Dini Aratrmalar, Ocak - Haziran 2019, Cilt : 22, Say: 55, ss.
181-212 DOI: 10.15745/da.545843 Gönderim Tarihi: 28/03/2019 Kabul
Tarihi: 05/06/2019 Yaymlanma Tarihi: 15/06/2019
Öz Hristiyan hayatnn ana unsurunu “sa” oluturmaktadr. Bundan
dolay
Hristiyanlk; sa ekseninde olumu bir din eklinde alglanmaktadr. Bu
alg, sa’nn doumundan diriliine kadar hem Hristiyan inancnda, Kutsal
Kita- bnda ve ibadetlerinde hem de konografide kendisini açkça
göstermektedir. Çünkü Hristiyanlara göre sa’nn doumu, insanolunun
kurtuluunun balan- gç noktasn oluturmaktadr. Bu doum, Hristiyanlkta
bir süreç dahilinde, “Noel” adyla bayram olarak kutlanmakta ve
konografide de sahnelenmekte- dir. Böylece sa’nn doum sahnesi,
konografide en önemli ikonalar hatta on iki yortu (dodekaorton)
ikonalar arasnda yerini almaktadr. Hristiyanlkta büyük bir önem
tayan sa’nn doumunun, ikonografide yorumlanmasn ortaya koyan bu
makalede; ikona ile ilgili kavramlarn analizi yaplmaktadr. Bu
analizler ve bilgiler balamnda Hristiyan hayatnda önemli yer tutan
ve “sa’nn Doumu” ansna bir bayram niteliinde kutlanan “Noel”e ve
onun ikonografik açdan deerlendirilmesine yer verilmektedir.
Anahtar Kelimeler: kon, konografi, Bayram, sa, Noel
• 181
Mehmet Alparslan KÜÇÜK*
* Doç. Dr., Ankara Hac Bayram Veli Üniversitesi Turizm Fakültesi,
Seyahat letmecilii ve Turizm Rehberlii,
[email protected] ORCID:
0000-0002-4845-2538
Atf/Cite as: Küçük, M . (2019). sa’nn Doumu-konografi likisi
Üzerine. Dini Aratrmalar, 22 (55 (15): 181-212. DOI:
10.15745/da.545843
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 182 •
A Study on the Relationship between the Birth of Jesus and
Iconography Abstract
“Jesus” constitutes the main element of Christian life. Therefore,
Christianity is perceived as a Jesus-centered religion. This
perception, from the birth of Jesus to his resurrection, clearly
reveals itself both in the Christian faith, Christian worship and
Iconography. Because, according to Christians, the birth of Jesus
is the beginning of the salvation of mankind. The birth of Jesus,
which contains a process, was celebrated as a Christmas Festival in
Christianity. Christmas is a combination of the words “Noiono,
Noio, Neos” and the concepts “hed, hel, Helios”. These words mean
“first day, new day of the month” or “new sun”. Today, Christmas
has an important place in Christian life as folkloric. In this
component, Santa Claus, pine tree and turkey have an important
role. The birth of Jesus was reflected in iconography. The birth
scene of Jesus was included in the iconography, and it was one of
the icons of the twelve yortou (dodekaorthon). In this context,
icons are important for Christians especially in Orthodox Church.
In the iconography the birth of Jesus have the birth of Mary, the
visit of Elizabeth, the dream of Joseph and the angel to Joseph,
the census, the birth of Jesus, the good news of the shepherds and
the worship of Kings. The concepts related to icons within these
stages were analyzed. In this article, the importance of birth of
Jesus in Christian life and iconography is revealed. Then, the
birth of Jesus as a holiday has been discussed. And this birth was
interpreted in iconographic terms.
Keywords: Icon, Iconography, Holiday, Jesus, Christmas.
Summary In Christianity, Jesus is a very important figure both in
iconography and
worships. Therefore, Christianity is perceived as a Jesus-centered
religion. This perception, from the birth of Jesus to his
resurrection, clearly reveals in the Christian faith, Christian
worship, and Iconography. Because, according to Christians, the
birth of Jesus is the beginning of the salvation of mankind. He is
a role model for Christians. Almost all elements of the life of
Jesus were found in Christian life as well as in iconography.
Indeed, the birth of Jesus, which contains a process, was
celebrated as a Christmas Festival in Christianity. This festival
was reflected in iconography. Thus, the birth scene of Jesus was
included in the iconography, and it was one of the icons of the
twelve yortou (dodekaorthon). He became a “Milad” with his birth as
the son of God. Therefore, the birth of Jesus is the beginning of
the calendar.
• 183Mehmet Alparslan KÜÇÜK
The birth of Jesus, is important in Christian life and iconography.
Because, the birth of Jesus as a universal event has become a
festival (Christmas) in the Christian life. According to this,
Christmas is a celebration for the birth of Jesus. Christmas is a
combination of the words “Noiono, Noio, Neos” and the concepts
“hed, hel, Helios”. Meaning of these words are “first day, new day
of the month” or “new sun”. However, allegedly, Christmas is a form
of ancient pagan culture adapted to Christianity. Christmas, today,
holds an important place in Christian life as folkloric. In
folkloric understanding, symbolic elements such as gift, Santa
Claus and Pine Tree have taken its place in today’s world. The
Western Church celebrates the birth of Jesus on December 25 and
Epiphany on January 6. The Eastern and Gregorian Armenian Church
celebrates the birth of Jesus on January 6. Christmas is a process
involving festivals such as “Advent” or “waiting for Christmas”,
“Christmas holiday”, “commemoration of the Holy Innocents”, “Holy
Family Holiday”, “circumcision of Jesus”, “The Holy Name of Jesus”,
“Epiphany”, “Light Festival”. Advent (Adventus), which is one of
these holidays, means “arrival” as a word. Christmas is a feast
with versatile practices.
The birth of Jesus is also important in iconographic context. Icons
are of great importance especially for Orthodox Christians. The
concept of icon comes from the Greek words “eikon, eikein”. It is
the depiction of the holy person, the event or the object as a
means of prayer for the purpose of explaining the religious truth.
Iconography consists of the words icon and “graphy” (grafi). Graphy
word derives from the verb “graphein”, which means “writing”. Icon
means image and painting. According to this, icons are sign that
events or objects that are of value in Christian life. “Jesus” is
important in Christian life. As the main theme of the Christian
scriptures, Jesus is the most important figure of Christian
iconography. The starting point of this figure is the “birth”. In
the iconography the birth of Jesus have the birth of Mary, the
visit of Elizabeth, the dream of Joseph and the angel to Joseph,
the census, the birth of Jesus, the good news of the shepherds and
the worship of Kings. In Iconography is showed Jesus as a savior
with symbols such as “shepherd, fish” or “IC-XC, XP, Alpha and
omega”.
According to Genesis Iconography, God sends Gabriel to the city of
Nazareth in Galilee to Mary. The angel heralds the birth of Jesus.
Mary goes to Elizabeth and stays there for three months. Mary’s
belly swells up and returns home. Joseph suspects her. But the
angel appears to him. Gabriel says him that Mary is innocent. In
the meantime, King Caesar Augustus (Ogust) publishes
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 184 •
edicts for a census for all Roma people. Yusuf and Mary go to
Jerusalem. On the way back, Mary has an ache and Joseph puts her in
the Cave. Yusuf comes back with midwife or midwives and they
witness miracles. So the birth occurs in the cave. In iconography,
The cave is dark as a symbol of the world’s atrocities. In the
nativity scenes, Jesus is in the cradle in a bandage. Because Jesus
will die for humanity. In the icons, Yusuf is portrayed
thoughtfully and anxiously. Also, the ox and the donkey are
depicted at the head of Jesus. This depiction is based on Isaiah
1:3. On the top is seen star. In the icons there is a scene where
the angel appears to the shepherds and worship of kings.
As a result, the birth of Christ as a holiday, has an important
place in Christian life and Iconography.
Giri Hristiyanlkta sa, hem ikonografi hem de inanç ve ibadet
uygulama-
lar bakmndan çok önemli bir figürdür. Hristiyanlara göre,
ikonalarda da resmedildii gibi sa, doumu ile dünyay aydnlatm hatta
“insanolunun kurtuluu”nun balangcna vesile olmutur. Bir rol model
olarak sa’nn ha- yatna dair hemen hemen tüm unsurlar, hem bayram
olarak Hristiyan yaa- mnda hem de ikonografide kendisine yer
bulmutur. sa’nn hayatndaki tüm unsurlar gibi doumu da hem
ikonografide konu edilmi hem de tarihsel süreç içerisinde Hristiyan
inanç ve ibadet uygulamalarnda “Noel” ad ile yaatl-
mtr/yaatlmaktadr. Bu noktada makalemizde, öncelikli olarak ikona
ile ilikili kavramlar irdelenmitir. Daha sonra Hristiyanlkta bir
bayram nitelii- ne kavuan “Noel”in tanm, tarihsel süreci ve dini
ritüel noktasnda konumu genel hatlaryla ele alnmtr. Ayrca bayram
olarak kutlanan Noel’in, temel unsuru olan sa’nn doumu, ikonografik
balamda ve betimsel çerçevede yo- rumlanmtr.
kona ile likili Kavramlara Genel Bir Bak kona kavram, Yunanca
“eikon, eikein” kelimelerinden gelmektedir. Bu
kavramlar, kelime olarak, “resim, suret, tasvir, benzemek, benzeim,
benzer- lik” gibi anlamlar ihtiva etmektedir. kona, “figür, imaj”
anlamnda da kulla- nlmakta ve dinî mahiyet tayan bir sanat eseri
olarak deerlendirilmektedir. O, dinî hakikati açklama amacna
yönelik bir dua arac olarak kutsal kiinin, olayn veya nesnenin
tasvirini ifade etmektedir. Hristiyan kutsal kitaplarna konu olan
olaylar ile sa bata olmak üzere Meryem, Yahya, azizler, melekler
gibi kutsal kiilerin/varlklarn veya haç gibi objelerin sergilendii
paneller
• 185Mehmet Alparslan KÜÇÜK
için de “kona” tabiri kullanlmaktadr. Ayrca ikona, Ortodoks
gelenekte, ah- ap paneller üzerinde “tempera” tekniinin
kullanlmasyla ortaya çkan bo- yamay da ihtiva etmektedir (Ylmaz
1993:1; Tarasov 2002:10; Nes 2004:7; Ford 2006:95; Küçük 2016a:231;
Küçük 2018:55). Bir rivayete göre sa, ilk ikonay kendi suretini
kullanarak ellerini dokunmadan ortaya çkarmtr. Bu sebeple sa’nn
görüntüsünün insan eli demeden cisimlemi ekli de “iko- na” olarak
kabul edilmektedir (Tarasov 2002:10; Küçük 2018:55).
konografi; imaj ve resim anlamndaki “ikona” ile yazmak anlamnda- ki
“graphein” fiilinden türeyen “graphy” (grafi) kelimelerinin
birleiminden meydana gelmektedir. Bu balamda ikonografi,
“imaj/resim yazs, resim/imaj yazmak” gibi anlamlar içermektedir
(Panofsky 1995:30-34; Sholomo 2010:2, 5). Buradan hareketle
konografi; ikonalar biçimsel, simgesel açdan incele- yen ve
konularn belirleyerek snflandran bir disiplin dal olarak tanmlan-
maktadr (Küçük 2016:232). Ayrca konografinin dini düünce ve tema
ile semboller arasndaki ilikiyi ihtiva eden dinî; resim/imaj
içeriinin tanmn, tasvirini ve yorumunu inceleyen sanat tarihinin
bir dal olarak çok yönlü bo- yuta sahip olduuna da dikkat
çekilmektedir (Bkz. Sholomo 2010:4).
konalar inceleme ve yorumlama sanat da “konoloji” olarak isimlendi-
rilmektedir. kon (maj, resim) ve logos (kelime, düünce, söylem veya
bilim) kelimelerinden meydana gelen konoloji; kelime olarak “imaj
bilimi” demek- tir. O, imajlarn alegorik veya sembolik olarak
incelenmesi ile birlikte görsel imajlarn dilbilimi açsndan yorumunu
da kapsamaktadr (Mitchell 1986:1; Küçük 2016a:232).
Hristiyanlkta sa, ana figür olarak hem Hristiyan ikonografisinde
hem de Hristiyan inançlarnda, ibadetlerinde önemli bir yere/paya
sahiptir. Çünkü sa’nn doumu, sadece Hristiyanlk için deil tüm dünya
için önem arzetmi hatta “Milad” olarak tarihteki yerini almtr (Ünal
2008:167). Bu makalede, sa’nn doumunun hem bayram-Noel olarak
tarihsel çerçevede kutlanmas hem de ikonografik olarak yorumlanmas
konu edilmitir.
1. Hristiyan Bayram Olarak “sa’nn Doumu” sa’nn doumu, Hristiyanlkta
bir bayram olarak “Noel” adyla tarihten
günümüze kadar kutlanmtr/kutlanmaktadr. Noel, Hristiyanlarca sa’nn
douunun ansna kutlanan yllk bir ibadettir (Küçük 2010:678; Sandu
2011:410). O, köken bakmndan, “ilk gün, ayn yeni günü” veya “yeni
güne” gibi anlamlara gelen “Noiono, Noio, Neos” kelimeleri ile
“hed, hel, helios” kavramlarnn birleiminden meydana gelmi bir
terimdir (Erba 2003:23-24;
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 186 •
Ünal 2008:173). Noel ile ilgili dier bir kavram ise “tüm sezon”
anlamna ge- len “yule”dir. Bu kavramn, “geol” (bayram) veya “jol”
(dönen çark) kelime- sinden geldii dile getirilmektedir. Noel
kavramnn Hristiyan literatürdeki karl “Christmas”dr. 1123’te ortaya
çkan ve 1568’den itibaren Hristi- yan ilahiyatnda yer alan bu
kavram1; “Mesih’in ayini” anlamnda eski ngi- lizcede “Cristess
Maesse” eklinde ifade edilen “Christ’s Mass” kelimesin- den
gelmektedir (Sullivan 1951:205-206; Armstrong 1974:2; Ik 1997:448;
Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, and Festivals 2004:85;
Baldovin 2005b:1756).
Noel için kullanlan kelimelerin kaynan Latince bir kelime olan
“Nati- vitas” veya “Dies Natalis” kelimeleri oluturmaktadr. Ancak
Noel farkl dil- lerde, “Haber”, “Kutsal/ Kutsanm Gece” gibi fakl
anlamlar ihtiva etmekle birlikte bu anlamlarn ortak paydasn “sa”
oluturmaktadr (Bkz. Sullovin 1951:205; Baldovin 2005b:1756). Burada
da sa’nn doumu, tarihsel çerçeve- de bir bayram olarak kutlanmas ve
Noel uygulamalar mezhepsel bir ayrma girilmeden (farkl yönler
belirtilerek) genel hatlaryla konu edilmektedir.
1.1. Tarihsel Balamda sa’nn Doumu ve Noel Hristiyanlkta tarihi
süreç içerisinde sa’nn doumu, yer yer Noel ile
örtümekte-iç içe girmekte ancak zaman zaman nüanslarla da
ayrlmaktadr. Bu perspektiften bakldnda sa’nn doumu, evrensel bir
olay ve “Milad” olarak, tarihte büyük bir yere ve öneme sahiptir.
sa’nn doumu, “Noel” ady- la yeni bir yln balangc olarak Hristiyan
dünyasnda farkl tarihlerde çeitli ölenlerle kutlanmaktadr. Çünkü
insanolu, hayatna yön verme ve onu an- lamlandrma amacna uygun
olarak baz olaylar takvimlerin balangc olarak kabul etmektedir. Bu
balangçlardan biri de “sa’nn doumu”dur (Küçük 2010:689-690).
Miladi takvimin balangcn2 ifade eden sa’nn doumunun, hem nüfus
saymnn gerçekletii Roma mparatoru Sezar Ogüst’ün hem de Hirodes’in
döneminde vuku bulduu yönünde iki farkl rivayet söz konusudur (Luka
2:1- 7, 23:8; Ik 1997:451; Sandu 2011:410). sa’nn doumu, tarihsel
balamda Sfr (0) olarak kabul edilmitir. Ancak, hesaplamalarda sa’nn
“0” olarak alnan tarihten 4, 6 veya 10 yl önce doduu anlalmtr.
sa’nn doumu ile ilgili belirli ve kesin bir tarih olmadndan
kullanlan takvimler birbirinden farkllk göstermitir (Küçük v.d.
2018:348).
sa’nn doum ay olan Aralk ay ile ilgili ihtilaflar da sözkonusudur.
Çünkü “Ayn yörede, sürülerinin yannda nöbet tutarak geceyi krlarda
ge-
• 187Mehmet Alparslan KÜÇÜK
çiren çobanlar vard.” (Luka 2:8) ifadesine göre sa’nn, Filistin’de,
Aralk aynda domasnn mümkün olmad dile getirilmektedir. Hatta
çobanlarn sürülerini en geç 15 Ekim’de meralardan indirdikleri
ifade edilmektedir. Ay- rca Yahya’nn Pesah’ta (Nisan Ay’nda) ve
sa’nn da Yahya’dan sonraki alt aylk bir zaman diliminde doduuna
göre Eylül-Ekim aylar arasnda do- mas gerektii hesaplanmaktadr
(Armstrong 1974:2-4; Ik 1997:450-451). Netice itibariyle sa’nn doum
zaman ve tarihi tartma konusu olup kesin bir tarih verilememektedir
(Armstrong 1974:2-4; Erba 2003: 28-31; Blumell- Wayment 2012:54-72;
Nothaft 2013:247-265).
sa’nn doum tarihinin net olmamas sebebiyle Hristiyanln ilk üç
yüzylna kadar sa’nn doumu ile ilgili kutlamalar da mevcut olmamtr.
sa’nn doumunun kutlanmas, IV. Yüzylda ortaya çkm ve ilk Noel uygu-
lamas, M.S. 336 ylnda, Romallarn Mitra Dini’ndeki 21-31 Aralk
tarihleri arasnda kutlanan “Güne Tanrs”nn doum günü bayramnn sa
için kulla- nlmas ile kendisini göstermitir (Sullivan 1951:204;
Katar 2000b: 121; Ka- tar 2001:12; Küçük 2010:681; Freke-Gandy
2011:45; Küçük v.d. 2018:349). Dolaysyla Noel’in eski pagan
kültürünün Hristiyanla adapte edilmi bir biçimi olduu ileri
sürülmektedir (Armstrong 1974:4-11; Ik 1997:453-457; Katar
2000b:123-125).
sa’nn 25 Mart’ta ana rahmine dütüü varsaymndan yola çklarak, 25
Aralk tarihi sa’nn doum günü olarak ifa edilmektedir. Bundan dolay
25 Mart tarihi, 25 Aralk tarihi (Noel) ile birlikte “Meryem’e
Müjde” adyla on iki yortu (Dodekaorton) içerisinde yer almakta ve
kutlanmaktadr. Ancak Hristiyanlkta sa’nn doumu, tarihsel çerçevede
kiliseler arasnda farkllk göstermektedir. Bat Kilisesi, sa’nn
doumunu 25 Aralk ve Epifani’yi 6 Ocak; Dou ve Gregoryen Ermeni
Kilisesi, sa’nn doumunu Epifani ile bir- letirerek 6 Ocak’ta
kutlamaktadr (Ik 1997:456; Flinn 2007:24,279; Küçük v.d.
2018:348-349). Rus, Gürcü, Ukrayna, Makedonya, Karada, Srp, Kpti ve
Etiyopya kiliseleri ise Noeli, 7 Ocak’ta kutlamaktadr (Küçük
2016b:213). Bu tarihler, mensup olunan Hristiyan anlay çerçevesinde
benimsenmi ve Noel uygulamalar, folklorik3 bir mahiyet kazanarak
günümüze kadar gelmi- tir. Ayrca Noel’in tatil olmas ise VI.
Yüzylda mparator Justinyan tarafndan gerçekletirilmitir (Baldovin
2005b:1757).
1.2. Bir Bayram Kutlamas Olarak sa’nn Doumu “Noel” Noel; Noel
bayramndan önceki dördüncü Pazar günü balayan “Advent”
veya “Noel Perhizi/Bekleyii”, sa’nn doumunun kutland “Noel
Bayram”,
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 188 •
Noel’den sonraki gün kutlanan “Kutsal Masumlar Anma Töreni”, Noel
bay- ramndan sonraki ilk Pazar günü kutlanan ve Kutsal aileye ithaf
edilen “Kutsal Aile Bayram”, 1 Ocak’ta kutlanan “sa’nn Sünneti
Bayram”, 1 Ocak’ takip eden ilk Pazar günü icra edilen “sa’nn
Kutsal Ad Bayram”, 6 Ocak veya 2-8 Ocak arasndaki Pazar günü ifa
edilen “Epifani”4 ve 2 ubat’ta kutlanan sa’nn mabede takdimini
anlatan “Nur/Ik Bayram” gibi bayramlar ve uy- gulamalar ihtiva eden
bir sürece/devreye sahiptir5 (Jacob 1994:20-23; Katar 2001:14-15).
Ancak burada Noel devresini ihtiva eden tüm bayramlar konu
edilmeden sadece Advent ve Noel Bayram genel hatlaryla
irdelenmektedir. Ayrca burada mezhepler arasndaki ayrma girilmeden
genel hatlaryla Noel uygulamalarna ait birkaç örnek
verilmektedir.
1.2.1. Noele Hazrlk Süreci “Advent”: Hristiyanlkta hemen her bay-
ramn bir hazrlk devresi vardr. Dolaysyla sa’nn doumunun kutlanma-
sn ihtiva eden Noel’de de bir hazrlk süreci mevcuttur. Bu hazrlk
Hristi- yanlkta, “Advent” olarak tarihteki yerini almtr. Noel’e
hazrl ifade eden ve Noel Perhizi/Bekleyii olarak da bilinen
“Advent” gününde 30 Kasma en yakn pazar günü (27 Kasm-3 Aralk
arasnda), hem sa’nn gerçek manada doumuna/dünyaya geliine hem de
sa’nn ikinci kez geliine bir hazrlk sözkonusudur (Katar 2001:10;
Küçük 2016b:213-214).
Advent (Adventus) kelime olarak “dönü, var” anlamlarna gelmektedir6
(Sullivan 1951:199; Öskan 1998:15; Flinn 2007:424). Advent
Dönemi’nin, Hristiyanln balangç devrelerinde, zahit Hristiyan
topluluklar arasnda ortaya çkt, ancak zamanla tüm Hristiyanla mâl
olduu belirtilmektedir. Advent döneminin, ilk ortaya çk sürecinde,
Noel’den önceki ve sonraki haf- ta eklinde iki haftalk bir süreci
ihtiva ettii daha sonra be haftaya çkarld ve ardndan da Papa I.
Gregor (Büyük Gregor) tarafndan dört haftaya indi- rilerek günümüze
kadar bu ekliyle geldii belirtilmektedir (Katar 2000a:33-
34).
Advent, Noel’den önceki dördüncü Pazar gününden itibaren balayp, üç
veya dört hafta süren bir zaman dilimini ihtiva etmektedir. Zaten
Kilise takvimi de Advent devresiyle balamaktadr. Bu süreçte,
pimanlk duygu- lar içerisinde dua ve ibadet ile Noele hazrlk
yaplmaktadr. Hatta Advent döneminde, genel anlamda, pimanl ve sa’nn
kralln simgeleyen mor renkli kyafetler giyilmektedir. Advent
sürecinde oruç da tutulmakta ve bu oruç, üçer ay eit aralklarla,
senenin dört ayr dönemini ihtiva etmektedir. Bu zaman diliminde
tutulan oruç günlerine ise Latince “Quatuor Tempora” (dört kez/dört
zaman dilimi) kelimesi ile ifade edilen “Ember Günleri” ad
• 189Mehmet Alparslan KÜÇÜK
verilmektedir. Ancak Adventin üçüncü pazar (Gaudete Sunday),
pimanln yansmad tek gündür. Hristiyanlar bu günde, sa’nn geliine
dair bir ümit nn belirdiine inanmaktadr. Bu nedenle sözkonusu
pazara mahsus ol- mak üzere sunan üzerine çiçekler konulduuna ve
neeli ilahiler okunduu- na dikkat çekilmektedir. Ayrca Advent
döneminde, birçok Kilisede mumlarla (dört mum) ve çam dallaryla
süslenmi bir “Noel/Advent Çelengi” yer almak- tadr. Adventin ilk
Pazar Günü’nden itibaren her hafta birer mum (genellikle krmz mum)
olmak suretiyle dört haftada dört mum yaklmaktadr. Çünkü
Hristiyanlar için sa, Kutsal Ruh’un ateini kendisine inananlara
gönderen dünyann dr. Bu durum, Yuhanna ncili’nde (Yuhanna 8:12)
sa’ya atfen “Ben dünyann ym. Benim ardmdan gelen, asla karanlkta
yürümez, ya- am na sahip olur.” eklinde açkça belirtilmektedir
(Sullivan 1951:198- 203; Jacob 1994:20-21; Katar 2000a:39; Katar
2001:10-11; Erolu 2018:463; Küçük v.d. 2018:348-349; Boucher
2019).
Advent Döneminde, sa’nn gelii manen yaanmakta ve oruç tutularak,
onun geliini anlatan bölümler/pasajlar okunmaktadr. Bu balamda
sa’ya du- yulan özlemi ifade eden dualar edilmekte, hatta onun
strap çekiini, ölümünü ve diriliini anlatan aya’nn baz bölümleri
okunmaktadr (Katar 2001: 12; Küçük 2016b: 214). Böylece manevi bir
arnma amac güdülmektedir. Ancak Advent döneminde sa ile birlikte
sa’nn öncüsü ve müjdecisi olmas sebe- biyle Yahya’ya ve annesi
olmas hasebiyle Meryem’e de göndermeler yapl- maktadr (Katar 2001:
12).
1. 2.2. Noel Bayram: Ortaça Hristiyanlnda, Noel’in, Avrupa ülkele-
rinde popüler bir biçimde kutland ve müzik, ayinsel dramann esin
kayna olduu belirtilmektedir (Baldovin 2005b:1757). Tarihi süreçte,
Noel’den ön- ceki gün oruç tutulduu, sa’nn doum annn yaklat zaman
diliminde çe- itli dualar ve ilahiler eliinde sembolik olarak
geliinin beklendii zikredil- mektedir. Ancak günümüzde Noel
arifesinde tutulan orucun yerini ksa süreli bir perhizin aldna
dikkat çekilmektedir (Katar 2001: 13). Böylece Hristi- yanlkta,
tarihte cokulu ve dini kurallara riayeti esas alan bir Noel
kutlamas sözkonusu iken günümüzde Noel kutlamalarnn tarihsel
öneminden çok ey kaybettii ileri sürülmektedir. Ayrca birçok
Hristiyann Noeli, ticari bir vas- ta haline getirdiine dikkat
çekilerek Noel’in bir tatil eklinde alglanmamas gerektiine de vurgu
yaplmaktadr. Hatta Hristiyanlardan bir ksmnn Noel öncesinde oruç
tutmad ve doum ann beklemeye yönelik gece ibadetine katlmad dile
getirilmektedir (Sullivan 1951:203; Katar 2001: 13).
Eski önemini kaybettii iddialaryla birlikte Hristiyanlar,
geleneksel ola- rak, Aralk akam, kiliselerde ve evlerinde ayinler,
ayrca kültürleriyle ilgili
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 190 •
kutlamalar yapmaktadrlar. Noel arifesinde çocuklar için ayinler
yapld ve çocuklara portakal, mum, krmz kurdele ve kuruyemilerden
oluan bir bu- ket (Christingle) verildii belirtilmektedir. Noel
arifesinde kiliselerde, sa’nn doumuyla birlikte ölümünü de hatrlama
amacyla toplu ayin yapld da ifade edilmektedir (Ünal 2008: 176;
Küçük 2010: 678).
Noel bayramnda üç Evharistiya ayini yapldna dikkat çekilmekte- dir.
Buna göre ilk ayin, sa’nn doum ann ifade eden ve Mezmurlar, Titus,
Yuhanna’nn Birinci Mektubu gibi baz bölümlerin okunduu gece yars
ya- plan ayindir. kincisi ise afak vaktinde icra edilen ayindir. Bu
ayinde sa’nn doumu günein douuna benzetilmekte ve Luka ile
Titus’tan ilgili bölümler okunmaktadr. Üçüncü ayin de esas ayin
olup gündüz yaplan ayindir. Burada sa’nn, Tanr’nn olu olarak douu
kutlanmaktadr. Ayrca Yeaya, brani- lere Mektup ve Yuhanna’da belli
bölümler okunarak ayin tamamlanmaktadr (Katar 2000b:
130-131).
Noel Bayram’nda, güzel kyafetler giyilmekte ve pahal dekorasyonlar
kullanlmaktadr. Sunan çok sayda kla aydnlatld ve sa’nn doumu- nu
anlatan figürlerin, maketlerin yer ald veya ikonalarn ön plana çkt
Kilisede; enlikler yaplmakta, kutsal kitaptan metinler okunmakta ve
Ev- haristiya Ayini kutlanmaktadr. Ayrca o güne özgü olarak “Noel
arklar”7 söylenmektedir (Jacob 1994: 21; Katar 2001: 13; Yldrm
2005:120; Küçük 2016b:214; Erolu 2018:463). Hristiyanlkta baz
ülkelerde, sa’nn dou- munun sembolik bir yansmasn ve hatrasn
yaatmak adna ahr/al tim- sali olan Noel barakalarnn hazrland da
dile getirilmektedir (Ünal 2008: 174).
Noel uygulamalar arasnda, “Haçn suya atlmas” da sözkonusudur. Tö-
reni düzenleyen rahip, denize veya göle açlarak haç okuyup
kutsayarak suya atmaktadr. Bu haç sa’ya balln bir simgesi olarak
havann soukluuna aldrmakszn sudan çkarma yar yaplmaktadr. Haç
bulanlar ise kutsan- maktadr (Dinler Tarihi Ansiklopedisi:
330).
Hristiyanlar arasnda Noel kutlamalar, günümüzde daha çok sembolik
bir konumdadr. Bu sembolizm içerisinde beyaz elbiseler giymek,8
hediye- lemek, “Noel Baba” ve Çam Aac figürü önemli rol
oynamaktadr. Noel uygulamalarnda, “hediyeleme” sembolik önem
tamaktadr. Bu hediye- leme; doulu9 üç müneccimin10 (magi)11 sa’ya
takdim ettikleri hediyelerin sembolik bir yansmasn oluturmaktadr.
Dier bir sembol olan Noel Baba ise Antalya’da (Patara’da) domu
Hristiyan Aziz Nikolas’a atfedilmi bir karakterdir. O, Noel gecesi
çocuklara hediyeler dattna inanlan efsanevî
• 191Mehmet Alparslan KÜÇÜK
bir kiidir; gerçek bir ahsiyet deildir. Hatta onun hediye datmas,
Hristi- yanlarca müneccimlerin sa’ya sunduu üç hediye ile
özdeletirilmektedir. Mitolojik bir karakter olarak Noel Baba, pagan
gelenek ile “Hristiyan Aziz Anlay”nn uzlatrlm biçimi olarak kabul
edilmektedir (Katar 2000b:131; Yldrm 2005:120; Alev 2014:44; Erolu
2018:464; Küçük v.d. 2018:348; The Icon of The Nativity 2019;
Boucher 2019).
Noel’in ana öeleri arasnda yer alan Çam veya Noel Aac, Hindi ile
birlikte günümüzde Hristiyanln en etkin ve yetkin bir sembolü
haline gel- mitir. Noel Aac, Hz. Âdem ile Havva’nn yasak meyveyi
yemelerinin ve bu yolla insanlara “günah ileme” yolunu açmalarnn
sembolik bir simgesi- dir. sa’nn kendini feda etmesi motifiyle
ilikilendirilen bu anlay, Almanlar tarafndan 24 Aralk’ta evlerine
“Cennet Aac”n simgelemek ve “Yaayan Tanr” anlaynn sembolü olarak
her mevsim yeil kalan “Çam Aac”n koy- malar ile Hristiyanlkta
yaygnlk göstermeye balamtr. Ancak Gregoryen Ermeniler; Batl
Hristiyan Dünyas’nda yaplan Ylba enliklerini ve Çam Aac
süslemelerini bidat saymakta ve Noel gecesi içkili kutlamalar kabul
etmemektedirler (Küçük 2010:681-682; Erolu 2018:463; Boucher
2019).
2. konografik Balamda sa’nn Doumu Hristiyan ikona geleneinin en
önemli parçasn “sa” oluturmaktadr.
O, Hristiyanlk için ana rehberdir, kaynaktr. Bu düünce,
ikonografide de ken- disine yer bulmu ve bir kurtarc olarak “kuzu,
çoban, balk”12 veya “IC-XC, XP, Alfa ve Omega” gibi semboller ile
gösterilmitir (Küçük 2016a:237-238). Bu balk altnda, ikonografide,
önemli bir yer ihtiva eden “sa’nn Doum” sahnesi ele alnmaktadr.
Ancak Hristiyanlarca “Tanr’nn nkarnasyonu” ile dünyann doal yaam
üzerindeki etkisiyle büyük bir öneme sahip olan do- um sahnesi,
(Ouspensky-Lossky 1999:157) “Meryem’e müjde, hamile kal- mas ve
Elizabeth’i ziyareti, Yusuf’un rüyas ve Yusuf’a Melein görünmesi,
nüfus saym, sa’nn doumu, Çobanlara müjde ve müneccimlerin tapnma-
s” gibi birkaç aamadan olumaktadr. Bu nedenle doum sahnesinde konu
edilen aamalar teferruata girilmeden genel hatlaryla ele
alnmaktadr. Ayrca Hristiyanlk tarihinde, ikonalarn farkl
resmedilmesi sözkonusu olabilmi ve bu ayrm, sa’nn doum sahnelerinde
de kendisini göstermitir. Bu bölümde, herhangi bir mezhepsel,
sanatsal ayrma girilmeden farkl yorumlara da dei- nilmek suretiyle
ortak payda çerçevesinde genel bir deerlendirme yaplm, ikonalar
arasndaki farkllklar dipnot veya cümle aralarnda zikredilmeye ça-
llmtr.
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 192 •
Tanr, Gabriel’i (Cebrail’i)13, Celile’de bulunan Nasra ehrine Davud
soyundan Yusuf’un nianls Meryem’e gönderir. Cebrail, Meryem’in
yanna Elizabet’in hamileliinin altnc aynda gelir. Melek, Meryem’e
“Selam, ey Tanr'nn lütfuna erien kz! Rab seninledir” eklinde selam
verir. Meryem ise bu selamn anlamn düünerek korkuya kaplr. Bunun
üzerine Cebrail ona, korkmamas gerektiini, Tanr’nn lütfuna eritiini
ve gebe kalp ad “sa” konulacak bir oul douracan söyler. Ancak
Meryem, melee, kendisine erkek eli demeden bunun nasl olacan sorar.
O da Meryem’e, “Kutsal Ruh senin üzerine gelecek, Yüceler Yücesinin
gücü sana gölge salacak. Bunun için doacak olana kutsal, Tanr Olu
denecek” diyerek Tanr’nn yapamayaca hiçbir eyin olamayacan
belirtir. Bunun üzerine Meryem, kendisinin bir kul olduunu
belirterek raz olur14. konada da razlk, ban önde eik ekilde
betimlenmesi ile gösterilir (Luka 1:26-38; Nes 2009:39; The
Annunciation of the Mother of God 2018). Bu olay Hristiyan
ikonografisinde, Yunanca “Evan- gelismos”15 kelimesi ile ifade
edilen “Müjde” olarak isimlendirilir (Müjde sahnesinin anlatld
ikona tasviri için bkz. Ekler, kona 1).
Hristiyan Kutsal Kitabnda yer alan ve “inkarnasyon gizeminin
anahtar” kabul edilen diyalog, konografik balamda Apokrif ncil’e
(Yakup ncili’ne) dayandrlarak u ekilde anlatlmaktadr:
“…Ve (bir gün) testiyi/sürahiyi ald kuyudan su doldurmak için d- ar
çkt. Ve bir ses ona dedi: ‘Lütuf bulmu, selam sana, kadnlar arasnda
bereket bulmu, Rab seninle olsun’ ve bu sesin nerden gel- diini
görmek için Meryem sana ve soluna bakt. Ve titredi, eve gitti,
testiyi brakt. Purpuru (deerli özel boyal iplii) ald. San-
dalyesine oturdu ve eirdi. Ve (birdenbire) Rabbin bir melei önün-
de duruyordu ve dedi: ‘Meryem korkma! Çünkü sen kadir (Tanr) önünde
lütuf buldun ve onun kelamndan hamile kalacaksn’ O bunu iitince ard
ve dedi: ‘Tanr’dan, hamile mi kalacam, her kadn gibi douracak mym?’
Ve Rabbin melei içeri girdi ve ona dedi: ‘Öyle deil Meryem! Çünkü
Rabbin gücü seni gölgeleyecek; bu se- beple senden doacak kutsala,
ulunun olu denecek. Ve onun adn sa koyacaksn, çünkü o halkn
günahtan kurtaracak!’ Ve Meryem dedi: ‘Bakn, ben Rabbin kuluyum,
senin sözün olsun!”16 (The Pro- toevangelium of James 11; Nes 2009:
39; Sarkçolu 2009:12, 130. Ayrca bkz. Pekak ve Gür 2015:179).
Baz Hristiyanlar, konografiye yansyan bu diyalog sahnesini, Meryem
ile Havva arasnda bir karlatrma vesilesi yapmtr. Onlara göre Havva,
Lusifer tarafndan kendisine vaat edilen sözlere hemen kanm ve
cennetten kovulmutur. Meryem ise kendisine gelen melei gerçek
anlamda ilahi bir
• 193Mehmet Alparslan KÜÇÜK
ziyaret olup olmadn test etme amacyla sorgulam ve üphe duymutur
(Bkz. The Annunciation Icons and Wrought Iron Screen 2019). Benzer
yak- lam, sa’nn doum sahnesinde de dile getirilmekte, Meryem’in
dünyadaki insanlarn yeniden domasna bir anne olarak vesile olduu,
Havva’nn ise tüm yaayan insanlarn annesi olduu eklinde ifade
edilmektedir (Bkz. Ous- pensky ve Lossky 1999:159).
Cebrail’in Meryem’i iki kez ziyaret ettii ve ilk ziyaretin kuyu
ban- da “Ön Müjde”, dier ziyaretin de “Asl Müjde” olarak evde
yaplan ziyaret olduu belirtilmektedir (Alev 2014: 31). Asl müjde
sahnesinin, bir oda içe- risinde ve iki sütunun tad kemerli yap
veya mabet ile sembolize edilen Meryem’in evinin önünde
gerçekletiinden bahsedilmektedir (Alev 2014:3 2; Pekak ve Gür
2015:179-180). Ancak genel anlamda, Meryem’in ziyaret edildii
mekânn mabet olduu ve Meryem’in de sa’y dourmakla Tanr’nn mabedi
haline geldii dile getirilmektedir (The Annunciation Icons and
Wrou- ght Iron Screen 2019).
Müjde ikonalarnda mütevazi biçimde betimlenen Meryem’in, müjdeyi
ald süre zarfnda, duru konumu, ikonadan ikonaya farkllk gösterebil-
mektedir. Baz ikonalarda Meryem, ayakta durur; bazlarnda ise oturur
(Taht, tabure v.b.) ekilde tasvir edilebilmektedir (Nes 2009:3 9;
Alev 2014:31-32; Pekak ve Gür 2015:179). Müjde sahnelerinde
Meryem’in elinde yün örer veya krmz iplik tutar ekilde biçimde
betimlendii de gözlemlenebilmektedir. Ta- rihte yün dokumann, asil
hanmlara ait bir görev ve eve balln bir simgesi olduuna dikkat
çekilmektedir. Ancak Meryem’in tapnaa için tül dokumak ve sa’y
giydirmek amacyla yün dokuduu bilgileri de verilmektedir (Bor-
noval 2008: 38, 41, 56; Nes 2009:39; The Annunciation of the Mother
of God 2018; Greek Orthodox Archdiocese of America 2019).
konografide Cebrail, Tanr’nn bir elçisi olarak genellikle elinde
asa ile resmedilmektedir. O, Tanr’nn mesajn getirdiinin bir
göstergesi olarak sa elini uzatm ekilde betimlenmektedir. Ayrca
onun kanatlarnn birbirinden fakl ekillerde olmas ve ayaklarnn
hareket versiyonunda olmas da müjdeyi vermek için yeni geldiinin,
heyecanl olduunun göstergesi kabul edilmekte- dir. Meryem’in elinin
havada olmasnn da kendisine verilen iyi haberi kabul ettiinin bir
simgesi olarak yorumlanmaktadr (The Annunciation of the Mot- her of
God 2018; Greek Orthodox Archdiocese of America 2019).
Meryem, kendisine müjdenin verilmesinin ardndan, aceleyle erguvan
ve parlak krmzy (örgüsünü) tamamlar ve rahibe götürür. Rahip de
onlar alarak Meryem’i takdis eder. Bu takdisten sonra Meryem, ald
müjdeli ha- ber ile sevinçli biçimde Yahuda’nn dalk bölgesindeki
Zekeriya’nn evine
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 194 •
Annesinin yeeni olan Elizabet’i görmeye gider. Yahya’ya hamile olan
Eli- zabet, Meryem’i görünce heyecanlanr ve rahmindeki çocuk
hoplar. Elizabet Meryem’e:“Kadnlar arasnda kutsanm bulunuyorsun,
rahminin ürünü de kutsanmtr!” diyerek onun mübarek olduunu belirtir
ve onu kutsar (Luka 1:39-45; Sarkçolu 2009:130; The Protoevangelium
of James 12; Bulgari- an Orthodox Youth Apostolate 2016:21-25). Bu
olay, ikonografide “Ziyaret” veya “Meryem’in Kuzeni Elizabet’i
Ziyareti” olarak isimlendirilir (Ziyaret sahnesinin anlatld ikona
tasviri için bkz. Ekler, kona 2).
Sözkonusu ikonada, Meryem krmz pelerin ve Elizabet ise daha yal
biçimde yeil pelerinle gösterilir. Ziyaret konasnda, Meryem,
karnndaki ço- cuun halesindeki17 haç motifi ile ayrt edilir. Çünkü
ikonografide, Hale içeri- sindeki Haç motifi/Haçl Hale sadece sa’ya
hasredilir (Küçük 2015:34).
Ziyaret ikonalarnda, Meryem ile Elizabet konuur, tokalar veya sarlr
biçimde tasvir edilmektedir. Ayrca Elizabet’in evlerinin önünde
Meryem’e sarlmas ve karnna dokunarak kutsamas hem Luka hem de
Apokrif nciller’deki olay yanstmaktadr (Luka 1; The Protoevangelium
of James 12; Alev 2014: 33; Pekak ve Gür 2015:180). Bu sahnede,
binann kapsndaki Elizabet’in hizmetçisi/yardmcs, Meryem ile
Elizabet’i izler biçimde tasvir edilmektedir. Hatta eski çalarda
baz ikonalarda, kapdaki kadnn, hayranlk ifadesi olarak sa elini
karya dönük biçimde gösünün üzerine doru kald- rr, sol eliyle de
perdenin ucunu tutar ekilde betimlendii dile getirilmektedir (Alev
2014: 33).
14 veya 16 yanda olduu rivayet edilen ve Yusuf ile nianlanm olan18
Meryem, Elizabet’in yannda üç ay kalr. Üç ay sonrasnda Meryem, karn
büyümeye balaynca korkmaya balar. Bu korkuyla kendi evine döner ve
srailoullar’ndan saklanr (The Gospel of Pseudo-Matthew 8; The
Protoe- vangelium of James 12; Sarkçolu 2009: 130). Meryem’in bakmn
üstlenen amcasnn olu olan Yusuf ise bir süre sonra çalmak için
ayrld eve dönü- ünde, onun hamile olduunu fark eder. Kutsal Ruh’tan
gebe kalan Meryem’in, Yusuf ile nianlyken hamile olmas, nianls
Yusuf’u da zor durumda brakr. Hatta Yusuf da Meryem’in bir erkekle
ilikisi olabileceini düünür ve onunla konuur. Ancak o, Meryem’in
açklamalarndan tatmin olmaz. Böylece Yu- suf, Meryem’den uzaklamaya
balar ve kendi kendine “Meryem’in günahn kapatrsam rabbin kanununa
kar gelen biri olurum. Onu srail oullarnn önüne koyarsam, o zaman
onun içindekinden korkarm. Meleklerden çkabilir ve böylece suçsuz
birini ölüm mahkemesine göndermi olurum. imdi onu ne yapmalym? Onu
gizlice terk etmeliyim” diye düünerek Meryem’i herkesin
• 195Mehmet Alparslan KÜÇÜK
önünde utandrmak istemediinden sessizce ayrlmak ister (The
Protoevange- lium of James 13; Sarkçolu 2009:12, 131).
Yusuf böyle bir düünce ve istek içerisinde iken bir melek rüyasnda
ona görünerek, “Davut olu Yusuf, Meryem’i kendine e olarak almaktan
korkma. Çünkü onun rahminde oluan, Kutsal Ruh'tandr. Meryem bir oul
douracak. Adn sa (Rab kurtarr) koyacaksn. Çünkü halkn günahlarndan
O kurtara- cak” diyerek Meryem’in temiz, bakire olduunu belirtir.
Yusuf’un gördüü bu rüya neticesinde Meryem’i himayesine ald ve
evlendii zikredilir (Matta 1:18-21; The Protoevangelium of James
14; Sarkçolu 2009:12,131. kona için bkz. Ekler, kona 3). Ayrca
Yusuf’un üphesi neticesinde rahibin, Yusuf ile Meryem’in doru
söyleyip söylemediklerini test amacyla onlara su içirdi- i ve suyun
onlar etkilememesi üzerine evlerine gönderdii de belirtilmekte-
dir. Bu sahnede, Zekeriya Meryem ile karlkl biçimde ayakta durur ve
süra- hi/kadeh Meryem’e uzatlr biçimde resmedilmektedir. Yusuf ise
srt dönük, elindeki bardaktan/kaseden su içer ve daa gider ekilde
tasvir edilmektedir (The Protoevangelium of James:16; Alev 2014:
34). Bu olay, ikonografide, “Su Deneyi” olarak betimlenmektedir
(Bkz. Ekler, kona 4).
Meryem’in hamilelik sürecinde, Kral Sezar Augustus (Ogüst) tüm Roma
halk için bir nüfus saym yaplmas için ferman yaynlar ve insanlar
yazl- mak için kendi memleketlerine gider. Yusuf da, hamile olan
nianls Meryem ile birlikte kendi ehri olan Beytlehem’e gider (Luka
2:1-5. Ayrca bkz. The Gospel of Pseudo-Matthew 13; The
Protoevangelium of James 17). stanbul Kariye Müzesi’nde de yer alan
bu yolculuk, konografide “Kudüs’e Yolculuk” adyla anlr (Kudüse
Yolculuk sahnesinin anlatld ikona tasvir örnekleri için bkz. Ekler,
konalar 5-6).
Yusuf ile Meryem’in nüfus saymndan sonra meleklerin eliinde yap-
tklar Kudüs yolculuunda, Yusuf kendi kendine; “Oullarm yazdraca-
m19, bu kz ne yapmalym? Onu nasl yazdraym? Karm olarak m? O zaman
utanrm. Veya kzm olarak m? Fakat onun kzm olmadn bütün srail Oullar
biliyor. Rabbin günü nasl isterse yapacaktr” eklinde söyle- nir. Bu
düünceler içerisinde (ikonografide yal olarak betimlenen) Yusuf,
Meryem’i eee bindirir ve olu önden çeker.20 Böyle üç mil ilerlerken
Yusuf, Meryem’i bazen neeli bazen de üzgün bir ekilde görür. O,
Meryem’e neden böyle davrandn sorunca Meryem de Yusuf’a, “Yusuf
gözlerimde iki halk görüyorum, biri alayan ve ikâyet eden ve biri
de sevinçli ve cokuyla alk tutan” diyerek cevap verir. Bir müddet
sonra Meryem, Yusuf’a kendisini eek- ten indirmesini ve sancsnn
olduunu söyler. Ancak bulunduklar alan ssz
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 196 •
bir yerdir. Yusuf da bu durumu, Meryem’e ithafen söyledii u
sözlerle teyit eder: “Seni nereye götüreyim ve özelliini (iffetini)
nasl koruyaym? Çünkü bu yer sszdr” (The Protoevangelium of James
17; Elliott 2008:11-12,14; Sarkçolu 2009:133; White 2010:13).
Yusuf daha sonra bir maara21 görür ve kendisi ebe bulmak amacyla
Meryem ile oullarn maaraya brakr (The Protoevangelium of James 18;
Sarkçolu 2009:133; Elliott 2008:12). Yusuf’un Meryem’i maaraya
brak- ma sebebi olarak, Luka 2:6-7, 12’de handa yer olmamas
gösterilir. Ayrca doum mekân olarak da yemlik22 zikredilir.
Hristiyan ikonografisinde ma- ara, ikonografide ölüm ve dirili
mekanlarnn alan olmakla birlikte doum mekân olarak da görülür.
“sa’nn inkarnasyonu”nun gerçekletii dier bir ifadeyle karanln
derinliklerinden Tanr’nn yeryüzüne iniinin vuku buldu- u mekân olan
maara, ikonografid e daha çok insanln kurtuluu23 için in- san
olarak dünyaya gelen sa’nn doum sahnesinin ana mekân olarak yer alr
(White 2010:13; Pekak-Gür 2015:198; Küçük 2016a:239; Küçük
2017:24). Ayrca Mezmurlar 139:15’e dayandrlarak yeryüzünün
derinlikleri, Hristi- yanlarca “kinci/Yeni Havva” ve “Teotokos
(Tanr Anas)” olarak kabul edilen Meryem’in rahmi ile
özdeletirilerek Tanr’nn yaad bir maara gibi de- erlendirilir24
(Ouspensky-Lossky 1999:159; Nes 2009:43). Zaten mitolojik balamda
maara, “Toprak Ana’nn rahmi” olarak da yorumlanmaktadr (Fre- ke and
Gandy 2011:43).
Doum ikonalarnda, maara, dünyann acmaszlnn, sertliinin bir iareti
olarak dalar, kayalar ile çevrili “siyah” renkli temada konu
edilmitir. Kudüs’ün simgesi olarak deerlendirilebilen maara, insann
yapt hatalar- la günaha bürünmü bir dünyann tasviridir. Bu durum,
maarann, sa’nn anne karnndaki konumu dorultusunda evrenin, dünyann
karanl ile ör- tümektedir. Dier bir ifadeyle maara, insann
Cennet’ten çkarlmasndan sonra yaanlmaz bir dünyay simgelemektedir.
Ancak sözkonusu siyahln, karanln sa’nn dirilii ile aydnla kavuaca
ifade edilmektedir (Sullivan 1951:207; Ouspensky and Lossky
1999:157; Pekak ve Gür 2015:199, 201; Küçük 2017:25; Bulletin
Builder 2019. Bkz. Ekler, kona 7). Zaten sa’nn douu ile k arasndaki
iliki Yuhanna 1:1-10’da açkça vurgulanmaktadr.
Oullarn Meryem’in yannda brakarak ebe getirmeye giden Yusuf, Ze-
lomi adl ebeyi alarak gelir25 ve maaraya geldiklerinde maaradaki n
gözleri kamatracak derecede bir younlua sahip olduunu görür. Hatta
ebe veya ebelerin youn ktan dolay maarann dnda bekledikleri, içeri
girme- ye cesaret edemedikleri de rivayet edilir (The Gospel of
Pseudo-Matthew 13;
• 197Mehmet Alparslan KÜÇÜK
The Protoevangelium of James 18-19; Elliott 2008:12; Sarkçolu
2009:133; Nes 2009:43; Cokuner 2009:62; Alev 2014:38; Bulgarian
Orthodox Youth Apostolate 2016:35). Ayrca bütün kokularn en
güzelinden daha etkin tatl bir kokunun yayldna ve n gökten yere
inen ç gibi olduuna da dikkat çekilmektedir (Sarkçolu
2009:154).
çeriye giren ebe Zelomi, (Salome darda beklemekte) Meryem’e srt
üstü yatmasn söyler. Ancak ebe, Meryem’in hamilelii ile ilgili
olarak kötü düüncelere sahiptir. Zelomi, Meryem’den kendisine
dokunmak için izin ister ve gördükleri, yaadklar karsnda bir
mucizenin gerçekletiini anlayarak Tanr’ya ükreder. Daha sonra
Zelomi’nin konumalarna ahit olan (veya onun maaradan dar çkarak
aktard bilgi neticesinde) Salome içeri girer. O da üphelerini
gidermek için Meryem’in rahmine elini uzatt srada ac içerisinde
“Günahlarma yazklar olsun, imanszlma yazklar olsun. Çünkü canl olan
Allah' denemeye kalktm ve elim ateten yanarak vücudundan dütü”
diyerek çlk atar. Elleri zarar gören Salome, daha sonra Tanr’ya dua
eder ve o esnada bir melek, Salome’ye, elini çocua uzatmasn ve onu
ku- cana almasn söyler. Böylece Salome, sa’y kucana almasyla
iyileir ve maaradan dar çkar. Rabbin Melei Salome’ye, çocuun
Kudüs’e gelince- ye kadar, gördüü mucizeyi kimseye söylememesini
tembih eder. Daha sonra ebeler, mucizelere tanklk ederek oradan
ayrlrlar (The Protoevangelium of James 19-20; Elliott
2008:12-13,15-16; Sarkçolu 2009:133-135; Cokuner 2009:65-66.sa’nn
doumunu anlatan ikona örnekleri için bkz. Ekler, kona- lar 8,
9).
Doum sahnelerinde, sa, beikte sargl veya kundak içerisinde betim-
lenmektedir. sa’nn beikte sargl biçimde tasviri, onun insanln
günahlar için kendisini feda etmesi ve beik ise mezar veya
altar/sunak eklinde yorum- lanabilmektedir. Çünkü Hristiyanlar,
sa’nn tüm dünyann günahlar için bir kurban olduuna inanmaktadr.
Dier bir ifadeyle evrenin yaratcs, Meryem Ana’nn rahminde
domaktadr. Dolaysyla sa’nn doumu olayyla ölümü ve dirilii arasnda
bir ba kurulmaktadr. sa’nn doumu, zaferin simgesi ol- makla
birlikte Paskalya için hazrlk nitelii de tamaktadr. Zaten
Hristiyan- lara göre “sa” ismi, hem yaratl hem de kurtuluu
içermektedir. Ayrca tüm evrenin, sa’nn doumuna tanklk ettii veya
onun bir parças olduu eklin- de yorumlar da dikkat çekmektedir. Bu
tanklk içerisinde öküz26 ve eek gibi hayvanlara da pay
verilmektedir. Buna göre Yeaya 1:3’e27 atfta bulunularak ikonann
merkezinde öküz ile eek tasvir edilmektedir. Hatta onlarn, hayvan
olarak sa’ya tazim ettiine dikkat çekilmektedir. Böylece
Habakkuk’un söy-
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 198 •
ledii rivayet edilen “iki hayvann ortasnda kendini göstereceksin”
veya “iki hayvann arasnda onu tanrsnz” eklindeki sözün gerçekletii
dile getiril- mektedir (The Gospel of Pseudo-Matthew 14;
Ouspensky-Lossky 1999:159; Elliott 2008:16; Cokuner 2009:64; Nes
2009:43; Sarkçolu 2009:150; Kü- çük 2017:24; Bulletin Builder 2019;
Boucher 2019; The Icon of The Nativity 2019; Ortodokslar Topluluu
2019).
konalarda, Yusuf, maarann dnda uzakta (sol alt köede), yal bir adam
görünümünde düünceli ve endieli biçimde betimlenmektedir. Onun
uzakta resmedilmesi hem douma yabanc olduunun hem Meryem hakknda
üphesinin bulunduunun hem de inkarnasyon mucizesinde yer almadnn
bir ifadesi eklinde yorumlanmaktadr. Yusuf’un karsndaki yal adam
ise bakire doumun mümkün olmad hususunda onun akln çelmek isteyen
eytan olarak deerlendirilmektedir. konada Meryem’in, sa’nn,
Yusuf’tan olmamasna ramen mutlu ve neeli bir biçimde Yusuf’a bakt
görülmek- tedir. Çünkü hem Yusuf’un hem de Meryem’in “sa’nn
ailesi”28 olarak ona hizmet edeceinin bilincinde olduu dile
getirilmektedir. Ayrca doum iko- nasnn sa alt tarafnda, sa’nn
yeniden douunun simgesi olarak iki ebe tarafndan ykanmas29
resmedilmektedir (Ouspensky and Lossky 1999:160; Cokuner 2009:65;
Pekak ve Gür 2015:204-205; Küçük 2017:25; Bulletin Builder 2019;
Ortodokslar Topluluu 2019).
Doum ikonalarnda; Tanr annesi Meryem, doum yorgunluunun bir
belirtisi olarak yana eimli yatmaktadr. Meryem’in yana eimli
tasvirinin esasen “oturur” biçimde olduu ve bu durumun, ikonada
Meryem’in yerine, önemine dikkat çekmek amacn tad belirtilmektedir.
Çünkü oturma pozis- yonunun, Hristiyan anlaynda kesinlik alameti
olduuna dikkat çekilmekte ve Tanr’nn oturma vasfna sahip olduu
ifade edilmektedir. Dolaysyla bu- rada, oturma pozisyonundan
Meryem’e bir kutsallk atfedilmeye çalld görülmektedir. Ayrca tüm
ikonalarda, Meryem’in hem doum srasnda hem de doumdan sonra
bakirelii her daim vurgulanmakta ve bu vurgu, sa-sol omzundaki ve
alnndaki yldzlar (üç yldz) ile gösterilmektedir (Ouspensky and
Lossky 1999:159; Alev 2014:31; Küçük 2017:26; The Icon of The Nati-
vity 2019; Greek Orthodox Archdiocese of America 2019; Ortodokslar
Top- luluu 2019).
konografide, Mesih sa’nn doumunun veya iyi haberin müjdesinin tüm
dünyaya duyurulmas, sembolik olarak maaradan çkan ve sabaha ka- dar
parlayan uzun yldz30 ile gösterilmektedir. Hatta baz ikonalarda,
Tesli- sin sembolü olarak yldzdan gelen üç k yanstlabilmektedir.
Çünkü sa,
• 199Mehmet Alparslan KÜÇÜK
dünyann kurtarcs olarak evrene “k” eklinde domaktadr. Zaten Çölde
Saym 24:17’de bu husus açkça zikredilmektedir. Dolaysyla kozmik bir
fe- nomen olarak yldzn, dünyann her tarafndan görülmesi özellii
çerçevesin- de sa’nn tüm insanla geldiinin bir göstergesi olarak
yorumlanmaktadr. sa’nn domadan önce melekler ordusuna komutanlk
ettiine de dikkat çe- kilmekte ve onun kendisini seven melekleri,
insanlk için terkettiine vurgu yaplmaktadr. Melekler de nee ve
sevinç içerisinde ilahiler eliinde insan- ln kurtarcs olarak sa’nn
doduunu haber vererek onun doumunu kut- lamaktadr. Hatta bu
kutlamaya çobanlar31 da ortak edilmektedir (Ouspensky and Lossky
1999:159; Elliott 2008:16; Sarkçolu 2009: 13; White 2010:15;
Pekak-Gür 2015: 183,199; Küçük 2017:24; Bulletin Builder
2019).
konografide, Melek çobanlara görünür. Çobanlar da melei görünce
korkarlar. Melek de onlara “Korkmayn!” diyerek “Size, bütün halk
çok se- vindirecek bir haber müjdeliyorum: Bugün size, Davut'un
kentinde bir Kur- tarc dodu. Bu, Rab olan Mesih’tir. te size bir
iaret: Kundaa sarlm ve yemlikte yatan bir bebek bulacaksnz.” (Luka
2: 9-12). Bu korku ve diyalog da doum ikonasna yanstlmtr. sa’nn
doumuyla her taraf, mucizevi bi- çimde aydnlanm, parlak bir kla32
dolmu, gecenin karanlnda duruma ahit olan çobanlar, Melein de
yönlendirmesiyle aydnlanan ahra/maaraya doru giderek bebek sa ile
karlamlardr. Bebei selamlayarak Tanr’ya ükretmilerdir. konada
koyunlarn kuzulama mevsimi olduu, çobanlarn bu nedenle gece uykusuz
olduu ve benzer ekilde Meryem’inde “Tanr kuzusu” olarak sa’y
dourduu eklinde yorumlar da dikkat çekmektedir (Sullivan
1951:20208; Elliott 2008:16-17; Sarkçolu 2009:13; White 2010:15;
Pekak ve Gür 2015:183,193,199; Küçük 2017:24; Bulletin Builder
2019).
konografide sürekli flüt veya kaval çalan çoban figürü de
görülebilmek- tedir. Kapadokya Kiliselerindeki çobanlarn yanndaki
hayvanlarn üzerindeki krmz benekli lekelerin görüldüü ve bu
lekelerin, ç Anadolu’nun bir etkisi olduu dile getirilmektedir.
Ayrca Doum ikonalarnda, “Jesse Aac”nn33 bir sembolü olarak
deerlendirilen bir aaç görülmekte ve bu aacn kayna- nn aya11:1
olduu ifade edilmektedir (Ouspensky and Lossky 1999: 159; Pekak ve
Gür 2015:203-205; Küçük 2017:26).
Doum ikonalarnda sa’y vurgulayan, ona odaklanan yldz, sa’nn do-
umunun müjdesi olarak müneccimlerin/bilge adamlarn sa’y bulmalarn
salayan bir rehber, vasta olarak da dikkat çekmektedir. Hristiyan
anlay- na göre müneccimler, insanlarn sa’y arama balamnda manevi
yolculua hazrlanmak için örnek alnacak kimseleri sembolize
etmektedir. Buna göre
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 200 •
sa’nn maarada doumuyla Kral Hirodes döneminde, baz yldz bilimciler
doudan Kudüs’e sa’y görmeye gelmi ve “Yahudiler’in Kral olarak doan
çocuk nerede? Douda O’nun yldzn (O’nun yldznn douunu) gördük ve
O’na tapnmaya geldik.”34 demilerdir. Bu ifadelerden rahatsz olan
Kral Hirodes, yldzbilimcilerden sa’y bulmalarn ve sa’ya tapmaya
gitmek için kendisine de haber vermelerini istemitir.
Yldzbilimciler, kral dinledikten sonra yola çkmlar ve yldz takip
etmilerdir. Yldz, çocuun bulunduu yerin tam üzerine gelince
durmutur. çeri girerek Meryem ile sa’y birlikte görmüler ve sa’ya
secde ederek yanlarndaki “altn, tütsü ve mür”den oluan hediyeleri35
sunmulardr (Matta 2:1-11; The Gospel of Pseudo-Matthew 16; The
Protoevangelium of James 21-23; Ouspensky and Lossky 1999:159; Rat-
zinger 2007:99; Elliott 2008:13-14; Nes 2009:43; Sarkçolu
2009:135-136; Sandu 2011:410). Hediyelerin takdiminden sonra
yldzbilimcilere rüyalarn- da, Hirodes’in yanna dönmemeleri uyars
yaplm ve onlar da baka yoldan ülkelerine dönmülerdir (Matta 2:
12).
konografide kutsal bir varlk olarak halesi bulunan melekler de
Tanr’y övmekte ve onu yüceltmektedirler. Burada, dogmatik bir unsur
olarak me- leklerin saçlarnn toplanm veya kurdeleyle balanm olduuna
dikkat çe- kilmekte ve bunun Tanr’ya odaklanmann, O’na bal olmann
bir sembolü olarak yorumlanmaktadr (Bulletin Builder 2019; The Icon
of The Nativity 2019).
Sonuç sa, doumu ve dirilii bata olmak üzere tüm yaantsyla
Hristiyanlkta
hem inanç ve ibadet hem de ikonalar çerçevesinde büyük bir önem
tamak- tadr. O, “Tanr’nn olu” olarak doumuyla bir “Milad”
gerçekletirmitir. Dolaysyla sa’nn doumu, Miladi Takvimin de balangc
olmutur. Böy- lece evrensel bir olay olarak sa’nn doumu, Hristiyan
hayatnda bir süreç dahilinde bayram niteliine kavumu ve “Noel”
adyla günümüze kadar gel- mitir. Folklorik anlay içerisinde
Hediyeleme, Noel Baba ve Çam Aac gibi sembolik unsurlar da
günümüzdeki yerini almtr.
sa’nn doumu, Hristiyan inancnda ve uygulamasnda Noel adyla yer
almakla birlikte ikonografik balamda da önem tamaktadr. konalar,
Hris- tiyanlkta özellikle Ortodokslar için büyük önem tamaktadr.
Çünkü onlar, Hristiyan hayatnda deeri olan olaylarn, kiilerin veya
objelerin duvarlarda, tablolarda resmedilmesinin bir göstergesi
kabul edilmektedir. Hristiyan ha- yatnda büyük bir yeri ve önemi
olanlarn banda da “sa” yer almaktadr. O,
• 201Mehmet Alparslan KÜÇÜK
Hristiyan kutsal kitabnn ana temas olarak Hristiyan ikonografisinin
de en önemli figürüdür. Bu figürün balangç noktasn da “sa’nn doumu”
olu- turmaktadr. sa’nn doumu ikonografide, Meryem’e müjde, hamile
kalmas ve Elizabeth’i ziyareti, Yusuf’un rüyas ve Yusuf’a Melein
görünmesi, nüfus saym, sa’nn doumu, Çobanlara müjde ve
müneccimlerin tapnmas ek- linde birkaç aamada kendisini
göstermitir/ göstermektedir. Netice itibariyle bir bayram olarak
Noel adyla kutlanan sa’nn doumu, ikonografik balam- da Hristiyan
hayatnda önemli bir yer tutmutur/tutmaktadr.
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 202 •
EKLER: KONA 1
KONA 6
KONA 5
KONA 6
24
KONA 6
KONA 7
Kaynak:
https://abraham-art.blogspot.com/2017/05/ikonografi-4-incil.html,
(11.03.2019)
KONA 8
KONA 7
Kaynak:
https://abraham-art.blogspot.com/2017/05/ikonografi-4-incil.html,
(11.03.2019)
KONA 8
KONA 9
27
Kaynaklar/References
Alev, F. A. (2014). Kappadokia Göreme Vadisinde Meryem Siklusu.
(Yaynlanmam
Yüksek Lisans Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü. Ankara.
• 207Mehmet Alparslan KÜÇÜK
Notlar 1 Bu kavramn, 1038’li yllarda kullanlmaya baland eklinde
farkl tarihler de verilmek-
tedir (Bkz. Sullivan 1951:205). 2 Abdurrahman Küçük, Noel’in Miladî
Takvim yl balangcyla bir ilgisi olmadna ve
Julien Takvimi’nin, sa’dan önce de sonra da kullanldna dikkat
çekmektedir. O, Miladi takvimin Hristiyanlkla ilgisinin, Papa XII.
Gregorius’un 1582 ylnda yaptrd düzenle- melere, “artk yllar”n
giderilmesine dayandn belirtmektedir. Ancak Küçük, bunlarn evrensel
deerlere sahip ilmi ve teknik eyler olduuna vurgu yaparak insanln
faydasna olan teknik eylerin artlara ve insanlara en uygun olann
alnmasnda bir saknca olmamas gerektiinin altn çizmektedir (Küçük
2010:683).
3 Folklorik bir unsur olarak Noel uygulamalarna örnekler için bkz.
Frazer 1992:25-331. 4 Epifani bayram, kiliselerce farkl
yorumlanabilmektedir. Epifani (görünü, beliri), genel
olarak sa’nn ortaya çk ve görünmesi amacyla icra edilmektedir.
Ancak bu bayramn, III. yüzylda, önce Dou Kiliselerinde, sa’nn
vaftiz oluunun kutlanmas amacn tad, daha sonra IV. yüzylda Bat
Kilisesi’ne geçtii belirtilmektedir. Ayrca Epifani bayramnn, sa’nn
vaftiz olarak ortaya çk ve Kana’daki bir düünde suyu araba
dönütürerek ilk mucizesini göstermesi ansna icra edildiine dikkat
çekilmektedir. Buna karlk Batda ie Doulu üç müneccimin (bilge
kiinin), yeni domu olan sa’y ziyaret etmesi ansna kutland dile
getirilmektedir(Ik 1997:448-449; Katar 2001:15; Baldovin
2005a:2818. Ayrca bkz. Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, an
Festivals 2004:126-127).
5 Epifani’den sonraki Pazar günü kutlanan sa’nn Vaftiz Edilmesi ile
Noel Devresi’nin bittii belirtilmektedir (Jacob 1994: 23).
6 Advent kavram ve Hristiyanlkta advent anlay hakknda geni bilgi
için bkz. Öskan 1998:15-18.
7 Noel arklarnn, 1223’de Assisili Fransis ile balad rivayet
edilmektedir. En ünlü Noel arklarnn XVI.-XIX. Yüzyllar arasnda
yazld ileri sürülmektedir(Boucher 2019).
8 Noelde beyaz elbise giymek; k, masumiyet ve saflk sembolü olarak
sa’nn yüceliinin bir simgesi olarak deerlendirilmektedir(Boucher
2019). konografide de sa’nn kyafetleri genel anlamda beyazdr.
9 Dou tabiri ile “eria Irmann dousundan Arabistan yarmadasna kadar
uzanan yolun” kastedildiine dikkat çekilmektedir. Hatta
yldzbilimcilerin “Arap” olduu ileri sürülmekte ve sa’ya sunulan
hediyelerin de bunun bir göstergesi olduu iddia
edilmektedir(Madrigal 2014:8).
10 Üç müneccimin ismi konusunda farkllklar görülebilmektedir.
Kaynaklarda üç münec- cimin adlar; Caspar, Melchior, Balthazar veya
Apellius (sadk), Amerius (alçakgönüllü), Damaskus (merhametli)
eklinde farkl zikredilebilmektedir(Alev 2014:44; Bulgarian Ort-
hodox Youth Apostolate 2016:36). Ayrca üç müneccimi Nuh’un üç olu
(Ham, Sam ve Yafes) eklinde deerlendirenler olduundan da
bahsedilmektedir(Ortodokslar Topluluu 2019)
11 Magi kelimesinin, ranl Gizem Tanr insan Mitras’n takipçilerine
verilen bir isim olduu ve onun doumuna da üç çobann tanklk ettii
ifade edilerek Hristiyanln Paganlk ile ilikisine dikkat
çekilmektedir(Freke-Gandy 2011:43. Ayrca Paganlk ile Hristiyanlk
arasndaki benzerlikler için bkz. Freke-Gandy 2011: 38-389).
12 Balk, Hristiyanlarn ilk dönemlerinde kullanlan önemli bir sembol
olup Yunanca “Ie- sos (sa) Christos (Mesih) Theo (Tanr) Yios (Olu)
Soter (Kurtarc)” (Kurtarc Tanr’nn
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 208 •
Olu sa Mesih) kelimelerinin ksaltmas olan “ICHTYS (IXOYE)”
kelimesinin simgesi ifa- de edilmektedir(Küçük 2016a:238).
13 Hristiyanlkta Gabriel, Tanr’nn elçisi ve yarg gününü ortaya/aça
çkaran bir melek ola- rak deerlendirilmektedir(Flinn
2007:24).
14 Meryem’in doum olayna raz olmas; Tanr’nn kurtulu planna evet
diyerek cennet ile yeryüzü arasnda arabulucu olmasnn bir göstergesi
olarak yorumlanmaktadr(Nes 2009:39).
15 Evanjelizm, Yunanca “eu-angelos” kelime kökeninden gelmekte olup
ncil’in vaaz edilme- sini ifade eden bir kavramdr. Dier bir
ifadeyle o, iyi haberin duyurulmasdr. yi haberin duyurulmas
ikonografide de “sa’nn doumu” eklinde kendisini
göstermektedir(Güngör 2016:12).
16 Benzer rivayeti, Taberi de zikretmektedir(Bkz. Taberi
1991:862-863). 17 konografide kutsiyet tamann bir simgesi olarak
kullanlan Hale; hayat biçimleri ve dav-
ranlar ile kendilerine sayg gösterilen veya hayranlk duyulan
kimseler için kullanlan dinî bir semboldür(Küçük 2015:34).
18 Meryem’in Yusuf ile nianlanmasnn ardndan rahip, Meryem’e elik
etmesi ve yar- dmc olmalar amacyla Rebeka, Sefora, Suzan,
Abigail/Abigea ve Jael/Cael adl kzlar görevlendirmitir(The Gospel
of Pseudo-Matthew 8; Bulgarian Orthodox Youth Apostolate 2016:21).
Ayrca Meryem ile Yusuf’un nianlanmas hakknda bkz. The Gospel of
Pseudo- Matthew 8.
19 stanbul Kariye Müzesi’ndeki Saym sahnesinde, Yusuf’un arkasndaki
erkekler, oullardr(http://kariye.
muze.gov.tr/tr/muze/eserler/dis-narteks-mozaikleri/isanin-hayati-
ni-anlatan-mozaikler_37.html, 10.02.2019).
20 Baz yorumlarda ise Yusuf’un ilk hanmndan olan olu Yakup’un, eein
önünde gitti- i, durgun ve yal (tahminen 80’li yalarda) betimlenen
Yusuf’un ise eein arkasndan yürüdüü zikredilmektedir. Bu yorum,
stanbul Kariye Müzesi’ndeki tasvir ile uyum göstermektedir(Alev
2014:36; Bulgarian Orthodox Youth Apostolate 2016:33).
21 konografide maara ile birlikte ahr, han, ev ve çoban barna gibi
tasvirlere de rastlanmaktadr(Pekak-Gür 2015:197).
22 Madrigal, sa ve Arkeoloji adl eserinde, “Yemlik” olarak tercüme
edilen kelimenin köken itibariyle “konuk odas” anlamna geldiini
ifade etmektedir. O ayrca I. yüzyl Filistin köyü evlerinin üst
katta misafir odas, zemin katta aile odas ve Hayvanlarn barnd ev
girii olmak üzere üç bölümden olutuuna dikkat çekmektedir. Hatta
aile odasn giri- e balayan bölümde de yere oyulmu biçimde hayvanlar
için yemlikler olduunun altn çizmektedir(Madrigal 2014:7-8). sim
konusundaki bir baka iddia ise “ahr/al” eklinde çevrilen sözcüün
aslnn “katalemna” olduu ve bu kelimenin “geçici bir barnak” veya
“maara” anlamna geldii ileri sürülmektedir(Freke-Gandy
2011:43).
23 Bu husus, Elçilerin leri 4:12’de “Baka hiç kimsede kurtulu
yoktur. Bu göün altnda insanlara balanm, bizi kurtarabilecek baka
hiçbir isim yoktur.” eklinde vurgulan- maktadr.
24 Hristiyanlkta, badem aac ve badem, ayn mantk çerçevesinde
deerlendirilmektedir. Çünkü Hristiyanlara göre sa, ilahî ve insanî
özelliklerini Meryem’in içerisinde gizlemitir. Bu balamda
Hristiyanlar için badem aac, bakireliin simgesi olarak Meryem’i,
badem- ler de meyvesi olarak sa’y simgelemektedir(Küçük
2015:34).
25 Baka bir rivayette, Zelomi ve Salome adl iki ebe
zikredilmektedir(The Gospel of Pseudo- Matthew 13).
• 209Mehmet Alparslan KÜÇÜK
26 Öküzün Yahudileri ve eein ise putperestleri ifade ettii
belirtilmektedir(Pekak-Gür 2015:199).
27 “Öküz sahibini, eek efendisinin yemliini bilir, Ama srail halk
bu kadarn bile bilmiyor, Halkm anlamyor.”
28 sa’nn ailesi, ikonografide “Kutsal Aile” (Doni Tondo) olarak yer
almaktadr(Bu konuda geni bilgi ve örnekler için bkz. Hupe
2011:3-42).
29 Buradaki sahnede sa’nn ilk banyosunu yaptran kadnn, Havva olduu
eklinde yo- rumlamalar da vardr
(Bkz.https://www.academia.edu/9666720/The_Life_of_Christ_in_
Icons,(11.03.2019). Ayrca apokrif nciller’in referans alnd
belirtilen “sa’nn ilk banyo- su” sahnesinin, VI. yüzylda ve
“Çobanlara Melein Müjde Vermesi” sahnesinin de VIII. Yüzylda Bizans
Sanatna dahil edildii ve X. yüzyldan sonra “Kahin Krallarn (Münec-
cimlerin) Tapnmas” sahnesinin bamsz bir ikona haline geldii ileri
sürülmektedir (Ous- pensky-Lossky 1999:160; Cokuner 2009:71).
30 Noel’de, Hayat Aac’ndaki elmay sembolize eden temsili elmalar,
Ekmek-arap Ayini’ndeki takdis edilmi ekmei simgeleyen ince ekmek
parçalar ardndan da kurdele, mum ve eker gibi eylerle süslenen Çam
Aacnn tepesine konulan yldz, sa’nn Do- um ikonasnda görülen yldzn
simgesidir(Küçük 2010:681; Erolu 2018:463; Boucher 2019).
31 Çünkü Yahudi din adamlarnn ve krallarn sa’nn geliine hazr olmad
dolaysyla sa’nn doumunun ilk olarak çobanlara müjdelendii
belirtilmektedir(White 2010:15. Ay- rca bkz. Bihlmeyer-Tuchle
1972:11-14).
32 konografideki youn k, uygulama olarak Advent ve Noelde de
kendisini göstermek- tedir. Ik, “Dünyann ” olarak sa’y
simgelemektedir. XIX. Yüzyldan önce youn bir biçimde mum kullanld
ve bu zaman diliminden sonra lambalarn tercih edildii de
zikredilmektedir(Boucher 2019).
33 Davud’un babas Jesse’den adn alan ve Advent döneminin önemli bir
parças haline gelen Jesse Aac, sa’nn soyunun sembolik bir
göstergesidir. Çünkü sa, Hristiyanlara göre Davud soyundandr(Shuman
2005:7-80; Parry 2019; Boucher 2019).
34 Apokrif nciller’de bu diyalog, “…Yldzlar arasnda tasviri mümkün
olmayan parlak bir yldz gördük. Ve dierleri (yldzlar) öyle
karardlar ki, hiç görünmez oldular ve böylece srail için bir kraln
doduunu örendik. Ve ona tazimde bulunmak için geldik.” eklinde yer
almaktadr(The Protoevangelium of James 21; Sarkçolu
2009:136).
35 Altn, Tanrsalln, yüceliin; Tütsü, mükemmel ve günahsz bir yaamn
ve ölüleri yala- mak için kullanlan Mür ise sa’nn tüm insanlk için
çektii aclarn ve ölümün bir sembolü kabul edilmektedir(Pekak-Gür
2015:195; Küçük 2017:24).
Kaynaklar/References Alev, F. A. (2014). Kappadokia Göreme
Vadisinde Meryem Siklusu. (Yaynlanmam Yüksek
Lisans Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ankara. Armstrong, H. W. (1974). The Plain Truth About
Christmas,USA. Baldovin, J. F. (2005a).“Epifany”, Encyclopedia of
Religion. USA,C.4:2818. Baldovin, J. F. (2005b).“Christmas”,
Encyclopedia of Religion. USA,C.3:1756-1757. Bihlmeyer, K. and
Tuchle, H. (1972). I-IV.cü Yüzyllarda Hristiyanlk, Çev. Antun
Göral, s-
tanbul: Güler Matbaas
SA’NIN DOUMU-KONOGRAF LKS ÜZERNE 210 •
Blumell L. H. and Wayment, T. A. (2012).“When Was Jesus Born? A
Response to a Recent Proposal”,BYU Studies Quarterly 51 (3):
53-81.
Bornoval, S. (2008). Bizans Mimarlnda Müjde Sahnesinin Yeri.
(Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul Teknik Üniversitesi Fen
Bilimleri Enstitüsü. stanbul.
Boucher, J. J.(2019). “Proclaiming Jesusthrough Advent &
Christmas Symbols”, http://www.21s
tcenturycatholicevangelization.org/uploads/9/3/9/8/93984633/366213417proclaiming-
jesus-through-advent-christmas-symbols.pdf. Eriim:
12.02.2019.
Cokuner, B. (2009). 11.Yüzylda Kapadokya Bölgesinde sa’nn Doumu ve
sa’nn Çarmha Gerilmesi Sahneleri. (Yaynlanmam Doktora Tezi),
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü. Ankara.
Dinler Tarihi Ansiklopedisi. (tarihsiz).C.2.,stanbul:Geliim
Yaynlar. Elliott, J.K. (2008).The Apocryphical Jesus,
NewYork:Oxford University Press. Elwood, R. S. and Alles, G. D.
(2007).The Encyclopedia of World Religions. USA:NY:
DWJBooksLLC. Erba, A. (2003). Hristiyanlk’ta badet, stanbul:Ay
Kitaplar. Erolu, A. H. (2018).“Hristiyanlk”, Dinler Tarihi I-II,
Ankara:Lisans Yaynclk:427-482. Flinn, F. K. (2007). Encyclopedia of
Catholicism,USA:Library of Congress Cataloging-in-
Publication Data. Ford, J. T. (2006).Glossary of Theological Terms,
USA:Christian Brothers Publications. Frazer, J. G. (1992). Altn Dal
II, Çev. Mehmet H. Doan,stanbul:Payel Yaynlar. Freke, T. and Gandy,
P. (2011). sa’nn Gizemleri, Çev.Asl Bengisu,stanbul:Ayna Yaynevi.
Greek Orthodox Archdiocese of America.
(2019).https://www.goarch.org/annunciation,
(02.02.2019). Güngör, A. . (2016). Evanjelikler, stanbul:lgi Kültür
Sanat Yaynclk.
http://kariye.muze.gov.tr/tr/muze/eserler/dis-narteks-mozaikleri/isanin-hayatini-anlatan-moza-
ikler_37.html,10.02.2019.
https://abraham-art.blogspot.com/2017/05/ikonografi-4-incil.html,
(11.03.2019). Hupe, E.R. (2011). Re-Framing The Doni Tondo
Patronage, Politics And Family In
Michelangelo’s Florence, A thesis presented to the Graduate School
of Arts and Sciences of Washington
University,SaintLouis,Missouri.
Ik, H. (1997).“Dini Kökeni Açsndan Noel ve Ylba”, Selçuk
Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, 7:447-468.
Jacob, X. (1994). Hristiyan Kiliseleri ve badet Yerleri,
stanbul:Ohan Basmevi. Katar, M. (2000a).“Hristiyanlk’ta Kilise
Takvimin (Kilise çerisindeki Anma ve Kutlama
Devrelerinin) Olumas”, Dinî Aratrmalar Dergisi, 3 (8): 23-46.
Katar, M. (2000b). “Hristiyanlkta sa’nn Doumu ile lgili Kutlamalarn
Ortaya Çk” sla-
miyât, 3 (4):117-131. Katar, M. (2001).“Hristiyan Bayramlar Üzerine
Bir Aratrma”, Dinî Aratrmalar Dergisi, 3
(9): 7-27.
• 211Mehmet Alparslan KÜÇÜK
Kutsal Kitap. (2009).stanbul: Yeni Yaam Yaynlar. Küçük, A.
(2010).Din ve Dünya, Ankara: Berikan Yaynevi. Küçük, A., Tümer, G.
ve Küçük, M. A. (2018). Dinler Tarihi, Ankara: Berikan Yaynevi.
Küçük, M. A. (2015). “Kuran’daki “Renk” Algsna “Mitolojik Ve
konografik Açdan” Kar-
latrmal Bir Bak”, TDSAD, Mart, 2 (2): 19-54. Küçük, Mehmet
Alparslan. (2016a).“konografiden nanca “sa Mesih’in
Dirilii/Paskalya”
Süreci”,Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3 (8) :230-274.
Küçük, M. A. (2016b). Kutsal Kitap Anlay (Yahudilik, Hristiyanlk,
slam Örnei). Ankara:
Berikan Yaynevi. Küçük, M. A. (2017). “Mitolojiden konografiye
Türkiye’nin Turistik Dinî Mekânlar: “Maa-
ralar”, Gazi Üniversitesi Turizm Fakültesi Dergisi. 2:16-57. Küçük,
M. A. (2018). “Ortodoks konalarnda Bir Ölüm Motifi: “Meryem Ana’nn
Ölümü”,
Mukaddime, 9 (1):53-75. Madrigal, M. (2014). sa ve Arkeoloji.
stanbul: Kutsal Kitap ve Arkeoloji. Mtchell, W.J.T. (1986).
Iconology: Image, Text, Ideology. London: TheUniversity of
Chicago
Press. Nes, S. (2004). Mystical Language of Icons.
USA:Wm.B.Eerdmans Publishing. Nothaft,C. P. (2013). “Early
Christian Chronology And The Origins of The Christmas Date in
Defense of the “Calculation Theory”,QL 94: 247-265. Ortodokslar
Topluluu.(2019).
https://www.ortodokslartoplulugu.org/bayramlar-yortular-kut-
lamalar/25-aralik-isa-mesihin-dogumu/ eriim:11.04.2019. Ouspensky,
L. and Lossky,V. (1999). The Meaning of Icons. New York: St
Vladimirs Seminary
Press. Öskan, A. R. (1998).Yedinci Gün Adventizmi. Ankara: Seba lmi
Aratrmalar Dizisi. Panofsky, E. (1995). konografi ve konoloji,
Çev.Engin Akyürek,stanbul: Afa Yaynevi. Parry, E.(2019).“The Jesse
Tree”,https://www.faithparry.com/blog/2017/11/24/the-jesse-tree
Eriim:09.02.2019. Pekak, S. M. ve Gür, D. (2015).“sa’nn
Doumu”,Sanat Tarihi Dergisi, XXIV (2): 175-226. Ratzinger, J.
(2007). Nasral sa. Çev.P.Luigilannitto, stanbul: SAK Yaynclk.
Renan, E. (1997). sa’nn Hayat, Çev.Ziya hsan, stanbul: MEB Yaynlar.
Salamone, F. (Ed.) (2004). Encyclopedia of Religious Rites,
Rituals, and Festivals. New York:
Routledge. Sandu, D. (2011).“Nativity of the Lord”, The
Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity,
Ed.John Anthony McGuckin, USA:A John Wiley & Sons Ltd.
Publication, Volume II,410.
Sarkçolu, E. (Düz. ve Ter.) (2009). Dier nciller (Apokrif
nciller).Isparta:Fakülte Kitabe- vi.
Sholomo, D.B. (2010). Philistine Iconography A Wealth of Style and
Symbolism, Switzerland: AcademicPressFribourg
Schuman, T. M. (2005). The Jesse Tree, Glasgow:Wild Goose
Publication. Sullivan, J. F. (1951). The Externals of The Catholic
Church. New York. Taberi. (1991). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi,
I-III, Çev.Zakir Kadiri Ugan ve Ahmet Temir,
stanbul: MEB Yaynlar.
Tarasov, O. (2002). con and
Devotion,Trans.RobinMilner-Gulland,London:Reaktion Books. The
Annunciation of the Mother of God.
(2018).http://orthodoxabc.com/wp-content/uploads/
2012/06/018-EN-ed03_Annunciation.pdf Eriim:21.04.2018. The
Annunciation Icons and Wrought Iron Screen.
(2019).https://aidanharticons.com/wp-
content/uploads/2014/10/The-Annunciation-Icons-and-Wrought-Iron-Screen.pdf
Eriim: 02.02. 2019).
The Icon of The Nativity.
(2019).http://www.floga.gr/50/04/2005-6/02_2005111104uk.asp,
Eriim:10.02.2019.
The Protoevangelium of
James.(2019).http://www.saint-katherine.org/The%20Protoevangeli
um%20of%20James.pdf Eriim:15.04.2019.
Türkçe Sözlük. (1983). Ankara:Türk Dil Kurumu Yaynlar. Ünal, M.
(2008).Dinlerde Kutsal Zamanlar, stanbul:IQ Kültür Sanat Yaynclk.
White, E. G. (2010). The Story of Jesus, Germany: Jazzybe Verlag
Jürgen Back. Yldrm, M. (2005). Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi,
Ankara: Aziz Andaç Yaynlar. Ylmaz, N. (1993). Ayasofya Müzesi’ndeki
konalar Katalou-I-, Ankara: Kültür Bakanl
Yaynlar.