Sahabe tebliğ

7/30/2019 Sahabe tebli

1/324

T. C

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

SLAM TARH BLM DALI

SAHBENN SLAMI TEBL(Sriye Blgesi)

Doktora Tezi

Hazrlayan

Mehmet AKBA

stanbul 2007


2/324

T. C

MARMARA NVERSTES


LAHYAT ANABLM DALI

SLAM TARH BLM DALI

SAHBENN SLAMI TEBL

(Suriye Blgesi)

Doktora Tezi

Hazrlayan

Mehmet AKBA

Danman

Prof. Dr. smail YT

stanbul 2007


3/324

T. C

MARMARA NVERSTES


LAHYAT ANABLM DALI

SLAM TARH BLM DALI

SAHBENN SLAMI TEBL(Sriye Blgesi)

Doktora Tezi

Hazrlayan

Mehmet AKBA

stanbul 2007


4/324

T. C

MARMARA NVERSTES


LAHYAT ANABLM DALI

SLAM TARH BLM DALI

SAHBENN SLAMI TEBL

(Suriye Blgesi)

Doktora Tezi

Hazrlayan

Mehmet AKBA

Danman

Prof. Dr. smail YT

stanbul 2007


5/324


6/324

II

NDEKLER.. IINSZ VKISALTMALAR VIII

GRKAYNAKLAR VE ARATIRMALAR.. 9SRYE BLGES 17I. slm ncesinde Sriye.. 17II. Sriye Blgesinin Snrlar ve nemli Yerleim Merkezleri. 20III. Sriye Fetihleri... 24

A. Fetihlerin Balamas ve lk arpma. 26

B. Busrnn Fethi 27C. Ecndeyn Sava. 27

D. Mercus-Suffer Sava 28E. Fihl Sava 29F. Dmakn Fethi 29G. Mercur-Rum Sava.. 31H. rdnn Fethi............................................................................................... 32. Yermk Sava... 32J. Sriye Sahillerinin Fethi 35K. Hmsn Fethi.. 35L. Kinnesrnin Fethi... 38M. Haleb ve Antakyann Fethi.. 39

N. Ecndeynde kinci Karlama. 40O. Filistinin Fethi 41. Kayseriyann Fethi 42P. Cezirenin Fethi.. 43IV. Sriye Fetihleri zerine Genel Bir Deerlendirme. 45

BRNC BLM

SRYEDE SAHBLER. 54

I. Sriyede Vali ve Komutan Olarak Bulunanlar.. 56II. Sriyeye Kadlk ve Eitim-retim iyle Grevlendirilenler.. 69III. Sriyede millik (Vergi Memurluu) Yapanlar 77IV. Sriyede ehid Denler 80A. Mte Savandan ehid Denler.. 82B. Ecndeyn Savanda ehid Denler............. 84C. Yermk Savanda ehid Denler... 86


7/324

III

D. Fihl Svanda ehid Denler.. 88E. Amvs Tanunda ehid Denler 88

V. Fetihlerden Sonra Sriyeden Ayrlanlar. 97

VI. Sriyede Yerletikleri ehirlere Gre Sahbler 102A. Dmaka Yerleenler. 103B. Hmsa Yerleenler. 111C. Filistin Yerleenler. 118D. rdne Yerleenler.. 121E. Cezireye Yerleenler 122F. Sriyede Nerede Yerletikleri Bilinmeyenler 123

VII. Sriyede Bir Mddet Kalanlar. 133VIII. Sriyeye Ziyaret Maksadyla Gelenler.. 137

A. Hz. merin Blgeye Gelmesi. 137

B. Hz. mere Sriye Ziyaretinde Elik Edenler 142C. Daha Sonraki Dnemlerde Sriyeye Ziyarette Bulunanlar. 143

IX. Sriyede Hanm Sahbler. 143

KNC BLM

YAADIKLARI HAYAT VE TOPLUMA YANSIYAN YNLER.. 150

I. slmn lk Davetileri Olarak Sahabler.. 151

A. Kur'n- Kerimle Meguliyetleri. 153B. Cihada nem Vermeleri 160

II. badet Hayatlar. 175A. Zhd Hayatlar ve Bu yndeki Tevikleri. 1751. Eb Ubeydenin Zhd ve Takvas. 1772. Ebud-Derdnn Zhd ve Takvas... 1793. Sad b. mirin Zhd ve Takvas.. 183

B. Mescid Ortamndaki Hayatlar. 1951. Mescidler na Etmeye nem vermeleri.. 1952. Mescidlerdeki Grevleri... 199

a. mamlk Yapmalar. 199b. Mescidlerde lmi Faaliyetlerde Bulunmalar 204(1) Mescidlerde Ders Vermeleri. 204(2) Hadis retmeleri....... 211(3) Fkh Konular Mzakere Etmeleri... 216

c. Yaptklar Konumalar 218


8/324

IV

III. Toplumla likileri. 224A. darecilerle likileri 224

1. darecilere Yaptklar kaz ve Eletiriler.. 224

a. Hz. merin Bu Husustaki Faaliyetleri. 224b. Baz Sahblerin darecileri kaz ve Eletirileri. 2292. darecilere Yaptklar Nasihatler 236

A. Halkla likileri 243

B. Sahblerin Birbirine Kar Tutumlar.. 264C. Halkn Sahbeye Gsterdii Tevecch. 272

IV. Gayrimslimlerin slm Kabulndeki Rolleri 276A. Gayrimslimlerle likileri 2761. Hz. Peygamber Zamanndaki likileri.. 2772. Raid Halifeler Zamanndaki likileri.. 278

a. Baz Sahblerin Eli Olarak Blgeye Gelmesi... 278b. Hz. merin Sriye Ziyareti Esnasndaki likileri... 280

B. Gayrimslim Vatandalarn Hukukunun Korunmasndaki Hassasiyetleri 284

C. Gayrimslimler zerinde Braktklar ntiba ... 288D. Yerli Halktan Mslman Olanlar... 2941. Hz. Peygamber Zamannda Mslman Olanlar 2942. Fetihler Esnasnda Mslman Olanlar.. 2963. Daha Sonraki Dnemlerde Mslman Olanlar.... 300

SONU 304BBLYOGRAFYA 307


9/324

V

NSZ

Bilindii gibi ilk fetihlerin ardndan fethedilen lkelere dalan sahbler,

bulunduklar blgelerde bir yandan slamn retilmesi bir yandan da tebliisuretiyle yaylmasna vasta olmulardr. Suriye, Irak ve Msr gibi blgelere

yerleen sahbler slamn yce mesajn bu blgelere tam ve oralarda kalc

olmasn salamlardr.

Yaptmz incelemelerde bu konuda her hangi bir almann

yaplmadn grdk. Bu yzden blgeye yerleerek slam tebli etmi olan

sahbleri aratrma yoluna gittik.

Tezimizde Sriyeye yerleen sahbe neslinin blgede slamn retilmesi

ve yaylmasndaki roln tespit ettik. Bu topraklara yerlemi olan sahbe

topluluunun slm neretme, retme ve hayatlaryla bunu gsterme adna

sergiledikleri davranlar inceledik.

Sahbler fetihlerle beraber buraya gelip yerleen mslman halka slam

retirlerken dier taraftan, blgenin yerlileri ve ounluu Arap olan zimmilere

de slam tebli ettiler. Bu sebeple diyebiliriz ki Hz. Peygamberin nde gelen

sahbleri hem Arabistanda henz mslman olmu fakat slam daha tamrenemeden gelip blgeye yerlemi olanlara ve hem de blgenin yerlileri olan

gayrimslim topluma slam tebli ettiler.

Aratrmamz giri ksm ve iki blmden olumaktadr. Giri ksm

kaynak ve aratrmalarn tantlmasyla balamaktadr. Burada kaynaklarn

belirgin zellikleri, aratrmamz esnasnda en ok kullandmz eserler ve takip

ettiimiz metod zerinde duruldu. Bundan sonraki ksmda slam ncesi Suriyeyi

ana hatlaryla tantmaya altk. Ardndan Suriye fetihlerini inceledik ve fetihler

hakknda ksa bir deerlendirme yaptk.

Birinci blmde sahbenin Sriyeye yerleme merhalesi zerinde

durduk. Sriyeye yerleip burada valilik/komutanlk yapanlar, kadlk ve millik

hizmetlerinde bulunanlar, bunlar ierisinde slm retmek iin blgeye


10/324

VI

yerleenleri, buraya fetihler maksadyla gelenleri, burada ehid denleri, ziyaret

maksadyla gelenleri ve blgede bir mddet kalanlar tanttk.

Tezimizin en nemli ksmn oluturan ikinci blmde ise ashbnSriyede yaad hayat ve Sriye toplumu zerinde brakt etkiyi inceledik.

Onlarn Hz. Peygamberden rendikleri ve uruna canlarn feda ettikleri slm

ne eklide anladklar ve nasl yaadklar hususunu detayl bir ekilde ele almaya

altk. badet ve zhd hayatlar, Kur'nla meguliyetleri, cihad sevmeleri ve

ehadet arzular zerinde durduk. Onlarn mescid ortamndaki faaliyetlerini

inceledik. Blgede takva, zhd ve ibadete tevik hususunda syledikleri szleri

tespit edip deerlendirdik.

Toplumla kaynamalar, topluma yn vermeleri, idarecilerle ilikileri,

onlara yaptklar nasihatleri, evrelerinde halkalar kurmu olan tabin neslinin

onlara gsterdii tevecch, onlar ziyarete gelen kimselerin hangi mesaj ve

bilgileri elde ettiklerini, bulunduklar hemen her ortamda Hz. Peygamberden

duyduklarn aktarma ynndeki evk ve gayretlerini inceledik.

Son ksmda ashbn gayrimslim halkla ilikileri, slma ve

mslmanlara snmalar ynnde onlar zerinde braktklar intibay, zimmlerin

haklarnn korunmasndaki hassasiyetlerini ve blgede gerekleen ihtid

hareketlerini inceledik.

Tezimi batan sona byk bir sabr, titizlik ve fedakrlkla okuyup

gerekli grd yerlerde dzeltmeler yapan danman hocam Prof. Dr. smail

Yiite, byle bir konuyu tespit edip bizi bu hususta almaya tevik eden Prof.

Dr. Mustafa Faydaya, tez izleme jrimizde yer alan Prof. Dr. Raid Kke,

bilgilerinden istifade ettiim Prof. Dr. Ziya Kazc, Prof. Dr. Cahid Baltac ve

Prof. Dr. Adnan Demirciye, tezimizi okuyup deerlendiren Ahmet Akbaa,ktphanesinden ok istifade ettiim lim ve rad Vakf ynetici ve alanlarna,

Trkiye Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi (sam) ynetici ve

alanlarna teekkr ediyorum.

Mehmet AKBA/stanbul 2007


11/324

VII

KISALTMALAR

a. mlf. : Ayn mellif

A.. . F. D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

a. y. : Ayn yer

b. : bn, bin

bk. : Baknz

c. : Cilt

DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

Ed. : Editr

E...F.D. : Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

F..Y. : Frat niversitesi Yaynlar

Hz. : Hazreti

A : Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi

Kr. : Karlatrnz

M.E.B. : Milli Eitim Bakanl

M. S. : Milattan sonra

M..Y. : Marmara niversitesi Yaynlar

M...F.Y. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar

nr. : Nereden

. : lm

s.a. v. : Sallallhu aleyhi ve selem

S...F.D. : Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

S..S.B.E : Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

ts. : Tarihsiz

trc. : Tercme eden

v.dr. : Ve dierleri

y.y. : Yayn yeri yok


12/324

TEZ ZET

Tezin ad: Sahabenin slam Teblii (Suriye Blgesi)

Hz. Peygamberin vefatndan sonra sahbe-i kiram slam tebli maksadylayeryznn eitli blgelerine daldlar. Bunlardan bir ksm Arap Yarmadasnn

kuzeyinde yer alan Suriye blgesine yerleti. Burada slam, gelip blgeye yerleen

yeni mslmanlara anlatrlarken dier taraftan da yerli halka teblide bulundular.

Blgeye gelen sahblerden yaklak 372sinin ismini tesbit edebildik. Bu

sahbler iinden 24 blgede vali ve komutan olarak grev yapmtr. Bunun

yannda 6s mil, 6s da kad ve slm retme greviyle blgede bulunmutur.

47si blgedeki eitli savalarda ve Amvas tanunda ehid dt. Yerleenlerden

37si Dmaka, 60 Hmsa, 13 Filistine, 4 rdne ve 4 de Cezireye yerleti.Sriyede hangi merkeze yerletii bilinmeyen sahb saysn ise 92 olarak tespit

ettik. Blgede bir mddet kaldn bildiimiz sahb says da 55tir. Bunlarn

ekseriyeti fetihlerden sonra blgeden ayrlan sahblerdir. Blgeye bata Hz. mer

olmak zere ok sayda sahb ziyaret gerekletirmitir.

Sahbler blgede eitim-retim faaliyetleri gerekletirdiler. Bu konuda

sahb n plana kmtr. Bunlar Ebu'd-Derd, Muz b. Cebel ve Ubde b. Smittir.

Blgeye yerlemi veya burada bir mddet kalm olan sahbler, tavr ve

hareketleriyle evrelerinde bulunan insanlar etkilediler ve onlara rnek oldular.

Blgede slmn retilmesi hususunda en ok camilerden yararlandlar. Camilerde

onbinlerce talebe yetitirdiler.

Sahbler evrelerinde kenetlenmi olan mslman halkla i ie yaarken

baka din mensuplarn ihmal etmediler. Mslman idareciler, haklarnn korunmas

konusunda byk gayret gsterdiler. Onlardan gelen ikayetleri dinlediler, sorunlarna

azami derecede alaka gsterdiler ve huzurlu bir ortamda yaayabilmeleri iin olduka

titiz davrandlar.


13/324

BRIEF OF THE THESS

The name of the thesis:

The Sahabes(The companions of the Prophet(SAV)) Islam notification

(Syria region)

After dying Hz.Prophet (sav) ,the sahabes became scattered various region inthe world in order to make notification of Islam. Some of them settled in the Syria

region which takes at the North Arab peninsula. They told Islam both the new

muslims who have accepted Islam recently and the people who already settled at that

region.

We could determine approximately 372 the name of the sahabes which came in

the region. 24 of them had officiated as governer and commander in the region.

In addition, they had situated in the region not only 6 of them as tax collector

and 6 of them as muslim judges but also they had thought teaching Islam.v47 of themhad falled as martyries at the various wars in the region and Amvas plague. 37 of them

Damascus, 60 of them Homs, 13 of them Palestine and 4 of them Jordan and Cezire

settled. We could determine 92 number of sahabes who are not being known where

part of the Syria they were buried. A short period of time which we know 55 sahabes

stayed in the region. Majority of them becomes separated from the region after the

conquests. First Hz mer (r.a) and many sahabes had performed a visit to the region.

Sahabes had performed education activities in the region . Three sahabes hadcame up with this subject. These were Abu'd-Derd, Muz b. Cabal and Obde b.

Smit.

The sahabes, who had settled or stayed a period time in the region, had

influenced and exemplified those were around them. They had always performed

good manner to people. They had benefitted from mosques mostly in order to educate

Islam. They had disciplined and educated thousands students in the mosques.

The sahabes had not negligenced and ignored non-muslim who were

clamped together with muslim people. The muslim administrator had showed very big

effort to protect non-muslim peoples rights. They had listened to the complaints

which came from them and taken care of what problems they had with the supreme

degree and behaved fastidiously in order to get them tranquil place.


14/324

GR

KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR

Kaynaklar:

Sriye topraklarna yerlemi ve burada slm tebli etmi olan sahbe

hakknda bilgi veren kaynaklarn banda, sahbe-i kiramn hayatna dair telif

edilen tabakt eserleri gelmektedir.

Aratrmamz esnasnda ilk mracaat ettiimiz ve konumuz asndan

nemli bilgiler veren ilk eser bn Sadn (. 230/844), et-Tabaktl-kbrs1

oldu. inde Hz. Peygamber, sahbe ve tabin nesline dair geni malumat bulunanbn Sadn eseri, Sriye blgesine yerlemi yz on sahb hakknda bilgi

vermektedir. Bu sahblere bir blm ayrm olan bn Sad, srayla her sahb

iin ayr balklar am, hayatlarna dair malumat vermeye alm, onlarn

slma girilerini, Hz. Peygamberle olan beraberliklerini anlatm, rivayet etmi

olduklar baz hadisleri aktarmtr. Tespit edebilmise vefat tarihleri hakknda

bilgi vermitir. Ancak mehur sahbler hakknda geni bilgiler aktarmakla

birlikte baz sahbler hakknda verdii bilgi birka cmleyi gememi ve

bazlarnn da sadece ismini zikretmitir.

Eserinde, Hz. Peygamberin Ashbndan ma Yerleenler eklinde

bir bala yer veren bir dier tabakt mellifi de mam Mslimdir (. 261/875).

Ancak o, Tabaktnda bu balk altnda elli sekiz sahbye yer vermi ve onlar

tantan bilgiler aktarmtr.2

Bu konuda eser yazan ilk tarihilerden Halife b. Hayyt (. 240/854),

Tabaktnda3 Basra ve Kfe gibi ehirlere yerlemi olan ashba dair balklara

yer verirken m blgesine yerleen sahbleri byle bir balk altnda

toplamamtr. Dolaysyla incelediimiz eserlerden Sriye blgesine

1 Muhammed bn Sa'd , et-Tabaktl-kbr, nr. hsan Abbas, Beyrut 1968.2 Mslim b. el-Haccac el-Kueyr en-Nisbr, Tabakt, I-II, nr. Eb Ubeyde b. Selman, Riyad1991.3 Halife b. Hayyt, Tabakt, I-II, nr. Sheyl Zekkr, Dmak 1996.


15/324

10

yerletiklerini tespit ettiimiz sahbleri bu kitaptan tarayarak haklarndaki

bilgilere ulatk.

bn Abdilberin (. 463/1071), el-stb fi marifetil-ashb,4

bnl-Esrin (. 630/1236), sdl-gbe fi marifetis-sahbe,5 ve bn Hacer el-

Askalnnin (. 852/1448) el-sbe fi temyzis-sahbe6 isimli eserlerinden

nemli lde istifade ettik. Bylece bn Sadn eserinde isimlerini verdii

sahbleri daha geni ekilde tanma yoluna gittik. el-sbe, sahb isimlerinin

tespitinde en ok yararlandmz eserlerin banda yer ald. nk daha nceki

eserleri incelemi olmas ve sonra da kendi kanaatini belirtmesi, sahb isimleri

hakknda daha net bilgilere ulamamz salad.

Dier tabakt kitaplar arasnda mracaat ettiimiz eserler unlar oldu:

Eb Nuaym el-sfehnnin (. 430/1038), Hilyetul-evliy tabaktl-esfiy,7

Zehebnin (. 748/1347), Siyeru almin-nbel,8 Tecridu esmis-sahbe,9

ve bnl-Cevznin (. 579/1201), Sftu's-safve,10 bn Hacerin Tehzibut-

tehzibi11 sk sk mracaat ettiimiz dier tabkat kitaplar oldu.

Aratrmamzda ehir tarihlerine dair yazlm eserlerden de istifade ettik.

Tezimizde en ok yararlandmz Dmakl bir lim ve tarihi olan bn Askirin

(. 571/1170), Tarihu medinetid-Dmak12 bu eserlerin banda gelmektedir.

Mellif kitabna bu ismi, Dmak ehrinin tarihini anlatmak maksadyla vermise

de eserde Sriye (m) blgesinin tamamna dair geni malumat bulunmaktadr.

Hz. Peygamber ve ashbnn, tabin ve daha sonraki nesillerin ve yaad asr

olan hicr altnc asrn ortalarna kadar mehur kimselerin hayat hikayelerini

4 Eb mer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed bn Abdilber, el-stb fi marifetil-ashb, I-IV,nr. Ali Muhammed el-Becv, Kahire ts.5bnl-Esir, el-Kmil fit-tarih, I-XII, Beyrut ts.6bn Hacer el-Askaln, el-sbe fi temyzis-sahbe, I-IX, nr. Adil Ahmed Abdulmevcud, Ali

Muhammed Mukavviz, Beyrut: Darul-Ktbl-lmiyye 19957 Eb Nuaym Ahmed b. Abdullah el-sbehan, Hilyetul-evliy ve tabaktul-esfiy, I-X, Beyrutts.8 Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, Siyeru almin-nbel, I-XXV, nr. Bear AvvdMaruf, Beyrut 1996.9 Zeheb, Tecridu esmis-sahbe, I-II, Beyrut: Darul-Merife, ts.10bnl-Cevz, Tarihu mer b. el-Hattb, Beyrut 1985.11bn Hacer, Tehzibut-tehzib, I-XIII, nr. Mustafa Abdulkadir At, Beyrut 1994.12 Ebul-Kasm Ali b. Hasan b. Askir, Tarihu medineti Dmak, I-LXXX, nr. MuhibbuddinEb Sad mer b. Garame el-Amrav, Beyrut 1995-1998.


16/324

11

kaleme almtr. Eser her ilim dalnn istifade edebilecei bir kaynak

niteliindedir.

Bu kymetli eser Dmak tarihi hakknda yazlm olan en hacimli eserolduu gibi, ehir tarihi olarak yazlm tarih kitaplarnn da hemen hemen en

geniidir. Eser, binlerce hadisi barndrmas asndan da esiz bir hazine

zelliine sahiptir. Yazar, amn en eski tarihinden balayarak yaad asra

kadar olan tarihini byk bir ustalkla kaleme almtr. Eserinde insanlarn

hayatlarn, inanlarn, grlerini, siyas ve ictima fikirlerini geni ekilde

yanstmaya almtr.13 Dolaysyla eser, ayn zamanda slm kltr ve

medeniyeti tarihi niteliindedir.

Batan sona taradmz seksen cilt halinde yaynlanm olan bu eserde

bn Askir, hayatn kaleme ald sahbleri, btn ynleriyle tantma gayretine

girmi, ikamet yerlerini, varsa Hz. Peygamberden rivayetlerini ve yannda

katldklar savalar, kimlerden hadis dinlediklerini, daha sonra hangi savalara

itirak etmi olduklarn, tespit edebilmise cesaret ve kahramanlklarn,

komutanlklar hakkndaki rivayetleri, grevlerini, bulunduklar blgedeki

icraatlarn, vefat yeri ve tarihlerini ve hangi konuda olursa olsun syledikleri

szleri geni ekilde aktarmaya almtr. Bu bilgileri verirken de ulaabildiifarkl rivayet zincirlerinin tamamn aktarmtr. Sahbe tabaktna dair yazlm

eserlerde yer alan ve Sriyeye yerlemi, burada bir mddet bulunmu veya

burada vefat ettii belirtilmi sahb isimlerini bn Askirin eserindeki bilgilerle

karlatrma yoluna gittik. Sahblerin gnlk yaantlarna dair en geni bilgilere

bn Askirin eseriyle ulatk. bn Sadn am blgesine yerletiklerini syledii

sahblerin, hangi ehir ky veya kasabaya yerletiini belirtmemesine karlk

bn Askirin yer yer ehir isimlerini vermi olmas, hatta baz sahblerin ehrin

neresine ev yaptrdklarn dahi aklamas almamza nemli katk salad.

13 Eser hakknda geni bilgi iin bk. Eyp Ba, bn Askir ve Tarihu Dmak zerine, A.. .F. D., Ankara 1999, c.XXXIX, s. 691-706.


17/324

12

m blgesinin nemli ehir ve kyleri hakknda yazlm eserlerden de

istifade ettk. Bunlar arasnda Kad Abdulcebbr Havlnnin (. 365/ 977)

Tarihu Drayy ve men nezele biha mines-sahbeti vet-tabin14 adl eseri

Dmakn Drayy kyne yerlemi olan be sahbden bahsetmektedir. Bu

eserden ancak be sahb iin yararlanabildik. Ebul-Ferec bnl-Cevznin

(579/1201) Fezill-Kuds15 isimli eseri Filistin blgesine dair istifade

ettiimiz eserler arasnda yer ald. Kueyrnin (. 334/947) Rakka tarihine dair

yazd Tarihu Rakka ve men nezeleha min ashbi Reslillah vet-tabin vel-

fukh vel-mhaddisn isimli eserinden de yararlandk. Mellifin, Rakkaya

yerlemi olan sahbnin, burada geen hayatlar hakknda toplayabildii

malumat vermesi almamz asndan nemli bir katk oldu.16 Halep ehri

hakknda yazlm olan bnl-Adimin (. 660/1262), Zbdetl-Haleb min

tarihi Halebi 17 ve bn hnenin (890/1485) ed-Drrl-mntehab fi tarihi

memleketi Haleb adl esrinden de istifade ettik.18 Halep ehrine dair istifade

ettiimiz eserlerden biri de Muhammed Ragb el-Halebnin (. 1370/1951)

lmn-nbel bi tarihi Halebi-ehbs19 oldu. Eserinin ilk cildinde

Halebin fethine ve bu blgede bulunmu olan ashba dair malumat vermitir.

ehir tarihlerinden bn eddadn (. 684/1285) blgeyi tantan el-

Alakul-hatire fi zikri umeri-m vel-Cezire,20 adl eserine de yer yer

mracaat ettik.

XVII. Asr limlerinden Basral bnl-mam (. 1637) amn faziletine

dair yazd Thfetl-enm fi fezili-m21 isimli eserinde mdaki

14Kad Abdulcebbar Havln, Tarihu Drayy ve men nezele biha mines-sahbeti vet-tabin,nr. Said el-Agn, y.y., ts.15 Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Cevz, Fedaill-Kuds, nr. Cebrail Sleyman Cebbur,Beyrut: Darul-fak 1979.16 Eb Ali Muhammed b. Said b. Abdurrahman el-Kueyr, Tarihu Rakka ve men nezeleha min

ashbi Reslillah vet-tabin vel-fukh vel-mhaddisn, nr. brahim Salih, Dmak: Darul-Beir 1998.17 Kemalddin Ebul-Ksm mer b. Ahmed Hibetullah el-Haleb, Zbdetl-Haleb min tarihil-Haleb, I-III, Beyrt: Darul-Ktbil-lmiyye 1996.18 Ebul-Fazl Muhammed b. hne, ed-Drrl-mntehab fi tarihi memleketi Haleb, Beyrut1909.19 Muhammed Rgb b. Mahmud b. Him et-Tabbah el-Haleb, lmn-nbel bi tarihiHalebi-ehb, I-VII, Haleb 1923.20zzuddin Muhammed b. Ali b. brahim b. eddad, el-Alakul-hatire fi zikri umeri-mvel-Cezire, I-II, nr. Yahya Zekeriyya Abbare, Dimak: Menrtu Vezaretis-Sekafe 1991.


18/324

13

Sahbler bal altnda krk bir sahbnin ismini verip ksaca tantmtr.

Mellif dierlerinden farkl olarak Mte savanda ehid den komutan

sahbyi de kitabna almtr.

Aratrmamzda ilk slm fetihlerini konu edinmi olan eserlerden de

istifade ettik. Bunlarn banda Sriye fetihlerini geni bir ekilde ele alm olan

Belzurnin (. 279/892), Fthul-bldan22 almamzda ilk srada yer ald.

Mellifin, fetihleri detayl bir ekilde vermesi almamza byk yarar salad.

Genel tarih kaynaklarndan Halife b. Hayytn (240/854) Tarihi,23

Yakbinin (. 284/897), Tarihi,24 Tabernin (. 310/923), Tarihur-rusl

vel-mlku,25bnl-Esirin el-Kmil fit-tarihi,26bn Kesirin (. 774/1372),

el-Bidye ven-nihyesi27 yer ald. Zehebnin Tarihul-slm ve vefeytul-

mehir vel-alm28 almamz esnasnda mracaat ettiimiz balca eserler

arasnda yer ald.

Baz yer isimlerinin tespiti iin corafya kitaplar arasnda mracaat

ettiimiz eserler Makdisnin (. 390/1000), Ahsent-teksm fi marifetil-

eklm,29 Eb Ubeyd el-Bekrnin (. 487/1094), Mucem mestacem min

esmil-bild vel-mevzi30 ve Yakt el-Hamevnin (. 626/1229),

Muceml-bldn31 adl eseri oldu. Yakt, tantt beldelerin yan sra orada

21bnl-mam emsddin Ahmed b. Muhammed el-Basrav, Thfetl-enm fi Fezili-m,nr. Abdulaziz Feyyaz Harf, Dmak 1998.22Ahmed b. Yahya b. Cabir el-Belzur, Fthul-bldn, nr. Ali Behet, Kahire 1901, (trc. Prof.Dr. Mustafa Fayda, Ankara: Kltr Bakanl 2002)23 Halife b. Hayyt, Tarih, nr. Mustafa Necib Fevvaz, Hikmet Fevvz, Beyrut: Darul-Kutubil-lmiyye 1995.24 Yakb, Ahmed b. Eb Yakb b. Cafer b. Vehb b. Vdh, Tarih, I-II, Beyrut ts.25 Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerir, Tarihur-rusl vel-mlk, I-XIII, nr. Sdk Cemilel-Attar, Beyrut 199826

bnl-Esir, el-Kmil fit-tarih, I-XII, Beyrut ts.27smail b. mer b. Kesir, el-Bidye ven-nihye, I-XX, Beyrut: Daru Hicr 1997.28 Zeheb, Tarihul-slm ve vefytul-mehir vel-alm, I-XL, nr. mer AbdusselamTedmur, Beyrut 1997.29 Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Makdisi, Ahsent-teksm fi merifetil-eklm,Londra: Brill Matbaas 1967.30 Eb Ubeyd Abdullah b. Abdulaziz el-Endels el-Bekr, el-Mucem mestacem min esmil-bild vel-mevzi, I-V, nr: Cemal Talbe, Beyrut 1998.31 Yakt b. Abdullah el-Hamev, Muceml-bldn, I-V, nr. Ferid Abdulaziz el-Cnd, Beyrutts.


19/324

14

meydana gelen tarihi hadiselere geni yer verdii iin onun eserinden fazla

istifade ettik.

Ensb kitaplar da aratrmamz boyunca mracaat ettiimiz kaynaklararasnda yer ald. Bu hususta en ok Belzurnin Ensbul-erfndan32

yararlandk. Bunun yannda Kelbnin (. 205/820), Cemheretn-nesebinden33

ve Semnnin (. 562/1166), Ensbndan34 da yer yer istifade ettik.

Cizye ve haraca dair eserlerden de yararlandk. Mslmanlarn

gayrimslimlerle ilikileriyle ilgili hususlarda Eb Yusufun (284/897) Kitabl-

harc,35 en ok mracaat ettiimiz eser oldu. Eb Ubeydin (. 224/838)

Kitabul-emvlinden de36 istifade ettik.

Aratrmamz srasnda Kur'n okumaya ve cihada tevik, ibadet ve

zhde dair hadisleri tespit amacyla bata Buhr ve Mslimin Sahihleri olmak

zere hadis kaynaklarndan geni ekilde istifade ettik. Sleyman b. Ahmed b.

Eyyub et-Tabernnin (. 360/971), Msned-myyn37 adl eseri Sriye

blgesine yerleen veya bu blgede bir mddet kalm ashbn rivayet ettii

hadisleri vermesi asndan almamzda nemli bir yer tuttu. Konumuz itibariyle

bu eserde yer alan sahb isimlerini tabakt kitaplarndan da aratrma yoluna

gittik.

II. Aratrmalar:

Aratrmalar ierisinde almamz boyunca en ok mracaat ettiimiz

eser, Necde Hammn e-m fi sadril-slm38 adl eseri oldu. Mellif Sriye

blgesinin fethinden sonra mslmanlarn bu blgede din, siyas ve ictima

32

Balzur,Ensbul-erf, I-XIII, nr. Sheyl Zekkar, Riyaz Zirikl, Beyrut 1996.33 Eb Mnzir Muhammed b. Saib Kelb, Cemheretn-neseb, nr. Nac Hasan, Beyrut 1986.34 Eb Sad Abdulkerim b. Muhammed b. Mansr et-Temm es-Semn, el-Ensb, I-V, Beyrut1988.35 Eb Yusuf Yakb b. brahim, Kitabl-harc, trc. Muderriszde Muhammed Atullah Efendi,Kahire 1397, sadeletiren: smail Karakaya, Ankara 1982.36 Eb Ubeyd Kasm b. Sellm, Kitabl-emvl, nr. Muhammed Halil Hiras, Kahire 1981.37 Sleyman b. Ahmed b. Eyyub et-Tabern, Msned-miyyn, I-IV, nr. HamdiAbdlmecid Silef, Beyrut: Messesetr-Risle 1989.38 Necde Hamm, e-m fi sadril-slm, Dmak: Daru Tallas, 1987.


20/324

15

sahada yaptklarn dar bir ereve halinde de olsa sunmaya almtr. almada

zaman dilimi olarak Emevlerin son dnemlerine kadar olan sre esas alnmtr.

Muhammed Abdulkadir Haristn Tarihul-rdn adl aratrmasrdn ordugh hakknda geni malumat vermektedir. Yer yer bu eserden de

yararlandk. 39

Abdulgani Efendinin, el-Cezirenin Muhtasar Tarihi,40 isimli eseri

mracaat ettiimiz eserler arasnda yer ald. rif el-rifin Kuds tarihine dair

yazd ve Kuds tarihine dair yaplm en kapsaml almalardan olan el-

Mufassal fi tarihil-Kuds41 isimli eserinden de yararlandk.

Muhammed Rislan Tahhn, Kefn-nikb ammen veliye Hms minel-

ashb42 ismiyle kaleme ald eserinde Hmsta komutanlk ve valilik yapan on

bir sahbyi ve Sriye blgesindeki faaliyetlerini ksaca anlatmaktadr. Bu eserden

de istifade ettik. Bunun yannda baz sahblerin hayatna dair yazlm mstakil

eserlerden,43 ilk slm fetihleri konu alan aratrmalardan,44 Hz. mer

zamanndaki din, siyas ve itima hayattan bahseden almalardan da istifade

ettik.45

Sriye blgesinde sahbenin ortaya koyduu slm faaliyete, toplumunslm benimsemesi iin ortaya koyduklar ibadet, zhd ve cihad anlaylarna

dair mstakil bir esere rastlamamaktayz. Ancak, o dneme k tutan ve deiik

39 Muhammed Abdulkadir Harist, Tarihul-rdn, rdn: Menuratu Lecneti Tarihil-rdn1992.40 Abdulgani Efendi, el-Cezirenin Muhtasar Tarihi, nr: Mustafa ztrk-brahim Ylmazelik,Elaz: F..Y. 2004.41 Arif el-Arif, el-Mufassal fi tarihil-Kuds, Beyrut: el-Messesetl-Arabiyye 2005.42 Muhammed Rislan Tahhan, Kefn-nikb ammen veliye Hms minel-ashb, Hms 2003.43 Mustafa Fayda, Hlid b. Velid, stanbul: a Yaynlar, 1992; rfan Aycan, Muviye b. EbSfyan, Ankara: Fecr Yaynevi, 1990; Abdulhamid Mahmud Tihmaz, Muz b. Cebel, Dmak

1988; Abdulaziz ennv, Nisus-sahbe, Kahire, Mektebetut-Trasil-slm, ts.44 Ahmed b. Zeyn Dahlan (. 1886), el-Fthtl-slmyye, Kahire 1968; Ahmed dilKemal, et-Tarik ila Dmak, Beyrut 1985; Sadk Eraslan, Asr- Sadet Fetihleri (Hz. merDnemi), Ankara: Taha Yaynlar, 1999; kr Faysal, Haraketul-fethil-slm fil-karnil-evvel, Beyrut 1982; Robert Mantran, slmn Yayl Tarihi, trc. smet Kayaolu, Ankara 1981;Walter E Kaegi, Bizans ve slmn lk Fetihleri, trc. Mehmet zay, stanbul: Kakns Yaynlar,2000.45 ibl Numan, Hz. mer ve Devlet idaresi, trc. Talip Yaar Alp, stanbul 1986; MustafaFayda, Hz. mer Zamannda Gayrimslimler, stanbul: M..Y., 1989; kr Faysal, el-Mctemetl-slmiyye fil-karnil-evvel,Beyrut: Darul-lm, 1981.


21/324

16

mevzularda yazlm olan eserlerden onlarn slm adna Sriye blgesinde

braktklar izi tespit etmeye altk.

Ayrca almamzda Trkiye Diyanet Vakf tarafndan yaynlanmaktaolan slm Ansiklopedisindeki ilgili maddelerden byk lde yararlandk.


22/324

17

SRYE BLGES

I. slm ncesinde Sriye

Sriye blgesi, mild VII. yzyln balarnda stanbulda hkm sren

Bizans Devletinin hakimiyeti altnda bulunuyordu. Egemenlikleri douda Msr

ve Kuzey Afrikann dier blgelerini de iine alyordu.46 Hz. Peygamberin

nbvvetinin balad yl iinde tahta Herakleios (610641) oturmutu.

Hkmdarl Hz. merin halifeliinin son yllarna kadar devam etti.47 Ondan

sonra hkmdarla olu II. Konstans (641668) geti.48

Yemen blgesinde Merib Barajnn yklmasndan sonra yaanan gler

esnasnda baz Arap kabileleri Arabistandan Sriyeye g etmilerdi ( M. S.

200).49 Bu mnbit topraklara, su ve hayvanlar iin yeil otlaklara sahip olmak

maksadyla gelmilerdi. Kuraklk, onlar Arap Yarmdasnn dnda, sulak ve

verimli yerler bulmaya itmiti.50

slmn zuhuru esnasnda Sriye blgesinde Bizansn vasal Gassn

Araplar hkm sryordu. Gassniler, Ssn ve Bizans devletlerinin snr

blgesinde bulunmalarndan dolay topraklar, iki devlet arasnda vuku bulan

savalara sahne oluyordu.51

Bu savalar her iki devleti de ypratmt.52

Savalar, Gassnlerin yaamakta olduu Sriye blgesinde meydana

geldiinden Bizans imparatoru ister istemez Gassn krallna deer vermek

zorunda kalyordu. slmn zuhuru esnasnda hanedan iinde ortaya kan i

karklklar Gassn kralln ypratt. lke drt ksma blnd.53 Bizansn ezeli

46 Valter E. Kaegi, Bizans ve lk slm Fetihleri, trc. Mehmet zay, stanbul: Kakns Yaynlar2000, s. 13; Prokopus, Bizansn Gizli Tarihi, trc. Orhan Duru, stanbul: Ada Yaynlar, 1990, s.

12.47 Demirkent, Herakleios,DA, XVII, 210.48 Demirkent, Bizans,DA, VI, 233.49 Philip Hitti, Tarihu Sriye ve Lbnan ve Filistin, Arapaya terc. Corc Haddad, Beyrut: 1956,I, 446; Araka, Gassnler, DA, XIII, 398; Rene Dussaud, el-Arab fi Sriye kablel-slm,Arapaya trc. Abdulhamid Devhil, Kahire 1959, s. 10.50 Cevad Ali, el-Mufassal fi tarihil-Arab kablel-slm, Badat 1993, II, 603.51 Ahmed Adil Kemal, et-Tarik il Dmak, Beyrut: 1985, s. 26.52 Ostrogorsky, George, History of the Byzantine, trc. Joan Hussey, New Jersey 1957, s. 98.53 Ahmed Adil Kemal, et-Tarik il Dmak, s. 27.


23/324

18

dman olan Ssnler, Sriye zerine yrdklerinde Gassn krall yklmakla

ba baa kald (61314). Herakleiosun baa gemesiyle Sriye blgesinde bir

toparlanma devri yaand ve 628 ylnda bu blgede ranllar malup edildi.54

Bu dnemde Gassnlerin banda Bizans kral tarafndan atanan Cebele

b. Eyhem adnda bir hkmdar bulunuyordu.55 Cebele, Gassnlerin son

hkmdar oldu. Mslmanlarn blgeyi fethetmesiyle o da slma girdi fakat

daha sonra irtidat edip Bizansa snd.56

Sriyedeki Arap kabilelerin mehurlar Gassnlerin yan sra Lahm,

Czam, Kelb ve Kuda kabileleriydi.57 Bu Arap kabileleri blgenin deiik

yerlerine dalm bulunuyordu. Gassn Araplar Dmak ve Havranda

oturuyorlard. Kuda kabilesi Belk ve rdnn gneydousuna yerlemiti.58

Tenh kabilesi Knnesrn ve Halepde oturuyordu. Burada Tay kabilesinin baz

kollar da ikamet etmekteydi. Lahm ve Czam ise rdnn gneyinde ve

Filistinde yaamaktayd. Tedmr ve Sriyenin gney kesimlerinde Kelb kabilesi

oturuyordu. Cezire blgesinde, Frattan Habra kadar olan topraklar Talib

kabilesinin elindeydi.59 Sakif kabilesi Belkada ikamet etmekteydi.60

Bu dnemde Sriyede, Ermenler ve Armler de bulunuyordu.61 slm

fetihlerden sonra Armler, zamanla Araplatlar.62

VII. yzyln balarnda blge nfusunun yaklak iki milyon olduu

tahmin edilmitir. 63

54 Ahmet Araka, Gassnler,DA, XIII, 398.55 Ahmet Araka, Gassnler,DA, XIII, 398.56 Ahmed Adil Kemal, et-Tarik il Dmak, s. 29.57

Ahmed Emin, Fecrl-slm, Beyrut 1969, s. 84-5.58 Muhammed Abdulkadir Harisat, Tarihul-rdn, s. 30.59Abdulaziz ed-Dr, el-Arab vel-Ard fi Bildi-m fi sadril-slm, el-M'temerd-dveles-sn li tarihi bildi-m, 20-25 Nisan 1974, Beyrut:Darl-Mttehide lin-Ner 1974, s. 25;Khalil Athamina, Emev Hilfeti Dneminde Arap skan, trc. Saim Ylmaz, S...F.D., stanbul2000, say: 2, s. 212.60 Muhammed Abdulkadir Harisat, Tarihul-rdn, s. 31.61 Ahmed Emin, s. 84-5.62 Ernest Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr, trc. Fikret Iltan, stanbul 1970, s. 36.63 Valter E. Kaegi, Bizans ve lk slm Fetihleri, s. 53


24/324

19

Gassnler, Hristiyanl kabul ederek Bizans kltrnn etkisine

girmilerdi. Ynetim bakmndan da Bizanstan etkilenmilerdi. Ancak

Gassnler, Bizans kltr ve medeniyetinden, idar ve asker yapsndan

etkilenmi olmakla beraber sahip olduklar gelenek ve kltr tamamen

kaybetmi deillerdi. Kabilecilik anlaylarn ve yar gebelik eklindeki hayat

tarzlarn devam ettiriyorlard. Ana dilleri olan Arapann yan sra Sriyede

konuulmakta olan Aramceyi de renmilerdi.64

Bizansn etkisiyle Hristiyanl benimsemi olan Araplar, blgede ok

sayda kilise ina etmilerdi.65

Bu dnemde Hristiyan mezhepleri arasnda ok iddetli dini ihtilaflarn

olduu bilinmektedir. Hz. sann ulhiyeti konusunda kan ihtilaflar bu

mezhepleri birbirine drmt. Hz. sann hem ilah hem de insan olarak, tek

tabiata sahip olduunu savunan Monofizistler ile bunun karsnda yer alan

Ortodokslar, tartmalarn odanda yer alyordu. Herakleios Hz. sann ulhiyeti

konusunda ortaya km olan tartmalara forml bulmaya almsa da bunda

baarl olamamt.66

Sriye blgesinde Hristiyan Rumlar ve Araplarn yan sra Yahdler de

bulunuyordu. Filistin blgesinde oturuyorlard.67 Hakimiyeti ellerinde bulunduran

Hristiyanlar, aznlkta olan Yahdlere kar iddetli bir bask uyguluyorlard.68

Bu dnemde imparatorluk ierisinde bir gvensizlik ve kargaa

mevcuttu.69 Kral istedii ekilde vergi koyuyor ve miktarn da keyfince

arttrabiliyordu. Kral bunu mahalli idarelerin eliyle gerekletiriyordu. Kilise ve

imparatora yakn evrelerin elinde bulunan topraklara (mlikneler) ne mahalli

64 Ahmed Emin, s. 84-5; nal Kl, Peygamber ve Drt Halife Gnlerinde Valilik ve ehir

Ynetimi, stanbul: Yediveren Yaynlar 2004, 28-9.65 Ahmed Adil Kemal, et-Tark il Dmak, s. 21; Araka, Gassnler, DA, XIII, 39866 Aguste Bally, Bizans Tarihi, trc. Haluk man, stanbul trs., I, s. 133; T. W. Arnold, ntir-slm Tarihi, trc. Hasan Gndzler, Ankara: Aka Yaynlar 1982. s. 68; mer Faruk Harman,sa, DA, XXII, 468; Kaegi, s. 53; Demirkent, Herakleios,DA, XVII, 21167 Stefan Leder The Attitude of Jews and Their Role Towards the Arab- slmic Conquest ofBilad al-Sham, el-M'temerd-dvel es-sn li tarihi bildi-m, Amman 16-22 Nisan1985, Editr: Muhammed Baht, Amman: 1987, s.17568 Hamm, s. 7369 Kaegi, s. 57


25/324

20

idareler ne de asker g karabiliyordu. Bu durumda devlet kylerde geimini

topraktan temin eden vatandalara ykleniyor ve yllk alnan vergileri arttrma

yoluna gidiyordu. Topraa bal bu tabaka topran klesi saylyordu. Bu da

halkn idareye kar nefretine yol amt. Mslmanlarn buray fethi srasnda bu

ar vergiler devam ediyor70 ve halk, idarecilere mallarn gasbeden kimseler

gzyle bakyordu.71

II. Sriye Blgesinin Snrlar ve nemli Yerleim Merkezleri

Bu ksmda, Sriye Blgesi veya eski adyla Diyru-m/Bildu-

m denince akla gelen corafyay tanmaya ve blgenin snrlarnn nereye

kadar uzandn belirlemeye alacaz. Btn ehirleri tek tek tantma yerine

slm fetihlerden sonra cnd ad verilen ordugh ehirleri ve bu ehirlere bal

nemli merkezleri tantacaz.

lk slm tarihi kaynaklarnda m veya Diyru-m/Bildu-m

denilen blge bu gnk Sriye, Filistin, rdn ve Cezire blgesi iinde yer alan

Nusaybin ovasn da iine alan blgedir. 72 m blgesinin daha nce Sr

adyla anld da bilinmektedir.73 slmn ilk yllarnda Araplarn blge iin

m ismini kullandklar belirtilmitir. M.E.B. slm Ansiklopedisinde

Sriye maddesini yazan Lammens, Sriye adnn ne zaman kullanldn

belirtmemekle beraber, Mslmanlar buray fethettiklerinde blge iin m veya

Diyru-m adn kullandlar demektedir.74

Blgenin gneyinde Arabistan, dousunda Irak, batsnda Akdeniz,

gney batsnda Msr ve kuzeyinde Frat nehrini de iine alan Anadolu topraklar

yer alyordu. Kuzeyden gneye yedi yz, doudan batya ise drt yz kilometrelik

bir uzunlua sahip olduu kabul edilmektedir.75 m blgesinin Akdeniz

70 Geni bilgi iin bk. Necde Hamm, s. 279-85; M.V. Levenko, Bizans Tarihi, trc. MaideSelen, stanbul: 1999,Bizans, s. 111.71 Eb Yusuf,Harc, s. 50.72 M. Krd Ali, Htatu-m, s. 48.73 Ykt, 353-6.74 M. Lammens, Sriye, A, XI, 52.75 M. Krd Ali, Htatu-m, s. 48; Hartmann, m, A, XI, 298; M. Lammens, Sriye,A,XI, 52.


26/324

21

sahillerinde Antakya, Trablusu-m, Akka, Sr ve Askaln ehirleri

bulunuyordu.76 Avsm denen snr ehirleri kuzeyde Mara, Hades ve Malatya,

gneyde ise Baras ve Belk blgenin snrlar iinde saylyordu. Mslmanlar ilk

fetihlerin ardndan Irak, Sriye ve Msrda ciddi bir ehirleme hareketi

balatmlard. Ancak idareciler, Msr ve Irak blgesinde yeni ehirler kurmakla

beraber, m topraklarnda yeni ehirler kurma yoluna gitmeyip yerletikleri

ehirlerin gelimesi yolunda aba harcadlar. Mslmanlarn bu ehirlere youn

bir ekilde yerlemeleri, ehirlerin yapsnn deimesine ve genilemesine yol

amt. Serjeantn belirttii gibi, tadklar mesaja yrekten bal Arap

ordularnn tadklar mesajn ikna ediciliine, olaanst boyutlarda bir

kentleme gelimesi elik etmiti.77

Mslman idareciler, fetihlerden sonra blgeyi Bizansn asker ve idar

taksimatnda olduu ekilde idar adan Dmak, Hms, Knnesrn, Filistin ve

rdn olmak zere be ordugh ehre ayrdlar.78

Gnmzde Sriyenin baehri olan ve m olarak da isimlendirilen

Dmak, mslmanlarn blgeye geldikleri dnemde de bugn olduu gibi

blgenin en mehur ehri olup idare merkeziydi. Dousunda Tedmr, kuzeyinde

Havran, gneyinde Busr ve batsnda ise sahil ehirleri olan Beyrut, Sayd ve Srehirleri yer alyordu. O dnemde Dmak ordughna bal nemli ehirler

Tedmr, Golan, Bek, Trablus, Beyrt ve Sayd idi.79 Dmak, Arabistan, Irak,

Cezire ve Akdeniz ynnden gelen yollarn birletii bir noktada bulunmasndan

dolay her adan nemli bir merkezdi.80

Blgenin bir dier nemli ordugh ehri Hms idi. Dmak ve Halep

arasnda, orta Sriyede yer alan Hms,81 eski bir yerleim merkeziydi. Dmaka

76 Ykt, III, 354.77 R. B. Serjeant, slm ehri,trc. Elif Topugil, stanbul: z Yaynclk 1997, s. 15.78 Belzur, Fth, s. 138; Ykt, III, 254; ayrca bk. R. Hartman, Sriye,A, XI, 52; NeklZiyade, et-Tatavvurul-dr li Bildi-m beyne Bizanta vel-Arab, el-M'temerd-dveler-rabi li tarihi bildi-m, 15-19 Aralk. 1985, Editr: Muhammed Adnan Baht, MuhammedAsfr, Amman 1986, s. 130.79 Nekl Ziyade, et-Tatavvurul-idr li bildi-m beyne Bizanta vel-Arab, a.y. s. 126.80 R. Hartmann, m, A, XI, 298.81 M. Sobernheim, Humus, A, V, 588.


27/324

22

giden yolun knda ehri savunmak maksadyla yksek bir tepe zerine bir kale

yaplmt.82 nemli ehirleri Lazikiye ve Tartustu.83 Hmsn nceleri

Dmaktan daha mehur bir ehir olduu belirtilmitir.84

Knnesrn ordugh ehri ise mn kuzeyinde yer alyordu. Muceml-

Bldanda belirtildiine gre Knnesrn, nceleri Hmsa bal iken daha sonra

mstakil bir cnd haline getirilmiti.85 Geni bir blgeyi iine alan Cezire

topraklar, Knnesrn ordughna balyd.86 Merkezi ehri Halep olup, nemli

ehirleri Antakya, Sveydiye, skenderiye, Hama ve eyzerdi.87 Halep blgenin

en gzel ehriydi.88

Merkezi Kuds olan Filistin ordugh ehri, m topraklarnn Akdeniz

sahiliyle Msr arasnda kalan ksmnda yer alyordu.89 Buras Sriyenin bat

blgesinde kurulan ilk ordugh ehirdi. Filistin blgesinin nemli ehirleri Beyt-i

Makdis (Kuds), Askalan, Remle, Gazze, Ersf, Kayseriye, Nablus, Erha,

Ammn, Yaf ve Beytu Cibrindi.90 Filistin blgesi Mescid-i Aksann burada

bulunmasyla nem kazanmt.91

rdn ordugh blgenin en nemli ehri olma zelliini tayordu.

Blgede yer alan nemli ehirler Fihl, Gr, Taberiye ve Akkayd. ok sayda

kyleri olup geni arazileri vard.92 Taberiye dier ehirlere nazaran daha

bykt.93

82 Ykt, II, 347.83 Nekl Ziyade, et-Tatavvurul-idr li bildi-m beyne Bizanta vel-Arab, a.y. s. 126.84 Tahhan, s. 11.85 Ykt, IV, 457; bnl-Adim, Kemalddin Ebul-Kasm mer b. Ahmed b. Hibetullah el-Halep(660/1262), Zbdetl-Halep min tarihil-Halep, Beyrut 1996, I,16; smail Yiit, Knnesrn,

DA, XXV, 419.86 Bk. Ramazan een, Cezire,DA, VII, 509-11; a. mlf. Urfa Blgesi Tarihi,stanbul 1960, s.98.87 Nekl Ziyade, et-Tatavvurul-dr li Bildi-m beyne Bizanta vel-Arab, a.y. s. 126.88 Makdis, s. 155.89 M. Ltfullah Karaman , XIII, Filistin,DA, 89.90 Makdis, s. 124; Ykt, III, 311-2.91 Eb Zura, 58.92 Eb Zura, 58;Ykt, I, 201.93 Muhammed Abdulkadir Harisat, Tarihul-rdn, s. 34.


28/324

23

Hadis ve tarih kaynaklarnda blge hakknda ok sayda hadis yer

almaktadr. Bu rivayetlere gre Hz. Peygamber, ma hayr-duada bulunmu,94

orann fethedileceini, slmn mlk olacan, Rum kayserinin hazinelerinin

mutlaka Allh yolunda taksim edileceini haber vermi95 ve ashbn oraya

yerlemesi hususunda iarette bulunmutur.96 Kblenin deimesinden nce m

snrlar iinde bulunan Mescid-i Aksaya ynelerek namaz klmtr.97

Hz. Peygamberin, Sriye topraklarnn fethedileceini mjdelemek

suretiyle ashbna, blgeye yerlemesi ynnde iarette bulunmu olmas

konumuz asndan byk nem tamaktadr. Baz rivayetlerde Hz.

Peygamberin, ashbndan bazlaryla ilgili mahhas rnekler verdii de

grlmektedir. mn fethedileceini mjdeleyen Hz. Peygamber, nce ma,sonra Irak ynne yzn dnm ve blgelerin sakinlerinin kalplerinde slmn

yer etmesi iin Allha duada bulunmutu.98 Bir defasnda, mda, Irakta ve

Yemende ordughlar bulacaksnz buyurunca Abdullah b. Havle el-Ezd,

Reslullahtan kendisi iin bir yer semesini istedi. Bunun zerine Hz.

Peygamber, Senin iin m seiyorum buyurdu. Hz. Peygamberin bu mjdesi

aynen gerekleti ve blgenin fethinden sonra Abdullah, ma yerleti.99

Hz. Peygamberin, ashabn ileri gelenlerinden olan Eb Zere ise,Binalar ykselmeye balaynca ma git! dedii rivayet edilmitir. Fetihlere

katlmak iin ma giden Eb Zer, fetihlerden sonra buraya yerlemi, fakat

Muviyeyle aralarndaki ihtilaflardan dolay Hz. Osmann emriyle Medineye

arlm ve ardndan Rebezeye yerlemitir.100

94 Buhr, stisk, 26; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 124.95 Buhr, Cihad ves-siyer, 156; Mslim, Fiten ve eratis-saat, 18; Ahmed b. Hanbel, Msned,II, 82, 107; Tirmiz, Fiten, 41.96 Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 99, 119; Tirmiz, Fiten, 27.97 Buhr, Tefsir, 15; Muvatta, Kble, 6.98bn Askir, I, 278-81. Bu hadisi muteber hadis kaynaklarnda bulamadk.99bn Abdilber, el-stb, III, 894; bn Askir, I, 56, 131; bn Hacer, el-sbe, IV, 59-60.100 Belzur, Ensb, VI, 167; bn Askir, LXVI, 197; Rebeze, Mekke yolu zerinde Medineyebal bir kydr. Bk. Ykt, II, 749.


29/324

24

m tarihisi bn Askir, Hz. Peygamberin ma dair hadislerini

eserinin birinci cildinde toplu halde vermi bulunmaktadr. Tekrarlar hari burada

otuz sekiz hadisi bir araya getirmitir.101

III. Sriye Fetihleri

Mslmanlarn Sriye istikametine ynelik ilk askeri teebbsleri daha

Hz. Peygamber hayattayken balad. Mte gazvesi ve onun bizzat itirak ettii

Tebk seferi Sriyedeki Bizans kuvvetlerini hedef alan giriimlerdi. sme

ordusunun hazrlanmas ve blgeye sevkedilmek istenmesi Sriye topraklarna

ynelik teebbsler arasnda yer ald.102 Bu seferden anlald gibi Hz.

Peygamber, Sriye istikametine ynelik seferleri balatm bulunmaktadr.

8/629 ylnda yaplan Mte sava, mslmanlarn Rumlarla yaptklar

ilk sava oldu. Sava, Reslullahn Busr valisine gnderdii elisi Hris b.

Umeyrin ehid edilmesi zerine kt.103 Mte zerine gnderilen 3 bin kiilik

slm ordusu blgedeki 100 bin kiilik Bizans ordusuyla savamak zorunda kald.

Hz. Peygamberin tayin ettii komutan, Zeyd b. Hrise, Cafer b. Eb Talib ve

Abdullah b. Revha ehid olmakla birlikte askerler tarafndan kumandan seilen

Hlid b. Velid orduyu toparlad ve geri ekilmeye balad. Bu srada zaman zaman

dmana zarar verip bir miktar ganimet de elde geirerek slm ordusunu

Medineye getirmeyi baard. Mslmanlar bu savata on iki ehid vermilerdi.104

Medinede slm ordusunun kendilerinden sayca stn bir orduyla arparak

dnmesi zafer saylabilir. Byle bir durum her ne kadar Medinedeki

Mslmanlar arasnda honutsuzlua sebep olmusa da Hz. Peygamber bunun bir

firar olmadn toparlanp dmanla tekrar karlamay amalayan bir hareket

olduunu belirtmitir.105

101 Bk. bn Askir, I, 56 v.dr.102 Ahmed Adil Kemal, et-Tarik ila Dmak, s.155.103 Vkd, Eb Abdullah Muhammed b. mer (207/ 823), Kitabul-megz, nr. Marsden Cons,Beyrt: 1984, II, s. 755; Bu sahb iin bk. bnl-Esir, sdl-gbe, I, 408104bn Him, IV, 12-25; bn Askir, II, 3.105 Bk. Hseyin Algl, Mte Sava, DA, XXXI, s. 386.


30/324

25

Hz. Peygamberin son seferi olan Tebk Gazvesi ise Rumlarn

mslmanlara kar byk bir ordu hazrladklar haberi zerine yapld. 9/630

ylnda gerekleen ve ashbn byk fedakarlklar gsterdii bu sefer, Kur'na

konu olmutur.106 Reslullah (s.a.v.) 30 bin kiilik ordusuyla Tebke geldi. Fakat

Bizansn byk bir ordu hazrlad haberi aslsz kt. Hz. Peygamber blgede

on gn kadar bekledi. Bu esnada her hangi bir sava veya arpma olmad.

Ardndan Bizansa bal baz Arap kabilleriyle anlamalar yapt ve bir mddet

sonra Medineye dnd.107 Hibir mazeret olmakszn bu savatan geri kalan baz

sahbler hakknda ayetler inmi ve cihaddan geri kalmalar iddetle eletirilmiti.

Fakat samimi bir ekilde yaptklar tevbelerini Allh kabul etmiti.108

Grld zere gerek Mte ve gerek Tebk seferi blgenin gvenliinitemin maksadyla yaplm seferlerdir.109

Hz. Peygamberin blgenin fethedileceine dair syledii hadisler,

mslmanlar iin bir ynlendirme, bir talimat oldu. te bu maksatla ilk Halife Hz.

Eb Bekir, irtidat hadiselerini sona erdirir erdirmez Irak ve Sriye topraklarna

ynelik cihad arsnda bulundu. Asker toplamak iin Yemen, Tif, Necid ve

Mekkeye mektuplar gndererek halk Rumlara kar savaa davet etti. Bu davet

byk bir yank buldu. Arabistann deiik blgelerinden binlerce mslmanslm devletinin bakenti Medineye geldi ve onlardan byk bir ordu tekil

edildi. Kaynaklarmzda ordularn blgeye hangi tarihte sevk edilmeye baland

konusunda farkl rivayetler verilmitir. Bu konuda tarih olarak 12 ve 13 yllar

verilmitir.110

Hz. Eb Bekir komutan ve askerlerine iin ehemmiyetini anlattktan

sonra kol halinde Sriye istikametine sevketti. er bin kiilik ayr ordunun

106

Tevbe 9/117.107 Tebk seferi iin bk. Vkd, Kitabul-megz, III, 989-1022; bn Sad,et-Tabakt, II, 166,Belzur, Fth, s. 66; Taber, Tarih, II, (1987) s. 281-6.108 Tevbe 9/38-39, 117. Tebk seferinden geride kalan sahbler iin bk. bn Him, IV, 531-5.109 Fayda, Hulef-y Ridn,DA, XVIII, 329.110 Belzur, Fth, s. 114; Taber, Tarih, III, 385.Tarihleri deerlendirmeye tabi tutan Fayda 12yln tercih etmitir. Bunun sebebi olarak da Halid b. Velidin Sriyedeki ordulara yardm etmekiin Iraktan Sriyeye 13 ylnda emir aldn bu yzden slm ordularnn blgeye 13 ylndannce geldiklerini bildiren rivayetin kabul edilmesinin doru olacan belirtmektedir. Bk. Halid b.Velid, s. 351.


31/324

26

banda olmak zere Amr b. s, Yezid b. Eb Sfyan ve rahbil b. Haseneyi

kumandan tayin etti.111

Hz. Peygamberin nde gelen sahblerinden olan Eb Ubeyde de buorduda bulunuyordu. Hz. mer baa geince onu m blgesinin genel komutan

yapt.112

Hz. Eb Bekirin vefatndan sonra Hz. mer halifelie geti ve Sriye

fetihlerini takviye etmeye yneldi. Blgedeki en byk fetihler onun zamannda

oldu. Halife, slm ordularn cihada ynlendiriyor, Allhn, kendilerine vad

ettii topraklar hatrlatyor, yeryznn varisleri olacaklarn ve slmn btn

dinlere galip gelecegini sylyordu.113

A. Fetihlerin Balamas ve lk arpmalar

Mslmanlar daha Sriye topraklarna ayak bastklar ilk gnlerde

zaferle tantlar. Sriye blgesinde mslmanlarla Rumlar arasnda ilk scak

temas Filistinde Kudsn gneyinde yer alan Arabe mevkiinde gerekleti.

Yezid b. Eb Sfyan, Rumlar zerine sahbeden Eb mme el-Bahil

komutasnda be yz asker sevketti. Rum ordusu bin kiiydi. Rumlar bu

arpmada malup edildiler.114

Rumlar, bu ilk malubiyetlerinin ardndan byk ordular halinde savaa

hazrlandlar. Bundan itibaren blgede en iddetlileri Ecndeyn ve Yermk

savalar olmak zere bir dizi sava yapld. Bu savalarn nemlilerini ksaca ele

alacaz.

111 Taber, Tarih, III, 387; Kesir, el-Bidye, IX, 541. Belzurde Yezid b. Ebu Sfyan, ordular biraraya geldiinde bakumandann Ebu Ubeyde b. Cerrah, o bulunmad taktirde Yezid b. EbuSfyann bakumandan olaca rivayet edilmitir. Fth, s.114. Yine blgeye sevkedilen ilkordularda Halid b. Saidin de kumandan olarak tayin edildii fakat Hz. merin itiraz zerineazledildii rivayet edilmitir. Azliyle ilgili deerlendirmeler iin bk. Belzur, Fth; 115; Taber,Tarih, III, 386-8.112 Taber, Tarih, III, 436.113bn Haldun, Mukaddime,I, 370.114 Belzur, Fth, s. 72; Taber, Tarih, IV, 65.


32/324

27

B. Busrnn fethi

Amr b. s blgede dman askerlerinin okluunu grnce Hz. Eb

Bekire mektup yazp yardm talebinde bulundu. Bunun zerine o da Sriyedekislm ordusuna destek maksadyla Hlid b. Velidi Irak cephesinden bu blgeye

kaydrd.115lk nce Busrya gelen Hlid b. Velid, burada Eb Ubeyde b. Cerrh,

rahbil b. Hasene ve Yezid b. Eb Sfyan komutasndaki slm ordusunun

beklediini grd. Onlardan derhal harekete gemelerini istedi. Hlid b. Velidin

liderliindeki slm ordusu o gn her hangi bir arpma olmakszn Busry

fethetti. Buras sulh yoluyla fethedilen ilk yer oldu. Bu sulh 13 ylnn Rebiulevvel

(634 Mays) aynda gerekleti.116 Ardndan Tedmr halkyla da benzeri bir sulh

yapld. Daha sonra Huvvrin zerine yryen Hlid, sava yoluyla ehri elegeirdi.117

Halid b. Velid, blgede Busrnn kuatlmasndan balayp

azledilmesine kadar bakomutan olarak grev yapmtr.118

C. Ecndeyn Sava

Kaynaklar, bu savan tarihini 13 yl Cemziyelevvel ay (Temmuz 634)

olarak zikretmektedirler.119

Hlid b. Velid komutasndaki slm ordusu Busryfethettikten sonra Filistin istikmetine yneldi. nk Rumlar Ecndeynde

yaklak yz bin kiilik byk bir ordu hazrlam ve mslmanlara saldrmak iin

frsat kolluyorlard. Bizans ordusunun kumandan Kubuklar saldrya gemeden

nce mslmanlar hakknda malumat toplamaya alt. Mslman askerlerin

geceleri bir ruhban ve gndzleri de cihada hazr birer kahraman gibi

yaadklarn haber alnca fena halde morali bozuldu. Bunun zerine elisine,

115 Belzur, Fth, 72; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 407; Hlidin ma ka kiilik bir orduyla

geldiini bildiren rivayetler farkllklar gstermektedir. Verilen rakamlar be yz ile dokuz yzarasnda deimektedir. Bu konuda bir makale yazm olan Taha el-Him tm rivayetlerideerlendirdikten sonra bu saynn 600 ile 900 arasnda olabileceini belirtmitir. Bk. SeferuHlid b. Velid minel-Irak ila-m, Mecelletl-ilmil-Arab, Dmak: 1952, c. 26, s. 550.Ayrca bk. Fayda, Halid b. Velid, s. 359-60; Eraslan, Asr- Sadet Fetihler, s. 60.116 Belzur, Fth, 74; Yakb, Tarih, II, 134; Taber, Taber, III, 418; bn'l-Esir, el-Kmil,II, 417.117 Halife, b. Hayyt, Tarih, s. 62.118 Fayda, Halid b. Velid, 379.119 Halife b. Hayyt, Tarih, s. 63; Taber, Tarih, IV, 72; bn'l-Esir, el-Kmil,IV, 418, 498.


33/324

28

Eer sylediklerin doruysa yerin alt, stnde onlarla savamaktan daha

hayrldr dedi.120

Ecndeynde asker says 20 bin ile 24 bin arasnda olduu belirtilenslm ordusu, Rum ordusunu ar bir hezimete uratt. Komutanlar Kubuklar da

ldrlmt. Mslmanlardan on yedi kii ehid dt. ehid denler arasnda

Hz. Peygamberin ashbndan Abdullah b. Zbeyr b. Abdulmuttalib, Temim b.

Hris ve Hris b. Him b. Muire gibi isimler de bulunuyordu.121 Mslmanlar

bu savatan zaferle ktlar. Bakomutan Hlid b. Velid zafer mjdesini Hz. Eb

Bekire gnderdi. Zafer mjdesini alan Hz. Eb Bekir buna ok memnun oldu.122

Hz. Eb Bekir bu savan neticesini rendikten sonra vefat etti.123

Ecndeynde ok iddetli arpmalar yaplm, Rum ordusu byk kayp

vermiti.124 Ecndeyndeki malubiyet haberini alan mparator Herakleiosun ok

korktuu ve Hms topraklarn terk edip Antakyaya ekildii belirtilmektedir.125

Bu sava, Sriye blgesi kaplarnn slma almasna vesile olmutur.

Sriye topraklarnda Rumlarla mslmanlar arasnda gerekleen ilk

byk sava olan Ecndeyne, mslman hanmlarn da katld grlmektedir.

Hatta mm Hakim isimli hanm sahbnin, eline ald adr direiyle drt

Rumu ldrd rivayet edilmitir.126

D. Mercus-Suffer Sava

14 (635) yl Muharreminde Dmak zerine hareket eden slm ordusu,

Dmak yaknlarnda bulunan Mercus-Suffer mevkiinde Rumlarla karlat.

Burada iddetli bir arpma oldu. Mslmanlardan drt bin kadar asker yaraland.

120bn'l-Esir, el-Kmil, II, 418.121 Belzur, Fth,74; Yakb, Tarih, II, 134;122 Fayda, Hlid b. Velid, s. 387; Hakk Dursun Yldz, Ecndeyn,DA, X , 385.123 Yakb, Tarih, III, 419.124bn Askir, II, 100-2.125 Belzur, Fth, 74.126bn Askir, II, 100-2.


34/324

29

Sonunda Rumlar malup edildi. Hlid b. Velid komutasunda Mercus-Sufferi

fethedip ardndan Dmaka doru yoluna devam etti.127

F. Fihl Sava

rdnde Beysan ehri yaknnda yer alan Fihl mevkiinde128

mslmanlar, seksen bin kiilik Rum ordusuyla kar karya geldi. 129 slm

ordusunun banda Halid b. Velid bulunuyordu.130 Kendisi nc birliklerinin

bana geti. Svarilerin bana Drr b. Ezver, piyadelerin bana yaz b. Ganm

ve art birliklerin bana da rahbil b. Hasene komutan tayin edildi.

Cenahlardan birini Amr b. s, dierini de Eb Ubeyde komuta etti.131 Bu arada

slm ordusu, Hz. merden ne yapacaklar konusunda haber bekliyordu. rahbil

b. Hasene geceleri uyumuyor, birlikleri denetliyordu. Rum ordusunun geceleyin

hcma gemesiyle balayan sava, etin bir ekilde ertesi gn gece vaktine kadar

devam etti. Zor durumda kalan Rumlar kamaya balaynca pelerine den

mslmanlar 80 bin kiilik Rum ordusunu ar bir hezimete uratt. Rum

askerlerinin ancak az bir ksm cann kurtarabildi.132 Fihl sava 13 yl Zilkade

aynda (Aralk-Ocak 634-635) gerekleti.133

E. Dmakn fethi

Rumlar Ecndeyn malubiyetinin intikamn almak iin ok gemeden

toparlanmaya baladlar. Bunun haberini alan Hz. mer slm ordusuna Dmak

drmeleri iin haber gnderdi. Hz. mer burann, Bizans hakimiyetinin kalesi

olduunu belirtiyor ve alnmas gerektiine iaret ediyordu. Bu srada Herakleios

Hmsta bulunuyordu.134

127 Belzur, Fth, 77.128 Fr. Buhl, Fahl,A, IV, s. 445.129bn Kesir, el-Bidye, X, 589.130 Bk. Fayda, Halid, 390-3.131bn Kesir, el-Bidye, X, 589.132 Taber, Tarih, IV, 87; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 430.133 Fayda, Halid, 391.134 Taber, Tarih, IV; bn Askir, II, 128.


35/324

30

Eb Ubeyde, Amr b. s ve Hlid b. Velid Dmak nlerine geldiler.135

Hlid b. Velid dou kapsna, Eb Ubeyde de askerlerin kalan yarsyla Cbiye

kapsna dayand. Mslmanlar Dmak yetmi gn kadar muhasara altnda

tuttular. Hmstaki dman kuvvetleri yardma gelince Hms yaknnda bulunan

mslmanlar onlara engel oldular. Mslmanlar iki kapdan ehre girdiler. Hlid

b. Velid ieri girdiinde baz Rum askerlerini ldrmt. Bu durum karsnda

Rumlar Eb Ubeydeden eman isteyip kendilerini Hlidden korumasn talep

ettiler. Bunun zerine anlama yapld ve kendilerine eman verildi. Buna gre

canlarna, mallarna ve kiliselerine dokunulmayacak, ehrin surlar

yklmayacakt.136 Anlama metni u ekildeydi: Sen lkemize geldiinde

kendimiz ve dinimize bal olanlar iin senden eman istedik. Dmak ve

evresinde ne kilise ne de manastr ina etmeyeceimize sz verdik.

Mslmanlarn mahallelerinde yklan kiliselerimizi onarmayacaz. Gece ya da

gndz kiliselerimizi mslmanlar misafir etmekten men etmeyeceiz.

Kiliselerimizin kaplarn yolculara ak tutacaz. Ne kiliselerde ne de

evlerimizde casus barndrmayacaz. Mslmanlar kandran kimseyi

gizlemeyeceiz. anlarmz kiliselerimizde dk bir sesle alacaz.

Kiliselerimize ha asmayacaz. Kiliselerimizde dua ve ayin esnasnda seslerimizi

ykseltmeyeceiz. Mslmanlarn yanndan geerken ha ve kitabmz

karmayacaz.137 Rumlar anlamaya muhalefet ettiinde zimmetleri kalkacakt.

Daha sonra fethedilen yerlerde yaplan anlama metinleri hemen hepsi bu ekilde

olmutur.

Anlamayla onlar Allhn ahdi zerinde, Reslullahn ve mminlerin

halifelerinin zimmetinde kabul edildiler. Onlar, cizye verdikleri mddete

hayrdan bakasyla muamele grmeyeceklerdi. Dmakn fethi 14 yl

Recebinde ( Eyll 635) ylnda gerekleti.

135bn'l-Esir, el-Kmil, IV, 428. Belzur, Dmaka gelenler arasnda Yezid b. Eb Sfyan verahbil b. Hasenenin de adn zikretmektedir. Bk. Fth, s. 78. Taber ise sadece Yezid b. EbSfyannn ismini zikretmektedir. Bk. Tarih, IV, 86.136 Halife b. Hayyt, Tarih, s. 67; Belzur, Fth, s. 80.137bn Askir, II, 120-1.


36/324

31

Dmak muhasaras esnasnda Halid b. Velidin bakomutanlktan

azledildii ve Ebu Ubeydenin bakomutan olduu bilinmektedir.138 Dolaysyle

bu tarihten itibaren blgede gerekleen savalarda bakomutan olarak Eb

Ubeyde grev yapmtr.

G. Mercur-Rum Sava

Sriye topraklarnda bulunan slm ordusu cepheden cepheye kouyordu.

Rumlar yenildikleri her seferin ardndan mslmanlarn karsna yeni bir ordu

karyor, kaybettikleri merkezleri almak istiyorlard. 14 (635) ylnda Dmakn

batsnda Mercur-Rum denilen mevkide bir sava vuku buldu.139

Eb Ubeyde, yannda Hlid b. Velid olduu halde Fihlden Hmsa

hareket etti. Mslmanlarn Hmsa yneldiini haber alan Herakleios, byk bir

ordu hazrlayarak Mercur-Ruma gnderdi. Bunun zerine slm ordusu da oraya

hareket etti. Tuzrya yardm maksadyla enes adl komutann emrinde bir Rum

ordusu daha blgeye geldi. Hlidin komutasndaki ordu Tuzry, Eb Ubeyde de

ordusuyla enesin komutasndaki orduyu hedef seti. Bu arada Tuzr Dmak

istikametine yneldi. Bunu haber alan Yezid b. Eb Sfyan emrindeki

birlikleriyle, Tuzrnn karsna kt ve savaa balad. Sava devam ederken

Hlid b. Velid ordusuyla arkadan Tuzry kuatt ve Rum ordusunu ar bir

yenilgiye uratt. Dman kuvvetlerinin ancak az bir ksm savatan sa

kurtulabildi. Bu savata mslmanlar ok miktarda ganimet ele geirdi. Bunlar

zaferi kazanan Yezid ve Hlidin komutasndaki askerlere taksim edildi. Bunun

ardndan Yezid Dmaka, Hlid b. Velid ise Eb Ubeydenin yanna dnd. 140

Hlid, Eb Ubeydeye ulatnda mslmanlar enes komutasndaki

Rum ordusuyla savaa tutumulard. Mercur-Rum mevkiinde meydana gelen bu

138 Bu konudaki rivayetler ve deerlendirmeler iin bk. Fayda, Halid, 402, 423-34.139 Belzur bu savan 14 ylnda olduunu belirtirken Taber ve bnl-Esir 15 ylnda olduunubelirtmilerdir. Kr. Belzur, Fth,77; Taber, Tarih, IV, 184; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 490.140 Taber, Tarih, IV, 184.


37/324

32

savata byk sayda Rum askeri ldrld. Komutanlar da ldrlenler

arasndayd.141

H. rdnn Fethi

Fihl savandan sonra rahbil b. Hasene ve Amr b. s komutasndaki

birlikler rdne hareket etti. slm ordusunun rdn topraklarna yneldiini

haber alan yerli halk, daha nceden Fihlde Bizans ordusunun urad hezimeti

de bildiinden kalelere snp arpmaktan kand. Mslmanlar onlar gnlerce

muhasara altnda tuttular. Savamaktan baka areleri kalmayan Rumlar, slm

ordusu karsnda malup oldu. Kendileriyle sulh yapld ve Dmakta yaplan

sulh maddeleri geerli sayld. Bylece rdnn fethi, Fihl savayla ayn ylda

(14/635) gereklemi oldu.142

. Yermk Sava

Yermk sava, Sriye topraklarnda mslmanlarn Rumlarla yapt

iddetli savalarn ikincisidir. Huvvrin yaknlarnda yer alan Yermk rma

civarnda vuku bulduundan bu ismi almtr. bn Kesir savan tarihiyle ilgili

olarak rivayetleri bir deerlendirmeye tabi tutmutur. Seyfin, Yermk sava,

Dmakn fethinden nce 13 (634) senesindedir eklindeki rivayetinin kabulgrmediini belirtip bn shak ve Kelbnin bu savan 15 yl Receb aynda (636

Austos) vuku bulduunu rivayet ettiklerini belirtmekte ve bn Askirin de bu

rivayeti kabul ettiini aktarmaktadr.143 bn'l-Esir ve Taber Seyfin rivayetini

esas alp bu sava 13 (634) ylnda gsterirler. Halife b. Hayyat, Belzur ve

Yakb ise bn shak ve Kelbnin verdii tarih olan 15 (636) yln

gstermektedirler.144 Yermk savann tarihiyle Ecndeyn savann tarihinin

kartrldna dikkat eken Fayda, Tabernin bolca verdii Seyfin rivayetleri

141bn'l-Esir, el-Kmil, II, 491.142 Belzur, Fth, 85; Taber, Tarih,IV, 87; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 433.143el-Bidye, IX, 546.144 Halife b Hayyt, Tarih, s. 70; Belzur, Fth, 86;Taber, Tarih, III, 395; bn'l-Esir, el-Kmil, IV, 410; Ya'kb, Tarih, II, 141; ayrca bk. bnl- Cevz, Tarihu mer b. el-Hattab,Beyrut 1985, s. 86.


38/324

33

hari Ecndeynin 13 (634) ylnda, Yermk savann ise 15 (636) ylnda olduu

konusunda ittifak olduunu belirtmektedir.145

Sava u ekilde gereklemiti: Herakleios, Cbiyede bulunan EbUbeydeye kar 60 bin kiilik bir ordu gnderdi. slm ordusu, Bizans ordusunun

bykln grnce Yermkte topland. Bunun zerine Rumlar da Yermke

geldiler.146

Mslmanlarn 24 bin kiilik ordusuna karlk Rumlar 100 bin kiilik

bir ordu karmlard. Askerlerin savatan kamasn engellemek iin olsa gerek

Rum askerleri demir zincirlerle biribirlerine bal olup piyade olarak saf halinde

savaa gelmilerdi.147

Rum ordusunun bakomutan Bhnd. slm ordusunun bana da

Hlid b. Velid geti. Rivayete gre bunu kendisi istemi, Eb Ubeyde de buna raz

olmutu. Halid, Bizans ordusunun sava nizamn grnce benzeri bir nizam

uygulamaya koymu, askerleri kk birliklere (kerdis) ayrm, bu ekilde

savamann daha doru olacan belirtmitir.148

Askerlere sava dzeni verildikten sonra ordu komutanlar mbareze

eklinde arpmaya baladlar. Hlid, rakibi Bahan malup edince Rumlar onunyznden utan, mslmanlar ise Hlidin galibiyetinden sevin duydular.149

Sava balamadan nce taraflar arasnda baz mzakerelerin olduu fakat

bir neticenin elde edilemedii rivayet edilmitir.150

145 Fayda, Hlid b. Velid, s. 383. Sriye blgesinde vuku bulan savalarn hangi yl ve aylardaolduu konusu ilk kaynaklarda olduka ihtilafldr. bn'l-Esir hakl olarak bu hususa dikkatekerek, Savalarn birbirine yakn zamanlarda vuku bulmas ihtilafa yol amtr demektedir.

Bk. el-Kmil, II, 432.146bn Kesir, el-Bidye, IX, 552.147 Taber, Yermk savana 100 Bedir ehlinden olmak zere bin sahbnin katldn belirtenbir rivayet aktarmaktadr. Bk.Tarih, III, 397. Baz kaynaklar Yermk savanda dman askerininsaysn ok yksek rakamlara karmlardr. Bu konuda 200 bin, 400 bin gibi rakamlar verenlerolmutur. Yaplan deerlendirmeler Bizans ordusunun 100 bin civarnda olduunu gstermektedir.Derlendirmeler iin bk. Fayda, Halid b. Velid, 416.148 Taber, Tarih, III, 396.149bn Askir, II, 164.150bn Askir, II, 98-9.


39/324

34

Savaiddetli bir ekilde balad. Rumlar mslmanlara byk darbeler

indiriyorlard. arpma gn boyunca devam etti. Giderek mslmanlar stnl

ele geirdi. Akama doru Rumlarn kamakta olduunu gren Hlid, buna

sevindi ve pelerine dt. Neticede Rumlara kar byk bir zafer kazand.151

Sava balamadan nce Hlid b. Velid ile Rum askerlerinden Cerece

arasnda bir konuma gereklemi, buna gre Hz. Peygamber ve slma dair

sorular soran Cerece mslman olmu, Rumlara kar mslmanlarn yannda

savam ve o gn ehit dmt.152 Yermkte mslmanlardan 3 bin kii ehit

dt.153 70 bin dman askeri ldrld.154

Bu iddetli savaa mslman kadnlarn da katldn grmekteyiz.

Kadnlar cephenin gerisinde bir tepeye yerletirilmilerdi. lerinde muhcir

kadnlar oktu ve ocuklaryla beraber gelmilerdi.155 Hanm sahblerin ileri

gelenlerinden ve Zbeyr b. Avvamn ei Esm bint Eb Bekir,156 Esm bint

Yezid, 157 Eb Sfyann ei Hind bint Utbe158 ve krime b. Eb Cehilin ei

mm Hakim bint Hris bunlardand.159 Hlid b. Velidin kzkardei Ftma bint

Velid de Sriye fetihlere katlm,160 ancak Yermk savana itiraki konusunda

her hangi bir malumat verilmemekle beraber onun bu savaa katlm

olabileceini syleyebiliriz.

Mslmanlar bu savatan byk ganimetler elde ettiler. Onlar, sayca

kendilerinden kat kat stn olan dmanlarn iman gc sayesinde malup

151 Ya'kb, Tarih, II, 141; Belzur, Fth, s. 87; Taber, Tarih, III, 401; bn'l-Esir, el-Kmil,II, 412-3.152bn'l-Esir, el-Kmil, II, 412.153bn Askir, II, 161.154 Belzur, Fth, 86.155bn Askir, II, 150.156bn Sad, et-Tabakt, VIII, 253; bn Askir, LXIX, 4; bn Hacer, el-sbe, VIII, 13.157

bn Askir, LXIX, 33; bn Hacer, el-sbe, VIII, 22; ennv, Nisus-sahbe, s. 349. Yermksavana itirak ettii belirtilen Esmnn bu savata eline ald bir adr direiyle dokuz Rumaskerini ldrd rivayet edilmitir. Bk. bn Askir, LXIX, 33.158bn Sad, et-Tabakt, VIII, 235; bn Askir, LXX, 166. Onun bu savata eiyle beraber slmordusunu savamaya tevik ettii bilinmektedir. Bk. Kandemir, Hind bint Utbe, DA, XVIII,64-5.159 lk kocas krime b. Eb Cehil ile m topraklarna fetih ordularyla gelen hanmsahblerdendir. Hakkndaki bilgiler iin bk. s. 145.160bn Sad, et-Tabakt, VIII, 261; bnl-Esir, sdl-gbe, VII, 232; bn Askir, LXX, 42; bnHacer, el-sbe, VIII, 278.


40/324

35

etmilerdi.161 Mslmanlarn Sriye blgesinde elde ettikleri en byk zafer olan

Yermk sava, Bizansn bu topraklardan umidini tamamen kesmesine neden

oldu. Bu savatan sonra Mslmanlar blgede ciddi bir mukavemetle

karlamad.

J. Sriye Sahillerinin Fethi

Mslmanlar, Sriye blgesinin i kesimlerini fethettikten sonra sahil

kesimlerine yneldiler. Yezid b. Eb Sfyan komutasndaki birlikler sahil

kesiminde bulunan Sayda, Irka, Cbeyl ve Beyrut ehirlerine geldiler. nc

birliklerin banda Yezidin kardei Muviye b. Eb Sfyan bulunuyordu. Sahil

kesimi kolay bir ekilde fethedildi. Muviye, Irka ehrini emrindeki askerlerle tek

bana fethetmiti.162 Daha sonra Rumlarn fethedilen bu ehirlerden bazlarn

tekrar ele geirdiini grmekteyiz.

Hz. merin son zamanlarnda ve Hz. Osmann hilafetinin balarnda

Muviye, sahil ehirlerini tekrar ele geirmek maksadyla seferler dzenledi ve

sahil eridini hakimiyetine ald. ehirleri fethedip ovalar tahkim etti. Ele geirilen

yerlere askerler yerletirdi ve onlara ktalar verdi.163

K. Hmsn Fethi

Kaynaklarmz Hmsn iki defa fethedildii anlatlmaktadr. Bu

fetihlerden birincisi 14 (635) ylnda Yermk savandan nce, dieri de 15 (636)

ylnda Yermk savandan sonra gereklemitir.

Dmak zerine yryen slm ordusu Rum ordusuna Hmstan yardm

geldii haberini almt. Bu esnada komutan Eb Ubeyde hangi cephede

toplanacaklar konusunda tam bir karara varamad. Bu konuda Hz. mere

danmay uygun grd. Hz. mer ordunun beklemesini emretti ve Hlid b.

Velidin emrindeki orduyu Eb Ubeydenin ordusuna katt. Amr b. sa da onlara

yardma gitmesini syledi. Kanaatimizce mslmanlar Hms, birinci defa

161bn Askir, II, 161.162bn'l-Esir, el-Kmil, II, 399.163bn'l-Esir, el-Kmil, II, 431.


41/324

36

Dmakn fethinden hemen sonra fethetmeye iten sebep Hmstaki Rumlarn

Dmaka yardmda bulunmas olmutur. Bundan dolay Dmak iini halleden

Eb Ubeyde Hms zerine yrd ve nce Balebek sonra da Hms fethetti.

Onlarla sulh anlamas yapt. Buna gre mallar canlar, kiliseleri ve evleri eman

altna alnd. Burada ikamet edenlere hara vermeleri art kouldu.164 Hmsn ilk

fethi kolayca gerekleti. Fakat Mslmanlar, Yermk sava hazrlklar

dolaysyla Hms tahliye ettikleri iin daha sonra buray tekrar fethetmek

zorunda kaldlar. Tarihiler, Mslmanlarn Hms tahliyesi srasnda Hms

halkna, artk kendilerini savunamayacaklarn ve emniyetlerinin kendilerine ait

olduunu belirtmilerdi. Bu yzden alm olduklar vergiyi onlara iade ettiler.

Hms halk Mslmanlarn bu davranlarndan ok etkilendi. Eb Ubeyde Hms

halkna yle seslenmiti: Dman tarafndan aleyhimize asker toplandn

iitmi bulunuyoruz. Sizi himaye etmemiz sulh artlarnn bir gereidir. imdi ise

biz buna muktedir deiliz. Eer Cenb- Hak bizi galip getirirse artlarmz aynen

geerlidir. Aramzda bulunan sulhnme ile amel olunacaktr bu durum karsnda

halk, mslmanlarn zafer kazanmas iin duada bulunmular, Allhtan,

mslmanlar balarna tekrar geirmesini temenni etmiler ve Sizlerin idaresi ve

adaleti daha nce iinde bulunduumuz zulm ve zorbalktan bizim iin daha

iyidir. Biz, Herakleiosun ordusunu valinizle birlikte ehirden kovacaz

eklindeki szleriyle mslmanlarn idaresinde bulunmaktan memnun olduklarn

sylemilerdi. 165

Eb Ubeyde Hmsa hareketi esnasnda yolu zerinde bulunan Balebeki

(Baalbek) kuatt. Buras da Yermk sava sebebiyle terk edilen yerlerdendi.

Halkn eman istemesi zerine onlarla sulh anlamas yapan Eb Ubeyde daha

sonra emrindeki ordusuyla birlikte kendisine yetien Hlid b. Velid ile beraber

yoluna devam etti. Hmsa gelen slm ordusu bir taraftan Rumlarla arprken

dier taraftan iddetli bir soua maruz kald. ehir salam surlarla evrili

olduundan mslmanlarn beklemekten baka areleri yoktu. Muhasara etmek

164 Belzur, Fth,83; Taber, Tarih, IV, 82-3; Ykt, II, 348; bnl-Esir, el-Kamil, II, 481; bnKesir, el-Bidye, IX, 649.165 Eb Yusuf, Harc, s.150; bn Askir, II, 145. Ayrca geni bilgi ve deerlendirmeler iin bk.Fayda, Hlid, s. 408-9; Robert Mantran, Humus,DA, XVIII, 371


42/324

37

uzun ve skc olmutu. Her iki tarafta beklemekten baka bir ey yapamyordu.166

Ruhda (anlurfa) bulunan imparator, Hmsllarn yardmna gndermek zere

Cezire halkndan asker toplamasn emretti. Fakat Irak blgesinde bulunan Sad b.

Eb Vakkasn Hti muhasara altna ald haberi Cezirelilere ulanca Hmsllara

yardm etmekten vazgetiler. Giderek Hms halk bu muhasaradan skld.

lerinden bazlar mslmanlarla sulh yapma teklifinde bulunmay ne srdler.

Fakat bu konuda bir karara varamadlar. K mevsimi geince mslmanlarn

surlarda yanklanan tekbir seslerinden panikleyen halk, kendilerini surlarn dna

attlar. Mslmanlar, Rumlarn bu davranlarna bir anlam veremediler.

Mslmanlar daha sonra kar taraftan gelen sulh teklifi zerine Dmak ahalisiyle

yaplan anlamann aynsn onlar iin de geerli kldlar. Eb Ubeyde Hmsa,

Kinde ve Sekn kabilelerinden oluan topluluklar yerletirdi. Eb Ubeyde,

buraya Ubde b. Samiti vali olarak tayin etti. 167

Hmstan ayrlan Eb Ubeyde, Hama zerine yrd. Ahalisiyle sulh

yapld ve ahs bana cizye, arazilerine hara vergisi konuldu. Eb Ubeyde, bu

ekilde Hms evresinde birok yeri sulh yoluyla fethetti. Bu ehirler arasnda

Lazikiye halk direni gsterince mslmanlar savamak zorunda kald. ehre

snan halk muhasara altna alnd. Burada mslmanlarn u ekilde gzel bir

sava taktii uyguladn grmekteyiz: Surlarn kaplarn kapatan dmana,

muhasaray kaldrdklar ve ekip gittikleri grnts vermek iin ehre biraz

uzak bir mesafede hendekler kazp iine saklandlar. Halk mslmanlarn ekip

gittiine inanmt. Bu ekilde ehir kaplarn ap darya kmaya baladlar.

Bunu gren mslmanlar baskn yapp ehre girdiler. Baz Hristiyanlar bu arada

ehri terk edip katlar. Fakat daha sonra eman talebinde bulunup ehirlerine geri

dndler. Onlarla sulh anlamas yapld. Kilise ve evlerine dokunulmad.168

166 Taber, Tarih,IV, 185.167 Belzur, Fth, s. 84; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 491-2.168 Belzur, Fth,s. 84; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 92.


43/324

38

Hmsn fethedildii haberi Medinede bulunan Halife Hz. mere iletildi

ve elde edilen ganimetlerin bete biri ashbdan Abdullah b. Mesd tarafndan

Medineye ulatrld.169

L. Knnesrnin Fethi

Eb Ubeyde Hms fethettikten sonra Hlid b. Velidi Knnesrn zerine

gnderdi. Hlid b. Velid burada Herakleiosun sa kolu olan Mnas komutasnda

bir orduyla karlat. Yaplan savata mslmanlar, Rum ordusunu malup ettiler

ve Mnas ldrdler. Bu yenilgi zerine Rumlar kaarak Knnesrne sndlar.

Buray muhasara altna alan slm ordusu karsnda Rumlar bir ey

yapamayacaklarn anlaynca sulh talebinde bulundular. Muhasara esnasnda

Hlid b. Velidin, Bulutlarda dahi olsanz Allh ya bizi yannza karr ya da sizi

yanmza indirir eklinde tehditlerde bulunduu belirtilmektedir. ok gemeden

Knnesrn halkyla, Hms halkyla yaplan sulh maddeleri zerine sulh yapld.

Baz rivayetlere gre mparator Herakleios, bu yenilgiden sonra Sriye

topraklarn terk etti ve buraya bir daha dnmemek zere stanbula gitti.170

Sriyeyi terk etmek zorunda kalnca buradaki ehirleri tahrip ederek ahalisini de

tahliye etmiti.171

Halife b. Hayyat ve Belzur, Knnesrnin fethi iin tarih olarak 16 (637)

yln verirken Taber ve bnl-Esir fethi 15 (636) yl olaylar iinde

zikretmilerdir.172 Kaynaklarda Knnesrnin ikinci kez fethedildiine dair

rivayetler bulunmaktadr. lk fetihten sonra Eb Ubeyde Knnesrn halknn

anlamalarn bozduunu ve bir ksmnn da Knnesrni terk edip Antakyaya

sndn haber ald. zerlerine Smt b. Esved el-Kindyi gnderdi. Smt,

yapt kuatmann ardndan ehri ele geirdi. Bylece Knnesrn ikinci kez

169 Taber, Tarih, IV, 185.170 Taber, Tarih, IV, 186-7; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 493.171 Honigmann, Bizans, 36.172 Halife b. Hayyt, Tarih, s. 73; Belzur, Fth, 88; Taber, Tarih, IV, 186; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 493.


44/324

39

fethedilmi oldu. Mslmanlar byk ve kkba hayvanlardan oluan ok

sayda ganimet elde etti. 173

M. Halep ve Antakyann Fethi

Halepin fethi Eb Ubeyde b. Cerrhn eliyle gerekleti. Knnesrne

fethinden sonra Halep nlerine gelen Eb Ubeyde, civarda bulunan Hristiyan

Araplarla sulh anlamas yapt ve bu anlamann akabinde onlar mslman

oldular.174 Bir rivayete gre de Eb Ubeyde Halep halknn tmnn ehri terk

edip Antakyaya gittiini grd. Bunun zerine onlarla mektuplap sulh

teklifinde bulundu. Sulh teklifini kabul eden halk geri dnd.175

Eb Ubeyde, Halep fethini gerekletirdikten sonra buradan Antakya

zerine yrd. evre yerlerden ve Knnesrnden gelen ok sayda kimsenin

buraya sndn grd. ehri muhasara altna ald. Bir mddet sonra muhasaray

kaldrp da blgeyi terk ettii esnada bir dman ordusuyla karlat ve yaplan

sava neticesinde onlar hezimete uratt. Geride kalanlar ehre sndlar. Bunun

zerine Eb Ubeyde ehri drt bir yandan kuatma altna ald. Kendilerine ya

ehri terk edip gitmek ya da cizye deme konusunda sulh teklifi yapld. Bunun

zerine bazlar cizye vermeyi kabul ettiler, bazlar da ehirden ekip gittiler.

Antakyann fethi de 15/636 ylnda gerekleti.176

Rivayetlere gre Hz. mer Antakyaya ehemmiyet vermi, fethinden

sonra buraya bir ksm mslman halkn yerletirilmesini istemi ve atiyyelerinin

kslmamasn emretmiti.177 Muviye de halifelii esnasnda deiik blgelerden

bir ksm insanlar Antakyaya yerletirdi. Bunlar, ranllar, Hms ve Balebek

evresindeki baz Araplardan ve baz Msrllardan oluuyordu.178

173bn'l-Esir, el-Kmil, II, 494.174 bnl-Adim, Zbdetl-Halep, I, 16; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 494-5; Muhammed RagbHalep, A'lm, I, 90175 Belzur, Fth,s. 93; bn hne, ed-Drrl-mntehab, s. 31.176bn'l-Esir, el-Kmil, II , 494-5.177 Belzur, Fth, s. 94.178 Belzur, Fth, s. 93.


45/324

40

Antakyada mslmanlarn bir zaferi de Crcmelileri cizyeye

balamalaryla gereklemiti. Antakyada bulunan Crcmeliler Habib b.

Meslemeyle savamaktan kanmlar ve sulh yapma teklifinde bulunmulard.

Yaplan anlamaya gre, Crcme kabilesi Rumlara kar mslmanlara casusluk

yapp yardmc olacakt. Bunun karlnda da onlardan cizye alnmayacakt.179

N. Ecndeynde kinci Sava

Ecndeynde 13 (634) ylnda Hz. Eb Bekirin halifelii srasnda

gerekleen savatan baka 15 (636) ylnda ikinci bir sava daha yapld. Hlid b.

Velid ve Eb Ubeyde b. Cerrh, Antakya ve Halep civarndaki fetihlerden sonra

Hmsa dndler. Amr b. s ve rahbil b. Hasene, Beysan fethedip de rdn

halkyla sulh anlamas yaptktan sonra slm ordusu Gazze ve Ecndeynde

topland. Mslmanlar Medineden yardm talebinde bulundular. Amr ve rahbil

b. Hasene, Ertabn komutasnda burada toplanm olan Rum ordusunun zerine

hareket etti. Bunu haber alan Hz. mer: Rumlarn Ertabnuna kar Araplarn

Ertabnunu (Amr b. s) kardk, bakn neler olacak! demiti.180

Hz. merin gnderdii yardm birlikleri Amra ulat. Ertabn,

karsnda duran mslmanlara eli gnderme cesaretinde bulunamazken Amr,

gnderdii elilerden bir sonu alamad. Fakat cesur komutan Amr b. s hi

korkmadan bir eliymi gibi hareket ederek bizzat Ertabnun yanna gitti.

Ertabn, geriye dn srasnda onu ldrmeleri iin askerlerine Amrn yoluna

durmalarn emretmiti. Amr onun ne yapacan anlamt. Ertabna unlar

syledi: Sen beni dinledin, ben de seni dinledim. Sylediklerin bende olumlu bir

kanaat ortaya kard. Ben Halife merin u valiye yardm iin gnderdii on

kiiden biriyim. imdi dnp onlar sana getireceim. Eer onlar senin bana

arzettiin teklifi kabul ederlerse emir de asker de onu kabul eder. Eer kabul

etmezlerse onlar geldikleri yere gnder. Ertabn bu teklifi kabul etti ve Amr

ldrmesi iin grevlendirdii adamlarn geri ekti. Amr, Ertabnun yanndan

ayrld. Ertabn bunun bir hile olduunu anlamt. Amr iin, te insanlarn en

179 Hamm, s. 136.180bn'l-Esir, el-Kmil, II, 498.


46/324

41

dahisi! demiti. Amrn yapt bu hile haberi kendisine ulanca Hz. mer,

Aferin ona! demitir.181

Amr sava iin yerini ald. iddetli bir sava balad. Ertabn malub birekilde Kudse kat.182

O. Filistinin Fethi

Hz. Eb Bekir zamannda blgeye gnderilen ilk ordular burada deiik

bgelere dalmlard. Blge komutanlarndan Amr b. s Filistine gelmi ve

buralada baz fetihler gerekletirmiti.183 Blgedeki ehirler bir bir fethedilmi ve

sra Kudse gelmiti. Buras da fethedilmeyen birka ehir arasndayd. ok

gemeden Eb Ubeydenin komutasndaki slm ordusu Kuds muhasara altna

ald. Kuds halk Eb Ubeydeye sulh teklifinde bulundu. Fakat Eb Ubeyde,

ehrin Hz. merin eliyle teslim alnmasn istiyordu. Bu nedenle Medineye

haber gnderdi. Hz. mer, yerine Hz. Aliyi brakarak Cbiyeye geldi.184 Burada

karargah kuran Hz. mer Kudse hareket etti ve halkla sulh anlamas yapt.

nk halkn ileri gelenleri ve ayn zamanda komutanlar olan Ertabn ve

Tuzrik, Hz. merin gelmesi zerine blgeyi terk edip Msra kamlard. Hz.

mer halka eman verdi. Kuds teslim aldktan sonra Filistinin yarsna

Alkame b. Hakimi vali tayin etti ve ona Remlede ikamet etmesini emretti. Dier

yarsna da Alkame b. Mcezzizi tayin etti ve liyda (Kuds) ikamet etmesini

syledi.185 Belzur ve bnl-Esire gre bu anlama 17 (638) ylnda

gerekleti.186 Vkd187 ve Ya'kb ise bu anlamann tarihini 16 (637) yl olarak

vermektedirler.188

181bn'l-Esir, el-Kmil, II, 498-9.182

bn'l-Esir, el-Kmil, II, 499.183 Belzur, Fth, s. 88.184 Bk. Ya'kb, Tarih, II, 147; bn'l-Esir, el-Kmil, II, 500; Syt, s. 146; Ebul-Ferec bnul-Cevz, Fezilul-Kuds, s. 122.185bn'l-Esir, el-Kmil,II, 501; Eb Ubeyd, Emvl,s. 153; Alkame b. Hakim, Hz. Peygamberzamannda yaam fakat onu grememitir. Yermk savana itirak etmi ve blgede komutanlkyapmtr. Bk. bn Askir, XL, 134.186 Fth, s. 90; el-Kmil, II, 501.187 Bk. bn Askir, XLIV, 8.188Tarih,II, 147, 150.


47/324

42

Hz. merin Kuds teslim ald srada ona ok sayda sahb elik

etmitir. Bunlar arasnda Eb Ubeydenin yan sra Muz b. Cebel, Bill-i Habe,

yz b. Ganm ve Halid b. Velid gibi mehur sahbler bulunmaktadr.189

. Kayseriyenin Fethi

Kayseriyeye ynelik ilk seferler Amr b. s komutasnda yapld. (13

/634) nk Filistin blgesi onun komutasndayd. Blgede bir savaa topyekn

itirak etmek gerektiinde Amr da buna itirak ederek bulunduu yeri terk

ediyordu. Bu nedenle Ecanadeyn ve Yermk gibi savalara katlmak iin

Kayseriyeyi terk etti. Filistinin fethinden sonra Amr, Kayseriyeyi kuatma altna

ald. Daha sonra Hz. mer, blgeye Yezid b. Eb Sfyan Filistine vali tayin etti

ve Kayseriyeyi fethetmesini emretti. Bunun zerine Yezid, 17 bin askerle buray

kuatma altna alm, fakat 18 (639) ylnda hastalanmas zerine kardei

Muviyeye komutay devretmitir. ok gemeden Kayseriye, Muviyenin

komutasnda fethedilmitir. Muviye, fetih haberini Yezide haber verince o da

Hz. mere bildirmitir.190

Kaynaklarda Kayseriyenin fethine dair verilen rivayetler farkllk arz

etmektedir. bn'l-Esirin fetih tarihiyle ilgili olarak verdii rakamlar 15 (636), 19

(640) ve 20 (641) yllar olup191 Belzurdeki rakamlarla uyumaktadr.192 Ancak

Belzurde geen Amr b. sn Kayseriye kuatmas hakkndaki bilgiye bn'l-

Esirde rastlayamamaktayz. Yakb ise fethin tarihini 18 (639) yl olarak

vermektedir. Yakbnin verdii tarih daha doru gzkmektedir. nk Yezid

b. Eb Sfyann hastaland yl 18 (639) yl olup bu da 17 ylnda balayp 18

ylnda biten Amvs tanunun olduu yldr ve Yezid bu salgnda vefat etmitir.193

ehrin fethine dair u bilgiler verilmitir: Muviye komutay devralncabtn gcyle fethe giriti. Uzun sren muhasara gnleri mslmanlar

189 Arif el-Arif, el-Mufassal fi tarihil-Kuds, s. 172.190 Belzur, Fth, 89.191el-Kmil, II, 497.192Fth, s. 90.193Tarih,II, 151. Amvs tanu iin bk. s. 77.


48/324

43

bktrmt. Bu yzden Muviye var gcyle fethe yneldi. Belzurde geen bir

rivayete gre bir Yahd kendisine ve ailesine dokunulmamak artyla

mslmanlara ehre giden bir dehliz gsterdi. Mslman askerler gece vakti bu

dehlizden ehre girmeyi baardlar. Mslmanlarn tekbir seslerinden korkup

dehlizi kullanarak kamaya alan halk, karsnda mslmanlar grnce neye

uradna bir anlam veremedi. ehrin kaplar mslmanlar tarafndan alnca

Muviye beraberindeki askerlerle ieriye girdi. Mslmanlar, ieride ok sayda

paral askerler, Samirler ve Yahdlerle karlat. Saylar zikredilmemekle

beraber ehirde Araplarn da bulunduu belirtilmitir.Fetihten sonra drt bin esir

ele geirildi ve bunlar Medineye gnderildi. Hz. mer, onlardan bazlarn

ensrn yetimlerine taksim etti. Bir ksmn da mslmanlarn ilerinde

altrd.194

P. Cezirenin Fethi

Cezire blgesinin fethi yaz b. Ganmn komutasnda gerekleti.195 Eb

Ubeydenin vefatndan sonra Cezire blgesine vali tayin edilen yaz ilk olarak

Ruhya geldi. ehrin kaps nnde bekleyen slm ordusu her hangi ciddi bir

mukavemetle karlamad. Ruh halknn sulh talebi kabul edildi. Onlarla,

mabedleri ve evresinde bulunanlar kendilerinde kalmak, mevcut olanlar dndabaka kilise ina etmemek ve mslmanlara, dmanlarna kar yardm etmeleri

artlaryla anlatlar. Ruhllar kendilerine art koulanlardan birini dahi yerine

getirmedikleri takdirde himaye edilmeyeceklerdi. Ruhya komu olan dier ehir

sakinleri de Ruh halknn kabul etmi olduu anlama artlarna tabi oldu.196

Ruhnn fethinden sonra sra Rakkaya geldi. Cezire snrlar ierisinde

yer alan Rakkaya, mslmanlar baskn dzenleyip pek ok ganimet elde etti.

ehre snanlar ise slm ordusu tarafndan muhasara altna alnd. Mslmanlara

ok ve talarla saldran halk, baz askerleri yaralad. Hasat mevsimi olduundan

kuatmann kendileri iin bir zarara yol aacan anlayan ehir sakinleri anlama

194 Belzur, Fth,s. 90.195 Bk. Vkd, Tarihu fthul-Cezire vel-Habr ve Diyarbekir vel-Irk, nr: AbdulazizFeyyz Harf, Dmak: Drul-Beir 1996, s. 8; Syt, s. 147.196 Ya'kb, Tarih, II, 150; Belzur, Fth, 108; Taber, Tarih, IV, 233; Zeheb, Tarih (Yl:Hicr 11-40) s. 186; Abdulgani Efendi, el-Cezirenin Muhtasar Tarihi, s.13.


49/324

44

yapmak zorunda kald. ehrin komutan, yaz b. Ganma eman istediini bildiren

bir eli gnderdi. yaz onunla, btn ehir halknn canlar, mallar ve ehirleri

zerine eman vermek suretiyle anlat. Hara demeleri artyla topra onlara

brakt. Bu topraklardan zimmet ehlinin istemediklerini, r demeleri artyla

mslmanlara brakt. Halka cizye vergisi uygulad. Kadnlar ve ocuklar

vergiden muaf tuttu.197

Rakka fethedildikten sonra yaz, Harran zerine yrd. Mslmanlara

kar az da olsa direnen halk askerlere ta ve oklarla saldrd. Daha sonra

savamaya gelen dman askerleri mslmanlar karsnda hezimete urad.

ehirlerine snmak zorunda kaldlar ve sulh istemekte gecikmediler. yaz onlarn

bu teklifini kabul etti ve onlara anlama artlarn ieren bir mektup yazd. Bunagre cizye demeleri, ehirlerinin kapsn mslmanlara amalar artyla canlar

ve mallar emniyette olacakt. Mslmanlara yol gstermek, kprleri ve yollar

tamir etmek ve mslmanlara kar iyi niyet beslemek yine uymalar gereken

artlar arasndayd.198

Ruh, Rakka ve Harrann fethinden sonra blgedeki ehirler birer birer

alnd. mid (Diyarbakr), Meyyafrikin (Silvan), Serc (Suru), Resul-Ayn

(Ceylanpnar), Smeysat (Samsat), Nusaybin, Bitlis ve Ahlat ehirleri fethediliphalk cizyeye baland. Kaynaklarda Cizre blgesinin ehirlerinin sulh,

arazilerinin ise sava yoluyla fethedildii kaydedilmitir.199

Cezire blgesinde gerekleen fetihler Belzurye gre 18 (639), 19

(640) ve 20 ylnn Muharrem aynda (640 Aralk-641 Ocak) gereklemitir.200

Vkd ve Taber ise bu fetihler iin 17 (638) yln vermektedir.201

197 Belzur, Fth, s. 109.198 Belzur, Fth, s. 110; bn Askir, XLVII, 277-8.199 Belzur, Fth, s. 111. Ayrca bk. Halife b. Hayyt, Tarih, s. 77. Ayrca bk. Vkd, TarihuFthul-Cezire, s. 8.200Fth, s. 114.201Fthul-Cezire, s. 11; Tarih, IV, 235.


50/324

45

IV. Sriye Fetihleri zerine Genel Bir Deerlendirme

slmn Arabistan Yarmadasnn dna tamasyla Sriyeye ynelen

ve Bizans imparatorluuyla yz yze gelen mslmanlar, tarihte byk izlerbrakan savalarla onlarn bu blgedeki hakimiyetine son verdiler. Bizansn

nemli ehirleri birer birer fethedildi. Herakleiosun kardei Theodoros, 13 (634)

ylnda yaplan Ecndeyn savanda Hlid b. Velid karsnda ar bir yenilgiye

urad ve bundan iki yl sonra yaplan (15/636) Yermk savanda da Bizans,

Sriye topraklarndan nerdeyse tamamen umudunu kesti. Hristiyanln nemli

dini merkezi olan Kudsn elden k imparatorlua byk bir darbe indirdi.202

Bizansn iinde bulunduu mali krizlerin yan sra mslmanlarn Bizansa

ynelik balattklar seferler Herakleiosu zor duruma soktu.203

Fetihlerden sonra blgeye Yemenli ok sayda kabile yerleti. Bunlarn

ounluunu Himyer, Mezhic, Hemdan, Tay ve Ezd kabileleri oluturuyordu.

zellikle Yermk savandan sonra buraya byk gler gerekleti. Cezire ve

Msrn fethinden hemen nce slm birliklerine Kays kabilesinden byk

kuvvetlerin katlm gereklemiti.204 Bylece blge nfus bakmndan younluk

kazand.

Sriyenin sahil kesimlerine doru geni apta bir iskan hareketinin

yaandn grmekteyiz.205 Fetihlerin balad srada Bizans donanmasnn

saldrlarna kar byle bir tedbir alnmt. Bu uygulama Muviyenin eliyle Hz.

mer dneminin sonuna kadar devam etti. Burada iskan edilen unsurlar,

Araplarn yan sra ranllar, Msr Kptleri ve Hindistandan Esvire gibi baka

milletlerden oluan vat

Documents

Sahabe tebliğ