενες. Οι εκκλησια-στικοί κήρυκες, εξέδιδαν φυλλάδια και τεύχη (υ-πάρχουν ακόμα στα ευρωπαϊκά μουσεία) με ανα-λύσεις για το σατανά, για τα όνειρα και την ερ-μηνεία τους, για τέρατα, νάνους και μάγισσες, για σημάδια στον ουρανό και στα βουνά που προα-νήγγειλαν την καταστροφή του κόσμου και άλλες όμοιες ιστορίες. Κύριο μοτίβο σ' αυτές τις διδα-σκαλίες ήταν το χωρικό της Παλαιάς Διαθήκης (Έξοδος 22,18), επίσης προχριστιανικής προέ-λευσης, που αναφέρει στη μετάφραση σε ευρω-παϊκές γλώσσες, να μην αφήσετε να ζήσουν οι μά-γισσες! Με αξιοποίηση δε ενός χωρίου από την προς Κορινθίους επιστολή του Αποστόλου Παύ-λου «... και εκάστου το έργον οποίον εστί το πυρ

δοκιμάσει. ει τινός το έργον μενεί ο επωκοδόμησε, μισθόν λήψεται, ει τινός το έργον κα-τακαήσεται, ζημιωθήσεται, αυτός δε σωθήσεται, ούτως δε ως δια πυρός» (Α' Κορ. γ', 13-15), ήταν δεδομένο ότι η όποια «εξυγίανση» θα επέλθει με την πυρά. Ο στόχος και η μέ-θοδος είχαν προκαθοριστεί λοιπόν, χρειαζόταν πλέον η οργάνωση για τη σωστή διεκπε-ραίωση των εγκλημάτων!

Στην εποχή του Μεσαίωνα καταγράφονται πάντως, αποδεδειγμένα για πρώτη φορά περί τις αρχές του 10ου αιώνα, ιστορίες με μάγισσες που πετάνε πάνω σε σκουπόξυλα και άλλα συναφή. Μέχρι τότε η εξουσία δεν είχε κανένα λόγο να αξιοποιήσει τέτοιες δεισιδαιμονί-ες και θεωρούσε άπιστους και αιρετικούς, όσους ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τέτοια εξω-πραγματικά φαινόμενα. Μέχρι τα τέλη του 12ου αιώνα περίπου ίσχυαν και τιμωρίες για όσους διέδιδαν ιστορίες με μάγισσες, δεν είναι γνωστό όμως αν επρόκειτο για απλές επι-πλήξεις ή κάτι αυστηρότερο.

Με την πάροδο των δεκαετιών έκαναν την εμφάνισή τους, όμως, όλο και περισσότεροι μάγοι, αιρετικοί, σωτήρες κ.ά., οι οποίοι δημιουργούσαν κύκλο ακροατών ή μαθητών και διέδιδαν την, υποτίθεται, μαγική ή αιρετική γνώση τους. Έτσι, το έτος 1232 ανατέθηκε στους δομινικανούς μοναχούς η συγκρότηση «Άγιου δικαστηρίου ενάντια στην αιρετική

185

κακία», το οποίο από το έτος 1542 ονομάστηκε «Ιερά Εξέταση». Στόχος αυτού του δικα-στηρίου ήταν να τιμωρεί -με θάνατο- κάθε απόκλιση από τη «σωστή» διδασκαλία, τόσο στα πλαίσια υιοθετημένων προχριστιανικών αντιλήψεων, όσο και στα πλαίσια της έκτοτε συσσωρευόμενης πανεπιστημιακής σοφίας. Ο γερμανόφωνος χώρος στην κεντρική Ευ-ρώπη αποδέχθηκε την υλοποίηση αυτού του «ιερού» σκοπού με ενθουσιασμό και για την επιτυχία του συσστρατεύτηκαν τα πολιτικά δικαστήρια και οι κρατικές υπηρεσίες αυτών των χωρών. Ο ενθουσιασμός αυτός είναι ευεξήγητος, γιατί η περιουσία των καταδικα-σμένων θυμάτων της μαζικής υστερίας μοιραζόταν εξ ίσου στις υπηρεσίες που συμμετεί-χαν και στην Εκκλησία, στην οποία ανήκε ο ιεροεξεταστής!

Όταν με το χρόνο άρχισαν οι ιεροεξεταστές να κατηγορούν και άτομα, κυρίως γυναίκες, από εύπορες οικογένειες, των οποίων η περιουσία ήταν απείρως σημαντικότερη από αυτή των φτωχοδιαβόλων στα χωριά, οι πλούσιοι έμποροι και βιοτέχνες αντέδρασαν και οργά-νωσαν ομάδες προστασίας. Κάποια στιγμή συνέλαβαν τον ιεροεξεταστή Konrad von Marburg και τον λιντσάρισαν. Η εκκλησία απαγόρευσε κατόπιν αυτού την απασχόληση των ιερωμένων με αυτά τα θέματα και ο γερμανόφωνος χώρος έμεινε ήρεμος για περίπου 250 χρόνια. Το έτος 1431 κάηκε στην πυρά ως μάγισσα και αιρετική η εικοσάχρονη Ιω-άννα της Λωραίνης (Jeanne d'Arc), η οποία ανακηρύχθηκε αργότερα αγία της καθολικής εκκλησίας.

Τέλη του 15ου, αρχές του 16ου αιώνα επικρατεί σ' όλη την Ευρώπη και πάλι μια βαθιά πολιτική, κοι-νωνική, οικονομική και θρησκευτική κρίση. Νέες, άγνωστες μέχρι τότε φρικτές ασθένειες διαδίδονται στην Ευρώπη, οι οποίες φαίνεται να έφτασαν από την Αμερική, μετά τις επισκέψεις του Κολόμβου και των άλλων θαλασσοπόρων. Η πιο φρικτή από αυτές τις «καινούργιες» ασθένειες ήταν η σύφιλις η οποία, μετά από οδυνηρή εξέλιξη 10-20 ετών, πα-ραμόρφωνε τα θύματά της σε απίθανο βαθμό. Μέ-σα σ' αυτή την ατμόσφαιρα κρίσης, απόγνωσης και υστερίας, άρχισαν στα τέλη του 15ου αιώνα πάλι οι δίκες από την «Ιερά Εξέταση» με βάση κάποια α-πόφαση του πάπα Ινοκέντιου Η' έτους από το έτος 1484. Οι δομινικανοί μοναχοί ανέλαβαν και πάλι να «εξυγιάνουν» τον κόσμο και φυσικά απαγορευ-όταν σε οποιονδήποτε να εμποδίσει το έργο τους.

Οι δύο σημαντικότεροι ιεροεξεταστές στη Γερμα-νία, δομινικανοί μοναχοί Institoris και Sprenger,

έγραψαν ένα βιβλίο με τίτλο «Malleus Maleficarum» (Το σφυρί κατά των μαγισσών), το οποίο περιέγραφε με κείμενα και εικόνες τα υποτιθέμενα έργα και τη δράση των μαγισ-σών! Το βιβλίο αυτό πρέπει να εκδόθηκε αρχικά το έτος 1486 στην πόλη Speyer. Για 2-3 αιώνες έγιναν πολλές επανεκδόσεις -το 17ο αιώνα κυκλοφόρησε ήδη η 29η- και πρέπει να είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα βιβλία εκείνης της εποχής! Λέγεται ότι ο Sprenger είχε αρνηθεί αργότερα ότι συμμετείχε στη συγγραφή και ότι τον είχε συμπεριλάβει ο Institoris (Krammer στο πραγματικό του όνομα) αυθαίρετα. Αυτό φαίνεται λίγο απίθανο, δεδομέ-νου ότι οι συγγραφείς έχαιραν, ως δοκιμασμένοι ιεροεξεταστές, μεγάλης αναγνώρισης. Πιθανότερο είναι να υπήρξε αντιδικία στη διανομή των εσόδων από τις πωλήσεις του βι-

186

βλίου και από τις κατασχέσεις περιουσιών σε βάρος των θυμάτων και έτσι να επήλθε δι-χόνοια στη συμμαχία των «ιερών» δολοφόνων.

Οι δραστηριότητες μιας μάγισσας, σύμφωνα με το «Σφυρί», ήταν συνεργασία, σεξουαλι-κές σχέσεις και σαββατιάτικες συνεδριάσεις με το σατανά, πτήση στον ουρανό πάνω σε σκούπες, καλάμια κ.ά. Ο σατανάς, εισαγόμενη φιγούρα από την ιουδαϊκή θρησκεία, ανα-κηρυσσόταν έτσι σε κεντρικό παράγοντα και ρυθμιστή της ζωής των ανθρώπων στην Ευ-ρώπη! Πέρα από αυτά, οι μάγισσες είχαν και διάφορες σατανικές «δυνάμεις», όπως να επηρεάζουν τον καιρό και να προκαλούν καταρρακτώδεις βροχές, χαλάζι, κεραυνούς, πα-γωνιά και απρόβλεπτες χιονοπτώσεις, να επιφέρουν ξηρασία και πτώση της στάθμης νε-ρού σε ποτάμια και λίμνες, να μεταμορφώνουν ανθρώπους και ζώα και να καταστρέφουν σπίτια με κεραυνούς, να διαδίδουν ασθένειες σε ανθρώπους, να προκαλούν στειρότητα σε άνδρες και γυναίκες και άλλα πολλά. Όλα όσα ταλαιπωρούσαν τους ανθρώπους στην κα-θημερινή ζωή τους επιρρίπτονταν στους «μάγους» και τις «μάγισσες».

Οι ιεροεξεταστές διαχώρισαν με την πάροδο των δεκαετιών τις υποθέσεις, αφενός σε αμι-γώς αιρετικού περιεχομένου που δικάζονταν σε εκκλησιαστικά δικαστήρια και αφετέρου με «μαγικό» περιεχόμενο, για τις οποίες αρμόδια ήταν τα πολιτικά δικαστήρια. Είναι προφανές ότι ένα κατηγορητήριο με τέτοιες φανταστικές παρανομίες δεν ήταν δυνατόν να υποστηριχτεί παρά μόνο με ψευδομάρτυρες και με «ομολογία» των κατηγορουμένων. Διάφοροι ηγεμόνες είχαν εκδώσει διατάγματα, σύμφωνα με τα οποία ήταν υποχρεωμένοι όλοι οι πολίτες να καταγγείλουν μαγικές και συναφείς δραστηριότητες, ακόμα και με α-πλή υποψία. Όσοι αμελούσαν να καταγγείλουν «μαγικές» δραστηριότητες, θεωρούνταν συνένοχοι και συνεργοί! Έτσι είχαν ανοίξει οι πύλες για κάθε συκοφαντία που μπορούσε να επινοήσει ένας ιδιοτελής γείτονας. Οι ανακρίσεις σε βάρος κάποιου προσώπου άρχιζαν με απλές προφορικές, ακόμα και ανώνυμες καταγγελίες. Οι μάρτυρες ήταν, είτε κακοί γείτονες που ήθελαν να εκδικηθούν για κάποιο λόγο, είτε μυθομανείς θρησκόληπτοι που εκτελούσαν δήθεν θεάρεστο καθήκον. Οι προδιαγραφές των προβλεπόμενων ποινών δεν έδιναν στους κατηγορούμενους πολλές διεξόδους απαλλαγής:

• Ο «δράστης» που επικοινωνεί άμεσα με το σατανά και τον προσκυνά, τιμωρείται με θάνατο στην πυρά.

• Ο «δράστης» που επικοινωνεί έμμεσα με το σατανά, αποκεφαλίζεται πριν από την πυρπόλησή του.

• Ο «δράστης» που προκαλεί με τα μαγικά του ζημιά στους συμπολίτες του, βασα-νίζεται με καυτά σίδερα πριν παραδοθεί ολόκληρος στην πυρά.

Τις πρώτες δεκαετίες φαίνεται οι καταγγελίες να αφορούσαν κυρίως περιθωριακές γυναί-κες σε αγροτικές περιοχές που ζούσαν μόνες και απροστάτευτες για διάφορους λόγους. Από περιγραφές για το παρουσιαστικό που έχουν διασωθεί, διαπιστώνουμε ότι η τυπική «μάγισσα» έχει περίπου την εμφάνιση που μαθαίνουν τα μικρά παιδιά ακόμα και σήμερα στα παραμύθια. Μια ξεδοντιασμένη ηλικιωμένη γυναίκα, αναμαλλιασμένη και ατημέλη-τη που βγάζει ακατανόητες κραυγές και δεν επικοινωνεί με τους ανθρώπους γύρω της. Σήμερα θα λέγαμε ότι πρόκειται για άτομα με γεροντική άνοια...

Για την απόσπαση ομολογίας των κατηγορουμένων προβλέπονταν βασανιστήρια! Το «Σφυρί» που προαναφέρθηκε, είχε ειδικό κεφάλαιο για τα βασανιστήρια, από κόψιμο δα-κτύλων, μέχρι διάτρηση χεριών και ποδιών με πυρακτωμένα σίδερα. Και όταν οι κατηγο-ρούμενοι δεν άντεχαν και δέχονταν να «ομολογήσουν», αυτή η ομολογία τους χρησιμο-ποιείτο στη δίκη σε βάρος τους, οπότε είχαν σίγουρη καταδίκη. Μάρτυρες ή συνήγοροι

187

υπεράσπισης δεν υπήρχαν, γιατί κατά κανόνα κατηγορούνταν κι αυτοί για συνεργασία με το σατανά. Μάλιστα οι δικαστές, απέφευγαν να συζητούν με το κατηγορούμενο άτομο, μήπως και παρεξηγηθεί κάποια κουβέντα τους ως έκφραση συμπάθειας προς το σατανά!

Οι μάρτυρες κατηγορίας ήταν πολλοί, από κάθε κοινωνική ομάδα και ηλικία, ακόμα και παιδιά. Στις χιλιάδες σελίδες πρακτικών από τέτοιες δίκες που έχουν διασωθεί, αναδύονται φρικιαστικές ιστορίες συκοφαντιών που κατέθεταν ακόμα και επιφανείς πολίτες (συχνά από φόβο), ότι η κατηγορούμενη «μάγισσα» διέσχιζε τον ουρανό καβάλα σε σκούπα (!) πάνω από τα σπίτια τους, ότι η ίδια κατηύθυνε τους κεραυνούς να πέσουν πάνω στο χωριό, ότι πραγματοποιούσε οργιαστικά γλέντια με το σατανά και κάθε άλλη φανταστική ή πραγματική ιστορία, όπου όλα μετρούσαν σε βάρος του κατηγορουμέ-νου! Κάθε σημάδι στο σώμα τους, μια μεγάλη κρε-ατοελιά, κάποια λεύκη ή άλλοι ασυνήθεις χρωματι-σμοί στο δέρμα ήταν οφθαλμοφανής απόδειξη για επίδραση του διαβόλου. Τυχόν καλές πράξεις που έκανε ο κατηγορούμενος στο παρελθόν, θεωρού-νταν παραπειστικές και δείγμα της διαβολικής του πρόθεσης, τυχόν προστριβές με γείτονες για οικο-νομικά ή άλλα θέματα, τα οποία σε πολιτισμένες κοινωνίες φτάνουν σήμερα μέχρι τον ειρηνοδίκη, αποτελούσαν τότε χειροπιαστές αποδεί-ξεις σατανικού χαρακτήρα.

Οι κατηγορούμενοι κατέδιδαν συχνά, μέσα στην απόγνωσή τους, ψευδώς κάποιους συγ-γενείς ή γείτονες για να απαλλαγούν πρόσκαιρα από τα σωματικά και ψυχικά βασανιστή-ρια. Τότε άρχιζαν νεότερες ανακρίσεις σε βάρος των νέων «υπόπτων» και έτσι διευρυνό-ταν ο κύκλος των κατηγορουμένων με σχεδόν βέβαιη κατάληξή τους στην πυρά. Κανένας απολύτως πολίτης δεν ήταν εξασφαλισμένος, όποια δημόσια ή προσωπική συμπεριφορά κι αν επέλεγε. Η ζωή των ανθρώπων ήταν απόλυτα παραδομένη στη μοχθηρή βούληση των κληρικών και λαϊκών ιεροεξεταστών.

Σε όσους κατηγορούμενους δεν ομολογούσαν, παρά τα σκληρά βασανιστήρια, επιβάλλο-νταν δοκιμασίες, οι οποίες οδηγούσαν έτσι ή αλλιώς στο θάνατο! Με δεμένα χέρια και πόδια ριχνόταν το κατηγορούμενο άτομο, με ρούχα και παπούτσια ή γυμνό, σε ένα ποτά-μι ή σε μια λίμνη. Αν επέπλεε, πράγμα σπάνιο βέβαια, ήταν αυτό απόδειξη ότι πρόκειται για συνεργάτη του σατανά και οδηγείτο στην πυρά για «εξαγνισμό». Αν βυθιζόταν στο νερό, έδειχνε ότι δεν υπήρχε επιρροή του διαβόλου, αλλά είχε ήδη πνιγεί. Επιτρεπόταν τότε να κηδευτεί χωρίς να καεί προηγουμένως! Επίσης, μια γνωστή δοκιμασία ήταν το πέταμα στο κενό από ύψωμα. Αν η μάγισσα αιωρείτο, το οποίο προφανέστατα δεν μπορεί να συνέβη ποτέ, θα ήταν απόδειξη της σατανικής φύσης της, αν έπεφτε και σκοτωνόταν, αποδιδόταν αθώα ... στο θάνατο!

Το κάψιμο των καταδικασμένων προσφερόταν ως δημόσιο θέαμα στις κεντρικές πλατείες των πόλεων και των χωριών! Όταν τύχαινε δε ο καταδικασμένος σε θάνατο από την «Ιε-ρά Εξέταση» να πεθάνει πριν από την εκτέλεση της ποινής, από φυσικά αίτια ή λόγω των βασανιστηρίων, διατασσόταν και πάλι το κάψιμο του πτώματος για να «εξαγνιστεί ο κα-

188

ταδικασθείς και να παραδοθεί στον Κύριο απαλλαγμένος από αμαρτίες». Αν τυχόν είχε δε ενταφιαστεί κρυφά, διατασσόταν εκταφή και κάψιμο!

Για το πλήθος των δολοφονημένων ανθρώπων από τους πολιτικούς και κληρικούς κυνη-γούς μαγισσών, υπάρχουν μόνο εκτιμήσεις, αν και έχουν βρεθεί σε μοναστήρια και υπό-γεια φρουρίων πολλές αποθήκες με πρακτικά δικών και εκτελέσεων σε διάφορες ευρω-παϊκές πόλεις. Καταρχάς για το φύλο των εκτελεσμένων εκτιμάται ότι ένα ποσοστό περί το 80% ήταν γυναίκες και το υπόλοιπο άντρες και σε μερικές περιπτώσεις παιδιά. Κατά το 16ο αιώνα εκτελέστηκαν στην πόλη Trier περί τις επτά χιλιάδες, στην Toulouse περί τις τετρακόσιες και στη Βρετανία πάνω από επτακόσιες «μάγισσες»! Ο μεγάλος αριθμός «μαγισσών» στην Trier οφείλεται μάλλον στο γεγονός ότι μεταφέρονταν εκεί κατηγο-ρούμενα άτομα από μια ευρύτερη περιοχή της σημερινής Γερμανίας και Γαλλίας. Το 17ο αιώνα κάηκαν σ' όλη τη Γερμανία περί τις εκατό χιλιάδες «μάγισσες». Μεταξύ 1560 και 1630 κάηκαν ζωντανοί στη Βαυαρία πάνω από 5.000 άνθρωποι.

Οι διαφοροποιήσεις μεταξύ καθολικών και προτεσταντικών περιοχών δεν ήταν σημαντι-κές. Ο Λούθηρος και ο Καλβίνος ήταν επίσης εμπαθείς εχθροί κάθε «μαγικής» νοοτροπί-ας και συμφωνούσαν με το κυνήγι «μαγισσών» και «αιρετικών». Ο Ισπανός φυσιοδίφης Michael Servetus, ένας πολυμαθής άνθρωπος με φιλελεύθερο πνεύμα, ο οποίος είχε στο ενεργητικό του διάφορες ανακαλύψεις και μελέτες, απειλήθηκε από την «Ιερά Εξέταση» και κατέφυγε στους Προτεστάντες της Γενεύης, νομίζοντας ότι εκεί θα ήταν ασφαλής. Ο Καλβίνος κατέθεσε ως ειδήμων στο δικαστήριο θρησκευτικών φρονημάτων της πόλης που προσήγαγαν τον Servetus και υπέδειξε να τoν καταδικάσουν σε θάνατο λόγω «αιρετικών απόψεων». ο Ισπανός διανοούμενος είχε αμφισβητήσει την «Αγία Τριάδα» (De trinitatis erroribus, 1531) και είχε επικρίνει το βάπτισμα των νηπίων και γι' αυτό πέθανε την πυρά το έτος 1553.

Ο βασιλιάς της Αγγλίας James (Τζαίημς, 1566-1625) νομοθέτησε το έτος 1603, μόλις ανήλθε στο θρόνο, το βασανισμό και τη θανάτωση όλων των «αιρετικών και μάγων» της χώρας του. Ως προς τις εθνικές διαφοροποιήσεις, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι στην Ολλανδία εκτε-λέστηκαν αναλογικά προς τον πληθυσμό λιγότερα άτομα από ότι στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αγγλία. Στην ιβηρική χερσόνησο (Ισπανία, Πορτογαλία) δεν δόθηκε μεγάλη σημασία στις διώξεις «μαγισσών» όσο σε αυτές εναντίον «αι-ρετικών». Μάλιστα, οι Ισπανοί συγκρό-τησαν σώμα ιεροεξεταστών και στις

κτήσεις τους στο Μεξικό και στο Περού, εναντίον των ιθαγενών που δεν ενδιαφέρονταν να προσχωρήσουν στην «αληθινή θρησκεία»!

Στο χώρο του Βυζαντίου είχε «θωρακιστεί» η Εκκλησία με νόμους της αυτοκρατορίας και δεν χρειαζόταν άλλους μηχανισμούς. Οι δίκες και καταδίκες των «αιρετικών» εξελίσ-σονταν ως γεγονότα της κοινής ποινικής δικαιοσύνης. Ο νόμος 407 του Ιουστινιανού «κατά Μανιχαίων» ορίζει τη θρησκευτική αίρεση ως έγκλημα και προβλέπει για τους πα-ραβάτες θανατική ποινή: «Μαθών δε ο βασιλεύς (εννοεί τον Ιουστινιανό) εκέλευσεν πά-

189

ντας ... ανακριθήναι και τους εμείναντας τη πλάνη πυρί παραδοθήναι.» (=Πληροφορηθείς ο βασιλιάς τα καθέκαστα διέταξε να ανακριθούν όλοι και όσοι επέμειναν στην πλάνη τους να παραδοθούν στη φωτιά, σύμφωνα με αναφορά του Πέτρου Σικελιώτη). Ο δε Πατριάρ-χης Φώτιος γράφει επ' αυτού: «Ιουστινιανός δε...τους αμεταμελήτως έχοντας (αιρετι-κούς)...τον δια πυρός υποστήναι προσέταξε θάνατον» (Ed. Travaux Memoires, κεφ. 4 και 71.)

Εκτός του προαναφερόμενου περιστατικού, γνωρίζουμε ακόμη ότι «Ο Αλέξιος Α' θα ανα-κρίνει το έτος 1118 τον ηγέτη των Βογομίλων Βασίλειο για την πίστη του, με φρικτά βασα-νιστήρια και θα τον θανατώσει στην πυρά. Την ίδια τύχη έχουν πιθανόν μερικοί μαθητές του Βασιλείου» (Τ. Λουγγή: Επισκόπηση Βυ-ζαντινής Ιστορίας). Ο εκκλησιαστικός μηχανι-σμός ήταν πολύ κοντά στον αυτοκράτορα, ο οποίος αναλάμβανε με την κρατική διοίκηση τη δίωξη, πέρα από τους κάθε είδους «αιρετι-κούς», και «μάγους, αστρολόγους, μαθηματι-κούς» κ.ά., όπως αναφέρεται στην ΞΕ' Νεαρά του Λέοντος Σοφού και στους Κανόνες της ΣΤ' Οικουμενικής Συνόδου. Από διάφορες ε-ποχές του Βυζαντίου υπάρχουν επίσης περι-γραφές για σφαγές κατά εθνικών, άθεων ή «αιρετικών» (Κρήτη, Λακωνία κ.ά.), όπως ε-πίσης και γραπτές οδηγίες του Γεώργιου Σχο-λάριου και μετέπειτα υπότουρκου πατριάρχη

Γεννάδιου προς τον κυβερνήτη Πελοποννήσου για την αντιμετώπιση των «Ελληνιστών»: «... τους γουν δυσσεβείς και αλάστορας Ελληνιστάς και πυρί και σιδήρω και ύδατι και πάσι τρόποις εξαγάγετε τής παρούσης ζωής ... ράβδιζε, είργε, είτα γλώτταν αφαίρει, είτα χείρα απότεμνε καν και ούτω μένη κακός, θαλάττης πέμπε βυθώ» («Παλαιολόγια - Πελο-ποννησιακά» από τον Σ. Λάμπρου). Από ενέργειες τέτοιου είδους έλειπε βέβαια η μαζικό-τητα που χαρακτηρίζει τις διώξεις στη Δύση και επιπλέον αυτές είχαν στόχο συγκεκριμέ-νες ομάδες διανοουμένων που αμφισβητούσαν, σε βάθος χρόνου την κεντρική επιλογή του εκκλησιαστικού μηχανισμού για συκοφάντηση και εξαφάνιση του ελληνικού πολιτι-σμού και, βραχυπρόθεσμα, την επιλογή της εκκλησιαστικής ηγεσίας για υποδούλωση στους Οθωμανούς αντί της συνδιαλλαγής με την καθολική εκκλησία και τη Δύση γενικό-τερα.

Τέτοιες διαστροφές με κατάληξη μαζικές δολοφονίες δεν είναι βέβαια μοναδικές στην ιστορία. Στη νεότερη εποχή γνωρίζουμε ότι πολλά ολοκληρωτικά καθεστώτα χρησιμο-ποίησαν ή χρησιμοποιούν ακόμα όμοιες μεθόδους, αν και με πιο συγκεκριμένες κατηγο-ρίες (προδοσία, συνωμοσία, κατασκοπία κ.ά.) Συναφή συστηματικά εγκλήματα με τεχνο-κρατική μεθόδευση είναι αναμφισβήτητα,

• αφενός η δολοφονία Εβραίων, Τσιγγάνων και αριστερών διανοητών κατά τη (σχε-τικά) σύντομη κυριαρχία των Ναζιστών στην Ευρώπη και

• αφετέρου, οι σταλινικές διώξεις για λόγους πολιτικής επικράτησης στον κρατικό και κομματικό μηχανισμό κατά τα μέσα του 20ου αιώνα.

190

Η δολοφονία με μεθοδικό τρόπο και με τελείως φανταστικές κατηγορίες εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων για πολλούς αιώνες, όπως πραγματοποιήθηκε από την κοσμική και εκκλησιαστική εξουσία του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, μόνο με αυτά τα ναζιστικά και σταλινικά εγκλήματα θα μπορούσε να συγκριθεί!

Είναι γεγονός ότι μερικά φωτεινά πνεύματα που έζησαν αυτούς τους αιώνες, γιατροί, ε-ρευνητές, φιλόσοφοι και κληρικοί, διαφωνούσαν με τις αντιλήψεις περί «μαγισσών» και με τις δολοφονίες ανύποπτων πολιτών, οι οποίες είχαν επεκταθεί σε όλη την Ευρώπη. Στο τέλος του 16ου αιώνα κατάσχονται στην Ολλανδία τα έργα του πανεπιστημιακού καθηγη-τή Cornelius Loos (Λους, 1546-1595), ο οποίος είχε αμφισβητήσει την ύπαρξη «μαγισ-σών» και «σεξουαλικών σχέσεων» μεταξύ κατηγορούμενων γυναικών και του σατανά και είχε αποκαλέσει «τυράννους» τους ηγέτες της κίνησης κατά των «μαγισσών». Ο Λους κρατήθηκε φυλακισμένος μέχρι να ζητήσει γονατιστός συγγνώμη από τις εκκλησιαστικές αρχές (δήλωση μετανοίας).

Ο συνάδελφος του Λους, καθηγητής Dietrich Flade (Φλάντε, 1534-1589), αρχιδι-καστής, θεωρήθηκε ύποπτος για τις ελαφρές ποινές που επέβαλε σε κατηγορούμενες ως «μάγισσες». Συλλαμβάνεται από τις εκκλη-σιαστικές αρχές με την κατηγορία ότι έχει «πουλήσει την ψυχή του στο σατανά», υπο-βάλλεται σε βασανιστήρια και αφού «ομο-λογεί» όλα όσα ήθελαν οι ιεροεξεταστές, θανατώνεται με στραγγαλισμό. Στη συνέχεια καίγεται το πτώμα του για εξαγνισμό!

Γνωστότερος από τους κληρικούς αντιπά-λους της μεθοδευμένης υστερίας έγινε ο μο-ναχός Friedrich Spee von Langenfeld (φον Λάνγκενφελτ, 1592-1635), ο οποίος συνό-δεψε ως ιερωμένος πάμπολλες φορές κατα-δικασμένους σε πυρπόληση. Το έτος 1631 δημοσίευσε ο Langenfeld με ψευδώνυμο ένα βιβλίο με τίτλο «Cautio Criminalis», στο ο-ποίο εξιστορούνταν περιστατικά σε δίκες «μαγισσών». Ο πραγματικός συγγραφέας έγινε σύντομα γνωστός και ήταν αναμενόμενη η σύλληψη και καταδίκη του, αλλά προέκυψε απρόβλεπτα ο πόλεμος των γερμανικών χωρών με τη Σουηδία, οπότε αναβλήθηκαν οι ιε-ροεξεταστικές δραστηριότητες για ευθετότερο χρόνο. Τέσσερα χρόνια μετά την κυκλο-φορία του βιβλίου του πέθανε ο Langenfeld από την πανώλη που διαπέρασε για άλλη μια φορά την κεντρική Ευρώπη. Παρ' όλα αυτά, το βιβλίο του Σπεε υπήρξε αφορμή ή πρό-σχημα για πολλούς ηγεμόνες του γερμανόφωνου χώρου να απαγορεύσουν οριστικά τη λειτουργία της εγκληματικής «Ιεράς Εξέτασης».

Ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα είχε αρχίσει να υποχωρεί η υστερία, κυρίως με την ά-νοδο και διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού. Η πίστη υποκαταστάθηκε από την ορθή σκέψη και τον ορθό λόγο, τα βασανιστήρια απαγορεύτηκαν, το ποινικό δίκαιο και η δικο-νομία εξανθρωπίστηκαν σταδιακά. Πιστεύεται ότι μία από τις τελευταίες εκτελέσεις «μά-γισσας», ήταν αυτή της υπηρέτριας Anna Goeldi, που έγινε στην περιοχή Glarus της Ελ-βετίας το έτος 1782, επτά χρόνια πριν από την κατάληψη της Βαστίλης.

191

Με τη γαλλική επανάσταση και τις ανακατατάξεις που προκλήθηκαν από τους πολέμους στην Ευρώπη, ανατράπηκαν τα κέντρα εξουσίας, κυρίως οι επισκοπές και τα μοναστήρια, που καθοδηγούσαν και ήλεγχαν τους εγκληματικούς μηχανισμούς. Με αυτό ακριβώς το εγκληματικό παρελθόν του εκκλησιαστικού μηχανισμού δικαιολογούσαν οι Γάλλοι επα-ναστάτες τις σφαγές σε βάρος των κληρικών και μοναχών: ανταπέδιδαν τις δολοφονίες που είχαν γίνει «στο όνομα του θεού» με δολοφονίες «στο όνομα του λαού»!

Η Εκκλησία, ιδίως η καθολική που είχε για αιώνες πρωταγωνιστικό ρόλο στο «κυνήγι των μαγισσών», προβάλλει σήμερα, απολογούμενη, το πάγιο αντεπιχείρημα ότι, δεν επι-τρέπεται να κρίνεται μια παρελθούσα εποχή με σημερινά μέτρα και σταθμά. Κατ' αρχάς ισχύει επ' αυτού το απόφθεγμα του καθολικού και ορθόδοξου άγιου Αυγουστίνου: «Εμείς είμαστε οι εποχές. Όπως είμαστε εμείς, έτσι είναι και οι εποχές». Πέρα απ' αυτό, όσο σω-στή μπορεί να είναι η γενική παρατήρηση περί παρελθουσών εποχών, άλλο τόσο σωστό είναι να ξεκαθαριστεί ότι πρώτον, τα μαζικά αυτά εγκλήματα έγιναν με βάση μία θρη-σκεία, η οποία διακηρύσσει την «αγάπη προς το συνάνθρωπο» - κατά κύριο λόγο τον «α-μαρτωλό συνάνθρωπο», γιατί ο όποιος αναμάρτητος δεν έχει ανάγκη υποστήριξης. Και δεύτερον ότι, σε καμιά περίοδο του ανθρώπινου πολιτισμού δεν ήταν ηθικά αποδεκτό να δολοφονούνται άνθρωποι με ανύπαρκτες, φανταστικές κατηγορίες, άρα για καμία εποχή δεν δικαιολογούνται τέτοια μαζικά εγκλήματα που διαπράχθηκαν σε καιρό ειρήνης.

Όπου και όποτε συνέβησαν τέτοια εγκλήματα, οι απολογητές τους προσπαθούσαν ή προσπαθούν ακόμα σήμερα, είτε να τα διαψεύσουν είτε να ελα-χιστοποιήσουν τη σημασία τους, προβάλλοντας τις καλές προθέσεις για κατάκτηση (δια των εγκλημά-των!) ενός δήθεν ανώτερου αγαθού, π.χ. τη σωτη-ρία της πατρίδας, του έθνους, του πολιτισμού, του λαού, του καθεστώτος κ.ο.κ. Για τις δολοφονίες των «μαγισσών» αναγνωρίζουν όλοι ως μοναδική κινητήρια δύναμη την εγκληματική διαστροφή, δεν συνάγουν όμως τα απαραίτητα προφανή συμπερά-σματα για την ιδεολογία και το πνευματικό υπόβα-θρο, πάνω στο οποίο αναπτύχθηκαν αυτές οι δολο-φονικές δραστηριότητες.

Από εκκλησιαστικούς κύκλους χρησιμοποιείται ενίοτε επίσης το επιχείρημα ότι το «κυνήγι των μα-γισσών» γινόταν κατά βάσιν από τον (αγράμματο) λαό και η χριστιανική Εκκλησία μαζί με την κο-σμική εξουσία αναγκάζονταν να συμμετέχουν για να μην έρθουν αντιμέτωπες με τη θέληση του κόσμου! Καταρχάς είναι ενδιαφέρον ότι ο «λαός» δεν έχει αξιοποιηθεί σε καμιά άλλη περίπτωση από τον εκκλησιαστικό μηχανι-σμό, παρά μόνο ως συνένοχος γι' αυτά τα συλλογικά εγκλήματα!

Η ουσία είναι όμως ότι, οι παραδοξολογίες περί μάγων και μαγισσών καλλιεργούνταν στα πλαίσια των προλήψεων για το σατανά και τους διάφορους δαίμονες μόνο από την Εκκλησία, ώστε ο λαός, τον οποίο κρατούσαν συστηματικά στην αγραμματοσύνη και την εξάρτηση, να αποπροσανατολίζεται και να θεωρεί «περίεργους» γείτονες ή άγνωστους διερχόμενους από το χωριό ως υπεύθυνους για όλα τα δεινά που τον έπλητταν. Να ση-

192

μειώσουμε δε ότι η καλλιέργεια της αμάθειας, της θαυματολαγνείας και των δεισιδαιμο-νιών εκ μέρους του εκκλησιαστικού μηχανισμού συνεχίζεται μέχρι των ημερών μας.

Από τις αρχές του έτους 1998 αποσφραγίστηκαν τα αρχεία της «Iεράς Eξέτασης» στο Βατικανό για κάθε ειδικό μελετητή.

193

Ιησούς Χριστός, υπήρξε ποτέ; ...

Πριν από αρκετά χρόνια, όταν ζούσα μόνιμα στο εξωτερικό, άκουσα σε μια δημόσια συ-ζήτηση ότι η ύπαρξη του Ιησού ως φυσικού προσώπου δεν είναι ιστορικά τεκμηριωμένη. Ανάμεσα στους ομιλητές ήταν και ένας κληρικός, ο οποίος κανονικά θα έπρεπε να πα-ρέμβει για να διορθώσει την τοποθέτηση του προλαλήσαντα. Δεν συνέβη, όμως, τίποτα και η συζήτηση συνεχίστηκε σαν να μίλαγαν για την πιθανότητα ύπαρξης ενός μυθικού προσώπου, π.χ. του μυθικού βασιλιά των Αθηνών Κόδρου.

Η σύγκριση είναι σίγουρα ετεροβαρής, γιατί ο Ιησούς αναφέρεται κάθε μέρα από εκα-τομμύρια ανθρώπους με ανθρώπινες και θεϊκές ιδιότητες και θεωρείται ο ιδρυτής μιας θρησκείας που έγινε παγκόσμια (με τα όπλα του ρωμαϊκού στρατού, βέβαια), ενώ τον Κόδρο ελάχιστοι τον έχουν ακούσει. Έκτοτε αποφάσισα να ψάξω το θέμα συστηματικά, να αναζητήσω τις πηγές και τις ιστορικές μελέτες. Το έκανα και, τελικά, διαπίστωσα πά-ρα πολύ ενδιαφέροντα πράγματα:

Για τη ζωή του Ιησού δεν υπάρχουν σημαντικές πληροφορίες, εκτός των Ευαγγελίων, τα οποία ό-μως, όπως όλα τα ιερά βιβλία των θρησκειών, δεν θεωρούνται έγκυρα ιστορικά συγγράμματα. Αλλά ακόμα και ανώτεροι εκκλησιαστικοί παράγοντες υποβαθμίζουν τη σημασία των Ευαγγελίων, ανα-φέροντας ότι: «Πηγή της πίστεώς μας δεν είναι τα Ευαγγέλια... αλλά η αποκαλυπτική αλήθεια... όπως καθορίστηκε και οριοθετήθηκε από τις Οικουμενι-κές Συνόδους» (μητροπολίτης Ναυπακτίας Ιερόθε-ος, ΤΟ ΒΗΜΑ, 15/4/2006).

Αυτό σημαίνει ότι τίποτα σταθερό (γραπτό) δεν υπάρχει, παρά τις συνεχείς αναφορές σε λόγια που είπαν ο Ιησούς, ο Παύλος, ο Πέτρος κλπ. Για κάθε εποχή ισχύει λοιπόν αυτό που επιβάλλει η συγκυ-ρία και εξυπηρετεί τον εκκλησιαστικό μηχανισμό. Έτσι, «η χριστιανική πίστη προσαρμόζεται στις συνθήκες και στα αιτήματα κάθε τόπου και κάθε εποχής» (προμετωπίδα θεολογικής Σχο-λής Πανεπ. Αθήνας) - τουτέστιν ο ορισμός του καιροσκοπισμού.

Οι ιστορικές πηγές

Οι λιγοστές πληροφορίες από εξωβιβλικές πηγές, όπως τα έργα των Σουητώνιου, Ιώση-που και Τάκιτου ή το Ταλμούδ, δεν είναι σύγχρονες του Ιησού και αναφέρονται έμμεσα σ' αυτόν, χωρίς να δίνουν αξιόλογες πληροφορίες, κυρίως όμως, θεωρούνται πολύ αμφί-βολης εγκυρότητας. Καταρχάς, ο Φίλων ο Αλεξανδρινός (Philo Alexandrinus, ~20 π.Χ.- 54 μ.Χ.), Εβραίος φιλόσοφος με θαυμασμό προς τον ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος είχε ενεργό ρόλο εκπροσώπησης των Εβραίων στη Ρώμη, έγραψε σημαντικά ιστορικά και φι-λοσοφικά έργα, αλλά δεν αναφέρει τίποτα για τον Ιησού και τη διδασκαλία του, ενώ πε-

194

ριγράφει στα έργα του μέχρι και ασήμαντες λεπτομέρειες από τη ζωή των Ιουδαίων της εποχής του.

Αν πράγματι είχαν συμβεί επί των ημερών του οι πολλαπλές και μαζικές συναθροίσεις «πιστών» ή περίεργων και τα ιαματικά και διατροφικά θαύματα που περιγράφονται στα Ευαγγέλια, σίγουρα θα υπήρχε κάποια αναφορά στα συγγράμματα του Φίλωνα. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, είτε δεν συνέβη τίποτα από αυτά, είτε διαδίδονταν τέτοια γεγονότα τόσο συχνά και από τόσους πολλούς θαυματοποιούς δάσκαλους, ώστε να μην θεωρούνται, έστω και ως ασήμαντα περιστατικά, άξια αναφοράς.

Ο Ιώσηπος Φλάβιος (Josephus Flavius, 37-100 μ.Χ.), στρατιωτικός και ιστορικός με αρι-στοκρατική καταγωγή και θρησκευτική μόρφωση, έζησε στην Παλαιστίνη και αιχμαλω-τίστηκε (67 μ.Χ.) από τους Ρωμαίους στον ιουδαϊκό πόλεμο που κατέληξε στην κατα-στροφή της Ιερουσαλήμ (70 μ.Χ.) Στα βιβλία του «Πόλεμος των Ιουδαίων» και «Ιουδαϊ-κές Αρχαιότητες» περιγράφει ο Ιώσηπος με λεπτομέρειες διάφορα περιστατικά από την απώτερη και πρόσφατη ιστορία του λαού του, αναφέρεται σε διάφορες εβραϊκές αιρέσεις κτλ., δεν κάνει όμως καμιά αναφορά σε χριστιανούς. Απρόσμενα και εκτός συμφραζομέ-νων περιγράφει όμως ο Ιώσηπος, σε κάποιο σημείο των «Ιουδαϊκών Αρχαιοτήτων», μάλ-λον επαινετικά, τη δραστηριότητα και τα θαύματα του Ιησού, τον οποίο αποκαλεί «μεσ-σία».

Οι θρησκευτικά αδέσμευτοι Ιστορικοί, κρίνο-ντας από το γεγονός ότι ο Ιώσηπος ήταν πιστός στην ιουδαϊκή θρησκεία και διέθετε βαθιά μόρ-φωση για θρησκευτικά και ιστορικά θέματα, συνάγουν το συμπέρασμα ότι η αναφορά του Ιώσηπου στον Ιησού οφείλεται σε μεταγενέστε-ρη προσθήκη στο έργο του. Αυτό ενισχύεται κι από το γεγονός ότι ο Ωριγένης (3ος αιώνας), πα-τέρας της χριστιανικής εκκλησίας, κατηγορεί σε κείμενό του τον Ιώσηπο ότι δεν δέχεται πως ο Ιησούς ήταν ο αναμενόμενος μεσσίας της ιου-δαϊκής θρησκείας. Αντίθετα, ο Ευσέβιος που έζησε τον 4ο αιώνα, θεωρεί δεδομένη την ανα-

φορά του Ιώσηπου στον Ιησού ως μεσσία. Έτσι συμπεραίνεται ότι η προσθήκη στα γρα-πτά του Ιώσηπου έγινε εκείνο το χρονικό διάστημα.

Το Ταλμούδ αναφέρεται στον Ιησού σε κεφάλαιο που γράφτηκε τον 3ο αιώνα, τον ονομά-ζει όμως τις πιο πολλές φορές Μπεν Σταντά ή Μπεν Παντιρά και τον συνδέει με πρόσωπα και περιστατικά που συνέβησαν περίπου 100 χρόνια πριν από αυτά που αναφέρονται στα Ευαγγέλια. Την εποχή που γράφτηκε αυτό το μέρος του Ταλμούδ υπήρχε όμως ήδη εξά-πλωση του χριστιανισμού και γι' αυτό είναι ανεξήγητη η αντίφαση. Πιθανολογείται λοι-πόν ότι στο Ταλμούδ καταγράφηκαν όχι οι «επίσημες» χριστιανικές απόψεις, οι οποίες έτσι κι αλλιώς δεν είχαν διαμορφωθεί ακόμα, αλλά εκείνες κάποιας από τις πολλές χρι-στιανικές κοινότητες που είχαν δημιουργηθεί στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Ο διακεκριμένος στωικός φιλόσοφος Σενέκας (Lucius Annaeus Seneca, ~4-65 μ.Χ.) που έζησε τον 1ο χριστιανικό αιώνα, αν και εκφράζει στα έργα του φιλοσοφικές απόψεις που δεν διαφέρουν σημαντικά από αυτές του χριστιανισμού και γι' αυτό επαινείται από τους πατέρες Τερτυλλιανό και Ιερώνυμο, δεν κάνει στα έργα του καμία αναφορά στον Ιησού

195

και στους χριστιανούς, παρότι σχολιάζει επιπτώσεις στην πολιτική της Ρώμης από διάφο-ρα σημαντικά και ασήμαντα γεγονότα της εποχής. Γι' αυτό πιθανολογείται ότι, αυτό που καθιερώθηκε αργότερα ως «χριστιανική διδασκαλία», έχει εμπλουτιστεί, μεταξύ άλλων, με υλικό από τη φιλοσοφία του Σενέκα και όχι ότι ο Σενέκας απηχεί τις, έτσι κι αλλιώς ακόμα αδιαμόρφωτες, χριστιανικές απόψεις.

Ο ιστορικός Τάκιτος (Publius Cornelius Tacitus, ~56-115/120), για τον οποίο υπάρχουν μόνο διάσπαρτες πληροφορίες, αναφέρεται στους χριστιανούς στο βιβλίο του «Χρονικά» με εχθρικό ύφος, πράγμα που σημαίνει ότι κατά το δεύτερο χριστιανικό αιώνα είχαν ήδη συγκροτηθεί και ήταν υπολογίσιμες οι ομάδες οπαδών του χριστιανισμού, οι οποίοι οπα-δοί διαμόρφωσαν σταδιακά αυτό που θεωρείται σήμερα ιστορία του Ιησού. Τα κείμενα του Τάκιτου που γνωρίζουμε σήμερα, είναι αντίγραφα που έγιναν από μοναχούς, στο διάστημα 9ος-11ος αιώνας μ.Χ. και από τα συγγράμματα αυτά λείπει η εξιστόρηση των γεγονότων της περιόδου από το έτος 28 μέχρι το έτος 34 μ.Χ., δηλαδή μιας πολύ σημα-ντικής περιόδου για το χριστιανισμό. Άρα, δεν είναι διαθέσιμη κάποια έγκυρη έκδοση αυτών των κειμένων. Πιθανόν μέρος των χειρογράφων του Τάκιτου να είχε καταστραφεί ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, επειδή οι περιγραφές του δεν ταίριαζαν στις μυθοπλασίες που διαμορφώθηκαν στα πλαίσια της συγκροτούμενης θρησκείας.

Ο Σουητώνιος (Gaius Tranquillus Suetonius, 75-160) που ήταν σύγχρονος του Τάκιτου, περιγράφει διωγμούς χριστιανών από τον Νέρωνα και τους αναφέρει περιφρονητικά ως «είδος ανθρώπων που είχαν προσηλωθεί σε κάποια καινούργια και βδελυρή δεισιδαιμο-νία». Επίσης στο έργο του «Κλαύδιος» αναφέρεται ο ιστορικός στην «...υποκίνηση των Εβραίων από κάποιον Χρηστό ...» Αυτό δεν αποτελεί βέβαια μαρτυρία για την ιστορική παρουσία, του Ιησού αλλά καταγραφή πληροφοριών. Το γεγονός όμως ότι ο άριστος γνώστης της ελληνικής γλώσσας και γραμματικής Σουητώνιος έγραψε Χρηστός (που ή-ταν τότε όνομα δούλων, χρήσιμος, καλός) αντί του Χριστός (χρισμένος), έχει δώσει λαβή σε υποψίες ότι αυτή η φράση προστέθηκε μεταγενέστερα από ανθρώπους του εκκλησια-στικού μηχανισμού με ελλιπή παιδεία.

Αναφορές στον Ιησού γίνονται σε επιστολή ενός Πόπλιου Λεντούλου (Publius Lentulus) που αναφέρεται σε μεταγενέστερα κείμενα ως Ρωμαίος στρατιωτικός διοικητής στην Ιε-ρουσαλήμ. Η επιστολή αποτελεί αναφορά προς τη Γερουσία της Ρώμης και στον Τιβέριο που ήταν αυτοκράτωρ στα έτη 14-37 μ.Χ. και περιλαμβάνει φυσιογνωμικά χαρακτηριστι-κά του Ιησού, όπως το μέτριο ανάστημά του (statura procerus, mediocris et spectabilis), το χρώμα των μαλλιών του κ.ά. Η επιστολή αυτή εμφανίστηκε πρώτη φορά κατά το 13ο αιώνα στη Ρώμη ως ανακαλυφθείσα ανάμεσα σε διάφορα χειρόγραφα και φυσικά αντιμε-τωπίστηκε με καχυποψία.

Ήδη το γεγονός ότι αναφέρονται στο κείμενό της χαρακτηρισμοί, όπως «προφήτης της αλήθειας», «υιός του θεού» και «Ιησούς Χριστός» δείχνουν ότι πρόκειται για αυθαίρετη κατασκευή, δεδομένου ότι οι δύο πρώτοι όροι προέρχονται από την ιουδαϊκή θρησκεία και δεν είχε λόγο να τους χρησιμοποιεί ένας Ρωμαίος αξιωματικός, η δε ονομασία Χρι-στός για τον Ιησού είναι ιστορικά μεταγενέστερη και δεν είναι δυνατόν να είχε χρησιμο-ποιηθεί σε ανύποπτο χρόνο. Η σύγχρονη «Καθολική Εγκυκλοπαίδεια» αναφέρει ότι Ρω-μαίος διοικητής με τέτοιο όνομα δεν υπήρξε ποτέ στην Ιουδαία και δέχεται ότι η επιστο-λή αυτή είναι χαλκευμένη.

196

Ερμηνείες και άλλα στοιχεία

Πέρα από αυτές τις (αμφιλεγόμενες) αναφορές, δεν υπάρχει κάποια ιστορική περιγραφή της ζωής του Ιησού. Ακόμα και η ημερομηνία γεννήσεώς του, δεν είναι γνωστή, παρότι ακριβώς αυτό το έτος γεννήσεως έχει καθοριστεί ως η αρχή της σύγχρονης χρονολογή-σεως. Το έτος γεννήσεως του Ιησού εκτιμάται ότι βρίσκεται μεταξύ τού 4 και του 1 π.Χ. Η 25η Δεκεμβρίου ως ημέρα γεννήσεως δεν έχει σχέση με τον Ιησού, αλλά ταυτίζεται με την ημέρα γεννήσεως προχριστιανικών θεϊκών μορφών (Μίθρας) και με ρωμαϊκές εορτα-στικές εκδηλώσεις. Στη χριστιανική Ρώμη καθιερώθηκε η 25η Δεκεμβρίου ως εορτή τής γεννήσεως το έτος 354, στην Κωνσταντινούπολη το 379 και στην Αντιόχεια το 388.

Οι Ιστορικοί εκτιμούν ότι τα αναγραφόμενα στα Ευαγγέλια και τις υπόλοιπες γραφές, ε-φόσον δεν είναι μεταγενέστερες προσθήκες και προσαρμογές, αποτελούν σύμπτυξη ιστο-ριών από τη ζωή και τις δραστηριότητες πολλών δεκάδων θρησκευτικών θαυματοποιών διδασκάλων, οι οποίοι έζησαν και δίδασκαν στην Παλαιστίνη εκείνους τους αιώνες και θεωρούσαν τον εαυτό τους προφήτη και μεσσία. Ένας ή περισσότεροι από αυτούς πιθα-νόν να ονομάζονταν Ιησούς, όνομα που ήταν σύνηθες εκείνη την εποχή στην περιοχή. Κατά μία εκδοχή, μάλιστα, είναι πιθανόν να ταυτίζεται η δραστηριότητα του ευαγγελικού Ιησού με εκείνη του Ιωάννη του βαπτιστή.

Για τα χρόνια από τη γέννηση μέχρι τη δημόσια εμφάνιση του Ιησού, η οποία τοποθετεί-ται σύμφωνα με αναφορές στο κατά Λουκά Ευαγγέλιο περί τα έτη 28-29, δεν υπάρχουν επίσης ιστορικά στοιχεία. Αναφορές για τη σταύρωση τού ευαγγελικού Ιησού ομοιάζουν με υπαρκτά γεγονότα που συνέβησαν κατά τα χρόνια διοίκησης του Πόντιου Πιλάτου (26-36). Η θανάτωση στο σταυρό επιβαλλόταν κατά το ρωμαϊκό ποινικό δίκαιο για πολι-τικά εγκλήματα σε μη Ρωμαίους πολίτες. Η σταύρωση λοιπόν του Ιησού που εκτιμάται ότι έγινε στα έτη μεταξύ 29 και 31, πρέπει να είναι συνέπεια καταδίκης του για εξέγερση κατά της αυτοκρατορίας.

Από τα προαναφερόμενα συνάγεται ότι δεν υπήρξε ο Ιησούς ως φυσικό πρόσωπο; Φυσικά και όχι, δεδομένου ότι υπήρξαν εκατοντάδες χιλιάδες και εκατομμύρια άλλοι άνθρωποι στον τότε γνωστό κόσμο, για τους οποίους σε καμιά ιστορική πηγή δεν αναφέρεται οτι-δήποτε. Είναι πιθανόν λοιπόν να υπήρξε ο Ιησούς ως φυσικό πρόσωπο, όπως και τόσοι άλλοι συνονόματοι του, αλλά δεν ευσταθούν αυτά που μεγαλοποιούν τα ευαγγέλια, επει-δή δεν θα έδωσε καμιά αφορμή, με συζητήσεις περί το άτομό του, με μαζικές συναθροί-σεις προσώπων, με θαύματα κλπ. κλπ., ώστε να αναφερθούν σ' αυτόν οι Ιστορικοί της ε-ποχής.

Η ανύπαρκτη Ναζαρέτ

Ένα άλλο μυστήριο αποτελεί η πόλη Ναζαρέτ, από την οποία λέγεται ότι καταγόταν ο Ιη-σούς. Η προσαγόρευση Ναζω-ραίος για τον Ιησού αναφέρεται στην Καινή Διαθή δώδεκα φο-ρές. Για παράδειγμα, στο Ματθαίος 2,23 αναγράφεται: «και ελθών κατώκησεν εις πόλιν λεγόμενην Ναζαρέτ, όπως πληρωθεί το ρηθέν δια των προφητών, ότι Ναζωραίος κληθήσε-ται». Επίσης, στο Ιωάννης 19,19 αναφέρεται ότι στο σταυρό που θανατώθηκε ο Ιησούς

197

υπήρχε επιγραφή γραμμένη σε τρεις γλώσσες: «Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς των Ιουδαί-ων»!

Πέρα απ' αυτά, ως Ναζωραίος αναφέρεται και ο ληξιαρχικός πατέρας του Ιησού, ο Ιω-σήφ. Όμως, μια πόλη της Παλαιστίνης και συγκεκριμένα της Γαλιλαίας με το όνομα Να-ζαρέτ δεν υπήρξε ποτέ πριν και κατά τη διάρκεια της ζωής του Ιησού και παρουσιάζεται για πρώτη φορά μέσα από τα Ευαγγέλια. Η πόλη αυτή φαίνεται να «ιδρύθηκε» από τους χριστιανούς θεολόγους και αναφέρεται στις ιστορικές πηγές περί τον 3ο μ.Χ. αιώνα.

Στα ιστορικά έργα του Ιώσηπου Φλάβιου, ο οποίος ήταν αρχιστράτηγος των γαλιλαιϊκών στρατευμάτων στην εξέγερση κατά της Ρώμης και ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, συνε-λήφθη και κρατήθηκε αιχμάλωτος από το έτος 67 μ.Χ., δεν αναφέρεται πουθενά αυτή η πόλη, αν και τα στρατεύματά του στρατοπέδευαν στην περιοχή της σημερινής Ναζαρέτ. Κατά τις συγκρούσεις για την κατάληψη της γειτονικής πόλης Sepphoris, η οποία απείχε μερικά χιλιόμετρα από τον οικισμό που ονομαζόταν αργότερα Ναζαρέτ, έπρεπε να απο-τελεί αυτή η Ναζαρέτ από στρατηγικής σκοπιάς σημείο οπισθοχώρησης ή στρατοπέδευ-σης των στρατευμάτων του.

Μία πόλη Garis, 5 χλμ. νοτιοανατολικά της Sepphoris, που δεν υπάρχει πια και αναφέρε-ται πράγματι από τον Ιώσηπο (Βιβλίο 3, Κεφάλαιο 6,3) ως τοποθεσία του στρατοπέδου του, βρίσκεται ακριβώς στη θέση που υπάρχει η μεταγενέστερα αναφερόμενη Ναζαρέτ. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι σίγουρα μέχρι το 70 μ.Χ. δεν φαίνεται να υπήρχε κατ' όνομα μια πόλη Ναζαρέτ.

Αλλά και στους προηγούμενους αιώνες, στην π.Χ. εποχή, πουθενά δεν υπάρχει αναφορά στην πόλη Ναζαρέτ. Στην Παλαιά Διαθήκη, η οποία αποτελεί την πολιτική και θρησκευ-τική ιστορία του ιουδαϊκού λαού, γίνεται αναφορά σε χιλιάδες πόλεις, χωριά και οικι-σμούς, πολλά ονόματα που έπαψαν να αναφέρονται κατά τη μεταγενέστερη εποχή. Όμως, σε κανένα σημείο της Π.Δ. δεν αναφέρεται κάποιος οικισμός που θα μπορούσε να ταυτι-στεί κατ' όνομα ή λόγω ιστορικών γεγονότων με την πόλη που ονομάστηκε Ναζαρέτ. Άρα τυχόν εικασίες ότι μπορεί να υπήρχε παλαιότερα το όνομα Ναζαρέτ, να περιέπεσε για δεκαετίες ή και αιώνες στη λήθη και να επανήλθε αργότερα, δεν ευσταθούν.

Το Ταλμούδ, μια συλλογή ιουδαϊκών νόμων που γράφτηκε μετά τα χριστιανικά ευαγγέλια (3ος αι.), αναφέρει πολλούς μικρούς και μεγάλους γαλιλαιϊκούς οικισμούς, αλλά ούτε μία φορά τη Ναζαρέτ. Γενικότερα, ουδείς ιστορικός ή άλλος συγγραφέας, πριν ή λίγο μετά τον Ιησού, έχει αναφέρει ποτέ το όνομα αυτής της πόλης. Η μόνη «πηγή» που «ιδρύει» και περιγράφει τη Ναζαρέτ, είναι η χριστιανική παράδοση, στην οποία αναφέρεται ακόμα ότι εκεί υπήρχε και συναγωγή, άρα θα έπρεπε να είναι ένας μεγαλύτερος οικισμός και όχι μια μικρή ομάδα κατοικιών ή ένας σταθμός αγροτικής παραγωγής.

Παραμένει λοιπόν ανεξήγητο, πώς είναι δυνατόν να υπήρχε στο σταυρό του Ιησού επι-γραφή που αναφερόταν σε μια πόλη, η οποία δεν υπήρχε καν εκείνη την εποχή ή πριν από αυτήν. Και πώς αναφέρεται αυτή η πόλη στα Eυαγγέλια που λέγεται ότι γράφτηκαν μέσα στον 1ο αιώνα αλλά δεν αναφέρεται στο Ταλμούδ που γράφτηκε δύο αιώνες αργότερα...

Κατά μία «αιρετική» εκδοχή ο χαρακτηρισμός Ναζωραίος (ή αλλιώς Ναζηραίς ή Ναζη-ραίος) σήμαινε στα εβραϊκά ο κεχρισμένος. Επειδή όμως οι θεόπνευστοι πατέρες του χρι-στιανισμού δεν κατανοούσαν αυτή τη σημασία, νόμισαν ότι ήταν προσδιορισμός με τοπι-

198

κή-εθνική σημασία και «κατασκεύασαν» μια πόλη Ναζαρέτ. Τότε όμως, πώς αναφέρεται ο Ματθαίος στην πόλη Ναζαρέτ που κατοίκησε ο Ιησούς;

Ο Ιησούς ως μέλος της τριαδικής θεότητας

Ένα άλλο ζήτημα προβληματισμού είναι, πώς προέκυψε η «κατασκευή» για τον τριαδικό θεό, με τον Ιησού στη θέση του γιου, η οποία πουθενά δεν αναφέρεται, ούτε στην Παλαιά Διαθήκη ούτε στα Ευαγγέλια και αποτελεί μεταγενέστερη επινόηση των εκκλησιαστικών «πατέρων», αρχικά του Αθηναγόρα και του Τερτυλιανού. Το «υιός θεού», με το οποίο αυτοχαρακτηριζόταν ο Ιησούς, σύμφωνα με όσα αναφέρονται στα Ευαγγέλια, αποτελού-σε συνήθη χαρακτηρισμό όλων των ευλαβών Ιουδαίων, οι οποίο στήριζαν έτσι την εθνική τους ιδεοληψία περί περιούσιου λαού και άλλα συναφή.

Η μόνη λογική εξήγηση για τη δημιουργία του «τριαδικού» θεού που είναι μεν ένας, αλλά έχει τρεις υποστάσεις, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό, πρέπει να οφείλεται σε αντιγραφή από ανταγωνιστικές θρησκείες των πρώτων χριστιανικών αιώνων, οι οποίες είχαν επικεφαλής επίσης πλειάδα θεϊκών μορφών. Με αυτό τον τρόπο, ο χριστιανισμός παρουσιαζόταν προς τους Ιουδαίους ως μονοθεϊστική θρησκεία, αλλά προς τους εθνικούς ως πολυθεϊστι-κή και γινόταν έτσι ελκυστική και πολυσυλλεκτική.

Για παράδειγμα, στο αρχαιοελληνικό δωδεκάθεο παρουσιάζεται η τριάδα Δίας, Ήρα και θυγατέρα Αθηνά. Στην κέλτικη θρησκεία η θεά Morrigan έχει τρεις μορφές: αγάπη, γονι-μότητα και θάνατος. Στον Ινδουϊσμό εκφράζεται μια τριαδικότητα με την Trimurti, την ενότητα των τριών υποστάσεων του δημιουργού (βράχμα), προστάτη (βίσνου) και κατα-στροφέα (σίβα). Τέλος, στην επίσης πολύ παλαιότερη από το χριστιανισμό αιγυπτιακή θρησκεία υπήρχε ο θεός πατέρας Όσιρις, η θεά μητέρα Ίσις, σύζυγος του Όσιρι και το παιδί τους, ο Ώρος, ο οποίος ήταν πτηνό, όπως το χριστιανικό «άγιο πνεύμα». Στην αιγυ-πτιακή θρησκεία το πτηνό ήταν, όμως, γεράκι, το οποίο παίζει σημαντικό ρόλο στη μυθο-λογία και την κοινωνική ζωή των λαών της βόρειας Αφρικής και της Εγγύς Ανατολής.

Υποκλοπή του βιογραφικού του θεού Ώρου

Η επιβεβαίωση όλων αυτών έρχεται από τη σύγκριση του βιογραφικού του Ιησού με ε-κείνα άλλων θεοτήτων της προχριστιανικής εποχής, ιδιαίτερα δε του Ώρου, ο οποίος ήταν θεός ο ίδιος και υιός θεού (Όσιρη) και θεάς (Ίσιδα). Ίδιες θεϊκές σχέσεις είχε και ο «ιδρυ-τής» της χριστιανής θρησκείας Ιησούς: θεός, μέλος της τριάδας ο ίδιος, υιός θεού και υιός οσίας ή αγίας θνητής. Δεδομένου ότι η μητέρα του Μαρία ανακηρύχθηκε ιερό και άγιο πρόσωπο σε οικουμενική σύνοδο τον 5ο αιώνα μ.Χ. ως αντίβαρο στις θηλυκές θεότητες της Ίσιδας, της Αστάρτης, της Αφροδίτης, της Αθηνάς, της Κυβέλης κ.ά.

Οι μυθοπλασίες για τον Ιησού είναι γνωστές από τη σχολική εκπαίδευση και δεν θα επα-ναληφθούν εδώ. Θα περιοριστούμε καταρχάς σε θέματα που αφορούν τον Ώρο, για τα οποία ουδεμία κουβέντα γίνεται στη σχολική εκπαίδευση, και στη συνέχεια θα παραθέ-σουμε σε πίνακα την αντιστοίχιση Ώρου και Ιησού.

Ο Ώρος (Horus) αναφέρεται σε αιγυπτιακούς παπύρους πολλούς αιώνες πριν από την θε-ολογικά περιγραφόμενη παρουσία του Ιησού. Πιθανότατα η προέλευση του συγκεκριμέ-νου θεού ανάγεται στη λίθινη εποχή και τα χαρακτηριστικά του διαμορφώθηκαν με την πάροδο των χιλιετιών και αιώνων μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους.

199

Ο Ώρος απεικονίζεται συμβολικά με ένα μάτι γερακιού, δεδομένου ότι ο συγκεκριμένος θεός αποτελεί το τρίτο μέλος, το πτηνό, στην αιγυ-πτιακή θεϊκή τριάδα. Από εκεί φαίνεται να προ-έρχεται επίσης, τόσο η «θεϊκή τριάδα» του χρι-στιανισμού, όσο και η συμμετοχή ενός πτηνού με το ρόλο του πνεύματος. Συνήθεις εικαστικές απεικονίσεις του Ώρου ήταν, είτε ευθέως ως γε-ράκι, είτε ως άνθρωπος με κεφάλι γερακιού.

Οι Αρχαιολόγοι και/ή Αιγυπτιολόγοι Godfrey Higgins (1772-1833), Gerald Massey (1828-1907) και Alvin Boyd Kuhn (1880-1963) έγραψαν σημαντικά βιβλία για την αρ-χαία αιγυπτιακή θρησκεία και τις εξελίξεις της διαμέσου των αιώνων. Ένας τέταρτος, σύγχρονος ερευνητής, ο Καναδός θεολόγος και δημοσιογράφος Tom Harpur (γενν. το 1929) συνόψισε τα τρία αυτά βιβλία και κατέληξε με ένα δικό του βιβλίο («The Pagan Christ», Thomas Allen Publishers, Toronto) στη σύγκριση της αρχαίας αιγυπτιακής θρη-σκείας με τη χριστιανική και ειδικότερα στη σύγκριση των διαφόρων «βιογραφικών» στοιχείων του Ώρου και του Ιησού. Ακολουθεί μια παράθεση αυτών των γεγονότων σε μορφή πίνακα!

Γεγονός Ώρος Ιησούς

Σύλληψη: Μητέρα παρθένος (πολλαπλές εκδοχές)

Μητέρα παρθένος

Πατέρας: Μοναχογιός του θεού Όσιρη των Αιγυπτίων.

Μοναχογιός του θεού των Ιου-δαίων Γεχόβα.

Κοσμικός πατέρας: Σηβ Ιωσήφ

Πρόγονοι κοσμικού πατέ-ρα:

Βασιλιάδες Βασιλιάδες

Τόπος γέννησης: Σε σπηλιά Σε σπηλιά/σταύλο

Ανακοίνωση γεγονότος: Άγγελος στη μητέρα του Άγγελος στη μητέρα του

Θεϊκό σημάδι για τη γέν-νηση:

Ο αστέρας Σείριος Ένα απροσδιόριστο αστέρι της Ανατολής

200

Ημερομηνία γέννησης: Οι Αιγύπτιοι παρίσταναν τη γέν-νηση του Ώρου με ένα παιδί σε παχνί και το περιέφεραν στις 21 Δεκεμβρίου του έτους, κατά τη χειμερινή ισημερία.

Από τον 3ο-4ο αιώνα η 25η Δε-κεμβρίου, ημέρα γέννησης των προχριστιανικών θεών Μίθρα και Διόνυσου και του Sol Invictus (αήττητου Ήλιου).

Γνωστοποίηση της γέν-νησης:

Με αγγέλους Με αγγέλους

Μάρτυρες της γέννησης: Βοσκοί προβάτων Βοσκοί προβάτων

Μεταγενέστεροι μάρτυ-ρες:

Τρεις ηλιακές θεότητες Τρεις «μάγοι» εξ Ανατολής

Απειλή θανάτωσης σε βρεφική ηλικία:

Ο Ηρούτ έδωσε εντολή να σκο-τώσουν τον Ώρο

Ο Ηρώδης έδωσε εντολή να σκο-τώσουν τον Ιησού

Αντίδραση στην απειλή θανάτωσης:

Ο θεός Θατ είπε στη μητέρα του Ώρου: «Έλα, θεά Ίσις, και κρύ-ψου με το παιδί σου»

Ένας άγγελος είπε στον Ιωσήφ: «Σήκω και πάρε παιδί και μητέρα και φύγε στην Αίγυπτο»

Ηλικία ενηλικίωσης: 12 ετών 12 ετών

Κενό στο βιογραφικό: Καμιά πληροφορία για το διά-στημα από 12 μέχρι 3Ο ετών

Καμιά πληροφορία για το διά-στημα από 12 μέχρι 3Ο ετών

Τόπος βάπτισης: Ηριδανός (ποταμός) Ιορδάνης

Ηλικία βάπτισης: 3Ο 3Ο

Βαπτιστής: Άνουπ ο Βαπτιστής Γιοχάναν (Ιωάννης) ο Βαπτιστής

Κατάληξη του βαπτιστή: Αποκεφαλισμός Αποκεφαλισμός

Πειρασμός: Ο ανταγωνιστής θεός του κακού Σουτ (Σεθ) τον παρέσυρε από την έρημο σε ένα ψηλό βουνό

Ο ανταγωνιστής θεός του κακού Σατανάς τον παρέσυρε σε ένα ψηλό βουνό

201

Στενοί οπαδοί/μαθητές: 4 ή 16 12

Θαύματα: Περπάτησε πάνω στο νερό, γιά-τρευε δαιμονισμένους, θεράπευε ασθενείς και τυφλούς. Ηρέμησε με τη δύναμή του τη θάλασσα

Περπάτησε πάνω στο νερό, γιά-τρευε δαιμονισμένους, θεράπευε ασθενείς και τυφλούς. Ηρέμησε με τη δύναμή του τη θάλασσα

Ανάσταση νεκρού: Ανάστησε τον πατέρα του Όσιρη από τον τάφο

Ανάστησε τον Λάζαρο από τον τάφο

Κεντρική διδασκαλία: Σε βουνό (επί του Όρους) Σε βουνό (επί του Όρους)

Τρόπος θανάτου: Σταύρωση Σταύρωση

Συντροφιά στη θανάτω-ση:

Δύο ληστές Δύο ληστές

Δραστηριότητα μετά τη θανάτωση:

Κατέβηκε στην κόλαση και έμει-νε τρεις ημέρες, μετά αναστήθηκε

Κατέβηκε στην κόλαση και έμει-νε μέχρι Σάββατο πρωί (δηλαδή επέκταση σε τρεις ημέρες από το θάνατο), μετά αναστήθηκε

Ανακοίνωσαν την ανά-σταση:

Γυναίκες Γυναίκες

Μεταγενέστερη δραστη-ριότητα:

Επανήλθε στα «θεϊκά» καθήκοντα Επανήλθε στα «θεϊκά» καθήκοντα

Στο προαναφερόμενο βιβλίο παρατίθενται επίσης αποσπάσματα από τις διδασκαλίες του Ώρου και του Ιησού, από τα οποία προκύπτει εκτεταμένη ταύτιση, με συγκριτικό «πλεο-νέκτημα» του μεταγενέστερου Ιησού ότι έχουν βάλει οι «πατέρες» στο στόμα του ιδέες από την ελληνική φιλοσοφία.

Όσον αφορά την παρθενία της μητέρας του Ώρου κατά τη γέννησή του, η Ίσις που έφερε αρχικά (και) το όνομα Μέρη, ήταν στις πρώτες χιλιετίες παρθένα-μητέρα, ενδιάμεσα θε-ωρήθηκε μητέρα με πολλά παιδιά και αργότερα επανήλθε η δοξασία περί παρθένου. Η μητέρα του Ιησού αναφέρεται ως παρθένος και αειπάρθενος, αλλά φαίνεται να έχει κι άλ-λα παιδιά (ο Ιησούς είχε αδέλφια), δηλαδή αντιστοιχεί ταυτόχρονα με όλες τις επιμέρους καταστάσεις της Ίσιδος. Προφανώς δεν διευκρινίστηκε «θεολογικά» στο χριστιανισμό, ποια ακριβώς άποψη πρέπει να θεωρείται σωστή, επειδή επικρατούσαν εξ ίσου ισχυρές αντικρουόμενες αντιλήψεις.

202

Να σημειωθεί ακόμα ότι η σταύρωση που φαίνεται να συμπίπτει ως τρόπος θανάτωσης του Ώρου και του Ιησού, δεν ταυτίζονται ως διαδικασία. Στον Ώρο αναφέρεται ως κρέ-μασμα από ένα δέντρο, ενώ στον Ιησού πρόκειται για τη μελετημένη και πολλαπλώς ε-φαρμοσμένη ρωμαϊκή μέθοδο θανάτωσης στο σταυρό, η οποία είχε και το νόημα παρα-δειγματισμού και εκφοβισμού των εχθρών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Μια άλλη διαφορά φαίνεται να υφίσταται στον αριθμό των μαθητών. Για τον Ώρο ανα-φέρονται κάποτε 4 και κάποτε 16 (=4+12) μαθητές. Αυτός ο αριθμός έχει προσαρμοστεί στον Ιησού στους 12, σε συσχετισμό με τις 12 ιουδαϊκές φυλές. Από τα προηγούμενα προκύπτει αβίαστα ότι ο Ιησούς ίσως να υπήρξε ως ένας από τους πολλούς περιφερόμενους μάγους και θαυματοποιούς που υποσχόταν απελευθέρωση των Ιουδαίων από τη ρωμαϊκή κατοχή, θεολογικά συναρμολογήθηκε όμως κυρίως πάνω στις αιγυπτιακές παραδόσεις με πρότυπο τον Ώρο. Με την πάροδο των ετών, δεκαετιών και αιώνων συμπληρώθηκαν τα χαρακτηριστικά, οι ιδιότητες και η διδασκαλία του με στοι-χεία άλλων προχριστιανικών θεών, θρησκειών και φιλοσοφιών, κυρίως της ελληνικής.

Απουσία θηλυκής θεότητας

Αυτή η εισαγωγή της τριαδικότητας από τους εκκλησιαστικούς πατέρες δημιούργησε όμως, πέρα από τις πολλαπλές αιρέσεις και συγκρούσεις, ακόμα μέχρι το 19ο αιώνα και σήμερα ίσως, συμπληρωματικά προβλήματα: Οι εθνικές θρησκείες είχαν πάντα και μια θηλυκή θεότητα, η οποία «φρόντιζε» για τα θέματα της γυναικείας απασχόλησης στις αρ-χαίες κοινωνίες και μέχρι σήμερα, τη μητρότητα, την οικογένεια, την υγεία κ.ά. Τέτοιες θεότητες ήταν η περσική Εκάτη, η αιγυπτιακή Ίσις, οι ελληνικές θεότητες Ήρα, Αθηνά, Αφροδίτη κ.ο.κ., των οποίων η λατρεία ήταν πολύ διαδεδομένη στις περιοχές της ανατο-λικής Μεσογείου και στις οποίες είχαν αφιερωθεί εντυπωσιακοί ναοί.

Ειδικότερα η θεά Ίσιδα και η πολλών χιλιετιών ιστορία της πρέπει να μελετηθούν λεπτο-μερέστερα για να εκτιμηθεί η σημασία της ανάδειξης και της διάδοσης της λατρείας της, η οποία διατηρήθηκε μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ. και η μεταφορά ιδιοτήτων της σε «αγί-ες¨της χριστιανικής θρησκείας. Εδώ δίνεται μόνο μια σύγκριση της εικαστικής παράστα-σης μητέρας-γιου στην αιγυπτιακή και στη χριστιανική θρησκεία. Η σύγκριση πρωτότυ-που και αντιγράφου οδηγεί σε προφανή συμπεράσματα!

Η χριστιανική θρησκεία είχε ένα θεό απροσδιόριστου φύλου, ο οποίος όμως εκδηλώνεται κατά γενική αντίληψη ως άντρας, ένα υιό αρσενικό και το πνεύμα που είναι ουδέτερο.

203

Τίποτα θηλυκό, ίσως και λόγω του παραδοσιακού μισογυνισμού των «πατέρων». Όποτε είχε τεθεί το πρόβλημα της απουσίας θηλυκής θεότητας, κάθε πρόταση είχε απορριφθεί από τους μεγάλους εκκλησιαστικούς «πατέρες», για διάφορους λόγους.

Τελικά, στην Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431 μ.Χ.) αποφασίστηκε να ανακηρυχθεί η μητέρα του Ιησού, Μαρία, ως «παναγία και υπεραγία θεοτόκος», την οποία όμως ο πα-τριάρχης Κων/πόλεως μόνο ως «χριστοτόκο» δεχόταν να αναγνωρίσει. Αυτή η επιλογή με την εισαγωγή θηλυκής θεότητας προκάλεσε νέες αντιδικίες, συγκρούσεις και αιρέσεις, πολλές από τις οποίες διαρκούν μέχρι των ημερών μας!

Σταδιακά αποδόθηκαν δε όλες οι υπερφυσικές ικανότητες των προχριστιανικών θηλυκών θεοτήτων στη μητέρα του Ιησού. Για παράδειγμα, κοντά στο ιερό της Αφροδίτης στη Βραυρώνα Αττικής, η οποία Αφροδίτη «γιάτρευε» τα ασθενή παιδιά, δημιουργήθηκε εδώ και πολλούς αιώνες και υπάρχει μέχρι σήμερα ανακαινισμένη μια εκκλησία της «Παναγί-ας γιάτρισσας». Αντίστοιχα έχουν γίνει κοντά ή πάνω σε όλα τα αρχαία ιερά.

Η θρησκεία

Ένα άλλο ανεξήγητο από τους θεολόγους σημείο είναι ότι, στα Ευαγγέλια δεν αναφέρεται πουθενά ο όρος θρησκεία, ούτε φαίνεται από το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Ιησού να υπήρχε ως στόχος η ίδρυση μιας νέας θρησκείας! Αντίθετα, οι ευαγγελικές περιγραφές (Ματθαί-ος, 5, 17-18) δείχνουν μια συμπεριφορά και ομιλία πιστού Ιουδαίου: «Μην νομίσητε ότι ήλθον καταλύσαι τον νόμον και τους προφήτας, ούκ ήλθον καταλύσαι αλλά πληρώσαι» (πληρώ = εκπληρώ, συμπληρώνω). Επίσης, το περιγραφόμενο σε Ευαγγέλιο περιστατικό της εκδίωξης των εμπόρων από τη συναγωγή δείχνει, αν πράγματι συνέβη, ότι στόχος του ευαγγελικού Ιησού ήταν η κάθαρση και ανάδειξη της ιουδαϊκής θρησκείας και όχι η υπο-κατάστασή της.

Κάθε ανεπηρέαστος ερευνητής διαπιστώνει ότι οι προβαλλόμενες ως χριστιανικές αντι-λήψεις στηρίζονται στην ιουδαϊκή «Πεντάτευχο», στα ιουδαϊκά Αγιόγραφα, στους Ιου-δαίους προφήτες και στους επίσης Ιουδαίους συγγραφείς της Κ.Δ.

Με τέτοιες αντιφάσεις και ελλείψεις στα Ευαγγέλια φαίνεται λογικό να σμικρύνεται η σημασία τους από τους θεολόγους που αναφέρθηκε στην αρχή και να προτάσσονται αντ' αυτών η «αποκαλυπτική» αλήθεια και οι αποφάσεις των Συνόδων, δηλαδή αυτά που βο-λεύουν «κάθε εποχή και κάθε συγκυρία».

Η εκτροπή των εξελίξεων από μια συνήθη ιουδαϊκή διδασκαλία προς μια νέα θρησκεία, αφενός με σύμπτυξη στοιχείων (συγκρητισμός) από την εβραϊκή, από το ελληνικό δωδε-κάθεο και από διάφορες εθνικές θρησκείες στο χώρο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της εκείθεν Ανατολής (Μίθρας, Άττις, Όσιρις κλπ), αφετέρου με καθιέρωση απλοϊκών διαδικασιών για εύκολη μετάνοια ύστερα από κάθε μορφής αμαρτίες (μέχρι και δολοφο-νίες), έγκαιρη επίγεια συγχώρεση (των πιστών) και ελπίδες για ατομική κατάκτηση της «μετά θάνατον ζωής», φαίνεται ότι έγινε από τον Απόστολο Παύλο, διάφορους οπαδούς και από μαθητές τού Ιησού -σε αντιπαράθεση με τον Απόστολο Πέτρο- οι οποίοι με τη δράση και το κήρυγμά τους ανύψωσαν τον ευαγγελικό Ιησού στη θέση τού ιδρυτή και η-γέτη. Η διδασκαλία του Ιησού και των μαθητών του που κωδικοποιήθηκε στην «Καινή

204

Διαθήκη», αναγνωρίστηκε ως επίσημη κρατική θρησκεία στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία από τον Κωνσταντίνο (Aurelius Constantinus Flavius Valerius, 272-337) και επεβλήθη ως μο-ναδική από τον Θεοδόσιο (Flavius Theodosius Ι, 347-395).

Ο χριστιανισμός, η θρησκεία που αναγνωρίζει ως ιδρυτή της τον, ίσως και ανύπαρκτο, Ιησού Χριστό, αποτελεί το τέκνο της σύγκρουσης μεταξύ, αφενός του ανατολίτικου με-ταφυσικού μυστικισμού και αφετέρου του ελληνικού ορθολογικού ανθρωποκεντρισμού. ο μεταφυσικός μυστικισμός, έκδηλος στο μονοθεϊστικό αλλά τριαδικό χαρακτήρα της χρι-στιανικής θρησκείας, επικράτησε σ' αυτή τη σύγκρουση, αφενός με τη δυναμική υποστή-ριξη των ρωμαϊκών μισθοφορικών στρατευμάτων και αφετέρου με την καταπίεση, απο-σιώπηση και, σε πολλές περιπτώσεις, διαστρέβλωση της φιλοσοφίας του ελληνορωμαϊ-κού πολιτισμού. Αποτέλεσμα ήταν να χρειασθεί να φθάσει η ανθρωπότητα στον Kαρτέσιο (Rene Descartes, 1596-1650) για να ανακαλύψει εκ νέου τον χαμένο ορθολογι-σμό, ο οποίος φαινόταν να έχει εκλείψει με την παρακμή της ελληνικής Αρχαιότητας.

205

Πέντε πράγματα για μένα, τα εξής τρία Επειδή μου ζητήθηκε από εκλεκτή φίλη να γράψω (τουλάχιστον) πέντε πράγματα για μέ-να κι επειδή παράλληλα έχω την εντύπωση ότι ουκ εν τω πολλώ το ευ, θα γράψω μόνο τρία, τα οποία είναι δημόσιου ενδιαφέροντος και πιθανόν να έχουν απασχολήσει πολ-λούς/ές bloggers που είχαν ή έχουν όμοιους προβληματισμούς.

1. Όπως όλα τα καλά παιδάκια, έκανα κι εγώ την εποχή που έπρεπε, σκέψεις για το επάγ-γελμα, με το οποίο θα κερδίζω το παντεσπάνι μου, όταν θα «μεγάλωνα». Μερικοί βρήκαν την απάντηση στο πι και φι (συνέχισαν τη δουλειά του μπαμπά ή της μαμάς τους), άλλοι δεν κατέληξαν ποτέ, ακόμα και ως συνταξιούχοι ψάχνονται ποιο θα ήταν το καταλληλό-τερο επάγγελμα γι' αυτούς. Εγώ βρίσκομαι ανάμεσα σ' αυτές τις δύο κατηγορίες: Σε προ-σχολική ηλικία και στο Δημοτικό άλλαζα από μέρα σε μέρα πιθανά επαγγέλματα, μεταξύ γαλατά, σοφέρ, αστυφύλακα, παπά, παγωτατζή, δασκάλου, δικηγόρου και μηχανικού, ό,τι έβλεπα μπροστά μου και ό,τι μου γυάλιζε. Γιατρός δεν σκέφτηκα ποτέ να γίνω, γιατί δεν άντεχα τις ενέσεις, τους πόνους και τα αίματα. Στο Γυμνάσιο όμως καταστάλαξα σε 2 ε-παγγέλματα, τα οποία απασχολούσαν τη σκέψη μου... Το ένα απ' αυτά ήταν το επάγγελμα του μουσικού.

Δεν ισχυρίζομαι ότι γνώριζα τότε όλες τις επιπτώσεις μιας τέτοιας επιλογής, έβλεπα όμως ότι όλοι οι γνωστοί μου οργανοπαίκτες (πιάνο, κιθάρα, μπουζούκι, κλαρίνο, βιολί, ακορντεόν κ.ά.) δούλευαν Κυριακές και αργίες και κυρίως βράδυ, συνήθως έρχονταν σπίτι τους πρωινές ώρες και, φυσικά, ξύπναγαν κατά το μεσημέρι. Ένας τελείως διαφορετικός κύκλος ζωής από το συνηθισμένο, τον οποίο αναγκάζονται να ακολουθούν και σήμερα πολλοί συμπολίτες μας, αλλά εμένα προσωπικά δεν μου φαινόταν ελκυστικός. Επιπλέον, 4-5 καλοί οργανοπαίκτες που γνώριζα, ασχολούνταν επαγγελματικά με άλλα πράγματα και όχι με τη μουσική.

Αργότερα έμαθα πολλά και διάφορα για το επάγγελμα του μουσικού, εμπειρίες και πλη-ροφορίες τις οποίες συνόψισα στα τρία κείμενά μου για το επάγγελμα του μουσικού. Παρ' ότι λοιπόν είχα μουσική εκπαίδευση, έπαιζα μουσικό όργανο και τραγουδούσα σε μεγάλη τετραφωνική χορωδία, προτίμησα να μην ακολουθήσω αυτό τον επαγγελματικό δρόμο.

Μερικές φορές που το ξανασκέφτομαι, δεν θέλω να αποκλείσω και την περίπτωση να με φόβιζε, κατά βάθος, η διαρκής εγρήγορση που απαιτεί η δουλειά του μουσικού. Ενώ σε πολλά άλλα επαγγέλματα, μπορείς να κάνεις και μερικά λαθάκια, τα οποία περνάνε απα-ρατήρητα ή διορθώνονται με μια δεύτερη και τρίτη ματιά, στη μουσική εκτέλεση φεύγει ο ήχος οριστικά και δεν ξαναμαζεύεται και, αν είναι ετεροχρονισμένος ή παράφωνος, τό-τε θα τα ακούσεις χοντρά από το μαέστρο, τους συναδέλφους, το ακροατήριο και τους κριτικούς.

Η δεύτερη πιθανή επαγγελματική επιλογή μου ήταν αυτή του τεχνικού και ειδικότερα του μηχανικού, επειδή είχα από μικρός σχέσεις με το αντικείμενο, λόγω του επαγγέλματος του πατέρα μου (οικοδόμος). Μερικά καλοκαίρια, στα εφηβικά μου χρόνια, δούλευα σε τεχνικά γραφεία και άλλες εποχές έκανα πότε πότε βοηθητικές δουλειές σε οικοδομές.

206

Κάποτε δούλευα σε εργοστάσιο ως «λαδωτής» αργαλειών, μια εποχή τύλιγα πηνία ηλε-κτρικών μηχανών κ.ά. Έτσι, τελικά, σπούδασα στο εξωτερικό μηχανικός, αλλά ηλεκτρο-λόγος και όχι πολιτικός που πολύ θα ήθελε ο πατέρας μου. Παράλληλα πήρα και μια γερή δόση από μαθηματικές γνώσεις, πιο πολύ για να συμπληρώσω τα κενά γνώσεων που μου είχε δημιουργήσει το υποβαθμισμένο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Τελικά, αυτές οι πρόσθετες μαθηματικές γνώσεις αποδείχθηκαν ιδιαίτερα ευεργετικές για τις σπουδές αλ-λά και το επαγγελματικό μέλλον μου, γιατί με την αξιοποίησή τους βρέθηκα απρόβλεπτα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ως βοηθός και επιμελητής, στο εξωτερικό και στην Ελλά-δα, και τελικά έμεινα επαγγελματικά ως καθηγητής σ' αυτό το χώρο.

Στο χρόνο μεταξύ του πτυχίου μηχανικού και των μελετών για τη διδακτορική διατριβή, παρακολούθησα μερικά εξάμηνα Κοινωνιολογία, Ιστορίακαι Ψυχολογία, αλλά το κλίμα εκεί ήταν κάπως χαλαρό και ασαφές. Πιθανόν όμως να το εισέπραττα εγώ έτσι, επειδή προερχόμουν από πολυτεχνικές σπουδές. Στα σεμινάρια λέγονταν πολλά και διάφορα, τα περισσότερα εμφανώς αντιφατικά και όλα ήταν κάπου σωστά και κάπου λάθος, χωρίς κάποιος να μπορεί να προσδιορίσει μονοσήμαντα μια σαφή γραμμή και να πει, πώς θα αντιμετωπίσει την επόμενη και μεθεπόμενη ανάλογη ή όμοια περίπτωση. Για μένα ήταν σαφής η διαφορά στον τρόπο σκέψης και δουλειάς μεταξύ των θετικών και των (λεγόμε-νων) ανθρωπιστικών επιστημών, αλλά και στον ακαδημαϊκό ορισμό της «επιστήμης». Στους συμφοιτητές που δεν είχαν την εμπειρία της τεχνικής εκπαίδευσης, δεν έκανε εντύ-πωση η απουσία σαφώς οριοθετημένων εννοιών και ιδεών. Έτσι, δεν έμεινα πάνω από 2-3 εξάμηνα, το τελευταίο λειψό, αλλά επέστρεψα στις θετικές επιστήμες και συγκεκριμέ-να, στα εφαρμοσμένα μαθηματικά.

Στη ζωή μου έχω κάνει μόνος, με αποκλειστικά δικές μου δυνάμεις, πολλά και διάφορα, αξιοπρόσεκτα ή αδιάφορα, δύσκολα ή εύκολα. Αν έπρεπε να τα ταξινομήσω αξιοκρατικά, θα τοποθετούσα πρώτη στη σειρά μιαν απόφαση που πήρα σε ηλικία κοντά στα 30 χρόνια μου: έκοψα το κάπνισμα! Όταν γράφω ότι το έκοψα, εννοώ το έκοψα με το μαχαίρι. Έ-κτοτε δεν έχω καπνίσει ούτε ένα τσιγάρο και διαλέγω τον περίγυρό μου έτσι ώστε κανείς να μην καπνίζει. Ρωτάτε αν ήταν εύκολη η τήρηση της απόφασης; Καθόλου! Επί 2-3 μή-νες, ιδίως μετά το μεσημεριανό φαγητό, η πίεση ήταν μεγάλη, αλλά δεν με επηρέαζε, ή-μουν βράχος! Άμα είσαι αποφασισμένος για κάτι και είναι ευγενής ο στόχος, δεν σε πα-ρασύρει κανένας πειρασμός. Μετά τους 3 μήνες είχα ουσιαστικά ξεχάσει το θέμα, είχα αποτοξινωθεί, καμιά πίεση πια, κανένας λόγος να ξανακαπνίσω. Μόνο όταν έβλεπα κά-ποιους να ανάβουν τσιγάρο, θυμόμουν ότι κάποτε, «παλιά» είχα κι εγώ αυτό το κουσούρι.

Και να μην νομιστεί ότι κάπνιζα μέχρι τότε ευκαιριακά, κάθε άλλο. Άρχισα βέβαια, σε σχέση με άλλους, αργά το κάπνισμα, στα 19-20, αλλά σταδιακά κατέληξα να είμαι φου-γάρο, έφτασα να καπνίζω 50-60 άφιλτρα την ημέρα για μερικά χρόνια. Μια μέρα, Πρω-τομαγιά ήταν και πηγαίναμε με φίλους στην εξοχή. Σταμάτησαν να πάρουν τσιγάρα, εγώ σφύραγα αδιάφορα, φτάσαμε στην εξοχή, άναψαν τσιγάρο, εγώ αμέτοχος, μετά το φαγη-τό έκαναν οι καπνιστές τσιγάρο, εγώ τίποτα. Όταν δήλωσα ότι το «έκοψα», άρχισαν τα σχόλια και τα ανέκδοτα, «εγώ το έχω κόψει 20 φορές και το άρχισα άλλες τόσες», «εγώ το κόβω κάθε βράδυ και το ξαναπιάνω το πρωί» και άλλα τέτοια σαχλά, αλλά εγώ παρέ-μενα ψύχραιμος και συνεπής.

Τώρα, αρκετά χρονάκια αργότερα, με παίρνουν στο τηλέφωνο ή με συναντούν διάφοροι φίλοι και ρωτάνε «πώς έκοψες τότε το κάπνισμα;» Ήρθε ο καιρός που πρέπει να το κό-ψουν κι αυτοί - για την ακρίβεια δεν το κόβουν οι ίδιοι, τους το κόβει ο γιατρός. Ρωτάτε πώς το έκοψα, ε; Οικειοθελώς αλλά με το μαχαίρι!

207

3. Με έχουν ρωτήσει επανειλημμένα, σε συζητήσεις, στα σχόλια σε διάφορα κείμενά μου αλλά και σε προσωπικά ηλεκτρονικά μηνύματα, όσοι δεν θέλουν να γράψουν δημόσια, γιατί ασχολούμαι με θέματα του εκκλησιαστικού μηχανισμού και τις αλαζονικές κοινω-νικές παρεμβάσεις του, αφού ελάχιστους ενδιαφέρουν αυτά (πιθανόν!), ελάχιστοι ή ου-δείς ορκισμένος «πιστός» επηρεάζεται και, εν πάση περιπτώσει, υπάρχουν αρμοδιότεροι να αναπτύξουν τέτοια θέματα.

Ως προς την αρμοδιότητα δεν χρειάζεται να γράψω πολλά, δεδομένου ότι θεωρώ πως κα-θένας μπορεί να καταπιαστεί με ό,τι τον ενδιαφέρει, με ό,τι νομίζει ότι μπορεί να εκφέρει άποψη. Όποιος περαστικός θέλει διαβάζει αυτά τα κείμενα, όποιος δεν θέλει πάει παρα-κάτω. Να σημειώσω επίσης ότι πολλοί από τους αναγνωρισμένους «αρμόδιους» έχουν προσφέρει μέχρι σήμερα στο αναγνωστικό κοινό κατά κύριο λόγο παραμύθια και επινοη-μένα παραπλανητικές ιστοριούλες. Δεν βλάπτει λοιπόν να επαναληφθούν προς ανάγνωση και ορισμένα από αυτά που ανακάλυψαν και έγραψαν διάφοροι «αναρμόδιοι», γνωστοί και έγκυροι, αλλά αποσιωπημένοι από τη δημόσια εκπαίδευση.

Για τη δική μου εμπλοκή σ' αυτά τα θέματα έχω γράψει ήδη σε απάντηση σχολίου σε κά-ποιο κείμενό μου και θα το επαναλάβω εδώ. Προσωπικά ούτε κατ' ελάχιστον θα με απα-σχολούσαν οι ανατολίτικες αερολογίες με τις επιφοιτήσεις των παπάδων, δικής τους ή αλλότριας εμπνεύσεως και φαντασιοπληξίας, αλλά και οι βυζαντινισμοί και οι ομφαλο-σκοπήσεις των αργόσχολων μοναχών, ούτε και τα συνεχή ιστορικά και πολιτισμικά ε-γκλήματα που επιτέλεσαν με επιτυχία σε βάρος των λαών, σε όλη την Ευρώπη και αργό-τερα και εκτός αυτής.

Δικό μου σημείο εκκινήσεως ήταν και είναι το ερώτημα, τί δημιούργησαν, τί αντιπαρέθε-σαν στον τότε πολιτισμό οι ηγέτες της νέας θρησκείας που στηρίζονταν στα ρωμαϊκά ό-πλα; Αυτοί που διέπρεψαν στην εξύβριση και συνέβαλαν αποφασιστικά στη συκοφάντη-ση του ελληνικού και ελληνιστικού πολιτισμού και στην καταστροφή των έργων του, ποια πρόταση πολιτισμού παγκόσμιας εμβέλειας υπέβαλαν, συγκρίσιμης -μια και για α-νώτερη ή ισόσταθμη πρόταση δεν γίνεται λόγος από κανέναν- με εκείνη των Αρχαίων Ελλήνων;

Αυτή η αναζήτηση με οδήγησε λοιπόν να μελετήσω αποσιωπημένες από τα σχολικά βι-βλία και τη δημόσια συζήτηση αθλιότητες συμπλεγματικών «πατέρων» που μισούσαν τους Έλληνες και τον Ελληνισμό, εγκληματιών πολιτικών και στρατιωτικών, διαπλεγμέ-νων με τον εκκλησιαστικό μηχανισμό, που ξεπούλαγαν τα πάντα, ελπίζοντας να διατηρη-θούν στην εξουσία και δωσίλογων «ποιμένων» που συνεννοούνταν με κάθε κατακτητή, προκειμένου να εξασφαλίσουν και διευρύνουν τη θέση εξουσίας που κατείχαν και να αυ-ξήσουν τον πλούτο τους.

Ακόμα χειρότερο είναι, αφού ό,τι έγινε έγινε και πίσω δεν γυρνάει, ότι άνθρωποι περίπου ίδιας ψυχοσύνθεσης και απαράλλαχτων άθλιων προθέσεων με τους προαναφερόμενους, προσπαθούν σήμερα να πείσουν τους Νεοέλληνες ότι άριστα έγιναν όλα τα προαναφερ-θέντα, καλά έκαναν και συκοφαντούσαν («Έλληνες κλέπται πάσης γραφής»), καλά έκα-ναν και αντέγραφαν («Ο Σωκράτης και ο Σενέκας ήταν οι πρώτοι χριστιανοί», μετατρέ-ποντας τους πρωτοπόρους σε μαθητές), καλά έκαναν και κατέστρεφαν έργα πολιτισμού («Εξάγνιζαν τα εθνικά ιερά με αγιασμό και τα αξιοποιούσαν για τη νέα θρησκεία»), τα οποία οι ίδιοι μόνο δια της αντιγραφής κατάφεραν να προσεγγίσουν, καλά έκαναν και ει-σήγαγαν, μια και δεν είχαν απολύτως τίποτα δικό τους, ψυχανώμαλες ιδεοληψίες από την Περσία και τις Ινδίες, με ομφαλοσκοπικές αναζητήσεις του θεού και του «άκτιστου φω-

208

τός» και ό,τι άλλο χλευάζουμε σήμερα σε εκμεταλλευτές της αφέλειας και εμπόρους της πίστης...

Γι' αυτό ακριβώς το λόγο, η μία ή η άλλη ασαφής ή ανακριβής λεπτομέρεια στα συναφή κείμενά μου (για της οποίας την υπόδειξη πάντα χαίρομαι!), δεν παίζει σημαντικό ρόλο και διορθώνεται εύκολα. Αυτό που δεν διορθώνεται πια είναι η πολιτισμική κατάπτωση των Ελλήνων και των ελληνόφωνων πληθυσμών, από το υψηλό επίπεδο της ελληνιστικής εποχής στην κακομοιριά του 11ου αιώνα με την «επιστημονική ανάταση» της «Δαιμονο-λογίας» του Μιχ. Ψελλού, στον πολιτικό και πολιτισμικό εξευτελισμό του 14ου και 15ου αιώνα και τελικά στην πλήρη πνευματική εξαθλίωση της τουρκοκρατίας - με πλειοδοσία πεσκές για την εξαγορά του πατριαρχικού θρόνου και τη διάθεση στους «πι-στούς» ορθόδοξων συγχωροχαρτιών.

Και φυσικά, στη σημερινή γελοιότητα να επιδιώκουν οι πνευματικοί διάδοχοι όλου αυτού του εκκλησιαστικού εσμού να διεκδικούν απρόσκλητοι λόγο και ρόλο στην εκπαίδευση, στην εξωτερική πολιτική, στην προσωπική ζωή των ανθρώπων, στην ηθική, στα σχολικά βιβλία, στις δικαστικές αποφάσεις, στις ενδοεκκλησιαστικές αντιδικίες μέχρις εξοντώσε-ως για «ηθικά», οικονομικά και εξουσιαστικά θέματα, στη συμμετοχή σε τράπεζες και επιχειρήσεις, στην κατασκευή ξενοδοχείων, στις τουριστικές δραστηριότητες κλπ. κλπ. και παράλληλα να απεργάζονται με ελεγχόμενους ανασφαλείς διανοούμενους, ερμηνείες και σχέδια, για να δικαιολογήσουν τα παλιά εγκλήματα και να προετοιμάσουν καινούρ-για!

Επειδή κυκλοφορούν δε και ιδεολογήματα περί αντικειμενικότητας και μετριοπάθειας, θα έπρεπε κάποιος να ορίσει πρώτα τί σημαίνουν αυτές οι λέξεις. Όταν κάποιος γνωστός πα-νεπιστημιακός Ιστορικός γράφει για τον Κάρολο (τον Μέγα!) ότι «ενσωμάτωσε τους Σά-ξονες, παρά τις αντιρρήσεις τους, στο φράγκικο κράτος και τους εκπολίτισε γνωρίζοντάς τους τον χριστιανισμό» είναι αντικειμενικός και μετριοπαθής; Τόσο απλά το γράφει, «τους ενσωμάτωσε παρά τις αντιρρήσεις τους»! Και εννοεί, φυσικά, την προσάρτηση των σαξονικών εδαφών και υποταγή των λαών μετά από σκληρούς πολέμους δεκαετιών, με πυρπολήσεις και σφαγές εκατέρωθεν, με φοβερά βασανιστήρια και δουλοκτησία γενεών σε βάρος των ηττημένων, μέχρι να αποδεχθούν την «αληθινή θρησκεία» και την «εκ θεού διακυβέρνηση».

Αναρωτιέμαι, όταν γράφουν γνωστοί πανεπιστημιακοί Ιστορικοί, με αφορμή την ανα-μνηστική γιορτή για τον Κωνσταντίνο (τον Μέγα!) στην Trier, ότι ο συγκεκριμένος Ρω-μαίος αυτοκράτωρ «… ακόμα και στην ιδιωτική ζωή του δεν έκρυβε τη χριστιανική του πεποίθηση… είχε μια χριστιανική οικογενειακή ζωή» και ήταν «χριστιανός και μάλιστα, χριστιανός στην καρδιά, όχι στις εξωτερικές ενέργειές του» είναι αντικειμενικοί και με-τριοπαθείς; Τη στιγμή που ο συγκεκριμένος αιματοβαμμένος Κων/νος έχει αποδεδειγμένα δολοφονήσει σύζυγο, παιδιά, πεθερό και όποιον άλλο συγγενή ή φίλο ή συνεργάτη θεω-ρούσε επικίνδυνο για την εξουσία του, ποιος θα ευτελιστεί να κάνει τον «αντικειμενικό» διανοούμενο, ώστε να μην παρεξηγηθεί από θεόπληκτους ή αυτούς που βγάζουν μεροκά-ματο από τα εκκλησιαστικά;

Για όσους διατυπώνουν, ακόμα, κατηγορίες περί «εμπάθειας» δηλώνω ότι, αριβώς, το συναίσθημα του πάθους επιθυμώ να βγαίνει προς τα έξω. Μήπως ο εκκλησιαστικός μη-χανισμός δεν ήταν όλους αυτούς τους αιώνες που είχε τη δύναμη, εμπαθής; Mήπως με αβρότητα και ευγένεια σκότωνε, λεηλατούσε, εξαπατούσε, συκοφαντούσε και τα κάνει όλα αυτά μέχρι σήμερα; Με αβρότητα και ευγένεια πούλαγε μέχρι πρόσφατα συγχωρο-

209

χάρτια, καθολικά και ορθόδοξα, και παρασύρει ακόμα αμαθείς και ανασφαλείς ανθρώ-πους να προσκυνάνε πτώματα, ξύλα και τζάμια; Το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε εμείς, τα παιδιά του Διαφωτισμού, είναι να ανταποδώσουμε στον εκκλησιαστικό μηχανι-σμό την εμπάθεια που δίδαξε, μια και δεν μας ταιριάζει να σκοτώνουμε και να λεηλατού-με και ούτε θα ξεπέσουμε ποτέ να προσκυνήσουμε έναντι οβολών, κόκαλα, τρίχες και νύχια «αγίων»...

Όταν ο γνωστός Γιοχάνναν εκ Συρίας, ο ψευδώνυμος Ιωάννης Χρυσόστομος, λέει και γράφει «Εάν δε κοιτάξεις στα ενδότερα των Ελλήνων, θα δεις τέφρα και σκόνη και τίπο-τα υγιές, αλλά σαν τάφος ανοιγμένος είναι ο λάρυγγάς τους, γεμάτος ακαθαρσίες και πύ-ον και τα δόγματά τους γεμάτα σκουλήκια... Αυτά δημιούργησαν και διέδωσαν οι Έλλη-νες, όπως τα έλαβαν από τους φιλοσόφους, αλλά εμείς δεν θα παραιτηθούμε της μάχης εναντίον τους», δεν αντιλαμβάνομαι ποιος δικαιούται να κάνει συστάσεις για μετριοπά-θεια. Στο κάτω κάτω, κάποιοι δηλώνουν ότι εκπροσωπούν τη «θρησκεία της αγάπης» και θα έπρεπε να έχουν δώσει, χωρίς υποδείξεις, πρώτοι αυτοί το καλό παράδειγμα.

Κι όταν, τέλος, στο ονομαζόμενο «Πηδάλιο», το βιβλίο που περιέχει όλους τους «έγκυ-ρους κανόνες» της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αναφέρεται στην εισαγωγή από τον αρχιμ. Ει-ρηναίο Δεληδήμο της επανέκδοσης από το έτος 1864: «Εαν επραγματοποιούντο πλήρως τα όνειρα των οπαδών του Διαφωτισμού, οι Ορθόδοξοι λαοί θα εξήρχοντο εκ της θλιβε-ράς των αμαθείας, θα εισήρχοντο εις τον φωτεινόν δρόμον της προόδου, θα ηγάπων τας επιστήμας και την δύναμιν του ορθού λόγου, θα προέκοπτον κοινωνικώς και οικονομι-κώς, συγχρόνως όμως θα απεκόπτοντο από τας ρίζας των και αντί της Ορθοδόξου πνευ-ματικότητος, πηγαζούσης εκ της ταπεινώσεως του ανθρώπου ενώπιον της αγάπης του Θεού, θα επεκράτει και εις αυτούς η αλαζονική αυτοπεποίθησις της ανθρωπίνης διανοί-ας», πρέπει να αναρωτηθεί κάθε καλοπροαίρετος που δεν πάσχει από ψυχική ανασφάλεια ώστε να χρειάζεται παραμύθια από τη Μέση Ανατολή για να διάγει ήρεμο βίο, πώς είναι δυνατόν να θεωρούνται οι άνθρωποι αυτού του μηχανισμού αποδεκτοί συνομιλητές, οι οποίοι έχουν απορρίψει, όπως οι ίδιοι ανερυθρίαστα επαίρονται, την πρόοδο, τις επιστή-μες, τον ορθό λόγο, την κοινωνική και οικονομική προκοπή και είχαν επιλέξει συνειδητά για το λαό τη «θλιβεράν αμάθειαν» και για τους εαυτούς τους, ακριβώς την εποχή του Διαφωτισμού, τη συνεργασία με τους Οθωμανούς για να μην χάσει ο μηχανισμός τους τον έλεγχο του ποιμνίου και οι ίδιοι την χωρίς κόπους είσπραξη εσόδων;

Και φυσικά δεν με απασχολεί η όποια ακαδημαϊκή άποψη για τα γραπτά μου, εφόσον δεν αναφέρεται αυτή σε λάθη για ιστορικά γεγονότα, αλλά περιορίζεται σε θέματα ύφους και καθωσπρεπισμού. Γνωρίζω ότι στην επιστημονική επικοινωνία ταιριάζουν ο ευγενικός τρόπος εκφράσεων και οι χαμηλών τόνων διατυπώσεις, αλλά εγώ δεν συγγράφω εδώ επι-στημονικά κείμενα, δεν διεκδικώ διορισμό ή προαγωγή κάπου, δεν αποβλέπω στην εύ-νοια κανενός «ισχυρού»! Γράφω ελεύθερα την άποψή μου για τον τρόπο που θα ήταν δυ-νατόν να ερμηνευτούν κάποια ιστορικά γεγονότα.

Αυτά είναι τα τρία (3) θέματα που μπορώ να παραθέσω δημόσια, τα υπόλοιπα 2-3 που έχω υπόψη μου, δεν έχουν δημόσιο ενδιαφέρον! Και δεν κάνω πάσα σε κανέναν και κα-μιά πλέον, γιατί έχουν εξαντληθεί οι πιθανοί αυτο-εξομολογητές, με το σύστημα της πυ-ραμίδας που επελέγη να μοιράζονται οι παραγγελίες.

210

Βιβλιογραφία-Πηγές Στα κείμενα της «Ιστορίας» που περιέχονται σ' αυτό το σύγγραμμα δεν γίνεται λεπτομερής παραπομπή σε βιβλία, σελίδες και παραγράφους για ακριβή εντοπισμό της προέλευσης των διαφόρων πληροφοριών που παρατίθενται εδώ. Τα συγκεκριμένα κείμενα δεν είναι προϊόν πρωτότυπης έρευνας, τα πορίσματα της οποί-ας πρέπει να τεκμηριωθούν συστηματικά, αλλά αποτελούν μελέτη, στην οποία περιλαμβάνονται επίσης σχολιασμένα γνωστά επιστημονικά πορίσματα. Ο αναγνώστης είναι σκόπιμο να διαβάσει λοιπόν ολόκληρο το σχετικό κεφάλαιο ή και το βιβλίο, στο οποίο γίνεται παραπομπή, ώστε να βγάλει κατά περίπτωση τα δικά του συμπεράσματα.

1. Αθανασάκης Αρτ., Δασκαλάκης Αρ. κ.ά.: «Τεχνολογία και Παραγωγή», ΟΕΔΒ, Αθήνα 1987.

2. Αραμπατζής Θ., Γαβρόγλου Κ. κ.ά.: «Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας», Ο-ΕΔΒ, Αθήνα 1999.

3. Αραμπατζής Θ., Γαβρόγλου Κ. (επιμ.): «Ο Αϊνστάιν και η Σχετικότητα», ΠΕΚ, Ηράκλειο 2006.

4. Βακαλιός Αθ.: «Τεχνολογία, Κοινωνία, Πολιτισμός», εκδ. «Αρμός», Αθήνα 1995. 5. Βακαλιός Αθ.: «Το Πρόβλημα της Ταυτότητας του Ανθρώπου», εκδ. «Ψηφίδα», Αθήνα

2004. 6. Βακαλούδη Αν.: «Η γένεση του θεϊκού ανθρώπου στις αρχαίες θρησκείες», εκδ. «Κέδρος»,

Αθήνα 2002. 7. Βακαλούδη Αν.: «Η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο Βυζάντιο», εκδ. «Ευά-

λιος», Αθήνα 2001. 8. Βασιλειάδη Στ. - Ζεάκη-Γλύνια Ανδρ.: «Η μουσική στον αιώνα μας, Α' Λυκείου», ΟΕΔΒ,

Αθήνα 1995. 9. Βιτρούβιου: «Περί Αρχιτεκτονικής», τόμοι Α', Β', εκδ. «Πλέθρον», Αθήνα 2000. 10. Βρυώνης Σπύρος: «Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδι-

κασία εξισλαμισμού», ΜΙΕΤ, 1996. 11. Γαβρόγλου Κων/νος: «Το παρελθόν των Επιστημών ως Ιστορία», ΠΕΚ, 2004. 12. Γλυκατζή-Αρβελέρ Ελένη: «Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας», εκδ.

«Ψυχογιός», Αθήνα 1992 13. Δερμάτης, Καλαφάτης κ.ά.: «Το Μεταλλευτικό Λαύριο του 19ου και 20ου Αιώνα», Λαύριο

1997. 14. Δεσποτόπουλος Κ.Ι.: «Επίμαχοι θεσμοί και άλλα θέματα», εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 1987. 15. Δημαρόγκωνας Ανδρ.: «Η Ιστορία της Τεχνολογίας Ι+ΙΙ», Μακεδονικές Εκδ., Αθήνα 2001,

2004. 16. Δουκάκης Βασίλης Α.: «Η Βιομηχανική επανάσταση που δεν έγινε», εκδ. «Αντ. Σάκκου-

λα», Αθήνα 2005. 17. Θεοχάρης Δημ.: «Νεολιθικός Πολιτισμός, Σύντομη επισκόπηση της νεολιθικής εποχής

στον ελλαδικό χώρο», ΜΙΕΤ, 2000. 18. Καλλιγερόπουλος Δ.: (Επιμέλεια): «Αυτοματοποιητική Ήρωνα του Αλεξανδρινού» - CD-

ROM, εκδ. «Καστανιώτης», Αθήνα 1999. 19. Καλλιγερόπουλος Δ.: «Ιστορία της Τεχνολογίας και των Αυτομάτων», εκδ. «Σύγχρονη Εκ-

δοτική, Αθήνα 2005. 20. Καλλιγερόπουλος Δ.: «Μύθος και ιστορία της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας...», εκδ.

«Καστανιώτης», Αθήνα 1999. 21. Κανελλόπουλος Π.: «Γεννήθηκα στο χίλια τετρακόσια δύο», 2 τόμοι, ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1980. 22. Καρδάρας Γεώργιος: «Βυζάντινο, Περσικοί Πολέμοι - Η σύγκρουση δύο αυτοκρατοριών»,

Εκδόσεις Περισκόπιο. 23. Καστοριάδης Κ.: «Η αρχαία ελληνική δημοκρατία», εκδ. «Ύψιλον», Αθήνα 1986. 24. Καστοριάδης Κ.: «Οι ομιλίες στην Ελλάδα», εκδ. «Ύψιλον», Αθήνα 2000. 25. Καστοριάδης Κ.: «Φιλοσοφία και Επιστήμη, Διάλογος με τον Γ. Ευαγγελόπουλο»,εκδ.

«Ευρασία», Αθήνα 2005.

211

26. Κεράνης Δημ.: «Οι αξίες του ανθρώπου και το 2ο θερμοδυναμικό αξίωμα», εκδ. «Δωδώ-νη», Αθήνα 2005.

27. Κιουσοπούλου Τόνια: «Βασιλεύς ή Οικονόμος - Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση», εκδ. «Πόλις», Αθήνα 2007.

28. Κρεββατάς Δημ.: «Το Βυζάντιο και ο διωγμός των Ελλήνων», εκδ. «Καστανιώτης», Αθήνα 2004.

29. Κρεμμυδάς Β. - Πισπιρίγκου Φ.: «Ο μεσαιωνικός κόσμος», εκδ. «Γνώση», Αθήνα 1985. 30. Κρεμμυδάς Β.: «Νεότερη Ιστορία», εκδ. «Δαρδανός», Αθήνα 2001. 31. Λαμνής Σ.: «Τα Μαθηματικά και ο νεοελληνικός Διαφωτισμός επί Τουρκοκρατίας», εκδ.

«ΔΙΟΝ», Αθήνα 2002. 32. Μακράκη Λιλή: «Ελευθέριος Βενιζέλος 1846-1910. Η διάπλαση ενός εθνικού ηγέτη»,

ΜΙΕΤ, 1992. 33. Μακρής Γιώργος: «Οι γέφυρες στην αρχαία Ελλάδα», εκδ. «Αίολος», Αθήνα 2004. 34. Μέσκος Αρσένιος: «Ο Πλανήτης της Θεολογίας», εκδ. «ΣΟΧΟΣ» 2002. 35. Μιχόπουλος Στ.: «Βυζάντιο - Αυτοκράτορες, Κλήρος και Ελληνισμός», Αθήνα 2000. 36. Νικολαΐδου Ελ.-Φράγκου Μαρία: «Αρχιμήδης, το θεϊκό μυαλό», εκδ. «Ελληνικά Γράμμα-

τα», Αθήνα 2006. 37. Ξανθόπουλος Βασίλης: «Περί αστέρων και συμπάντων», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1985. 38. Οικονόμου Ε.Ν.: «Πυρηνικά όπλα και ανθρώπινος πολιτισμός», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1985. 39. Περιβολιώτου Μαργ.: «Ρυθμολογία Επίπλου», εκδ. «ΙΩΝ», Αθήνα 2004. 40. Παπαθεοδοσίου Θεοδ.: «Παραγωγή Τεχνογνωσίας & Μεταφορά Τεχνολογίας», εκδ. «Λύ-

χνος», Αθήνα 1993. 41. Ρασσιάς Β.Γ.: «Μία Ιστορία Αγάπης-Η Ιστορία της χριστιανικής επικρατήσεως», τόμοι Α'-

Γ', εκδ. «Ανοιχτή Πόλη», Αθήνα 2005-06. 42. Ρηγοπούλου Πέπη: «Αυτοματοποιητική», εκδ. «Αποψη», Αθήνα 1988. 43. Σάθας Κων/νος: «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, Ιστορία της Ελλήνων 1453-1821», εκδ.

«Λιβάνης», Αθήνα. 44. Σβορώνος Ν. Γ.: «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας», εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα 1990. 45. Σβορώνος Ν. Γ.: «Το ελληνικό έθνος, Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού»,

εκδ. «Πόλις», Αθήνα 2004. 46. Σιέττος Γεώργιος: «Ο ανθελληνισμός στα πατερικά και εκκλησιαστικά κείμενα», εκδ. «Εύ-

ανδρος», Αθήνα 2004. 47. Σιμόπουλος Κ.: «Ο μύθος των "μεγάλων" της Ιστορίας», εκδ. «ΣΤΑΧΥ», Αθήνα 1995. 48. Σιμόπουλος Κ.: «Διανοούμενοι και Καλλιτέχνες ευτελείς δούλοι της εξουσίας», εκδ.

«ΣΤΑΧΥ», Αθήνα 1998. 49. Σοφιανός Δημ.: «Εγκύκλιοι του Οικουμενικού Πατριάρχη Ευγενίου Β' ...», Β' τόμος του

Δελτίου του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Α-θηνών, Αθήνα 2000, σελ. 19 επ.

50. Σταυριανός Γεώργιος: «Η Δυναμική των Πολιτισμών», εκδ. «Σταμούλης», Θεσ/νίκη 2005. 51. Σταυριανός Ελευθέριος: «Ιστορία του ανθρώπινου γένους», ΟΕΔΒ, Αθήνα 1984. 52. Συκουτρής Ιωάννης: «Εμείς και οι Αρχαίοι», εκδ. «ΚΑΚΤΟΣ», Αθήνα 2006. 53. Τσακυράκης Σταύρος: «Θρησκεία κατά Τέχνης», Πόλις, Αθήνα 2005. 54. Τσιότρας Βασίλειος: «Η εξηγητική παράδοση της Γεωγραφικής Υφηγήσεως του Κλαύδιου

Πτολεμαίου», εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006. 55. Τσόχας Κώστας: «Περιδιαβάζοντας το "συνειδέναι" του ωραίου και της τέχνης», εκδ. «Λύ-

χνος», Αθήνα 1985. 56. Φαρσακίδης Γιώργος: «Ιαματικά Ψεύδη», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2004. 57. Χαρίσης Αποστ.: «Θρησκεία και Πολιτική στην Ελλάδα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα

2001. 58. Χριστιανίδης, Διαλέτης, Παπαδόπουλος, Γαβρόγλου: «Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη,

Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στο Νεότερο Ελληνισμό», ΕΑΠ, Πά-τρα 2000.

59. Armand L. - Drancourt M.: «Τεχνική και Πολιτισμός», εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 1969. 60. Arlt Herbert: «Das Verbindende der Kulturen-The Unifying Aspects of Cultures», Book

Series of INST 2003.

212

61. Asimov Isaac: «Το χρονικό των επιστημονικών ανακαλύψεων», ΠΕΚ, Ηράκλειο 2001. 62. Asimov Isaac: «Το χρονικό του Κόσμου», ΠΕΚ, Ηράκλειο 2002. 63. Attali Jacques: «1492 - Από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση», εκδ. «Λιβάνης», Αθήνα

1992 64. Baynes N.-Moss H.: «Βυζάντιο - Εισαγωγή στο Βυζαντινό Πολιτισμό», Παπαδήμας, Αθή-

να. 65. Beck Hans-Georg: «Η βυζαντινή χιλιετία», ΜΙΕΤ, 1990. 66. Belis Annie: «Η καθημερινή ζωή των μουσικών στην Αρχαιότητα», εκδ. «Παπαδήμας»,

2004. 67. Benevolo Leonardo: «Η πόλη στην Ευρώπη, Η διαμόρφωση της Ευρώπης», εκδ. «Ελληνικά

Γράμματα», Αθήνα 1997. 68. Bodanis David: «Ηλεκτρικό Σύμπαν», εκδ. «Λιβάνη», 2007. 69. Bouveresse Jacques: «Γοητευτικές και παραπλανητικές ακροβασίες της φιλοσοφίας», εκδ.

«Πατάκης», Αθήνα 2002. 70. Brock William: «History of Chemistry», Fontana Press, London 1992. 71. Butterfield Herbert: «Η καταγωγή της σύγχρονης επιστήμης, 1300-1800», ΜΙΕΤ, Αθήνα

1983. 72. Buehrke Thomas: «Sternstunden der Physik - Von Galilei bis Lise Meitner», Verlag Beck,

Muenchen 2003. 73. Carrier Martin: Wissenschaftstheorie zur Einfuehrung, Junius Verlag, Hamburg 2006. 74. Cardwell D.: «Ιστορία της Τεχνολογίας», εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα 2004. 75. Chalmers A.F.: «Τί είναι αυτό που το λέμε Επιστήμη;», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1994. 76. Crombie A.C.: «Από τον Αυγουστίνο στο Γαλιλαίο», ΜΙΕΤ, τόμος Α' 1994, τόμος Β' 1992. 77. Davies Paul: «Θεός και μοντέρνα Φυσική», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 1988. 78. Dawkins Richard: «The God Delusion», Bantam Press, London, 2006. 79. Deschner K.: «Abermals kraehte der Hahn - Eine Demaskierung des Chistentums», εκδ.

«Rowohlt», Hamburg 1972. 80. Deschner K.: «Die Kriminalgeschichte des Christentums», 10 Baende, εκδ. «rororo

Sachbuch», 2004. 81. Evans J.A.S.: «Η εποχή του Ιουστινιανού», εκδ. «Οδυσσέας», Αθήνα 1999. 82. Farmelo Graham (επιμέλεια): «Οι μεγάλες εξισώσεις του 20ου αιώνα», εκδ. «Αλεξάνδρεια»,

Αθήνα 2004. 83. Fischer E.P.: «Aristoteles, Einstein & Co., Eine kleine Geschichte der Wissenschaft in

Portraets», εκδ. «Piper», 2000. 84. Fischer E.P.: «Leonardo, Heisenberg & Co., Eine kleine Geschichte der Wissenschaft in

Portraets», εκδ. «Piper», 2002. 85. Fischer E.P.: «Die andere Bildung - Was man von den Naturwissenschaften wissen muss»,

εκδ. «Ullstein», 2003. 86. Forbes R.J. - Dijksterhuis E.J.: «A history of science and technology», London 1963. 87. Gehrke H-J.: «Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου», ΜΙΕΤ, 2000. 88. Gille B.: «Histoire des Techniques, Technique, civilisation et sciences, Encyclopedie de la

Pleiade», 1978. 89. Grant Edward: «Οι φυσικές επιστήμες κατά το Μεσαίωνα», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1994. 90. Gribbin John: «Science, a History 1543-2001», εκδ. «Penguin/Lane», 2002 91. Hankins Th.: «Επιστήμη & Διαφωτισμός», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1998. 92. Harris Sam: «The End of Faith», Norton, London 2005. 93. Hausen Karin - Reinhard Ruerup: «Moderne Technikgeschichte», Kiepenheuer & Witsch,

Koeln 1975. 94. Herschke Otmar: «Was wird morgen anders sein? Wissenschaftler sehen die Zukunft», dtv,

Muenchen 1969. 95. Hirschberger Joh.: «Geschichte der Philosophie», 2 Baende, Herder-Verlag, Freiburg 1980. 96. Huntington S., Ζουράρις Κ., Γιανναράς Χρ. κ.ά.: «Η σύγκρουση Ανατολής και Δύσης και η

πρόκληση Χάντιγκτον», Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2002. 97. Ihde Don: «Φιλοσοφία της Τεχνολογίας», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2004. 98. Inalcik Halil: «The Ottoman Empire - The Classical Age, 1300-1600», London, 1973

213

99. Kaehler Gert: «Geschichte des Wohnens» Bd. 5, «Deutsche Verlags-Anstalt», Muenchen 1996 κ.ε.

100. Kenny Anthony: «Ιστορία της δυτικής Φιλοσοφίας», εκδ. «Νεφέλη», Αθήνα 2005. 101. Jackson Joe: «A World on Fire: A Heretic, an Aristocrat and the Race to Discover Oxy-

gen», Viking Penguin 2005. 102. Junker Thomas: «Geschichte der Biologie, Die Wissenschaft vom Leben», Verlag C.Beck,

Muenchen 2004. 103. Laszlo Ervin: «Wissenschaft und Wirklichkeit, Insel Taschenbuch, Frankfurt-Leipzig 1994. 104. Le Goff Jacques: «Οι διανοούμενοι στο Μεσαίωνα», εκδ. «Κέδρος», Αθήνα 2002. 105. Le Goff Jacques: «The Birth of Europe», Blackwell, London 2005. 106. Leicester Henry: «Ιστορία της Χημείας», εκδ. «Τροχαλία», Αθήνα 1993. 107. Lemerle Paul: «Ο πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός», MIET, 1985. 108. Lenzman I.: «Οι ρίζες του Χριστιανισμού», εκδ. «Κέδρος», Αθήνα 2001. 109. Levy David (επιμέλεια): «Το Βιβλίο του Κόσμου», εκδ. «Αλεξάνδρεια», Αθήνα 2004. 110. Lilley Samuel: «Men, Machines and History», London: Cobbett 1948, 3rd ed. New York

1966. 111. Lilley Samuel: «Menschen und Maschinen. Eine kurze Geschichte der Technik», Wien:

Schoenbrunn 1952. 112. Lloyd G.E.R.: «Αρχαία Ελληνική Επιστήμη», Α' και Β', ΠΕΚ, Αθήνα 2005. 113. Maier Franz-Georgl: «Byzanz, Fischer Weltgeschichte», Fischer, Frankfurt 1973. 114. Mango Cyril: «Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της νέας Ρώμης», ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002. 115. McCabe Joseph: «History's Greatest Liars», εκδ. «Amer. Atheist Pr.», 1985. 116. Mindell David: «The Evolving World, Evolution in Everyday Life», Harvard University

Press, London 2006. 117. Morris Richard: «The Last Sorcerers: The Path From Alchemy to the Periodic Table», εκδ.

«Joseph Henry Press», Washington 2003. 118. Morus Iwan Rhys: «When Physics Bekame King», εκδ. «The University of Chicago Press»,

2005. 119. Moscovici S.: «Τεχνική και φύση στον ευρωπαϊκό πολιτισμό», εκδ. «Νεφέλη», Αθήνα

1999. 120. Mumford Lewis: «Τέχνη και Τεχνική», εκδ. «Νησίδες», Αθήνα 1997. 121. Mumford Lewis: «Τεχνική και Πολιτισμός», εκδ. «Νησίδες», Αθήνα 1997. 122. Neugebauer O.: «Οι θετικές επιστήμες στην αρχαιότητα», ΜΙΕΤ, 1990. 123. Norwich J.: «Σύντομη Ιστορία του Βυζαντίου», εκδ. «Γκοβόστης», Αθήνα 1999. 124. Pirker Theo: «Technik-Report», εκδ. «dtv», Muenchen 1971. 125. Polastron L.: «Livre en feu», εκδ. «Denoel», Paris 2004. 126. Posner Richard: «Catastrophe: Risk and Response», εκδ. «Oxford University Press»,

Oxford 2005. 127. Price Derek De Solla: «The Antikythera Mechanism - A Calendar Computer from ca. 80

B.C.», Science History Publications, New York, 1975 128. Roberts J.M.: «Παγκόσμια Ιστορία», Α'+Β', εκδ. «Οδυσσέας», Αθήνα 1999, 2002. 129. Runciman Steven: «Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση», εκδ. «ΔΟΜΟΣ», Αθήνα 1980. 130. Runciman Steven: «Η βυζαντινή θεοκρατία», εκδ. «ΔΟΜΟΣ», Αθήνα 1982. 131. Russo Lucio: «Η Λησμονημένη Επανάσταση, εκδ. «ΔΙΑΥΛΟΣ», Αθήνα 2006. 132. Saller Karl: «Ιστορία των ανθρώπινων φυλών», εκδ. «Πορεία», Αθήνα 1989. 133. Salmon Merrilee H. κ.ά.: «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Επιστήμης», ΠΕΚ, Αθήνα 2003. 134. Salomon Jean-Jacques: «Επιβιώνοντας της Επιστήμης», εκδ. «Μπουκουμάνης», Αθήνα

2003 135. Selleri Franco: «Η διαμάχη για την κβαντική θεωρία», εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 1986 136. Shapin Steven: «Η επιστημονική επανάσταση, Η καταγωγή της σύγχρονης επιστημονικής

αντίληψης», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2003. 137. Shermer Michael: «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;», ΠEK, Ηράκλειο

2004. 138. Schneider Eric - Saga Dorion: «Into the Cool - Energy Cool, Thermodynamics and Life»,

εκδ. «The University of Chicago Press», 2005.

214

139. Schneider Helmuth: «Einfuhrung in die antike Technikgeschichte», Darmstadt: WBG 1992. 140. Schwanitz Dietrich: «Bildung - Alles was man wissen muss», Goldmann, Muenchen 2002. 141. Sjobbema D.J.W.: «Geschichte der Elektronik», Elektor-Verlag, Aachen 1998. 142. Smith Philip: «Πολιτισμική Θεωρία», εκδ. «Ελληνικά Κριτική», Αθήνα 2006. 143. Snow C.P.: «Οι δύο κουλτούρες», εκδ. «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα 1995. 144. Sprague De Camp L.: «The Ancient Engineers», Ballantine, 1963 145. Spierling Volker: «Kleine Geschichte der Philosophie», Serie Piper, Muenchen 2002. 146. Stavrianos L.S.: «The Balkans since 1453», εκδ. «Hurst», London 2001. 147. Stein-Holzheim Robert: «95 Thesen fuer das dritte Jahrtausend», Innernet 2000. 148. Stengers Is. - Bensaude-Vincent B.: «Ιστορία της Χημείας», εκδ. «Π.Τραυλός», Αθήνα

1999. 149. Stengers Victor: «God - The Failed Hypothesis: How science shows that god does not ex-

ist», εκδ. «Prometheus Books», N.Y. 2007. 150. ten Horn-van Nispen Marie-Louise: «400.000 Jahre Technikgeschichte», Primus Verlag,

Darmstadt 1999. 151. Toynbee Arnold: «Der Gang der Weltgeschichte - Aufstieg und Verfall der Kulturen», 2

τόμοι, dtv-Wissenschaftliche Reihe, Muenchen 1970. 152. Toynbee Arnold: «Der Gang der Weltgeschichte - Kulturen im Uebergang», 2 τόμοι, dtv-

Wissenschaftliche Reihe, Muenchen 1970. 153. Troitzsch Ulrich - Weber Wolfhard (Hg.): «Die Technik, Von den Anfangen bis zur Ge-

genwart», Georg Westermann Verlag, Braunschweig 1982. 154. Weinberg Steven: «Όνειρα για μια τελική θεωρία, Η αναζήτηση των θεμελιωδών νόμων

της φύσης», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 1995. 155. Werner Ernst: «Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen», Wien 1985 156. Westfall R.S.: «Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήμης», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1995. 157. White MIchael: «Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα

2004. 158. Wilson Edward O.: «Consilience, The Unity of Knowledge», Knopf, New York 1998. 159. Woolgar Steve: «Επιστήμη, Η ιδέα καθ' αυτήν», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2003.

ΜΙΕΤ = Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, ΠΕΚ= Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρή-της

Άλλες πηγές

160. Ανωνύμου του Έλληνος: «Ελληνική Νομαρχία, Εν Ιταλία 1806», εκδ. «Βαγιονάκης», Αθή-να.

161. Αλαχιώτης Στ. Ν.: «Γιατί ο Δαρβίνος είχε δίκιο», Εφημερίδα Το Βήμα, 12-09-1999. 162. Ανδριανέσης Παν.: «Τεχνοφοβία-Επαίδευση: 1-0», Περιοδικό «PC Master»,14-06-2000. 163. Αποστολόπουλος Δ.Γ.: «Χαλίφης αυτοκράτορας- Ρωμιός πατριάρχης», Εφημερίδα Καθη-

μερινή, 29-05-2005. 164. Αποστολόπουλος Δ.Γ.: «Xαλίφης αυτοκράτορας ή Καρλομάγνος», Εφημερίδα Καθημερινή,

22-01-2006. 165. Γέμτος Α. Π.: «Η επικαιρότητα του Διαφωτισμού», περιοδικό ΝΕYΣΙΣ 11, 2002, σελ. 79-

185. 166. Γιάγκου Άρτεμις: «Φώτα της πόλης, μια λεπτομέρεια του ελληνικού μοντερνισμού», Ελλη-

νικός αστικός χώρος, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 2004, σελ. 15-34.

167. Γιανναράς Χρ.: «Προϊόντα διανοητικής έκπτωσης», Εφημερίδα Καθημερινή, 18-09-2005. 168. Δεσποτόπουλος Κ.Ι.: «Τα όρια της επιστημονικής έρευνας», Εφημερίδα Καθημερινή, 17-

06-2004. 169. Δήμου Νίκος: «Ο Θρίαμβος της Μούχλας!», Περιοδικό RAM, 01-07-2000.

215

170. Κασσιανού Νίνα: «Σκαπανείς του τεχνικού πολιτισμού», εκδ. Φωτογραφικό Κέντρο Σκοπέ-λου, Θεσ/νίκη 2006.

171. Κέλσος: «Αληθής λόγος κατά χριστιανών», εκδ. Μ.Βερέττας, Αθήνα 2004. 172. Κονιδάρη Ελένη: «Εκπαιδευτικοί και νέες τεχνολογίες - οι στάσεις των εκπαιδευτικών σχε-

τικά με τους ΗΥ και οι πεποιθήσεις τους για τη διδασκαλία και τη διδακτική αυτεπάρκειά τους», Αθήνα 2002

173. Κοντράρου-Ρασσιά Ν.: «Είχαν οι Αρχαίοι στένσιλ;», Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 07-08-2005.

174. Κουμάντος Γεώργιος: «Προτάσεις Πολιτισμού», Εφημερίδα Καθημερινή, 25-12-2004. 175. Λαμνής Στ.: Αριθμητική-Γεωμετρία-Αλγεβρα στους χρόνους της Τουρκοκρατίας, περιοδι-

κό ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ της Ε.Μ.Ε., τεύχη 55-56, Ιανουάριος-Ιούνιος 2005. 176. Μαλιγκούδης Φαίδων: «Εν-στάσεις: Η τρίτη αυτοκρατορία», Εφημερίδα Ελευθεροτυπία,

09-03-2006. 177. Πορφύριος: «Κατά χριστιανών», εκδ. Μ.Βερέττας, Αθήνα 2004. 178. Πορφύριος: «Περί αγαλμάτων», εκδ. Μ.Βερέττας, Αθήνα 2003. 179. Σαρτζετάκης Χρήστος: «Η εκκλησιαστική διαμάχη», Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 19-10-

2003. 180. Σιακαντάρης Γιώργος: «Συγκλονιστικές εποχές, Συναρπαστικοί άνθρωποι», περιοδικό Βι-

βλιοθήκη Ελευθεροτυπίας, τεύχος 370, Αύγουστος 2005. 181. Τάσιος Θ.Π.: «Η διαφάνεια και οι αρχαίοι, Εφημερίδα» Το Βήμα, 04-05-2002. 182. Τζουραμάνης Α. - Σπυρόπουλος Β.: «Ένα on-line εκπαιδευτικό βοήθημα για την Υλικοτε-

χνική Υποδομή και τη Λειτουργική Διάρθρωση των Βυζαντινών Νοσοκομείων», Πρακτικά 28ου Πανελληνίου Ιατρικού Συνεδρίου, Αθήνα 21-25 Μαϊου 2002, σ. 105.

183. Τσαπόγας Γιώργος: «Το πρώτο λαμπιόνι ανάβει το 1888, Ιστορικές αναδρομές του εξηλε-κτρισμού στην Ελλάδα», Ιδιωτική έκδοση του συγγραφέα, Αθήνα 2006.

184. Τσώλη Θεοδώρα: «Το επιστημονικό προφίλ του Ευρωπαίου», Εφημερίδα Το Βήμα, 07-08-2005.

185. Τύμπας Αριστ.: «Η καλλιέργεια μιας κριτικής κατανόησης της σχέσης τεχνολογίας-κοινωνίας: Μια κρίσιμη συνιστώσα της γενικής εκπαίδευσης σύγχρονων πολιτών», Διημε-ρίδα Τ.Ε.Ε. «Μηχανικοί και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση», Αθήνα, Απρίλιος 2005.

186. Φραγκόπουλος Στ.: «Βασική Ηλεκτροτεχνία Ι», Εκδ. Νέων Τεχνολογιών, Αθήνα 1985 κ.ε. 187. Χατζηιωάννου, Μ. κ.ά.: «Το Μεταξουργείο της Αθήνας», Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών

Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών , Αθήνα 1995. 188. Chebel Malek: «Les cinq chantiers de l'islam», Περιοδικό Nouvel Observateur, 02-02-2006. 189. Forero Juan, εφημερίδα New York Times: Οι ιθαγενείς που επέλεξαν τα «φώτα της πόλης»,

Εφημερίδα Καθημερινή, 16-05-2006. 190. Krugman Paul: «Φαινόμενο θερμοκηπίου», Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-06-2006. 191. Lawson Mark, εφημερίδα Guardian: «Όταν η τεχνολογία κλείνει τον πολιτισμό σε μια μι-

κροσυσκευή», Εφημερίδα Καθημερινή, 12-08-2005. 192. Lippe Wolfram: «Ein Ueberblick ueber die Entwicklung der Rechenautomaten - Das Rae-

derwerk von Antikythera», Vorlesungs-Skript Uni Muenster 2005. 193. New York Times: Το Βατικανό για τη θεωρία της εξέλιξης, Εφημερίδα Καθημερινή, 20-01-

2006. 194. New York Times: «Έκκληση για ανακωχή στη μάχη μεταξύ θρησκείας και επιστήμης»,

Εφημερίδα Καθημερινή, 4-3-2006 195. New York Times: «Ο νους και η πίστη», Εφημερίδα Καθημερινή, 16-6-2006 196. Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης (ΕΛΟΤ): Διεθνές Σύστημα Μονάδων, Αθήνα 1999. 197. ΕΤΒΑ: «Ιστορία της νεοελληνικής τεχνολογίας», Τριήμερο εργασίας Πάτρας, 1988. 198. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Ε.Ι.Ε.: «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο», Πρακτικά του

Α' Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 1989. 199. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Ε.Ι.Ε.: «Οι σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου (7ος-8ος αιώ-

νας), Πρακτικά Θ' Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 2001. 200. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Ε.Ι.Ε.: «Η αυτοκρατορία σε κρίση(;), Το Βυζάντιο τον

11ο αιώνα, Πρακτικά ΙΑ' Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 2003. 201. Ο ιός της Κυριακής: «Δαρβίνος και Εκκλησία», Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 30-07-2000.

216

202. ΟΤΕ: «Η ανάπτυξη των Επικοινωνιών στην Ελλάδα», 1821-1998, Αθήνα 1998. 203. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ): «Δια πυρός και σιδήρου, 80 χρόνια», Αθήνα 2003. 204. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ): Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Α' Συνέδριο, Αθήνα

1997. 205. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ): Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Β' Συνέδριο, Αθήνα

2006. 206. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού: Ύστερη Βυζαντινή Περίοδος, 1204-1453 207. Ψηφιακή βιβλιοθήκη: Ελληνομνήμων 208. Περιοδικό ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης και της τεχνολογίας:ΝΕΥΣΙΣ 209. Στ. Φραγκόπουλος: Οι σημαντικότεροι άνθρωποι ... . 210. «Ιστορία των Ελλήνων», Εκδόσεις ΔΟΜΗ, β' έκδοση, Αθήνα 2006 κ.ε. 211. «Technikgeschichte», edition sigma e.Kfm., Berlin. 212. Technikgeschichte-Guide, Clio online. 213. Wikipedia, the free Encyclopedia: English Wikipedia. 214. Wikipedia, Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια: Ελληνική Βικιπαίδεια. 215. Wikipedia, the free Encyclopedia: List of engineers. 216. KnowLex - The free Encyclopedia. 217. Livio C. Stecchini: A History of Measures. 218. Basis-Lexikon: Woerterbuch vor dem Hintergrund einer Ethik und nicht eines Glaubens. 219. Bautz-Lexikon: Biographisch-bibliographischen Kirchenlexikon. 220. Scientific Identity, The Dibner Library Portrait Collection . 221. Lexikon Philosophen & Logiker: Philosophenlexikon. 222. Λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας: Mythologie. 223. Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. 224. The History and Philosophy of Science: A Selection of Web and other Sources. 225. Institute and Museum of the History of Science. 226. Wissenschaftshistorischer www-Server in Deutschland. 227. ΕΜΠ: Δημιουργία Συστήματος Πληροφοριών Μεγάλων Ταμιευτήρων της Ελλάδας. 228. Τεύχος «Ιστορικά» εφημερίδας Ελευθεροτυπία, Β. Παναγόπουλος (επιμελητής), καθηγ. Φ.

Μαλιγκούδης (επιστ. υπεύθυνος):

o Πλήθων και Μυστράς, Νοέ. 2000. o Η βυζαντινή Μικρά Ασία, Ιαν. 2001. o Η Ιερά Εξέτασις, Φεβρ. 2001. o Καρλομάγνος, Μάιος 2001. o Αναγέννηση, Μάιος 2001. o Η εποχή των Κομνηνών, Μάιος 2001. o Ελλάδα-Ρώμη I, Δεκ. 2001. o Ο Ναπολέων της Ιαπωνίας, Ιαν. 2002. o Το Σχίσμα, Μάιος 2002. o Ο βυζαντινός άνθρωπος, Ιούλιος 2002. o Βυζαντινή Αναγέννηση, Οκτ. 2002. o Αρχαίοι Έλληνες Αστρονόμοι, Ιαν. 2003. o Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα, Ιαν. 2003. o Ελλάδα-Ρώμη II, Ιαν. 2003. o Το Βυζάντιο πριν από την άλωση, Μάιος 2003. o Ελλάδα-Ρώμη IΙI, Ιούνιος 2003. o Η ιστορία των φυλακών, Δεκ. 2003. o Έλληνες στη Δύση, 15ος αιώνας, Ιαν. 2004. o Κράτος και Εκκλησία, Απρίλιος 2004. o Κων/νος Παλαιολόγος, Μάιος 2004. o Εξεγέρσεις στο Βυζάντιο, Νοέ. 2004. o Αριστοτέλης, Ι+ΙΙ, Δεκ. 2004. o Οι «περιθωριακοί», Δεκ. 2004. o Ιστορία του σιδηροδρόμου, Απρ. 2005.

217

o Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Απρ. 2005. o Οθωμανική Αυτοκρατορία Ι+ΙΙ, Μάιος 2005. o Πειρατές στο Αιγαίο, Ιούνιος 2005. o Οι περιηγήσεις του Σ. Γκουφιέ, Αύγ. 2005. o Οι περιηγήσεις του Γκ. Ολιβιέ, Αύγ. 2005

229. Τεύχος «Οι πρωτοπόροι» εφημερίδας Ελευθεροτυπία, Βαγγέλης Παναγόπουλος (υπεύθυ-νος έκδοσης):

o Αϊνστάιν 'Αλμπερτ, Ο φιλόσοφος της Φυσικής, τ.2, Οκτ. 2005. o Αμπέρ Αντρέ-Μαρί, Ο «Νεύτων» του Ηλεκτρισμού, τ.5, Οκτ. 2005. o Λεονάρντο ντα Βίντσι, Πανεπιστήμονας και δημιουργός, τ.17, Ιαν. 2006. o Βολτέρος, Ο εμπνευστής μιας επανάστασης, τ.18, Ιαν. 2006. o Γαλιλαίος, Ο αστρονόμος που πάταγε στη Γη, τ.19, Φεβ. 2006. o Γουτεμβέργιος, Ο πατέρας της τυπογραφίας, τ.21, Φεβ. 2006. o Δαρβίνος, Ο θεμελιωτής της εξέλιξης, τ.23, Μάρ. 2006. o Έρασμος, Ένας συνειδητός Ευρωπαίος, τ.24, Μάρ. 2006. o Καρτέσιος, Ο εμπνευστής του ορθολογισμού, τ.28, Απρ. 2006. o Κιουρί Μαρία, Η κυρία της επιστήμης, τ.30, Απρ. 2006. o Λε Κορμπυζιέ, Ένας Μεσσίας της Αρχιτεκτονικής, τ.31, Απρ. 2006. o Νεύτων Ισαάκ, Ο παγκόσμιος νους, τ.39, Ιούν. 2006. o Πασκάλ Μπλεζ, Ο φυσικός-διανοητής, τ.42, Ιούλ. 2006. o Παστέρ Λουί, Ο πατέρας της Μικροβιολογίας, τ.43, Ιούλ. 2006. o Ράσελ Μπέρτραντ, Ο στοχαστής της ειρήνης, τ.45, Αύγ. 2006. o Ρουσό Ζαν-Ζακ, Ο παγκόσμιος πολίτης, τ.49, Αύγ. 2006. o Σμιθ Ανταμ, Ο παρεξηγημένος Σκοτσέζος, τ.52, Σεπτ. 2006.

230. Τεύχος «Επτά Ημέρες» εφημερίδας Καθημερινή, Ελένη Τράιου (επιμελήτρια): o Ελλάδα & Θάλασσα, Αθήνα 1997. o Ύστερη αρχαιότητα, Φεβρουάριος 2001. o Βυζάντιο - Έργα και Ημέρες, Νοέμβριος 2001. o Βυζαντινοί και Αρχαιότητα, Ιανουάριος 2003. o Δεισιδαιμονίες - Εξορκίζοντας το κακό, Σεπτέμβριος 2003. o Αναγέννηση και Ελλάδα, Ιανουάριος 2004. o Μαθηματικά και Λογοτεχνία, Απρίλιος 2004. o Η αγωνία της πρόγνωσης- Μαντική και Προφητεία, Δεκ. 2004. o Τέχνη και Πολιτική, Ιανουάριος 2005. o Τέχνη και Τεχνολογία, Φεβρουάριος 2005. o Χιροσίμα, Όπλα μαζικής καταστροφής, Αύγουστος 2005. o Τα πλοία γράφουν Ιστορία, Αύγουστος 2005.

231. Περιοδικό «Τα Ιστορικά» Περιοδική έκδοση ιστορικών σπουδών, Εκδοτικός Οίκος Μέ-λισσα, Αθήνα:

o Φίλιππος Ηλιού: Συγχωροχάρτια Α', τεύχος 1, Σεπτ. 1983. o Φίλιππος Ηλιού: Συγχωροχάρτια Β', τεύχος 3, Μάιος 1985.

232. Περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ» Ίδρυμα Μελετών Λαμπράκη, Αννα Λαμπράκη (εκδότρια-διευθύντρια):

o Tεχνολογία των Aρχαίων, τ. 9, Νοέμβριος 1983. o Tο πλοίο, τ. 32, Σεπτέμβριος 1989. o Η τεχνολογία στην προϊστορική Ελλάδα, τ. 94, Μάρτιος 2005. o Η τεχνολογία των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, τ. 95, Ιούνιος 2005. o Η τεχνολογία των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων, τ. 96, Σεπτ. 2005.

218