महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण ४.

मराठी

इयतता दसरी

बालभारती

शासि निणमिय करमाक : अभयास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ नदिाक २५.४.२०१६ अनवय सापि करणयात आललया समनवय सनमतीचया नद. १९.०३.२०१९ रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक सि २०१९-२० या शकषनणक वरामिपासि निधामिररत करणयास मानयता दणयात आली आह.

आपलया सयारटफोनवरील DIKSHA APP दयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील

Q. R. Code दयार हिहिरल पयाठयपसतक व परतक पयाठयाचया शवरी दणयात आललया

Q. R. Code दयार तया पयाठयासबहित अधन-अधयापनयासयाठी उपकत

दक शयाव सयाहित उपलबि िोईल.

M/S. SHARP INDUSTRIES, RAIGAD

N/PB/2020-21/65,000

| |

| |

परसतावनताबाल नमतरमनतरणीिो!

तमहा सरााच इयतता दसरीत सरागत. दसरीच मराठी बालभारती ह पसतक तमचया हाती दतािा आिद होत आह.

इयतता पनहलीत तमही छाि बोलायला, चागल राचायला आनण नलहायला नशकलात. आता दसरीत तमहाला आणखी पढ िायच आह. पनहलीत ि बोलायला, राचायला आनण नलहायला नशकलात त अनधक पककक करा. मग पढ िवया िवया गोषी नशका. तयासाठी या पाठयपसतकात तमहाला आरडतील अशी नचतर आहत, नचतररप गोषीही आहत. चालीरर गाता यतील अशा कनरता आहत आनण छोट छोट नचतरमय आनण मिोरिक पाठ आहत.

पसतकातील नचतर पाहा. नचतरामधील रसतत, झाड, पराणी, पकी आनण माणस याचयाशी बोला. नचतरातील गोषी समिारति घया आनण रगावतील नमतर-मनतरणीिा सागा. सगळािी नमळि गाणी महणा. पाठ राचा. राचता-राचता समिति घया. पाठाखाली रगरगळा कती नदलया आहत. तया गमतीदार आहत. पाठ राचला, की पाठाखालील कतीची उततर नमळतील आनण पाठही अनधक चागलयापरकार समिल. तयामधति राचि-लखि नशकतािा खतप मिा यईल.

पाठाखाली नरिोद नदल आहत. शबदाची कोडी नदली आहत. तसच शबदाच खळही नदल आहत. अशा खळातति भाषा नशकतािा तमहाला खतप आिद राटल.

‘ह असच का?’ आनण ‘त तस का िाही?’ अस परशि तमहाला िहमी पडतात, मग तमही नरचार कर लागता. या पाठयपसतकात तमहाला नरचार करायला खतप सधी नदलली आह. नरचार करत करत पढ िा आनण मोठ वहा.

तमही मल खतप कलपक आहात. या पाठयपसतकात तमचया कलपिाशकीला खतपच रार नदलला आह. कलपिशी खळि िर िर शोधतािा तमहाला िककीच धमाल राटल.

नमतरमनतरणीिो, या पाठयपसतकातील सगळा कती रगावतच करायचया आहत. काय, मग आह िा गमत!

पाठाचया शरटी कयत. आर. कोड नदलला आह. तयामधति नमळालली मानहतीसदा तमहाला आरडल.दसरीत अनधक छाि बोलायला, चागल राचायला आनण सदर नलहायला नशका. नशकि खतप खतप मोठ

वहा. तमहाला खतप साऱया शभचछा!!!

पण नदिाक : ०६ एनपरल २०१९भारतीय सौर : १६ चतर १९४१, गढीपाडरा

(डॉ. सहनल मगर)सचालक

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनमवती र अभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

अधययन-अधयापनािती परहकरया अधययन हनषपतती

भाषाहवषयक अधययन हनषपतती ः परथम भाषा मराठती दसरती

02.01.01 नरनरध उदशासाठी सरत:चया भाषचा नकरा/आनण शाळतील माधयम भाषचा रापर करि गपपागोषी करतात. उदा. मानहती नमळरणयासाठी परशि नरचारण, सरत:च अिभर सागण, अदाि वयक करण.

02.01.02 गपपा, गोषी, कनरता इतयादी लकपतरवक ऐकतात, सरत:चया भाषत सागतात.

02.01.03 पानहललया, ऐकललया गोषी, कथा, कनरता इतयादीबदल गपपागोषी करतात आनण आपली परनतनकरया वयक करतात.

02.01.04 आपलया आसपास घडणाऱया र ऐकललया, पानहललया गोषीचा (उदा. कथा, कनरता, पोसटसव, िानहरात) सबध िोडि तयाबाबत गपपागोषी करतात.

02.01.05 शबदाचया आनण धरिीचया उचाराची मिा घत लय आनण ताल असणार शबद तयार करतात. उदा. एक होता कारळा, िरासा बारळा.

02.01.06 सरत:चया कलपिि कथा, कनरता इतयादी ऐकरतात र तयात भर घालतात.

02.01.07 आपलया सतरािसार र आरडीिसार कथा, कनरता, नचतर, पोसटर इतयादीच आिदाि राचि करि तयानरषयी परनतनकरया दतात, परशि नरचारतात.

02.01.08 नचतरातील सतकम र दशय पलतच बारकाईि निरीकण करतात.02.01.09 नचतरातील रा नचतरमानलकातील घडणाऱया घटिा, कती आनण

पातरािा एकसधपण गोषीरपात समिति घऊि तयाचा आिद घतात.

02.01.10 पररनचत/अपररनचत मिकरात रस घतात आनण अथव शोधणयासाठी नरनरध यकतयाचा रापर करतात. उदा. नचतर नकरा मिकर याचया मदतीि अदाि करण, अकर र धरिी याचया सबधाचा रापर करण, शबद ओळखण, पतराविभर आनण मानहतीचा रापर करि अथावचा अदाि करण.

02.01.11 नलनखत/छापललया मिकरातील अकर, शबद आनण राकय असा परतयक सबोध सपष ओळखतात. उदा. ‘माझ िार नरमल आह.’ सागा यात नकती शबद आहत त?/यातील ‘नरमल’ शबदात नकती/कोणकोणती अकर आहत?

02.01.12 रणवमालतील अकर र तयाच धरिी ओळखतात.02.01.13 शाळबाहर आनण शाळत (राचिकोपरा/राचिालय) आपलया

आरडीचया पसतकाची निरड करि राचणयाचा परयति करतात.02.01.14 सरत: अथरा नशककािी ठररललया उपकरमातगवत नचतर, आडवया-

नतरपया रषा, अकर-आकती याचया पढ िाऊि सरय पदतीि लखि र सर-नियनतरत लखि करतात.

02.01.15 ऐकललया नकरा मिातलया गोषीिा सरत:चया पदतीि आनण रगरगळा परकार नचतर/शबद/राकयादार नलनखत सररपात अनभवयक करतात.

02.01.16 आपलया िीरिातील आनण पररसरातील अिभर आपलया लखिात समानरष करतात.

02.01.17 एखादी कथा, कनरता सरत:चया कलपिि पतणव करतात.

अधययनाथथी -सवम हवदारयााना (वगळा रपा सकषम मलासहि) वयचतिक, गटा कायम करणयािती सधती आहण परोतसािन हमळाव यासाठती -

• आपलया भाषत बोलणयाच, चचाव करणयाच भरपतर सराततय आनण सधी नदली िारी.

• मराठीमधय ऐकलली गोष, कनरता, कथा इतयादी आपलया पदतीि आनण आपलया भाषत सागणयाची/परशि नरचारणयाची तसच तयात आपलया नरचाराची भर घालणयाची सधी नदली िारी.

• मलादार तयाचया भाषत बोललया िाणाऱया गोषी मराठी भाषा आनण इतर भाषामधय (िी भाषा रगावत रापरली िात नकरा जया भाषामधय मल रगावत बोलतात.) पहा माडणयाची सधी दारी. तयामळ तया भाषािा रगावत योगय सथाि नमळ शककल आनण मलाचया शबदसपततीस, अनभवयकीचया नरकासास सधी नमळ शककल.

• राचिकटटादार मलािा सतरािसार रगरगळा भाषातील (मलाचया सरत:चया भाषतील/मराठी भाषतील) मिोरिक सानहतय िस-बालसानहतय, बालपनतरका, फलक, दक -शावय सानहतय उपलबध करि दार.

• नचतराचया आधार अिमाि लारति रगरगळा कथा, कनरता अभयासणयाची सधी उपलबध करि दारी.

• नरनरध उदशािा लकात घऊि अधययिाच नरनरध आयामािा इयततामधय योगय सथाि दणयाची सधी असारी. िस-एखादा गोषीमधय एखादी मानहती शोधण, गोषीत घडललया नरनरध घटिाचा योगय करम लारण, एखादी घटिा घडणयामागील तकक सागण, पातराचया सबनधत आपली आरड नकरा िारड सागत शकण इतयादी.

• कथा, कनरता राचति सागण र तयारर चचाव करण यासाठी सधी नदली िारी.

• ऐकललया, पानहललया गोषी आपलया पदतीि कागदारर उतररणयाची सधी असारी. ही नचतर, शबद नकरा राकयही असत शकतात.

• मलािी आकतीपासति अकर तयार करतािा/लखि करतािा अपनकत रळणदारपणा ठरारा यासाठी रगावत तयािा परोतसाहि नदल िार.

• मलािी सरनलपीत ककलल लखि हा भाषा अधययि परनकरयचा भाग समिला िारा.

• सदभव आनण उदशािा अिसरि उपयक शबद आनण राकय अभयासति, तयाची रचिा करणयाची सधी नदली िारी.

पाठयपसकाि सवरप आहण अधययन परहकरयिती हदशा

इयतता पनहलीत नरदारयााचया भाषा नशकणाची सररात झाली आह. शरण, भाषण कौशलयाचा नरकास होता होता तयािा राचि र लखिाची गोडी लागली आह. इयतता दसरीचया सररातीचया काळात सरारातति भानषक कौशलय पककी करत करत तयामधय िरीि भर घालत पढ िायच आह. नरदारयाािा माहीत असललया गोषीशी िरीि गोषी िोडत पढ िार, सोपयाकडि थोडाशा कनठणाकड िातािा छोटी छोटी आवहाि समोर ठरति नशकणयाचा पररास सर ठरारा आनण नशकललया भागाच दढीकरण होणयासाठी रळोरळी सराराची आरतवि करारीत ह नरचारात घऊि या पाठयपसतकाची रचिा ककली आह. पाठयपसकािती रिना

थोड पकक करया, नव कािती हशकया, थोडा हविार करया आनण कलपक िोऊया या चार सकलपिारर आधाररत परथमच या पाठयपसतकाची रचिा ककली आह. तया तया भागाची रनशषट लकात घऊि तयामधय पाठयाश आनण कतीचा समारश ककला आह; परत परतयक भाग अगदी कपपबद िाही. परतयक भागात मतलभतत भानषक कौशलयाचा समारश आह. चार भागात एकण बारा पाठ, बारा कनरता / गाणी, चार नचतरराचि पाठ, सरार राचिपाठ र काही कती सररपातील पाठ याचा समारश आह. तसच नचतरकथा, नरिोद, शबदकोडी, भानषक खळ, सरारासाठी उतार र पाठाररील रगवकायव इतयादीचा समारश आह. तयानशराय माझी आरड, फरक ओळखा अशा काही रिक कती पाठयपसतकात नदलया आहत. पाठयपसतकातील पाठाला अिसरि आकषवक र रगीत नचतराचा समारश ककला आह. यामधति अधययि निषपतती, भानषक कौशलयाचा नरकास होईल असा परयति ककला आह. अिकरमनणककत फक नचतरराचि, गद र पद पाठाचा समारश ककलला आह.

पाठयपसतकामधय गाभाघटक, िीरिकौशलय, मतलय याचा रयोगटािरप समारश आह. िानहरात राचिाचा रिक पद धतीि समारश ककला आह.

पाठयपसतकात िाम, सरविाम, नलग, रचि, समािाथथी शबद ह वयाकरणनरषयक घटक आनण सरलपनरराम, उद गारराचक नचह, दहरी अरतरण नचह ही नररामनचह याची कायावतमक सररपात ओळख करि नदली आह.माझती आवड

या पािात नरदारयााचया आरडीला नरशष पराधाय नदलल आह. आपलया आरडीला शाळत महतर नदल िात ह समिलयामळ नरदारयाािा नशकणयाची गोडी लागल. तयासाठी रगावत नरदारयााचया आरडी, निरडीसबधी चचाव घडरति आणारी. परतयक नरदारयावचया आरडीला तरढच महतर आह ह लकात घयार. ितर काही काळाि पहा तशीच चचाव घडरति आणारी. तयाितर नरदारयाािी आपलया आरडी योगय नठकाणी नलहावयात.हितरवािन

पाठयपसतकाचया परतयक भागाचया आरभी नचतरराचिासाठी नरदारयाािा आरडणारी नचतर नदली आहत. पाठयपसतकात मताझ खळ, खळणतााच दकतान, जागल आनण ददवस-रतातर या चार नचतराचा समारश आह. या नचतराच नरषय नरदारयााच भारनरशर वयापणार आहत. नचतरासबधी चचाव करतािा नरदाथथी नचतरात ि िस नदसत आह त पाहतील र तया नरषयी बोलतील. पढ तयाच नचतरािा नरदारयााचया भारनरशराशी िोडि, पातरािा िार दऊि तयाचयाशी सराद करणयासाठी परोतसाहि दार. नचतर पाहत पाहत नरदारयाािी नचतरातील रसतत, पशत, पकी, खळणी, वयकी, कती आनण दशयानरषयी मिमोकळपण बोलार अशी अपका आह. हवदारयााचया ििचला कोणिती बधन न घाला ििाम अहधकाहधक पढ कशती जाईल ि हशकषकानती पािाव.हितरकथा

पाठयपसतकात लोभती कतरा ही नचतरकथा नदली आह.तयामधय पाच घटिानचतर नदली आहत. शरटचया सहावया घटिची िागा ररकामी ठरली आह. नरदारयाािी नचतरकथतील परतयक नचतराच निरीकण करार, तयाचा करम निनशचत करारा, तयातील घटिा सरतःचया शबदात सागारी आनण शरटी काय घडल असल याबाबत परतयक नरदारयावला सागत दार. गोष नरदारयाािीच सागारी, नरदाथथी अडलयास गोष पतणव करणयासाठी नशककािी मदत करारी. रगावत गोष सागणयाचा सरार दारा.भाग १- थोड पकक करया..

या भागात परामखयाि पनहलीत झाललया राचिाची, लखिाची उिळणी नदलली आह. आमि घर या पाठात पनहलीत झालली मळाकर, सररनचह याची उिळणी वहारी अशी योििा ककली आह. तयाितर नरदषकाच नचतर पतणव करता करता रणवमालची उिळणी करारयाची आह. आमि घर र भाजयाि भाडण, आजतीि जवण या पाठात शबद आनण नचतर याचया मदतीि राचि, लखि करतािा नरदारयाािा गमत राटल. िपकला शाबासकी हमळालती आनण वडश बिरला ह िोडाकर नररनहत पाठ आहत. तयामळ मळाकर आनण सररनचह याचया उिळणीबरोबर सहिपण राचिाचा आिद नमळल. सहभागी राचिासाठी िर हिराबाई या पाठाचा समारश ककला असति नशककािी तो राचति आनण नचतर दाखरति तयारर परशि नरचारि नरदारयाािा बोलत करार. तसच रगावतील चचवितर नरदारयाािी नशककासोबत पाठ राचारा.

या भागातील रगवकायावमधय पनहलीतील िोडाकरयक शबदाचया उिळणीचा समारश ककला आह. तसच च.छ,ि, झ , श, ष , स आनण ळ याचया उचारण सरारासाठी काही कती नदललया आहत.

भाग २- िव काही नशकयाया भयागयात हवदयारयाानी पयाठयाचया याधयाततन व वगटकयायाटततन नवीन िोियाकरकत शबदयाच वयाचन, लखन हशकयाव. नतर र चया जोडाकषरािी

गमत अनभवलयाळ हवदयारयााचया िोियाकरकत शबदयाचया वयाचन व लखनयातील अिचणी दर िोतील. या भयागयात सवलपहवरया, दिरी अवतरण हचि, नया, सवटनया यासयारख वयाकरणयाच घरक कयायाटतक सवरपयात अभयासयावत अशी ोिनया ककली आि. तसच थ इकयारकत, उकयारकत शबदयाचया लखनयाचया सरयाव हळणयार आि. घरनयाकर लयावण, चयागलया सवी अगी बयाणहवण इतयादी गोषी हवदयाथथी नवयान हशकणयार आित.

या भयागयात झरीपाडा िया आहदवयासी िीवनयावर आियाररत पयाठ आि. यातर या पयाठयाचया हनहततयान हशककयानी सथयाहनक सदभयाटचया अनषगयान अधन अनभवयाची रचनया करयावी. सथयाहनक पररसर, वनसपती सषी, परयाहणिीवन, खयादससकती, लोकिीवन, लोकपरपरया, लोककलया याचयाशी नयात सयागणयार वोगरयानरप अधन अनभव दण अपहकत आि. पाऊसफल िया रिकपयाठ नयाटीकरणयाततन अहिक रिक व आनददयाी करतया ईल. तयाबरोबर तयाितन कयािी नवीन गोषी सिितन हशकतया तील.भाग ३- ोडा नविार करया

भयाहषक कौशलयाचया हवकयासयाबरोबर हवचयार परहकरचया हवकयास करण ि हशकणयाच ितवयाच उद हदष आि. या भयागयातील हदनदहशटककचया याधयाततन जयान शयाळबयािरील िगयाशी कस िोियाव िया हवचयार कळत नकळत रित लयागल, तर नहवाळा या कहवतततन हनसगयाटचया हकचया हवचयार नयात रिी घयालत लयागल. सगणकािी करामत या पयाठयाततन सगणक हकती व कोणती कया करतो या सबिीच कततिल ियागत िोऊन हवचयार परहकरलया चयालनया हळल. िया पयाठ नयाटीकरण पदतीन घतलयास नवीन हवष सििपण आतसयात िोणयास दत िोईल. आपला भारत या पयाठयाततन हवहविततील एकतचया हवचयार सिणयास दत िोईल. या भयागयात कया, कस अशया सवरपयाच हवचयारपरवतटक परशनिी हदलल आित. भाग ४ - कलपक होऊया

कलपकतया िया नवहनह टतीचया, सिटनशीलतचया पयाया आि. हवदयाथथी कलपक असतयात. तयाचया कलपकतलया परसया वयाव दऊन तयानया नवहनहटतीकि वळवयालया िव. तया दषीन या भयागयाची रचनया ककलली आि. या भयागयात मगळावरिी शाळा, िादोबाचया दशात आहण फगया र या कलपनयाहवशवयात रवणयाऱया कहवतया सयाहवष ककलया आित. तयािील कलपक गतीिती हवदयारयाानया हननशचत आवितील. शयाळत लयाच सनिसलन असत, तयाळ फलाि समलि या पयाठयातील कलपनया हवदयारयाानया नककीच आविल. माजरािी दहीहडी आहण मोरनपसारा ििी असच कलपनयारम पयाठ आित. या भयागयातील भनयार कलपनयाचया उपोग हवदयारयााचया कलपनयाशकतीलया चयालनया दणयासयाठी करतया ईल. याच भयागयात शवरी काय बर महणत असतील? या हचतर कती सवरपयातील पयाठयात हवदयारयााचया कलपकतलया वयाव हदलया आि. या भयागयातील कयािी कती / परशन हवदयारयााचया कलपकतलया आवयािन करणयार आित.

वगमिकायमि – पयाठयाखयाली वगटकयायाातगटत हवहवि सवरपयाचया कती /परशन हदलल आित. तयाध हनरीकण करण, ऐकण, मिणण, कहवतया चयालीवर मिणण, ोठययान वयाचण, पयाठीयागतन वयाचण, नयात वयाचण, हचतरयाहवषी याहिती सयागण, गोष पतणट करण, शबदिोगर तयार करण, तकतया पतणट करण, घरनयाकर लयावण, कोण/कया/कोठ/कस/किी यावर आियाररत परशन; कयारण सयागण, ओळखया पयाह, शबदसयाखळी पतणट करण, हचतरशबदकोि व शबदकोि सोिहवण, तर कया िोईल ि सयागण, कया झयाल असत त सयागण, शबदयाशी खळया, िोडया िळहवण, अपतणट वयाक पतणट करण, हचतर कयाढण इतयादी कती/परशनयाचया सयावश आि. या कती/परशनयाितन भयाहषक कौशलयाचया हवकयासयाबरोबर जयान, आकलन, उपोिन, कयाटकयारणभयाव, कयारणीयासया, वगथीकरण, तलनया यासयारखी उद हदष सयाध करणयासयाठी पयायाभरणी िोईल.

सराव- पयाठयपसतकयात इततया पहिलीतील वयाचन, लखन याचया सरयावयाचया शणीबद ि सयावश करणयात आलया आि. तसच नवयान हशकललया िोियाकरकत शबदयाच वयाचन, लखन या कौशलयाचया सरयावयाचया ियाणीवपतवटक सयावश ककललया आि. वयाचन-लखनयासयाठी कयािी लियान सरयाव पयाठ, उतयार हदलल आित. वनकतक सवरपयात, गरयात अथवया वगयाटत वळोवळी सरयावयाची आवतटन ककलयाळ लयाचया वयाचन-लखनयाची चयागली तयारी िोणयास दत िोईल.

नवरयाशी समवाय- पयाठयपसतकयात परयाखयान पररसर अभयास, कलया, गहणत, शयारीररक हशकण व आरोग या हवषयाशी शक तथ सिितन सवया सयािणयाचया परतन ककलया आि.

अधययि-अधयापि परनकरया – जयानरचनयावयादयाचया ततवयालया अनसरन अधन अनभव दतया तील अशया पद ितीन पयाठयाची आहण कतीची ोिनया ककलली आि. अधन अनभव दतयानया त सथयाहनक सदभयााशी िोिन दयावत. तसच पयाठयपसतकयातील अधन अनभवयाचया अनषगयान सथयाहनक सदभयाटलया ोग ठरतील अस अधन अनभव सवततरपण दयावत.

‘ोड पकक करया’ या भयागयातील पयाठ इततया पहिलीत झयाललया वणटयालचया उिळणीवर आियाररत असलयाळ हवदयाथथी सवततरपण वयाचन कर शकतील. पढील तीन भयागयातील पयाठयाशी सबहित अधन अनभव दतयानया चचयाट, सवयाद, गपपयागोषी, गरकयाट, सियाधयाी तलयापन यासयारखया पद ितीचया अवलब करतया ईल. सरयावयाची, अधन अनभवयाची रचनया आहण सवयाधयायाची ोिनया निीच हवदयाथथीकदरी रयाियावी. हवदयारयााची त, अनभव यानया ितव दयाव. तयासयाठी पयाठयपसतकयातील पयाठययाश, हचतर, सथयाहनक उपलबि शकहणक सयाहित याचया उपोग करयावया. पररसरयातील वसतत, घरनया, परसग, सथळ याचया याधयाततन अहिक चतदयाी अधन अनभव हळतील अशी ोिनया करयावी.

जयानरचनयावयादयाची ततव हवचयारयात घऊन हवदयाथथीसनिी वयातयावरणयात पयाठयपसतकयाचया याधयाततन अपहकत अधन हनषपतती सयाध करणयासयाठी परतनशील रयाहया.

1

माझी आवड

नाव ..................................

शाळा ..................................

इयता ..................................

कडी ..................................

खळ

पाणी

फल

पकी

रग

फळखाऊ

पसक

2

M

M

M

M

भाग - १

थोड पकक करयापाठ, लखक/कवी पषठ कर.

१. चितरवािन ४

२. दवा तझ चिती (गाण) - ग. ह. पाटील

७

३. चिगोरी (िचवता) - मदा खािग

१०

४. ितर चहराबाई १२

५. फलपाखर (िचवता) - दादासाहब िोत

१४

६. िपिला शाबासिी चमळाली १५

७. विश बहरला १६

थोडा विचार करयापाठ, लखक/कवी पषठ कर.

१५. चितरवािन ४०

१६. िलीवरिी खीर (िचवता) - चनममला दशपाि

४२

१७. चदनदचशमिा ४४

१८. चहवाळा (िचवता) - अनत िाबळ

४६

१९. सगणिािी िरामत ४८

२०. िणभर तीळ (िचवता) - लीलावती भागवत

५४

२१. आपला भारत ५८

भाग - २ भाग - ४

कलपक होऊयापाठ, लखक/कवी पषठ कर.

८. चितरवािन २२

९. हळि या हो हळि या! (िचवता) - िसमागरज

२४

१०. चिट रसला...चिट हसला २६

११. भळ (िचवता) - मदाचिनी गोिस

२८

१२. पाऊसफल - राजीव ताब

३०

१३. एि ताबिा भोपळा (िचवता) - पद चमनी चबनीवाल

३२

१४. झरीपािा ३५

पाठ, लखक/कवी पषठ कर.२२. चितरवािन ६०२३. मगळावरिी शाळा (िचवता) - फादर चफलीप िारहामलो

६२

२४. फलाि समलन - बाळिषण मरलीधर बािल

६४

२५. फगया र (िचवता) - वसधा पाटील

६६

२६. माजरािी दहीहिी - सशीला िशळिर

६९

२७. िादोबाचया दशात (िचवता) - एिनाथ आरहाि

७२

२८. मोरचपसारा - ईशान पणिर

७४

भाग - ३

अनकरमविका

नि काही विकया

3

l खालील दोन चितामधील आठ फरक साग आचण दाखव.

फरक ओळखया

4

l चित बघ, चिता काय काय चदस साग.थोड पकक करया १. चितवािनभाग - १

5

l कोणकोण खळ खळोस/खळस, तयाचवषयी साग.

माझ खळ

6

l चितर बघ, गोषटीचया शरवटटी कया घडलर असरल तयािया चवियार कर आचि गोष पिण करन सयाग.

लोभटी कतया

शरवटटी कया घडलर असरल तर सयाग.

7

२. दवा झ चकी

l ऐकया. गाऊया.

- ग. ह. पाटील

दवा तझ चिती । सदर आिाशसदर परिाश । सयम दतो

सदर िादणया । िदर हा सदरिादण सदर । पि तयाि

सदर ही झाि । सदर पाखरचिती गोि बर । गाण गाती

सदर वलीिी । सदर ही फलतशी आमही मल । दवा, तझी

8

l चिताऐवजी शबद वापरन वाकय यार कर, चलही आचण वाि.

(१) ह आमि . घरात आई, बाबा, दादा, आजी-आजोबा व मी राहत. .............................................................................

(२) आई घरी वर िाम िरत.

.............................................................................

(३) मी िालवत. आजोबासाठी आणत. .............................................................................

(४) ह ि फल आह. बाबा सणाचदवशी झिि दारावर लावतात.

.............................................................................

(५) दादा समोर रागोळी िाढता. मी मदत िरत.

.............................................................................

(६) ही माझी आह. बगत वही, पन आह.

.............................................................................

(७) दादान मािली. दोघ इथ बसलो.

.............................................................................

आमि घर

9

(८) दादान पाचहल, आिाशात आल. टििीवर थई थई नाि लागला.

.............................................................................

(९) पासन साखर तयार होत. जानशमामाला साखरसारखा गोि आवितो.

.............................................................................

(१०) आई भािरी िरत. शजारिी छाया चनविायला मदत िरत.

.............................................................................

(११) शजारिी समीका मातीिी तयार िरत. अचनता िागदािी तयार िरत.

.............................................................................

(१२) सायिाळी आिाशात उितात. मी आचण दादा पाहत राहता.

.............................................................................

हाताि शवटि बोट - करगळीपरण घालन िरतात ती - परणपोळीफलािा भाग - पाकळीन उमललल फल - कळीएिा हातान वाजत नाही ती - टाळीलािि एितर बाधन िलली - मोळी

l वरील चितासाठी असलल शबद साग.

l ऐक, महण.शवटचया अकरािी गम

10

l ऐकया. गाऊया.

l कचवा िालीवर महण.

चिगचिग चिगोरीचभगचभग चभगोरीगरगर चफरलीिककर यऊन पिली चटरगचटरग सायिल धावधाव धावली घरभर भटिन धपिन धििलीचिलीिा ससोबातरतर धावलागवत खायलाबागत पळाला चनळा-चनळा िोळािी चिमिली बाहली पऱयाचया राजयात भटिायला गलीबाळािी खळणी खळ – खळ खळलीदमन भागनिपाटात झोपली -मदा खाडग

३. चडगोरी

11

चित पिण करया

l अकषरर करमयानर चलहटी. तयापरमयािर चिपक जोड. चित पिण कर. चित रगव.

ङ

ञ

12

४. िर चहराबाईपहाट झाली. माचणि झोपतन उठला. बाहर पाचहल. दोन बलापिी एिि बल चदसला.

माचणिन बायिोला हाि मारली. दोघानी सगळीिि बलािा शोध घतला; पण बल सापिला नाही. दसरा बल िोरीला गला होता.

माचणि व माचणििी बायिो चहराबाई बल-बाजारात गल. अिानि चहराबाई ओरिली, ‘‘अहो! हा पाहा आपला बल. िार सापिला.’’ आवाज ऐिन िोर घाबरला. तस न दाखवता तो बोलला, ‘‘हा बल माझाि आह.’’ दोघ भाि लागली.

चहराबाई ितर होती. चतन बलाि िोळ हातान बद िल. िोराला चविारल, ‘‘बलािा िोणता िोळा अध आह त साग. बरोबर साचगतल तर बल तझा.’’ िोरान अगोदर उजवा मग िावा अस साचगतल.

13

च- चमचा ......... चार ......... चाक ......... चाळीस .........

छ- छकला......... छान ......... छमछम ......... छाया .........

ज- जहाज......... जवण ......... जोडी ......... जनता .........

झ- झबला......... झाड ......... झाकण ......... झरळ .........

श- शळी......... शतक......... मशाल ......... माशी .........

ष- षटक......... षटकार......... षटकोन ......... ववशष .........

स- ससा......... कासव......... विवस ......... खसखस .........

l ऐक, महि, चलहटी, वयाि.

l परतरक चितयात कया कया चिसतर तर सयाग.l हटी गोष तझया शबियात सयाग.l तलया मयाहटीत असलरलटी गोष चमतयालया सयाग.

वहराबाईन हात बाजला कला. बलाचा कोणताही डोळा अध नाही अस विसल. लोकानी चोराला पकडल. पोलीस आल. चोराला घऊन गल. मावणक आवण वहराबाई बल घऊन आनिान घरी गल.

वयािया, चलहया

l मोठयानर वयाि आचि पयाटटीवर चलहटी. औसा गावी आमचा िौलतवाडा आह. मधोमध चौक आह. वतथ हौि आह.

हौिात कारज आह. चौफर फलझाड आहत. बाहर बलाचा गोठा आह. आजोबा बलाना वरण टाकतात. बल औत ओढतात.

14

५. फलपयाखर

फलाचया िवनयतफलपाखर िगहळच वटपतफलाच रग... फलावर बसत खिकन हसत फलाच रग पखाना फासत... वनळसर-जाभळ वठपक छान सोनरी रगाची सिर कमान... फलाचया िवनयत फलपाखर िग पखाना तयाचया फलाच रग...

l ऐक या. गयाऊया.

l कसर तर चलहटी.(अ) फलपाखर रग वटपत. -............ (अा) फलपाखर हसत. -.............

l कोिर तर चलहटी.(अ) फलपाखर िग होत. -............. (अा) फलपाखर बसत. -.............

l परतरक रगयाचया वसतिर नयाव चलहटी. वनळा............ वहरवा............ वपवळा............ लाल ............

पाढरा ............ काळा ............

- ियाियासयाहरब कोतर

15

l शबि वयाि आचि चलहटी.

आतया ............. पणतया ............. वमरचया .............

मसतक ............. हसताकषर ............. जासत .............

सला ............. गला ............. वचलर .............

मच ............. बॉल ............. डॉकटर .............

वयािया, चलहया

चपक डोगरगावी राहायचा. गाव सिर होत. चपकला गाव आवडायच. चपकच सरशमामा शहरात राहायच. तो मामाकड शहरात वशकायला गला. चपक वशकन मोठा झाला. चपकला काम करायला आवडायच. चपकन नगरपावलकची परवानगी वमळवली. मामानी मित कली. चपकन वहराबागजवळ कळीची गाडी उभी कली. वपवळीधमक, गोड कळी लोकाना आवड लागली. एक विवशी एका मलान कळी घतली. कळी खाऊन साल सडकवर टाकली. मागन आलल आजोबा

६. िपकलया शयाबयासकी चमळयालटी

सालीवरन घसरल, पडता पडता सावरल. चपक धावत मितीला गला. आजोबाना बाजला नऊन बसवल, पाणी विल. चक मलान कली; पण चक आपलीच समजन चपकन आजोबाची माफी मावगतली. आजोबानी शाबासकी विली. चपकन गाडीजवळ कचराकडी ठवली. कळी खाऊन लोक साली कचराकडीत टाक लागल. नगरपावलकची कचरागाडी कचरा नऊ लागली. सडक साफ राह लागली. चपकला आनि झाला.

l पयाि मोठयानर वयाि.उपकरम :गयाविटी सयाफसफयाई कोि करतर तयािटी मयाचहतटी चमळव व सयाग.

16

चििपर नावाि गाव होत. गावाजवळ ओढा होता. चतथ एि झाि होत. झािाि नाव होत विश. विश उि उि वाढला होता. जण िाही आभाळाला चभिला होता. आजबाजला खप खप पसरला होता.फादीफादीवर पानि पान होती. पान चहरवीगार होती. झािाखाली थिगार सावलीत बसायला फारि मजा यायिी. झािावर चिमणी, िावळा, खारताई, मना, राघ यायि. चिलचबल िरत बोलायि, गोि गाणी गायि. विशला पाखरािी भाषा समजायिी. तो पानािी सळसळ िरन बोलायिा आचण फिफि िरन रागवायिा.

पाखराना चपल होती. चिमणीि चपल होत चिन. िावळीणीि चपल होत िान. पोपटाि चपल होत चपन. चपल लपाछपी खळत. पारबी पििन झोि घत. खप दगा िरत. दपारी विशिी झोप मोिायिी. तो वतागन जायिा. चपलावर रागवायिा. चपलाना सागायिा.

उिा उि भर भरजा खप दर दर

िरता खप िटिटचनघा इथन झटपट

७. वडश बहरला

17

चपलाना विशिा राग यायिा. ती विशि नाव आईबाबाना सागायिी. नहमी नहमी चपलाि बोलण ऐिन पाखराना विशिा राग आला. अिानि पाखर दर चनघन गली.

इथ िोणी बोलायला नाही. िोणी खळायला नाही. आता िाय िराव? विशला एिट एिट वाट लागल.

चहवाळा सपला. ऊन ताप लागल. फादीवर ताबस िोवळ अिर चदस लागल, त हळहळ मोठ झाल. मग पोपटी होत गल. िोवळी पान चदस लागली. पान चहरवीगार झाली. फादीफादीवर चहरव चहरव चठपि चदस लागल. त हळहळ लालसर झाल. मग फळ लालिटि झाली. जाता यता पाखराना फळ चदस लागली. ती शीळ घालन विशला हािा मार लागली. विशला पाखरािी ओढ होतीि. रसवा सपला होता.

तो पाखराना बोलाव लागला.यार या, सार या

िटिन या, पटिन यालाल लाल फळ खाऊन जा

18

पाखर बोल लागली,यतो यतो, पटिन यतो

हासत नाित िटिन यतोगाणी गात गात यतो.

लाल लाल फळ खातो..

पाखर विशजवळ आली. नवी घरटी बाधली. विशजवळ राह लागली. विशला खप आनद झाला. मोठी झालली चपल पाहन विश बहरन आला.

l पाठाि वािन ऐक, पाठीमागन वाि.

l कोण चलही.(अ) लपाछपी खळणारी ................................................

(आ) पाखरािी भाषा समजणारा .........................................

l का साग.(अ) विश वतागन जायिा, िारण...

(आ) पाखर दर चनघन गली, िारण ...

(इ) पाखर विशजवळ परत आली, िारण ...

l ‘भर भर’ यासारख पाठाील शबद शोधन चलही.

...................................................................................................

l वाि व करमान साग.(अ) पाखरािी चपल दगा िरायिी.(आ) पाखर दर चनघन गली.(इ) पाखराना विशिा राग आला.(ई) विश चपलावर रागवायिा.

l पाठाील पशनचिनह (?) असलल वाकय शोधन चलही.

..................................................................................................

19

l कचवा पणण कर.

िावळा िरतो, .......................

चिमणी िरत, ........................

िोबिा बोलतो, .......................

िोिीळ बोल, .........................

* चदललया अकरापासन सर हाणार शबद चलही.

िौ

द....

.......

........

...

...........

...........

........... मो....

.......

...........

...........

स चि....

.......

........

...

...........

...........

........... ...........

........... प

उउदीर

उिउट

गा....

.......

......................

क....

.......

......................

खळया शबदाशी

........

...

...........

...........

20

भाजयाि भाडण, आजीि जवण

एक होी . एक चदवशी घऊन ी गली बाजारा. बाजारान

चन आणलया अाचण सवयपाकघरा एका भरन

ठवलया. आजी बाहर जााि टोपलीन बाहर पडल एक .

महणाल, ‘‘मी आह मिा राजा, मही माझ ऐकायि.’’ ोि

महणाला, ‘‘मी मोठा आह महणन मीि आह राजा.’’ चिडन महणाल,

‘‘नाहीि मळी. मी आह लाललाल, मीि आह राजा!’’ महणाला,

‘‘माझ ऐका, सवण भाजया िवदार करणारा मीि आह राजा.’’

आचण भाडण सोडवणयासाठी धडपड कर लागली; पण कोणीि

ऐकना. वढा पर आली. चचया हाा होी.

चन कापला, टोमटो चिरल. चनवडली, ध ली.

उकडल आचण बनवली झकास भाजी! कापन भाजी

कली. भाजन भरी कल. चिरन कोचशबीर कली.

भाजयानाही गम वाटली. सगळािी एकमकाशी गटी झाली.

वाटन िटणी कली. चकसन हलवा कला. नावासाठी

वाढल. जवण मग थाटा झाल.

l चिताचया जागी योगय शबद वापरन पाठ वाि.

- रशमा बवव

21

नयाव रयाहणयािर चिकयाि भयाषया आवडववसया

आई बयाबया

जावि ................... ............ ............... ............ ............

पीटर ................... ............ ............... ............ ............

रपाली ................... ............ ............... ............ ............

तझी मावहती ................... ............ ............... ............ ............

l वयाि. खयालटील तकतयात मयाचहतटी चलहटी.

मटी आहर असया

मी जावि.मी गावात राहतो.मी वजलहा पररषिचया शाळत वशकतो. आई, बाबा शतकरी आहत. मला पोहायला आवडत.माझी भाषा उिद आह.

मी रपाली.मी महानगरात राहत.मी महानगरपावलकचया शाळत जात.आई वशलाईकाम करत. बाबा वाहन चालक आहत. मला वरिकट आवडत. माझी भाषा मराठी आह.

मी पीटर.मी छोटा शहरात राहतो.मी नगरपावलकचया शाळत वशकतो.माझ बाबा बकत नोकरी करतात.आई वशवकषका आह.मला वचतर रगवायला आवडत.माझी भाषा कोकणी आह.

22

नव काही शिकयाभयाग - २

l चितयात कया कया चिसतर तर सयाग.

८. चितवयािन

23

l चिताील कोणकोणी खळणी ला आवडा साग. खळणयााच दकान

24

९. हळि या हो हळि या!हळि या हो, हळि या!गोि सिाळी ऊन पिदवचबदि पिचत सि चहररया पानातन वरती यवोनी फललो जगतीहदय अमिी इवलीशीपरर गधाचया मचध राशी हासन िोलन दतो उधळनसगध या तो सवाया;हळि या; पण हळि या!

िचध पानाचया आि दि िचध आण लटिि रि िचध वाऱयाचया झोतान िोलत बसतो गमतीन तऱहतऱहि रग चिती अमचया या अगावरती चनममल सदर अमि अतर या आमहाला भटाया; हळि या; पण हळि या! - कसमागरज

l ऐकया. गाऊया.

2424

25

l कचवतया ियालटीवर महि.l कया तर चलहटी. (अ) िववबिच पडतात - ..........................

(अा) फल आनिान उधळतात - ..........................

l कसर तर चलहटी. फलाकड जाव - ..........................

फलाच हिय - ..........................

l कोिर तर चलहटी. (अ) फल लपन बसतात त वठकाण - ..........................

(अा) तऱहतऱहच रग - ..........................

l तर कया झयालर असतर? वारा सटला नसता तर ..........................

l एकया वयाकयात उततरर सयाग. (अ) इतराना िणयासारखी कोणती गोषट तझयाजवळ आह? (अा) फलापरमाण आणखी कोणाचा सगध सगळीकड पसरतो? (इ) फलापरमाण आणखी कोणाच मन वनमदल, सिर असत? (ई) तला कोणतया फलाचा रग व वास आवडतो?l कया तर सयाग. (अ) फल तयाचयाजवळ बोलावतात, कारण ... (अा) ‘आमहाला भटायला हळच या’ अस फल महणाली, कारण ... (इ) फल गमतीन डोलतात, कारण ...l शोध आचि चलहटी. शवटचया अकषराचा उचार सारखा असणाऱया कववततील शबिाचया जोडा शोधन पाटीवर वलही.

जस- वरती-जगती

lपढटील शबियािर कचवतरतटील समयानयारथी शबि शोधन चलहटी.लहान .............. खोट खोट ..............

सवास .............. मन ..............

26

१०. चिट रसला...चिट हसला

चिट रोज सिाळी उचशरा उठायिा. आईबाबा तयाला लविर उठवायि. पण छ! चिट िाही उठायिा नाही. शाळिी घटा वाजली, िी घाईघाईन अघोळ उरिन, गणवश घालन धावतपळत शाळत जायिा. चवसिटलल िस, चिपिलल िोळ, िरगळलल िपि पाहन मल हसायिी, चििवायिी. तयाला अभयास िरताना आनद वाटायिा नाही. अनिदा मल चिटसोबत खळतही नसत. तयाला आपलाि राग यायिा. तो नाराज राहायिा. तो सवत:वरि रसायिा. िाय िराव यािा एिटाि चविार िरत बसायिा.

एि चदवस चिटला एिटाि बसलला पाहन, तयािी ॠतजाताई जवळ आली. चिटला महणाली, “चिट िाय झाल र?’’ चिट महणाला, “बघ ना, माझयाशी िोणी बोलत नाही, खळत नाही. मला खप वाईट वाटत.” “अर, एवढि ना! ह बघ चिट, मी तला िाय िरायि त सागत, िरशील ना त? ऐिशील ना माझ?” ॠतजा महणाली. चिट महणाला, ‘‘हो ऐिन ना मी सगळ, साग ना.’’ ॠतजा महणाली, “ह बघ, रोज सिाळी लविर उठायि. शौिास जाऊन

यायि. हात-पाय सवचछ धवायि. दात घासायि. अघोळ िरायिी. सवचछ िपि घालायि. िस चविरायि. दपतर नीट भरायि. दररोज अभयास िरायिा. अस दररोज िल, िी सगळि तझ चमतर होतील.” चिटला ह पटल.

दसरा चदवस उजािला. िोणीही न सागताि चिट सिाळी लविर उठला. ॠतजाताईन साचगतलल सगळ िल. अभयासाला बसला. आईबाबाना आनद झाला. शाळत जाताना चिटन आरशात पाचहल, चिट सदर चदसत होता. तो फारि खशीत होता. चिट नािति शाळत गला. चिटभोवती मल गोळा झाली. सवचछ आचण आनदी चदसणारा चिट सगळािाि चमतर झाला. चशकिानी चिटि िौति िल. चिट आनदान हस लागला.

27

l पाठ मोठान वाि.

l कारण साग.(अ) चिटला चमतर नरहत, िारण .....

(अा) चिटला अभयास िरताना आनद वाटायिा नाही, िारण .....

(इ) ॠतजाताई जवळ आली, िारण .....

(ई) चिट हस लागला, िारण .....

l काय होईल साग.(अ) तला चमतर नसतील, तर .....

(अा) सवचछ राचहल नाही, तर .....

(इ) उशीरा झोपलो, उशीरा उठला, तर .....

l कशासाठी काय काय वापरा चलही.(अ) दात घासणयासाठी ..........................................................................

(आ) अग पसणयासाठी ...........................................................................

(इ) िपि धणयासाठी ............................................................................

(ई) अगण झािणयासाठी .........................................................................

(उ) िस धणयासाठी .............................................................................

l सकाळी उठलयापासन शाळ जाईपयय काय काय करोस/करस करमान चलही.

l ला चमत चमळाव महणन कोणकोणतया िागलया सवयी असावया साग.

l ऐक, महण, चलही.

l वाि. चशककाकडन समजन घ. रयवससथतपणा महणजि सदरता. िोणतही िाम वळचया

वळस िरण, िोणतीही वसत नीट जागवर ठवण, पशािा रयवससथत चहशब ठवण, चदललया शबदापरमाण वागण, चतचिट रागत नीट उभ राहन घण, रागमधय उभ राहन बसमधय चशरण... शििो गोषटी रयवससथतपणात यतात.

सान गरजी

वयवससथ राहणयासाठी आणखी काय करशील?

ॠ ॠ ॠण ॠषी ॠषभ ॠजा

28

११. भळ

l ऐकया. गाऊया.

“आई… आई , िरना ग भळ’’ “छ र बाबा, मला नाही वळ’’

एवढ िसल नाराज होता भळ िर बघता बघता!

िरमर घया िरिरीतशव पापिी िरिरीत

टोमटो, िादा, िोचथबीर अगदी बारीि छान िीर!

पाणी... खजर, थोिी चिििालवन िटणी िली मसत!

थोि चतखट..थोि मीठ चमसळन टािा छान नीट!

गोल बसा.. गालात हसा वाटन घया ..पसा..पसा!

बघता बघता िटामटा िागद नककी िबयात टािा!

- मदाचकनी गोडस

l भळ यार करणयासाठी लागणार पदाथण पाटीवर चलही.

29

l खयालटीलपकी एक पियारण तयार करणयािटी कतटी सयाग. (अ) भळ तयार करण. (इ) चहा तयार करण. (अा) परी तयार करण. (ई) सरबत तयार करण.

भयाजटी तयार करिरl चितर पयाहया. चितयातटील कतीिया करम चिलरलया गोलयात चलहटी.

* चितशबिकोडर पिण कर. * शबिसयाखळटी तयार कर.

जस- वहरवा - वाकडा - डावा - वाट - टरबज

(अ) माकड ....................................

(आ) भाकर .....................................

(इ) पालक .....................................

(ई) सरबत .....................................

30

१२. पाऊसफल

आज शचनवार. सिाळिी शाळा. ससोबा लविर उठला. शपटी फगवन आळस दत ससोबा महणाला, “अग आई, सिाळ झाली. त िामाला

लागलीस. खाऊ आणायला बाबा बागत गल, तरी अजन सयम िसा नाही उगवला? परिाश िसा नाही पिला ग? अ.. अजन रातर आह िा ग आई?”

आईन ससोबाला जवळ घतल. खदिन हसत ससोबा महणाला, ‘‘आई.. तझया चमशा टोितील ह मला.’’ तिति शपटी हलवत आई परमान महणाली, ‘‘अर विलया, ऐि तर.’’ ससोबा िान ताठ िरन ऐि लागला.

आई साग लागली, ‘‘आता आभाळ भरन आलय. आिाशात िाळ ढग आलत. आता परिाश पिल िमिमणाऱया चवजिा. आवाज यईल गिगिणाऱया ढगािा. मग यईल पचहला पाऊस. गारगार पाऊस. ररमचझम पाऊस. तिति पाऊस. मसळधार पाऊस.’’

िोबी आचण गाजर घऊन बाबा बागतन यत होत. ससोबा शपटी ताठ िरन जोरात धावत सटला. पचहलया पावसािी ररमचझम बातमी तयाला बाबाना सागायिी होती. इतकयात िमिन वीज िमिली आचण झाला िी गिगिाट! ससोबा इतिा दििला, िी धाििन बाबावरि आपटला. िाही बोलणार इतकयात टपटप टपटप पाऊस वाज लागला.

ससोबाला इतिा आनद झाला, िी तयाला िाही बोलताि यईना. तयान बाबाना घट चमठी मारली.

31

l पयाि अगोिर मनयातलया मनयात वयाि. नतर मोठयानर वयाि.l जोडया जळवन चलहटी.

‘अ’ गट ‘ब’ गटससला आलयाचा

ढग वडलापाऊस काळचहा मसळधार

l कोि तर सयाग.चमकली ... टपटप वाजला ... िचकला ... कोबी घऊन आल ... पावसात नाचल ...

l ससलयानर आईलया ढकलत अगियात कया नरलर असरल तर सयाग.l पयाहया, वयाि आचि असर शबि चलहटी.

घरी आई वाटच पाहत होती. घरी यताच ससोबा आईला ढकलतच अगणात घऊन गला. आई, ससोबा आवण बाबा सार वमळन पावसात गारगार वभजल. पावसात नाचल. गाणी गायल.

पाऊसफलात वभजताना आपलया ओलया वमशावर हात वफरवत ससोबा आईला महणाला, ‘‘आई-आई पावसात अस वभजलयावर आलयाचा गरम गरम चहा बरा, महणन मी तला वभजायला आणल ग...’’

वचब वभजललया ससलयाला जवळ घत आई महणाली, ‘‘आल माझया लकषात!’’- रयाजटीव तयाबर

त + र = त वमत ..................................................

र

िटी

गमत

प + र = पर परकाश ................................................

ट + र = टर टरक ...................................................

श + र = शर शरयावण ................................................

र + = ऱ चमचमणाऱया ..........................................

र + = ण स ण ....................................................

l ‘‘ ’’ हर चिनह असलरलटी पयाियातटील वयाकर वयाि.l वयाि आचि लकषयात िरव. एखादा वयकीन बोललली वाकय ‘‘ ’’ या वचनहाचा उपयोग करन वलवहतात.

या वचनहाला िहररटी अवतरि चिनह महणतात.

32

१३. एक ाबडा भोपळा

l ऐकया. गाऊया.

एि ताबिा भोपळाचवळीवर िापलातयाचया उभया फोिीमधयअधमिदर लपला

एि ताबिा भोपळा उनहात वाळवला पाठीवरती बाधन बाळा पोह लागला

एि ताबिा भोपळा तबोऱयाला लावला िणी तारा छिताि साथ िर लागला

एि ताबिा भोपळा पाय लावल तयाला गला टणि टणि घऊन महातारीला

एि ताबिा भोपळा िठ होता पळाला? गचणताचया पसतिात जागोजागी चमळाला.

- पद चमनी चबनीवाल

33

l कचवा िालीवर महण.

l कवहा घडल साग.(अ) फोिीमधय अधमिदर लपला.(आ) िणी तारा छिताि साथ िर लागला.(इ) गला टणि टणि घऊन महातारीला.

l काय साग.(अ) िापणयासाठी वापरतात.(आ) उनहात वाळचवतात.(इ) गचणताचया पसतिातील भोपळा.

उपकरम :‘िल र भोपळा टणि टणि’ ही गोषट चमळव, वाि व वगामत साग.

खय सखया मखय सखय नवखया

कय वाकय अशकय इतकयात बोकयाला

द द मद दा मद दल हद द बद दल

मलगा : आई, बागत झािाना पाणी घाल िा?आई : निो बाळा, बाहर पाऊस पितोय.मलगा : बर मग, रनिोट घालन पाणी घालतो.

सार हसया.

l शबद वाि व पाटीवर चलहीवािया, चलहया

34

महस............

िदर............

वणमानपत............

घडाळ............

टरक............

िषमा............

कऱया............

खिथी............

पसक............

छती............

कऱहाड............

आइसकरीम............

चकला............

कता............

बट............

चबससकट............

l चित पाहया, शबद वािया, चलहया.वािया, चलहया

35

१४. झरीपाडा

पहाट पहाट िोबिा आरवतो. झरीपािा जागा होतो. चहररयागार िोगराआिन सयम उगवतो. सययोदयाबरोबर िोगर ताबस चिरणात नहाऊन चनघतो. सिाळ होताि लहानमोठी माणस आपापलया िामाला लागतात. लोि चवचहरीवरन पाणी भरतात. शतिरी गािीला बल जपन शतावर चनघतात.बलाचया गळातील घगरािा मजळ आवाज सवमतर ऐि जातो. मल-मली आबील चपऊन सायिलवरन शाळला जातात.

पाडाजवळन झरा वाहतो महणन तयाि नाव झरीपािा पिल आह. झरा िोगरात उगम पावतो. तो मोठा ओढाला चमळतो. मोठा ओढा गावाजवळचया नदीला जाऊन चमळतो. िोगर उतारावर खािरात भातशती होत. तसि नािणीि पीि घतल जात.

पाडावरील घर छोटी छोटी आहत. घराि छपपर गवताचया पढानी चिवा झावळानी शािारतात. घरातील जमीन, अगण शणान सारवतात. चभतीवर सदर सदर चितर िाढलली असतात. ती वारली चितरिलतील असतात. घर आतबाहर सवचछ असतात. घरातील भािीििी सवचछ असतात. पररसरात िोठही ििरा नसतो. घराचया बाजला जनावरासाठी गोठा असतो. िोबडासाठी खराि असत. घरोघरी ितरा पाळला जातो.

36

l पयाि मोठयानर वयाि.

l पयाि वयाि आचि चलहटी. (अ) पाडाच नाव .........................

(अा) वचतरकलच नाव ......................

(इ) वादाच नाव ........................

घराचया अवतीभोवती खजरी, साग, कडवलब, आबा, बोर, वचच यासारखी झाड असतात. लोक आनिान फळ खातात. तयाचया जवणात नाचणीची भाकरी, सकी मासळी आवण पज असत. अवतीभोवतीचया पररसरातील करटोली, शवळी, ससकान यासारखया रानभाजया त आवडीन खातात. कि उकडन खातात.

घरातील वभतीला तारपा वाद टागलल असत. रातरीचया चािणयात तारपा वाज लागला, की मल-मली नाच करतात. नतय पाहणयासाठी वाडगो आवण वाडवगणी हजर असतात.घरातील मोठा परषाला वाडगो तर मवहलला वाडगीण महणतात. पाडावरील सवदजण तयाची आजा पाळतात.

(ई) घरातील मोठा परष ..................

(उ) घरातील मोठी मवहला ...............

l पढटील मि दयानया अनसरन तझया घरयािटी व पररसरयािटी मयाचहतटी चमळव आचि वगयाणत सयाग. (अ) घराचया पररसरातील झाड व तया झाडाच उपयोग(आ) माहीत असललया वादाची नाव(इ) अननपिाथद(ई) घर तयार करणयासाठी वापरलल सावहतय(उ) घरातील नातसबध व तयाची नाव(ऊ) घरातील लोक करत असलली काम

l , हर चिनह असलरलर पयाियातटील वयाक वयाि.l वयाि आचि लकषयात िरव. एखादा वाकयात एकापकषा अवधक नाव आलयास तयाचा वगळपणा कळणयासाठी

नावानतर , ह वचनह वापरतात. या वचनहाला सवलपचवरयाम महणतात.

àH$ën …

37

l पयाहया,वयाि आचि चलहटी.

तयाला ............. सि धा ............. सतता .............

नतय ............. महणाली............. विनिवशदका.............

अभयास ............. वषद............. रातर .............

परवास ............. खातरी ............. िपतर .............

सवत: ............. ववसकटण............. गोषट.............

नयावयािया लपडयावl पढर चिलरलटी वयाक र वयाि. तयात पकषटी, फळ, वयाद, शरटीरयािर अवव यािटी नयावर लपलरलटी आहरत.

कसयातटील शबि वयािन तटी शोध. कोितया वयाकयात कशयािर नयाव लपलर आहर तर चलहटी.

(१) धानय पररन शतकरी घरी परत आला- (फळ) जस-पर

(२) कामाची टाळाटाळ कर नय. (वाद).......................

(३) िारासमोर गाय उभी होती. (पकषी).......................

(४) हातचया काकणाला आरसा कशाला (शरीर अवयव) .......................

l वरटील परतरक शबि वयापरन एकक वयाक सयाग.

l हर शबि असरि चलहटी, वयाि.

ही ............. वलब ............. वटब ............. वभत .............

आवण ............. पाणी ............. वमतर ............. ववहीर .............

माहीत ............. मावहती ............. मविर ............. उिीर .............

गरीब ............. गररबी ............. ववनती............. बारीक .............

वकती ............. वचमणी ............. कणीक ............. मवहला ............

भक ............. पर ............. पाखर ............. अकर .............

हतत ............. कलप ............. हळहळ ............. मळमळ .............

वयािया, चलहया

38

l पत वयािया. नयावयाऐवजटी आलरलर शबि ओळखया.

वपरय गौरी, त कशी आहस...?. मटी िसरीत वशकत आह. मयाझटी शाळा खप छान आह. तमहटी सवद एकिा माझया शाळत या. आमहटी सवण तमचयाकडर यणार आहोत. त आणलली भळ, सफरचि खप छान होत. मलया तझटी खप आठवण यत.

तझी मतरीण, मयरी

l वयाकर वयाि. तकतयात उततरर चलहटी.(अ) आज समीरचा वाढविवस आह. तयान वमतराना वमठाई विली.(अा) सजाता महणाली, ‘‘मी आज खळायला यणार नाही.’’(इ) ओकार, राज तझा भाऊ आह. तयाला तरास िऊ नकोस.(ई) शबाना फावतमाला महणाली, ‘‘त आवण मी बागत जाऊ.’’

नयाव नयावयाऐवजटी आलरलया शबिसमीरसजाताओकार

राजशबानाफावतमा

नयाव आचि नयावयाऐवजटी रियारर शबि

lपतयात गौरटीऐवजटी कोितर शबि आलर आहरत तर पयाटटीवर चलहटी.lपतयात मरटीसयािटी कोितर शबि आलर आहरत तर पयाटटीवर चलहटी.

सयारर हस या.

मयाधवटी : वाघाचया गहत वशरलला माणस वजवतपण बाहर पड शकल का?गौरटी : नकीच! पण तया गहत वाघ नसला पावहज.

39

अवयवाि चित अवयवाि नाव हा अवयव कोणािा? याचया घराि नाव याि अनन

............................... ............................... ............................... ...............................

............................... ............................... ............................... ...............................

............................... ............................... ............................... ...............................

............................... ............................... ............................... ...............................

l थोडा चविार करया आचण उतर चलहया.

पररसर समजन घऊया

शबदडोगर

l खालील शबद घऊन शबदडोगर यार कर. (अ) झाि (आ) फल (इ) गाव (ई) घर

आबा

हा आबा

हा आबा आह.

हा आबा मोठा आह.

हा आबा मोठा, चपवळसर आह.

हा आबा मोठा, चपवळसर व रसाळ आह.

हा आबा मोठा, चपवळसर, रसाळ व गोि आह.

l वाि. चलही.

40

l चिता पाणी एकमकाशी काय बोल असील साग व चलही.

थोडा विचार करयाभाग - ३ १५. चितवािन

41

जागल

42

१६. िलीवरिी खीर

l ऐकया. गाऊया.

िलीवरिी खीर एिदा परीला हसलीिढईतली परी मग गरफटन बसलीिाही िलया खलना, जरा सद धा फलनाझाऱयान टोिल, त ही चतला बोिलअशी थटा परीचया िाळजाला िसली

परी झाली लाल, चति फगल गाल मन आल भर, िोळ लागल झर चतथन उठन तरातरा ताटात जाऊन बसली

खीर थि झाली वाटीत बसन आलीलाि लाि खीर मग परीजवळ गली‘‘परीताई परीताई बघ जरा इििमाझ महणण ऐि गि’’... पण अ ह...िार शबद ऐिल तर परी ती िसली

चतििन ताई आली,चतन यकी िली सखरीिी चन परीिी खप गट टी झाली तरहापासन तयािी जोिी पककी होऊन बसली िढईतील परी मग िधधी नाही रसली - चनमणला दशपाड

43

l कोि तर चलहटी. (अ) परीला हसणारी ............................

(आ) ताटात जाऊन बसणारी ............................

l खखरटीिटी आचि परटीिटी गटटी होणयासयािटी तयाईनर कोितटी कटी कलटी असरल तर सयाग.

l जरवियात खटीर, परटी यािटी जोडटी असतर. तशटी तझया जरवियात कोितया पियारयाािटी जोडटी असतर तर सयाग.

l शरवटचया अकषरयािया उचयार सयारखया असियाऱया कचवतरतटील शबियाचया जोडया शोधन पयाटटीवर चलहटी.

l पढटील शबियाचया जोडया वयापरन एकक वयाक सयाग. पातल-खीर कढई- परी झारा-परी

ताट-जवण वाटी-वरण, आमटी

l तझया बयाबतटीत हर कवहया घडलर तर सयाग. गटी होण, जोडी पकी होण, रसन बसण, आनि होण, वाईट वाटण

अमर : अगिी थोडावळापववीच माझा कतरा हरवलाय.शरतटी : अर, मग पपरात (वतदमानपतरात) जावहरात िऊया का?अमर : अर, पण काय उपयोग? माझया कतयाला कठ वाचता यत.

सयारर हसया.

l वयाि. चशकषकयाकडन समजन घर. कोणतयाही कामाची ही तीन आवशयक अग आहत. काम

जाणन कल पावहज, नटक कल पावहज, वगान कल पावहज. ह वतनही गण साधल महणज काम साधल.

- चवनोबया भयावर

कयाम ववखसरत होणयासयािटी त कया कया करशटील?

44

१७. चदनदचशणका

चदन : चमतरानो! ऑगसट मचहनयात आपला सवाततय चदन साजरा झाला. शाळत झिावदन झाल, परभातफरी चनघाली, भाषण झाली, मलाना खाऊ चदला. आता २६ जानवारीला आपलया शाळत परजासतताि चदन साजरा होईल.

रहीम : चदन , तला िस र िळत, िोणतया चदवशी िाय साजर होणार आह? िोणतया चदवशी सट टी आह?

चदन : तयात िाय एवढ! अर, घरी चदनदचशमिा असत ना. तयात सवम माचहती चदलली असत.

ममाज : िाय िाय माचहती असत चदनदचशमित?चदन : चदनदचशमित वषम, मचहन, वार आचण चदनाि चदलल असतात. रजना : आणखी िाय बर असत?चदन : चवचवध सण, उतसव चदलल असतात. थोर रयकीिी जयती, पणयचतथी अस

चदनचवशष चदलल असतात.हमागी : चदन, तला तर फारि माचहती आह र!चदन : हो, मी रोज सिाळी चदनदचशमिा वाितो, मगि शाळत यतो. तयामळ पररपाठात

मला माचहती सागता यत. अिणना : िला चमतरानो, आपण वगामतील चदनदचशमिा समजन घऊया.

45

l इगरजी, मराठी मचहन शोध व पाटीवर चलही.

जा मा िम शरा पौ ष

न ए चपर ल व नो

वा चड फ ण ऑ रह

री स ब का भा ऑ कटो ब

ब वा चतम दर ग ब र

ि र री ि प सट र

तर द

ज व शा ख आ सशव न

जय न मा घ षा

षठ ज ल ढ म

स पट ब र

मा गम शी षम फा लग न

l ला आवडणाऱया पकी व पाणयाचया चिताना गोल कर.

l पढील मचहनयाील एका आठवडा काय काय करशील चदनदचशणका

पाहन साग.

l चदनदचशणका पाहा, वाि आचण उतर पाटीवर चलही.(अ) ऑगसट मचहनयाि एिण चदवस (अा) ऑगसट मचहनयात आलल एिण रचववार (इ) ऑगसट मचहनयात पाि वळा आलल वार

(ई) ऑगसट मचहनयात आलल सण (उ) पौचणममा असलला चदनाि व वार (ऊ) अमावसया आलला चदनाि व वार

46

िोगराचया पलीििशिोटी जळशित बसलतिोगर चनळ उि आभाळात रगत जळ तळात सथ धि चवरघळझािावर िलतातचपवळी चपवळी फलउसाला लागलतलाब लाब तर ऊस अन शगा चििा चन बोर परही चपिन झालत चपवळ!थिीिा वारापोटभर िाराउिारतो िौखरगाईिा गोऱहा

l ऐकया. गाऊया.

- अन काबळ

१८. चहवाळा

47

l कचवा वाि. जोडा जळवन पाटीवर चलही. ‘अ’ गट ‘ब’ गटिोगराचया पलीिि जळणारी शिोटी धिधकयामळ चनळसर चदसणार चपवळी फलतळात चवरघळणार िोगरझािावर िलणारी परचपिन चपवळ झालल उगवता सयम

l शवटचया अकरािा उचार सारखा असणाऱया कचवील शबदाचया जोडा शोधन पाटीवर चलही

l चिकटलल शबद सट करन पाटीवर चलही.मासापालिलाटणमोरजाईसरबतघविापतगचवमानथवाचिलचबल

l झया चशककाचया मदीन ररकामया जागी योगय शबद चलही.

l कचवा पणण कर.

आिाश होत चनळ चनळ

ढग आल .......................

वारा सटला सोऽ सोऽ

पाऊस आला .......................

पसक

...........

...........

...........

...........

...........

.................................

...........

...........

हा आबा

...........

...........

...........

...........

...........

.................................

...........

...........

खळया शबदाशी

48

१९. सगणकािी कराम

बाई : नमसिार, बालचमतरानो.चवदाथथी : नमसिार, बाई.बाई : मलानो, आज तमहाला माणसापका वगान िाम िरणार यतर दाखवणार आह.छाया : बापर! माणसापका वगान..? चिती मोठ असल त यतर! बघायलाि हव.मगश : खरि, असल िा अस यतर पलवी?बाई : मगश िाय र, िाय झाल? असा शिखोर नजरन िा पाहतोस?पलवी : बाई, तयाला वाटत, अस िाही नसलि.बाई : िला तर माझयासोबत. मी तमहाला दाखवत. ह बघा. याला सगणि महणतात. (सवमि मल आशियमिचित नजरन पाहतात.) समीर : बाई ही वायर िसली हो आचण वायरला उदरासारख िाय जोिल आह?बाई : अर याला माऊस महणतात. इगरजीत उदराला माऊस महणतात ना!

49

सचना : बाई ह इति छोट यतर िोणिोणती िाम िरत त सागा ना.बाई : ह बघा मलानो, सगणि छोटा आह; परत तो खप िाम िरतो बर. सगणिावर

टाईप िरता यत. गाणी, गोषटी ऐिता यतात. चितरपट पाहता यतात. सदश, चितर, पतर, पसति यासारखी माचहती जगात िोठही वगान पाठवता यत. चितर िाढता यतात. खप माचहती साठवन ठवता यत.

अकय : बाई, पसतिातील पाठ, चितर सगणिावर पाहता यतील िा? िचवता ऐिता यतील िा?

बाई : हो.साचहल : बाई, आमहाला ऐिवा ना मग!बाई : िला आपण ऐिया. (हळि या हो हळि या! ही िचवता ऐिवतात आचण मलाफलािा सवाद

दाखवतात. मल आशियमिचित नजरन पाहतात.)साचहल : बाई, खरि चिती छान! हा सगणि िसा चलचहतो?बाई : मी दाखवत तमहाला. (बाई िीबोिमवर टाईप िरतात आचण अकर चदस

लागतात.) अिणना : बाई, सगणि िोणत िाम िरतो ह समजल. फारि िरामती आह हा सगणि!

आता आमही सगणिाचवषयी अचधि माचहती चमळव. तमही िराल ना मदत?बाई : हो. पढील वळी आपण अचधि माचहती चमळव.

l कोण चलही. (अ) टाईप िरतो ............... (अा) गाण ऐिवतो ...............

(इ) चितरपट दाखवतो ............... (ई) सदश पाठवतो ...............

(उ) िरामती आह ............... (ऊ) वगान िाम िरणार यतर ...............

l सगणकाि चित काढ व रगव.उपकरम : सगणिािी अचधि माचहती चमळव. चमतराना साग.

50

l खयालटील ररकयामया जयागरत ोग शबि चलहटी.(अ) मी सकाळी लवकर.................. (आ) मगल शाळत..................

(इ) वशाली चड..................

(ई) आजी कोवथबीर ..................

l चितयातटील कतटी बघन तो मलगया कया करतो/तटी मलगटी कया करतर तर चलहटी.

ती धयावतर

तो धयावतो ......................

......................

......................

......................

l कसयातटील ोग शबि चनवड व वयाक पिण कर.

(काढला, आह, खाला, ववकली, घतला, गल) आज गरवार. गावचा बाजार ........ . आई-बाबा भाजी घऊन बाजारला ........ . बाजारात

जाऊन भाजी ........ . मलासाठी तयानी खाऊ ववकत ........ . घरी यताच वपशवीतील खाऊ......... सवाानी आनिान खाऊ .........

कतटी ओळखया, चलहया

l हर शबि असरि पयाटटीवर चलहटी. (ऊ की व) व जवन धावन लावन रोवन ठवन सारवन ऊ खाऊन िऊन घऊन यऊन जाऊन धऊन

51

......................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

l चित पाहा व चलही.

पसक पसक

एक अनक

एक-अनक ओळखया

52

l वाि आचण समजन घ.

l शबद वाि आचण चलही.

एक अनकछतरी छतयापान पान

घडाळ घडाळवही वहामल मल

मह आमही महस महणाला तमहाला

तस वतसला उतसव उतसाह सवतसर

सव सवर सवाती सवागत सवामी

नह चिनह उनहाळा तानहा िानहा

शि पसशिम आशियम चनसशित चनशिय

षठ जयषठ चनषठा पषठ शषठ

च सचा िचा गची उचार

रि िरि चरििट रिमाि चवरिम

श शम शावण शीमती शीधर

थम अथम चवदाथवी पराथमना तीथमरप

एक अनकपोपट पोपटचसह चसहपतग पतगिान िानपर पर

वािया, चलहया

53

या.... या..पकयाि नाटकल पाहा... बालकाचया आगरहासव..

फकत एकच वदिस

लखक- सागर मासचदगदशणक- माकडोजी उडीमार

कलाकार- पोपट चहरव, कावळोजी काळ, बगळजी पाढर, कोबडोजी र, कोकीळ गायक आचण चिऊाई चिमण

टीप- पचहली, दसरीील मलाना मोफ पवश. तयाना चबसकीट पडा चमळल.चठकाण- चसहजी नाटयगह, ससोबा रोड, लाडगनगर, वनपरचदनाक - २६ जानवारी वळ- सायकाळी ५ ७ वाजा

चकीट- बालकाना ५ रपय, मोठाना २५ रपय

l जाचहरा वाि आचण उतर चलही. (अ) बालिासाठी चतचिटािा दर ..........................

(अा) मोफत परवश िोणाला? ..........................

(इ) पकयाचया नाटिलयाि चठिाण ..........................

(ई) आईबाबासाठीि चतिीट दर ..........................

(उ) पकयाचया नाटिलयातील िलािार ..........................

उपकरम : चशकिाचया मदतीन पसतिातील ‘पाऊसफल’ या पाठावर नाटिल बसवा आचण सादर िरा.

जाचहरा वािन

वकलविलवकलविल

54

२०. कणभर ीळ

वाटाणा, फटाणा, शगदाणाउित िालल टणाटणा!वाटत भटला चतळािा िणहसायला लागल चतघही जण!

l ऐकया, गाऊया.

तीळ िालला भरभर थाबत नाही िठ पळभर! ‘‘चतळा, चतळा, िसली र गिबि?’’ ‘‘थाबायला वळ नाही. सागायला वळ नाही. िाम आह मोठ, मला नाही सवि!’’‘‘ऐि तर जरा, पहा तर खरा,िणभर चतळािा मणभर नखरा!’’ ‘‘बघा तरी थाट! सोिा माझी वाट!’’‘‘बघया गमत, िरया जमत!िला र जाऊ याचयाबरोबर.’’

55

तीळ िालला भराभर. वाटत लागल ताईि घर.तीळ चशरला आत, थट सपािघरात.ताईचया हातात छोटीशी परातहलवा िरायला तीळ नाही घरात!ताई बसली रसन, तीळ महणतो हसन,‘‘घाल मला पािात, हलवा िर झोिात.’’ताईन टािला तीळ परातीत.िमचयान थब थब पाि ओतीत,इििन चतिि बसली हालवीत.शगिी पटली रसरसन,वाटाणा, फटाणा, शगदाणा गल घाबरन!

l कोण चलही.(अ) चतळाला पाहन हसणार ............................

(आ) चतळाचया बरोबर जाणार ............................

(इ) हलवा िरणारी ............................

- लीलावी भागव

56

l कया तर चलहटी.(अ) वाटाणा, फटाणा, शगिाणा ह वतळाला हस लागल, कारण ............................ ...........................................................................................

(अा) वाटाणा, फटाणा, शगिाणा ह वतळाबरोबर वनघाल, कारण ............................ ...........................................................................................

(इ) ताई रसन बसली, कारण ............................ ...........................................................................................

(ई) वाटाणा, फटाणा, शगिाणा घाबरन गल, कारण ............................ ...........................................................................................

l असर कोि महियालर?(अ) वतळा,वतळा कसली र गडबड ............................

(अा) काम आह मोठ , मला नाही सवड ............................

l पयाियातटील गमतटीियार वयाक र शोधन पयाटटीवर चलहटी.जस- उडत चालल टणाटणा

l ! हर चिनह असलरलटी पयाियातटील वयाक र शोध आचि पयाटटीवर चलहटी.

उचाराची गमत

l आधटी सयावकयाश महि. वरग वयाढवत महि. कया गमत होतर तर सयाग.(अ) काळ राळ, गोर राळ, राळात राळ वमसळल.(अा) कचा पापड, पका पापड.(इ) चार कचोऱया कचचया चि, चार कचोऱया पककया. पककया कचोऱया कचचया चि, कचचया कचोऱया पककया.

वयाि आचि लकषयात िरव. आशचयद, नवल, मनातील भावना परकट करताना ! या वचनहाचा

उपयोग कला जातो. या वचनहाला उि गयारवयािक चिनह महणतात.

57

l गटा पशन चविार आचण उतर पाटीवर चलही. पशन उतर l जस-चिि-आबट (१) चिििी िव िशी आह? चिििी िव आबट आह. (२) आबट िाय आह? चिि आबट आह.

l सोनाली - हशार

l दध - गरम

l बफफ - थि

l शटम - रगीत

l लोखि - जि

l िापस - हलिा

l वरील शबदाील चवरद धाथथी शबदाचया दोन जोडा शोधन पाटीवर चलही.

l नमना पशन वाि. अधोरसख शबद वापरन झा पशन चलही.

नमना पशन झा पशनl रमश, त िा आला आहस?

l सचवता, त िरहा आली आहस?

l सदीप, तला पस िशाला हवत?

l आई, आपण सहलीला िधी जायि?’

l माझ पसति िठ आह?

l फरीदा िाय वाित आह?

l ह चितर िस चदसत?

l या पसतिािी चिमत चिती आह?

l .................................

l .................................

l .................................

l .................................

l .................................

l .................................

l .................................

l .................................

l खिवी - लहान

l गळ - गोि

l मीठ - खारट

l फल - सगधी

l पाणी - सवचछ

l आवळा - तरट

पशन चविारया

l ह शबद असि पाटीवर चलही. (श की ष) श उशीर पोशाख शतिरी परिाश शयमत

ष रषा चवषय आषाढ औषध मनषय चवशष

58

२१. आपला भारभारत दश! आपलया सगळािा दश!भारतात उि पवमत आहत. घनदाट जगल आहत.

लहान मोठा नदा आहत. नदािाठी गाव आहत. गावात लोि राहतात. भारतातील लोिाि पोशाख वगवगळ असतात. तयाचया भाषा वगवगळा असतात. त वगवगळ सण साजर िरतात.

भारतात वगवगळी चपि होतात. गह, तादळ, जवारी, बाजरी यासारखी धानय चपितात. हरभरा, तर, मग, वाटाणा यासारखी ििधानय चपितात. िळी, िाचळब, सतरी, मोसबी, सफरिद अशी फळ चपितात. लोिाचया आहारात तथील धानय, ििधानय, भाजया आचण फळ असतात. भारतात अशी चवचवधता आह.

आपलया भारतािा राषटरधवज चतरगा आह. ‘जनगणमन’ ह आपल राषटरगीत आह.

शतिरी शतात िषट िरतात. िामगार िारखानयात िाम िरतात. सचनि आपल रकण िरतात. परतयिजण दशाचया चहतासाठी मनापासन परयतन िरतो. परतयिाला वाटत भारत माझा दश आह.

मी भारतीय आह यािा मला अचभमान आह.

59

l पयाि अगोिर मनयातलया मनयात वयाि, नतर वगयाणत मोठयानर वयािन ियाखव.

l पयाि वयाि आचि उततरर चलहटी.(अ) भारतातील धानय -...................... (ई) आपला राषटटरधवज -...............

(आ) भारतातील कडधानय -.................. (उ) आपल राषटटरगीत -...............

(इ) भारतातील फळ -.......................

l कोि कया करतर? (अ) शतकरी -.......................... (अा) सवनक -..........................

(इ) कामगार -..........................

उपकरम : l मयाचहतटी चमळव. वगयाणत सयाग.

(१) तझया पररसरातील धानय, कडधानय, फळभाजया याची यािी कर.(२) तझया पररसरातील निी, पवदत, डोगर याची नाव वमळव.(३) पररसरातील पराणी, पकषी याची नाव वमळव, वचतर काढ व रगव.

l शबि वयाि आचि चलहटी.

अनन ............. गपपा ............. रकम ............. उततर .............

कलयाण ............. सतय ............. तयाला ............. सतकार .............

परकार ............... परतीकषा ............. परतयक ............. परवतजा .............

वगद ............... गवद ............. सवदतर ............. पवदत .............

राषटटर ............... महाराषटटर............. गऱहाळ ............. कऱया.............

वयािया, चलहया

मनोज कडक उनहात उभा आह त बघन आई ओरडली, ‘‘मनऽऽ, अर उनहात काय करतोयस?’’मनोज : आई खप घाम आलाय. तो वाळवतोय.

सयारर हस या.

60

चिवस-रयात

l चितर बघ. चितयात कया कया चिसतर तर सयाग व चलहटी.

कलपक होऊयाभयाग - ४ २२. चितवयािन

61

चिवस-रयात

उपकरम : सययोियाचया वळी आवण चािणया रातरी आकाशाच व पररसराच वनरीकषण कर. काय काय पावहल त साग.

शिवस-रातर

62

२३. मगळावरिी शाळा

l ऐकया. गाऊया.

मगळावरिी मलपथवीवर आलीशाळतलया गमतीसाग लागली

मगळावरचया शाळतपाटी-पसनसल नसतपसतिािही ओझखादावर नसत

सगणि पटीि वगामत असत, चशकिाचया हातात पसति नसत

मलापाशी असत सगणि िबी, चतचयात असत सगळी खबी

इतकयात तबििी िमि लागली मलाना घऊन भरमिन गली!

- फादर चफलीप कावहाणलो

63

l एकया वयाकयात उततरर चलहटी. (अ) पथवीवर कोण आल? ............................................................................................

(अा) मगळावरचया शाळत काय नसत? ............................................................................................

(इ) मगळावरील शाळचया वशकषकाचया हातात काय नसत? ............................................................................................

(ई) मलाना घऊन तबकडी कोठ गली असल? ............................................................................................

(उ) तझया शाळतील कोणती गमत त मगळावरील मलाना सागशील? ............................................................................................

l कोिर असतर तर चलहटी. (अ) सगणक पटी -..........................

(अा) सगणक डबी -..........................

l कया तर चलहटी. (अ) सगळी खबी असलली -..........................

(अा) चमकणारी -..........................

(इ) भरदकन गली -..........................

उपकरम : तझया शाळची मावहती जमव, वगादत साग.

l अकषरर जळवन अरणपिण शबि तयार कर.

(अ) ल र घ क ...........................

(अा) जी ला पा भा ...........................

(इ) र ऐ िा ट ...........................

(ई) ग ह ि अ म न र ...........................

(उ) र ती बा भा ल ...........................

खरळ या शबियाशटी

64

एिा सदर बागत सिाळीि फलाि समलन भरल होत. जाई, जई, िदमळीिी सगळीिि वदमळ होती. झि, िणहरी आचण जासवदी चदसत होत आनदी! चपवळा आचण चहरवा िाफा शात बसल होत. पाढरा मोगरा सवचछ सदरा घालन इििन चतिि चफरत होता. सगळाचया सवागतासाठी तळातल िमळ िोलत होत. चनचशगधाचया वासान वातावरण परसनन झाल होत. सगळा बागत फलाचया सगधान फलपाखराना आमचतरत िल होत.

एवढात एिा फलपाखरान सदश आणला, ‘‘िला, िला फलािा राजा आला. िला सवागताला.’’ सगळी फल सावध झाली. आपापलया जागवर ताठ उभी राचहली. मग गलाबाचया लाल, टपोऱया सदर फलाि ऐटीत आगमन झाल. बागतलया उि िटटावर गलाबराज बसल. सगळीिि शातता पसरली. सदाफलीन छान गाण महटल. झिन गोषट साचगतली. फलपाखरानी नाि िरन दाखवला.

चनचशगधान गलाबरावाि सवागत िल. जाई-जई बाजला उभया राचहलया आचण गलाबराज उभ राचहल. मोठा उतसाहान तयानी आपल भाषण सर िल. ‘‘माझया

२४. फलाि समलन

65

l पाठ मोठान वाि.

l समानाथथी शबदाचया जोडा जळव. जस- समन सदश बाग साफ आिाश जगल

चनरोप फल उदान आभाळ सवचछ अरणय

l मी आह कोण?(अ) टपोर रप ऐटबाज िाल लाल रग माझा मी आह फलािा राजा मी िोण? ..............

(अा) बोलत नाही िोणाशी चपवळा रग अगाशी मी िोण?..............

l फलािी नाव शोध व पाटीवर चलही.

ग फा स चन जा ई सिा ला ि चश ज मो दाझ रह ब ग र ग फरी ि ल ध द रा ली

(इ) रग माझा पाढरा आचण वासही िागला मी िोण?..............

(ई) आह आमिी जोिगोळी नाव सारखी थोिी थोिी जोिीन घतात आमि नाव आमही िोण?..............

सगधी चमतरानो आचण मचतरणीनो, या समलनात आपण माझ सवागत िल. माझ मन हरखन गल. मी आज खप आनदी आह. आजपयात सगळाचया सवागताला मीि पढ असायिो; पण आज माझ सवागत! मन अगदी परसनन झाल. चमतरानो, आपला सगध असाि सवमतर दरवळत राहो. परतयिाचया जीवनात आनद फलावा अस मला मनापासन वाटत. धनयवाद!’’

सगळा फलानी पािळा हलवलया. जण िाही तयानी टाळाि वाजवलया आचण चतथि फलाचया समलनािी सागता झाली.

अननयाला अिानि जाग आली आचण पाहत तो िाय? चतचया वाढचदवसाला सगळा मचतरणी हातात वगवगळी फल घऊन आलया होतया.

- बाळकषण मरलीधर बािल

66

२५. फगया र

फगया फगयाफगशील चिती?आभाळी उिजाशील चिती?पकयाशी गोषटी ढगाना पारिरशील चिती? िरणार िा?वाऱयाशी झज ताऱयाशी खोखोघशील चिती? खळणार िा? गलास जर िा उिि फार रोजि रातरी िदराचया घरी गपपािा वार मककाम मार मी महणन, जोिन द ‘हलॉव हलॉव’ टचलफोनिी तार चतथन उततर, ‘िाय हो राव?’ खरि ना पण त वर जाणार? िी मधलयामधय ‘फट ’ महणणार?

- वसधा पाटील

l ऐकया. गाऊया.

67

l कोि तर चलहटी.(अ) आभाळी उच जाणारा. -...................

(आ) पकयाशी गोषटी करणारा. -..................

(इ) वाऱयाशी झज घणारा. -..................

(ई) ताऱयाशी खो खो खळणारा. -..................

l सयाग आचि पयाटटीवर चलहटी.(अ) फगयाचा वापर कोठ कोठ होतो? (अा) त पावहललया फगयाच रग.

l कचवतया वयाि आचि सिनरनसयार पयाटटीवर चलहटी.(अ) कववततील परशनवचनह असललया ओळी वाच आवण वलही.(अा) कववततील जोडाकषर असलल शबि वाच आवण वलही .

l ढग, फगया, िदर, तयारर, घर, पकषटी यािटी चितर कयाढ आचि रग भर.

l तलया कोिर कोिर जयालया आवडरल तर सयाग.

l खयालटी चिलरलर शबि उलट करमयानर चलहटी. जस- लता-ताल

जीभ ............... डफ ............... खरा ............... ढाल ...............

साठ ............... काम ............... सर ............... चावा ...............

तवा ............... सरस ............... लपा ............... पटपट ...............

वार ............... सहा ............... कडक ............... नऊ ...............

l वरटील शबियापकी कोितर शबि उलट करमयानर चलचहलर तरटी तसरि रयाहतयात तर चलहटी व असर आिखटी पयाि शबि सयाग, चलहटी.

जलटी : माणसापकषा पराणयाच डोळ चागल असतात.तरजस : हो का? कशावरन?जलटी : मी कठलयाही पराणयाला चषमा लावलला बवघतलला नाही.

सयारर हसया.

खरळया शबियाशटी

68

l मोठान वािया.

माझी नात सोनाली. हसऱया िहऱयािी, सवााना आविणारी. आमही सवमजण चतला लािान सोन महणतो.

सोनला खप चमतर-मचतरणी आहत. सोनला लगोऱया खळायला आवित. मचतरणीसोबत ती चरििटसदा खळत.

शचनवारी सोन शाळतन घरी आली. मला महणाली, ‘‘आजी ग, मी खळायला जात. मचतरणी माझयासाठी थाबलया आहत.’’ मी महणाल, ‘‘त लविर परत य.’’ सोन महणाली, ‘‘हो आजी, मी यत परत लविर.’’

l वाि. पाटीवर चलही.

हसऱया िहऱयािी सवााना चमतरमचतरणी लगोऱया चरििट माझयासाठी

थाबलया टरकटर पाहणयाना गपपाअभयास परशन गोषटीि पसति महणाली झालयावर सवाािी सवमजण

खळन झालयावर सोन घरािि परत यत होती. नवीन टरकटर घऊन यताना चतला दादा चदसला. तो दारासमोर थाबला. सोनाली टरकटर पाहत उभी राचहली. दादाला परशन चविार लागली. सायिाळी सोनालीि बाबा पाहणयाना घऊन घरािि आल. थोिावळ गपपा झालया. सवाािी जवण झाली. सोनालीन अभयास िला. गोषटीि पसति वाित झोपी गली.

69

२६. माजरािी दहीहडी

एि होती आजीबाई. चतिी एि नात होती. दोघीनाही माजरािी खप खप आवि होती.

आजीबाईिि िार माजर होती. एिाि नाव होत बोिोबा. दसरा होता सोिोबा, चतसरा िाळोबा आचण िौथा साळोबा.

एिदा िाय झाल! आजीबाई गली बाजारात. माजर होती घरात.

आजीबाईन लोणी उिावर ठवल होत. त माजरानी पाचहल होत. तयाना लोणी चमळवायि होत. उिी मारली तर आवाज होईल आचण सगळा बत फिट जाईल. मग बोिोबान बोलावल सोिोबाला. सोिोबान हाि मारली िाळोबाला आचण साळोबाला.

आता बोिोबा, सोिोबा, िाळोबा व साळोबा सार जमल. पण लोणी चमळवायि िस?

सगळ चविार िर लागल. छोटा साळोबा फार हशार. तो साग लागला, ‘‘बोिोबा, आपण एिावर एि अस उभ राह.’’

झाल! बत ठरला आचण बोिाबावर सोिोबा, सोिोबावर िाळोबा, िाळोबावर साळोबा अशी दहीहिी तयार झाली.

पलीिि माधरी झोपली होती. चतला अिानि जाग आली.तो िाय गमत, समोर माजरािी दहीहिी!चतला खप मजा वाटली. चतन इिि चतिि पाचहल.तोि आजी दारात चदसली. माधरी आनदान ओरिली. ‘‘आजी, आजी लविर य. माजरािी

दहीहिी पाहन घ.’’माजर एिदम घाबरली आचण लोणी टािन पळाली.

- सशीला कशळकर

70

l कोण कोणास महणाल? (अ) ‘‘बोिोबा, आपण एिावर एि अस उभ राह.’’(आ) ‘‘आजी, आजी लविर य, माजरािी दहीहिी पाहन घ.’’

l कोण चलही.माजरामधय सवाात लहान असणारा..................

माजरामधय सवाात हशार असणारा ..................

आजीबाई आचण नात याना आविणारी..................

माजरािी दहीहिी पाहणारी..................

घाबरन पळन गलली..................

l का साग.(अ) दहीहिीत साळोबा माजर सवाात वर उभ राचहल.(अा) दहीहिीत बोिोबा माजर सवाात खाली उभ राचहल.

l र काय झाल अस साग.(अ) आजीबाईनी लोणी उिावर ठवताना माजरानी पाचहल नसत, तर .................

(अा) आजी थोडा उचशरान घरी आली असती, तर .................

l आईन उिावर ठवलला खाऊ चमळवणयासाठी काय काय करशील साग.

l ‘खप’ हा शबद दोन वळा वापरन खप खप अस शबद यार झाल. स आणखी कोणकोण शबद दोन वळा वापरा यील, वापरन झ शबद चलही.

l अकरािा योगय करम लावन अथणपणण शबद यार कर.

जी आ = ..........

र मा ज = ..........

र शा ह = ..........

िी ही ह द = ..........

71

l शबदाील शवटि अकर घऊन शबदािी दहीहडी यार कर.

दार

पान

रान

दिान

हात

अगण

l घर-घरा अस शबद यार कर.

l वािया, चलहया.शबदिकर

l शजारील शबदिकरा बागशी सबचध शबद चदल आह. या शबदाचशवाय ला माही असललया शबदािी यादी पाटीवर चलही.

l ह शबद वापरन वाकय यार करन चलही. जस- बागत खप झाि आहत.बाग

झोपाळा

झाड

घसरगडी

किराकडीमल, मली

फगवाला

पकी

सी सॉ

रवा

बल

बल

माजर

माजर

72

२७. िादाबाचया दशाl ऐकया. गाऊया.

झािावर िढ,आिाशात उि.ढगाचया गादीवर,धपिन पि.

मऊमऊ ढगावर,घिीभर लोळ.िमिम िादणयाशी,लपाछपी खळ.

पळणाऱया िादोबाचया,माग माग धाव.िादणयाचया पगतीला,पोटभर जव.

िादोबाशी गोिीन,खप-खप बोल.घरातलया गमती,सागत िाल.

73

l कचवतया ियालटीवर महि.

l आकयाशयात गरलयानतर मल कया कया करियार आहर तर सयाग.

l ियािोबया मलयाशटी कया कया बोलियार आहर?

l तकतयात सिवलयापरमयािर शबि चलहटी.

कचवतरतटील शबि मयाझर शबि मळ शबि तयार झयालरलर शबि मळ शबि तयार होियारया शबि

झाड जस- झाडावरआकाश जस- आकाशात

ढगघडी

चािोबापगतपोटघर

l शरवटचया अकषरयािया उचयार सयारखया असियाऱया कचवतरतटील शबियाचया जोडया शोधन पयाटटीवर चलहटी. (जसर - बस - हस)

l एकि शबि िोन वरळया रऊन तयार झयालरलर कचवतरतटील शबि सयाग. (जसर - मयागर मयागर)

l ियािोबयाचया पयािटीवर बसन चफरयालया चमळयालर तर त कया कया करशटील तर सयाग.

- एकनयार आवहयाड

चालन चालन,िखतील पाय.चािोबा बोलल मला,‘‘िमलास काय?’

‘‘बस माझया पाठीवर, वफरायला जाऊ.आकाशगगा जरा,जवळन पाह.’’

चािाबाचया पाठीवर,पटकन बस.आकाशात वफरताना,ताऱयासारख हस.

74

२८. मोरचपसारा

चिि उदीर नहमी आईचया माग भणभण िरत चफरायिा. िधी िधी तयाला पकयासारख उिावस वाटायि, तर िधी तयाला सशासारखया उडा मारारयाशा वाटायचया.

एिदा चिि महणाला, ‘‘आई, िाय हा माझा िाळा रग. मी बदिासारखा गोरा गोरा हवा होतो.’’

तया वळी चतथन एि परी िालली होती. चतन त ऐिल आचण तयािी गमत पाहणयासाठी ती एिा झािाचया माग लपन बसली.

आई महणाली, ‘‘आपलया जगलात राम हतती सगळात बद चधमान समजला जातो. तयालाि जाऊन चविार!’’

चिि पळत रामिि चनघाला. परी तयाचया माग होतीि. वाटत तयाला मोर चदसला. चिि रामिि पोहोिला.

चिि महणाला, ‘‘मला फक मोरासारखा चपसारा हवा आह.’’तयािी इचछा ऐिन राम हस लागला.

तवढात परीन जादिी िािी चफरवली. आचण... चििचया शपटीचया वर अगदी मोरासारखा, रगीबरगी चपसािा चपसारा आला. तो होता छोटाि, तयाचया मापािा. पण सदर!

चििन चपसारा पाचहला आचण एिदम खश झाला. तो रामलाही चवसरला. आईला चपसारा दाखवणयासाठी तो पळत पळत घरी चनघाला.

75

तो चबळापाशी आला. पळन पळन तयाला खप भि लागली होती. घाईघाईन तो चबळात चशर लागला, अन ... तयाचया चपसाऱयामळ तयाला आत चशरताि यईना. तो अििला. मोर चपसारा फलव शितो आचण चमट शितो. हा तर होता उदीर! तो चपसारा तयािा नरहता. तो चमटना. चिि वतागला. तो उलटा होऊन आत जाऊ लागला, तर बीळ पणम झािल गल.

आत आई घाबरली. चतन तोिान ढशी दऊन तयाला बाहर ढिलल, तर चिि पिलाि. ती बाहर आली. आईन ढिलन पािल, महणन चििला राग आला. तो आईवर चििला. तयाला पाहन आईला हसि फटल. ती आधी हसली अन नतर चतला िाळजी वाटली. ‘असा उदीर िधी असतो िा!’

‘‘आई, भि लागली.’’‘‘बर! िल आत.’’‘‘िसा यऊ? चपसारा अिितोय. चमटता यत नाही.चपसारा िसला, पसाराि हा!’’ चतन खाऊ बाहर आणला. चििला भरवला.‘‘आई, आता झोप आली.’’ खाऊन झालयावर तो महणाला.‘‘आत िसा यणार? आता बाहरि झोप बाळा.’’ चििला बाहरि झोपाव लागल.चबिाऱयाला अददल घिली. सिाळी आई लविर बाहर आली. चििही जागा झाला.‘‘आई, मला हा चपसारा निो.’’अस होणार ह परीला माहीति होत. ती आधीि यऊन एिा झािामाग लपली होती. चिि

उदास झाला. परीन पनहा एिदा जादिी िािी चफरवली.... आचण चिि पनहा पचहलयासारखा झाला! आईन तयाला जवळ घतल. तयाला खप बर

वाटल. -ईशान पणकर

76

l पाठ अगोदर मना वाि. नर मोठान वाि.

l चििला काय काय कराव वाटायि साग.

l का साग.(अ) परी झािाचया माग लपन बसली.(अा) चिि पळत रामिि चनघाला.(इ) चिििी इचछा ऐिन राम हस लागला. (ई) चिि चबळाचया बाहरि झोपला.

l चिि उदरान चपसारा मागन िक कली, अस ला वाट काय? कारणासह साग.

l झयाजवळ नसललया; पण ला हवया असललया गोषी साग. तया चमळालया र काय होईल साग.

काय बर महण असील?

l मलगी चिताील पतयक वसशी काय बर बोल असल साग.