Wstep

jakze nie kochac

jakze nie kochac tych łakgdzie na dolinach nadrzecznychkołysza sie w kragmlecze smółki i jaskrykolorowe kolebkimoich wierszy

jakze nie kochac tych podlesnych pagórkówgdzie na skrzydła pliszek i wilgmoich rozspiewanych muzpoprzez lisciepłaczacych brzózkapie wielkimi kroplaminiebo ojczyste

jakze nie kochac całej ziemi szerokiejnad któraw kazdym obłokuw kazdej jaskółki locierodzi siesłodkie wytchnieniemojej tesknociegdzie kazdy głógkazda dzika rózaobsiewa wierszamimiedzepotoki i wzgórza

Jan Pocek, Poezje, Lublin 1980, 257

Piaty tom Słownika gwar Lubelszczyzny zatytułowany Swiat roslingromadzi 2202 hasła wzbogacone 64 ilustracjami i 46 mapami jezyko-wymi. Stanowi odrebna całosc tematyczna, poswiecona roslinom dzi-kim i ogrodowym, w tym chwastom, ziołom, roslinom ozdobnym, do-niczkowym kwitnacym i lisciastym, polnym, przydroznym, łakowym,lesnym, a takze drzewom, krzewom, owocom lesnym i grzybom. Wi-zualna identyfikacja odbyła sie poprzez bezposredni kontakt z roslinaw jej naturalnym srodowisku (na łace, w polu, w ogrodzie, w lesie, przydrodze) lub – rzadziej – przy pomocy fotografii badanego obiektu.

Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom V, Świat roślin, Halina Pelcowa, Lublin 2017

10 Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom V

Przedstawione w tym tomie słownictwo nalezy do domeny tema-tycznej o szczególnym znaczeniu dla wiejskiego obrazu swiata, w któ-rym rosliny sa nieodłacznym elementem nie tylko krajobrazu, alestruktury kulturowej i obyczajowej. Swiat roslin ma stałe miejscew obyczajowosci i kulturze ludowej, jest pełen realiów z zycia codzien-nego i wyobrazni ludzi, którzy je tworzyli w przeszłosci. W nazewnic-twie tym odbija sie wrazliwosc jezykowa człowieka, która przejawiasie w kreowaniu swiata przyrody oraz tłumaczeniu nazw nadawanychroslinom. Mamy wyraznie zarysowana obyczajowosc, kulturotwórczafunkcje swiata roslinnego, jak i postrzeganie nazw roslin jako sposobuwartosciowania swiata, uzaleznionego od potrzeb człowieka i jego zyciaw zgodzie z natura. Własciwosciami najbardziej pozadanymi sa cechyuzytkowe rosliny, przyjazne dla ludzi (np. dekoracyjne, lecznicze, od-wołujace sie do Boga, Maryi i swietych, chroniace przed złem), ale tezszkodliwe (trujace, wyzwalajace złe moce, zasmiecajace i zanieczysz-czajace glebe). Najłatwiej dostrzeganymi sa cechy zewnetrzne, odbie-rane głównie za pomoca zmysłów: dotyku, wzroku, słuchu, smaku, po-wonienia, odbijajace nie tylko kształt, kolor czy zapach, ale tez cyklicz-nosc rozwoju rosliny, np. okres kwitnienia, zbioru owoców i nasion, po-wiazane z nastepstwem pór roku. Ten sam obiekt moze byc postrzeganynie tylko jako roslina, ale jako kwiat, chwast, zioło.

Wiejski obraz swiata roslinnego jest niezwykle bogaty, kreowanyprzez geograficzna róznorodnosc nazw i ich wariantywnosc oraz wieloscnazw na okreslenie jednego desygnatu, które tworza czesto jedna serieonomazjologiczna, ale moga tez nalezec do róznych pól znaczeniowych,uwzgledniajacych nie tylko rózne aspekty swiata roslinnego, ale tezinny rodzaj skojarzen i odbiór nazewnictwa roslinnego przez człowieka,np. ‘roslina łakowa – firletka poszarpana, Silene flos cuculi’ to: firletka –gozdziki polne – młynki – swieczek – wstazki (postrzepione płatki kwia-tów) – kukułka (podobienstwo zewnetrzne kwiatów do ptaka, któryz kolei symbolizuje podstep) i ceglarka (kolor kwiatów), ‘roslina przy-drozna i łakowa – babka zwyczajna, Plantago maior’ to: babka (wła-sciwosci lecznicze), bazki (kształt kwiatów) i podróznik (miejsce wy-stepowania). Liczne sa równiez wypadki obejmowania jednym okresle-niem szeregu roslin, np. rzep to nazwa takich roslin, jak: ‘roslina przy-drozna i podwórzowa – łopian wiekszy, Arctium lappa’, ‘chwast – oset,Carduus’ i ‘chwast – przytulia czepna, Galium aparine’, podobnych zewzgledu na czepliwosc kwiatu i owoców, a nazwa kaszka ‘roslina ła-kowa – biedrzeniec mniejszy, Pimpinella saxifraga’ i ‘chwast – tasznikpospolity, Capsella bursa-pastoris’, motywowana jest kształtem i kolo-

Spis tresci

Wstep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Załozenia metodologiczne i zasady redakcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Załozenia ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Baza materiałowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Hasło słownikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Zapis wyrazu hasłowego i kontekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Mapa jezykowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Kwalifikatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Skróty i odsyłacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Zródła i opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Zródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Literatura (wybrane pozycje) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Miejscowosci, z których pochodzi materiał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Alfabetyczny spis miejscowosci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Wykaz cyfrowych oznaczen miejscowosci na mapach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Mapy do haseł słownikowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521

Ilustracje do haseł słownikowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569

Spis map i ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635Spis map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636

A Dialect Dictionary of the Lublin Region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639

Wstep 11

rem kwiatów. Ponadto mieszkancy wsi czesto znaja rosliny, ale majakłopoty z ich nazwaniem, lub tez znaja nazwy, ale nie bardzo potra-fia przyporzadkowac je okreslonym roslinom. Wiele z nich (szczególniechwastów i ziół) jest tez mylonych ze soba, w zwiazku z czym mogaone przybierac wariantywnie te same nazwy, np. pszennak // pszenniakokresla dwa podobne chwasty: ‘rzodkiew swirzepe, Raphanus raphani-strum’ i ‘gorczyce polna, Sinapis arvensis’.

Wszystkie tomy Słownika, ze wzgledu na jednolitosc całosci, opartesa na jednakowych zasadach metodologicznych, z wykorzystaniemtechnik atlasowych i ikonografii. W kazdym z nich zostaje zachowanyukład alfabetyczny haseł. Takie zasady obowiazuja w czterech wyda-nych juz tomach: I. Rolnictwo – Narzedzia rolnicze. Prace polowe. Zbióri obróbka zbóz (Lublin 2012), II. Rolnictwo – Transport wiejski. Ro-sliny okopowe i paszowe. Gleby i rodzaje pól. Uprawa lnu i konopi.Zbiór siana (Lublin 2014), III. Swiat zwierzat (Lublin 2015) i IV. Sadi ogród warzywny. Budownictwo i przestrzen podwórza (Lublin 2016).We wskazane ramy metodologiczne wpisuje sie takze układ tomu V,który jest kolejna czescia słownika regionalnego, łaczacego wymogileksykonu wewnatrzdialektalnego i miedzydialektalnego, ze wspólnymmodelem hasła słownikowego i sposobem wykorzystania wypowiedzigwarowych mieszkanców wsi regionu lubelskiego.

Ze wzgledu na fakt, ze kazdy z tomów, niezaleznie od kontynuacjizadan ogólnych i wspólnego przedmiotu badan, stanowi samoistnie in-tegralna całosc tematyczna i moze funkcjonowac jako wydzielony ob-raz jezykowej przestrzeni wiejskiej, w tomie V zostana powtórzone nie-które elementy załozen metodologicznych i zasad redakcyjnych, a takzewykorzystane zródła i opracowania oraz wykaz miejscowosci, z którychpochodzi materiał.

Przedmiotem badan sa gwary regionu lubelskim, zagrozone nietylko utrata ciagłosci pokoleniowej, ale narazone na całkowity zanik.Zachowanie tkwiacego w nich bogactwa leksykalnego to powinnosc wo-bec regionu i przyszłych pokolen, obowiazek zachowania tego, co jesz-cze mozna ocalic nim bezpowrotnie, wraz z odchodzacymi ludzmi, odej-dzie w niepamiec. Ochrona przed zapomnieniem tego skarbu „małychojczyzn” jest obowiazkiem humanistów i humanistyki. I te powinnoscwobec dziedzictwa narodowego staramy sie wypełnic.

W obliczu globalizacji i jednoczesnie rodzacych sie tendencji do za-chowania róznorodnosci jezyków i kultur w Unii Europejskiej, gwaranabrała nowego znaczenia jako istotny element nie tylko tradycji i kul-tury ludowej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie, ale tez tozsa-

Ukazały sie nastepujace tomy:

1. Halina Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom I. Rolnictwo – Narzedzia rolni-cze. Prace polowe. Zbiór i obróbka zbóz, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012.

2. Halina Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom II. Rolnictwo – Transport wiej-ski. Rosliny okopowe i paszowe. Gleby i rodzaje pól. Uprawa lnu i konopi. Zbiórsiana, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2014.

3. Halina Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom III. Swiat zwierzat, Wydawnic-two UMCS, Lublin 2015.

4. Halina Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom IV. Sad i ogród warzywny. Bu-downictwo i przestrzen podwórza, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016.

12 Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom V

mosci regionalnej, funkcjonujac jako dokument epoki i tradycji, któraodeszła, ale zyje jeszcze w pamieci osób starszych, jest swiadectwemprzeszłosci i mówienia o niej. A zatem istnieje potrzeba nie tylko ocale-nia od zapomnienia tego, co było, i co jeszcze pozostało, ale odkrywaniagwary na nowo. Nalezy przy tym pamietac, ze w dobie Internetu wyro-sło pokolenie, do którego bardziej przemawia obraz niz tekst i któremutrzeba pomóc dotrzec do wiedzy dialektologicznej. I taka perspektywestwarzaja zamieszczone w tomie V Słownika ilustracje roslin.

Lubelszczyzna (w granicach województwa sprzed 1975 roku, nie-znacznie zmienionego po roku 1999) – por. mape 1 – to teren róznico-wany kulturowo, w jezyku którego odbijaja sie dawne stosunki osadni-cze, religijno-wyznaniowe, ludnosciowe oraz podziały historyczne i et-nograficzne.

Od dawna konkurowały tu zjawiska jezykowe z jednej strony ma-łopolskie, z drugiej wschodniosłowianskie (głównie ukrainskie), a odpółnocy i północnego zachodu nawarstwiały sie, pózniejsze w stosunkudo małopolskich i kresowych, własciwosci mazowieckie. Ten fakt prze-kłada sie na wielokrotnie podkreslana trójdzielnosc gwarowa regionulubelskiego (m.in.: Nitsch 1929; Kuraszkiewicz 1932; Dejna 1981; 1998;Bartminski 1973; Bartminski, Mazur 1978; Brajerski 1958; Czyzew-ski 1986; 1994; Czyzewski, Warchoł 1998; Kaczmarek, Bartminski,Mazur 1978; Łesiów 1963; Mazur 1976; 1978; Pelcowa 1985; 1994;2001; Warchoł 1992), która jest w istocie rzeczy bardziej skompliko-wana i przechodzi w wielodzielnosc i wielowarstwowosc geograficznai semantyczna, przejawiajaca sie w wystepowaniu i mieszaniu sie cechróznodialektalnych, nie tylko małopolskich, mazowieckich i kresowych,ale takze ogólnogwarowych i ogólnopolskich (rejestr wybranych cechgwarowych przywołałam w tomie I na stronach 19–21, a szczegółowaspecyfikacja geograficzna i obszerna literatura na temat zróznicowaniagwarowego regionu lubelskiego, zostały zamieszczone m.in. w opraco-waniach: Czyzewski 1994; Kaczmarek, Bartminski, Mazur 1978; Ma-zur 1978; Pelcowa 2001). Wskazywana wielodzielnosc to w zasadzieogromne bogactwo leksykalne z wieloscia i róznorodnoscia nazewni-cza, wpisujaca sie w historie i tradycje kulturowo-obyczajowa Polskisrodkowo-wschodniej. Jest to jeden z argumentów przemawiajacych zapotrzeba powstania słownika, który w swoim załozeniu ma stac sieodzwierciedleniem złozonosci i wielokulturowosci gwar Lubelszczyznyi obrazem gwarowego zróznicowania leksykalnego regionu, bedacegonie tylko pomostem miedzy wschodem a zachodem, ale miedzy UniaEuropejska a Europa wschodnia.

Uczac sie nowej nadziei, idziemy poprzezten czas ku ziemi nowej. I wznosimy ciebie,ziemio dawna, jak owoc miłosci pokolen. . .

Jan Paweł II, Pamiec i tozsamosc, Kraków 2005, 80

Lubelszczyznie –Ziemi Mojej Rodzinnej i Jej Ludziom

Wstep 13

Mapa 1. Lubelszczyzna – obszar badan

Tom Swiat roslin jest kontynuacja badan prowadzonych od wielulat, właczonym w długofalowe opracowanie dokumentujace naukowostan gwary i zgodnie z Konwencja UNESCO z 2003 r. wpisujacym siew ochrone niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu. Wobecpostepujacego zaniku gwar, a tym samym braku identyfikacji elemen-tów otaczajacej przestrzeni, staje sie kulturowa koniecznoscia i wyzwa-niem dla współczesnych i przyszłych pokolen.

Tom ten jako opracowanie naukowe, ale takze uzytkowe o wymiarzepraktycznym, jest nie tylko forma utrwalenia i zachowania dziedzic-twa jezykowego i kulturowego regionu lubelskiego, konceptualizowa-nego w postaci zbioru słów tworzacych leksykon gwarowy, ale przedewszystkim istotnym instrumentem w kreowaniu „marki regionalnej”

14 Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom V

i promocji regionu lubelskiego, z załozeniem jego dostepnosci dla sze-rokiego kregu odbiorców, zarówno jezykoznawców, jak i badaczy in-nych dziedzin, twórców regionalnych, propagatorów kultury regionu,nauczycieli realizujacych edukacyjna sciezke regionalna i upowszech-niajacych załozenia „małej ojczyzny” oraz młodziezy licealnej i gimna-zjalnej, pragnacej zrozumiec istote kulturowo-jezykowego obrazu wła-snego regionu.

Jest to kolejna czesc kilkutomowego opracowania, na które doce-lowo złoza sie – oprócz słownictwa realizowanego w tomie I (Rolnictwo –Narzedzia rolnicze. Prace polowe. Zbiór i obróbka zbóz), w tomie II (Rol-nictwo – Transport wiejski. Rosliny okopowe i paszowe. Gleby i rodzajepól. Uprawa lnu i konopi. Zbiór siana), w tomie III (Swiat zwierzat),w tomie IV (Sad i ogród warzywny. Budownictwo i przestrzen podwó-rza), w tomie V (Swiat roslin) – nastepujace działy kultury material-nej i duchowej: Sprzety domowe; Prace w domu i w gospodarstwie; Po-karmy i ich przygotowanie; Odziez; Człowiek – jego własciwosci i zacho-wanie; Zycie społeczne, zawody; Ukształtowanie powierzchni; Zjawiskaatmosferyczne i meteorologia; Wierzenia, obrzedy, zwyczaje i obyczaje;Czas, przestrzen, miary, kolory, czynnosci. W obrebie kazdego działu te-matycznego zostanie zachowany układ alfabetyczny, a całosc Słownikazamknie indeks z wykazem wszystkich słów w tomie ostatnim.

Tom V, podobnie jak cały Słownik gwar Lubelszczyzny, ma charak-ter niedyferencyjny, uwzglednia takze słownictwo ogólnopolskie, na-lezace do zasobu leksykalnego mieszkanców wsi, pominiecie któregonie tylko czyni obraz ubozszym, ale zatraca istote desygnatu i wiary-godnosc oceny otaczajacego swiata. Gwar ludowych nie mozna bowiemrozpatrywac tylko pod katem ich odmiennosci, a kierowanie sie dyfe-rencjalnoscia w stosunku do jezyka ogólnego i opisywanie wyłacznietych słów, które nie sa znane polszczyznie literackiej, moze prowadzicdo błednych wniosków. Nalezy opisywac nie słownictwo gwarowe, alesłownictwo wystepujace w gwarze, czyli oprócz słów i znaczen typowogwarowych, takze wyrazy i znaczenia wspólne dla gwary i polszczyznyogólnej. I takie załozenie jest realizowane w tomie Swiat roslin. Oboksłów i znaczen typowo gwarowych, zostana zamieszczone takze wyrazyi znaczenia ogólnopolskie, bez przywołania których opis rzeczywistosciwiejskiej jest niemozliwy.

Mimo układu tematycznego i właczenia do hasła ikonografii, Słow-nik nie jest opracowaniem encyklopedycznym, nie ma tez charakterukompendium wiedzy na dany temat. Zgromadzone słownictwo wpisujesie w ludowy obraz swiata, a poszczególne jego elementy sa postrze-

Wstep 15

gane zgodnie z potrzebami mieszkanców wsi, z uwzglednieniem specy-fiki regionu, i ten fakt bardzo wyraznie przekłada sie na konceptuali-zacje jezykowa. Ujmowane sa cechy najbardziej charakterystyczne, do-tyczace wygladu, miejsca wystepowania, praktycznego zastosowania,w tym przydatnosci lub szkodliwosci dla człowieka. W konstruowaniuhaseł słownikowych zwracamy uwage na te elementy wiejskiej prze-strzeni, które sa typowe i zrozumiałe dla mieszkanców wsi oraz chetnieprzez nich przywoływane i charakteryzowane.

Jest to znaczacy wycinek leksyki ludowej, wyekscerpowany z wy-powiedzi najstarszych mieszkanców 606 wsi regionu lubelskiego (por.wykaz miejscowosci) i od 2440 informatorów. Ze wzgledu na charak-ter tematyczny słownictwa, informatorami były osoby najstarsze, któremówia gwara oraz znaja opisywane desygnaty i potrafia przyporzadko-wac im własciwe nazwy.