Sanja Golijanin - Elez Intertekstualnost i identitet (antički mit u poeziji Miodraga Pavlovića)

ČASOPIS ZA SLAVENSKU FILOLOGIJU

HFDR

R l J E KA 2 O l O .

ISSN 1330-917X GOD. 16. sv. 3.

Sanja Golijanin Elez- Intertekstualnost i identitet (antički mit u poeziji Miodraga Pavlovića) Riječ, 2010., god. 16., sv. 3., str. 212.-231.

Sanja Golijanin Elez

Intertekstualnost i identitet (antički mit u poeziji Miodraga Pavlovića)

-···>K··-

Rad predstavlja sažet prikaz primenjenog intertekstualnog metoda američkog romaniste Majkla Rifatera, nedovoljno poznatog i izučavanog na našim prostorima. Njegov intertekstualni metod počiva na opisu čitalačkog iskustva, ali istovremeno daje svedočanstvo o tipu čitaoca koji ovaj teorijski model podrazumeva, dotičući time osnovni problem i najčešće upućivane prigovore sa kojima se čitava kritika reader-response orijentacije susreće -pitanje definicije čitaoca. Sa stepenom udaljavanja od tradicijom osveštanih pesničkih oblika smanjuje se moć savremene poezije da nova značenja koja donosi uklopi u kontekst nadindividualne, uopšte književne i najzad kulturne memorije. Istovremeno, savremeni pesnici imaju otvorene sve izbore: od vraćanja na najstariju zapamćenu tradiciju (sa njenom zalihom pesničkih sredstava) do najsmelijih inovacija i gašenja gotovo svih konvencija. Na metodološkom planu prilikom čitanja i kritičkog vrednovanja pesma sve manje se možemo osloniti na do sada široko primenjivani širi kontekst škole ili pravca. Njegovu ulogu preuzima mnogo uži, autorski kontekst- individualni pesnički opus. [42] Reaktualizacija tradicije, istorije i mita u delima savremenih srpskih pesnika neposrednoi se prožima sa svešću o zadatosti estetskog i etičkog i kulturološkog kruga pesničke svesti. Stoga i okretanje antičkoj i helenskoj tradiciji, biblijskoj i hrišćanskoh književnosti, našem usmenom pesništvu i srpskoj srednjovekovnoj književnosti u delima savremenih srpskih pesnika. Implicira svest o "intertekstualnoj inkluziji" [38], odnosno o tekstu koji se kroz intertekstualna proziranja sagledava kao totalitet tekstova, koji i tumačenom tekstu pribavlja najviši duhovni smisao i traženu matricu. [43] U duhu tumačenja o dijalogičnosti umetničke reči [13] u radu se definiše intertekstualnost i kao prostor umetničkog sagledavanja u kojem nijedan pesnik nema sam za sebe celovito značenje, već svoje značenje i značaj gradi merom utkanosti svoga dela u fenomen književnosti kao neprekinutog toka u kojem se međusobno ogledaju prošlost, sadašnjost i budućnost tradicije i kulture srpskog pesništva kao kulturne memorije naroda u širem kontekstu evropske duhovnosti.

Ključne reči: intertekstualnost, poetska matrica, savremena srpska poezija, iluminativna i ilustrativna citatnost, mit, antička književnost, hrišćanska i biblijska književnost.

-"?K•··-

Intertekstualnost, primenjena kao hermeneutička sredstvo otkrivanja smisla pesme, ciklusa i zbirke uređuje način čitaočeve percepcije, prepoznaje strukture (poetske znake) kojima tekst duguje kvalitete literarnosti, poetičnosti i dijalogičnosti, kroz ishodišta dodira sa drugim tekstovima, a time kao metod omogućava čitaočevo dosezanje najviših estetskih i duhovnih domete bića savremenog srpskog pesništva. Novi poetički pristupi polaze od mogućnosti osposobljavanja učenika (čitaoca) za sa-

212


mostalnu interpretaciju lirskih ciklusa i pesničkih zbirki savremenih pesnika primenom integralnih metodoloških gledišta u skladu sa intertekstualnošću kao metodom i citatnošću kao postupkom, odnosno "eksplicitnim pamćenjem kulture" [38: 155] kao primenjenom novom naučnom metodologijom, u kojoj čitalac stremi proziranju i sveobuhvatnijem plodonosnom istraživanju smisla ostvarenog između tumačenog teksta i njegovog aktuelnog interteksta. Metodološke osnove za tumačenje pesama, ciklusa i zbirki savremenih pesnika postavljaju se tako da se na osnovu užeg i šireg izbora, konvergencijom teksta i čitaoca, doživljajno i saznajno neposredno dovodi književno delo do postojanja. Sam čin čitanja pokreće imanentno dinamički karakter ovih dela, a čitalac sledeći različite perspektive koje mu tekst nudi i međusobno usaglašavajući njegova različita strukturna obeležja i "shematizovane aspekte", sam "stavlja delo u pokret". [30] Kroz recepcijski, analitički i stvaralački nivo komunikacije sa tekstom (kroz podsticaj za usmeno i pismeno izražavanje), odnosno kroz doživljajnu, istraživačku, problemsku i stvaralačku interpretaciju prati se emotivna, imaginativna, misaona i inventivna dinamika čitaoca.

Nesumnjivo je daje učenje Mišela Rifatera od 1971. godine do danas produbilo stilske, semiotičke i poetičke doktrine i istraživačka stremljenja, dopunivši ih jednim novim uvidom u celovitost bića i jezika kao zaloga poetskog trajanja u kolopletu sadašnjosti-prošlosti i budućnosti. Pojam literarnosti se tako još od formalista verifikuje kao distinktivna osobina književnog teksta, s tim što se Rifaterovo učenje od Špicerove stilistike i daljih semiotičkihi istraživanja do poetičke sinteze razvija u pravcu koji se ogleda i u teorijskom usmerenju ka recepcionističkoj kritici kao načinu uočavanja modaliteta odnosa između teksta i njegovog čitaoca. Za Rifatera pesma je jedinstvo teksta i interteksta (među-teksta/teksta koji čitalac sluša ili čita i asocijacija na neke jezičke obrasce ili na druge književne tekstove). Intertekst treba razumeti kao deo pesme, a nalazi se između teksta pesme i njene matrice. Pri tome treba jasno definisati da intertekst nije izvor uticaja ili predmet imitacije, već implicitni referent bez kojeg tumačeni tekst ne bi imao svoj smisao. [34]1 Ono na čemu Rifater insistira je da pravilna percepcija tumačenog dela omogućava čitaočevu odgovarajuću reakciju i otkrivanje smisla dela, čije tumačenje se odvija na dye ravni: heurističkoj ravni (koja se uglavnom zasniva na mimetičkom prepoznavanjtx poetskih znakova) i deskriptivnoj (retroaktivnoj, koja čuva matricu teksta, skrivenu i sasvim potisnutu: potisnuta matrica čuva varijante unutar pesama, "kao što potisnuti simptomi psihičkih bolesti izbijaju kao telesna obolenja"). Svaki poetski znak ima afinitet prema otkrivanju smisla pesme, ali je njegov potencijal ostvarljiv ako i samo ako je izveden iz matrice pesme. Tumačenje je niz uzastopnih kretanja u smeru od pesme ka matrici: negra-

1 Kornelije Kvas je svojom studijom, koja je objavljena kao skraćena i prerađena verzija doktorske teze Rifaterovo shvatanje poezije (odbranjena na Filološkom fakultetu u Beogradu 2005, pod mentorstvom prof. dr Leona Koj ena), doprineo naučnom afirmisanju poetičkih stavova do tada vrlo malo prevođenog američkog romaniste Majkla Rifatera (Michael Riffatere).

213


matičnost- hipogram (reč-jezgro)- (matrica), a zatim povratak od matrice ka pesmi : matrica-hipogram (reč-jezgro )-poetski znak. Čitalačko interesovanje za umetnički svet pesničke zbirke ostvarujemo nizom interpretativnih postupaka koji se izvode iz različitih motivacionih izvora osnovnih činilaca umetničke komunikacije: pisca, dela i čitaoca. Emocionalna i fantazijska radoznalost koja je pobuđena adekvatnom motivisanošću, doprineće svestranijem i dubljem doživljavanju umetničke draži dela i intenzivnijem projektovanju u njegov umetnički svet.

Intertekstualni pristup poeziji Miodraga Pavlovića

U pristupu poeziji Miodrga Pavlovića izuzetno je važno omogućiti lokalizacijom dela motivaciju čitaoca za recepcijsku pogodnost i delovanje Pavlovićeve poezije, kako bi se iznalazili emocionalni i racionalni putevi (empatija i projektovanje, zapažanje i maštanje, kritičko i stvaralačko mišljenje, zaključivanje i suđenje) pomoću kojih delo postaje predmet estetskog uživanja i spoznaje. [14: 147]

Pre~>udno je formiranje gledišta na globalni poetski okvir Pavlovićevog stiha kroz estetske i duhovne vrednosti pesnikovog dela, kao što su:

- prizma humanističkog aktivizma;

- pesnikova kritička orijentacija (motiv apokalipse);

- etičnost (Bogorodica kao osnovni psihološki simbol Pavlovićevog pesništva: motiv Spasitelja);

- Pavlovićeva poezija kao pokušaj integracije opšteljudske kulturne istorije u savremeni trenutak, antropološka i poetska traganja za korenima ljudske duhovnosti (čovek pun sećanja, kroz slutnju o transcedentnom bogat znanjem o sebi);

- psihoanalitička traganje za suštastvom bića u (svest o "ocu", nada u "majku", otkrovenje Spasitelja kao uspostavljanje žuđenog duhovnog smisla i integriteta čoveka u Pavlovićevoj poeziji):

-poezija Miodraga Pavlovića kao "reč u najviše značenja".

U savremenoj teorijskoj i kritičkoj svesti evropske i svetske književnosti, Miodrag Pavlović se doživljava kao jedan od vodećih srpskih pesnika koji u svom delu aktualizuje vrednosti umetničkih pokreta dvadesetog veka. O tome govori i ovo zapažanje pisca poetike neoavangarde Mikloša Sabolčija:

U književnosti je sve više prisutan magijski realizam. Poezija kao daje postala vradžbina, prizivanje magije, i to preko forme koja je nastavak simbolizma, i preko izražajnih sredstava koja su iz nadrealističkog nasleđa. Umnožavaju se mitovi, Apokalipse, Zverovi, Predistorijski bezdani. Engleski liričar Ted Hjuz prikazuje u svojim dugim pesmama narodne mase, narode i istoriju u vidu velikih životinjskih simbola; lete grifoni, zmajevi. I u savremenoj s1pskoj književnosti prisutna je ta pojava, da se pozovem samo na Miodraga Pavlovića i njegov povratak mitovima, drevnim slavenskim pesnicima. [ 46: 140]

214


Srpska književnoistorijska misao beleži da je kod Miodraga Pavlovića pobuna protiv konvencionalnosti i "raspevanog lirizma" bila prevashodno racionalna, bez ikakvih unutrašnjih veza sa nadrealizmom (koji je neizbežno morao da bude odbačen), a više u intelektualnoj klasicističkoj negaciji romantičarskog pevanja i mišljenja:

I u našoj književnosti poezija je u eruditskim, alksandrijskim sklonostima prednjači/a nad prozom. Već u 50-tim i 60-tim godinama neki od vodećih pesnika spadaju u kategoriju učenih pesnika eliotovskog tipa (Pavlović, Hristić, Miljković, Lalić, a na određen način i Popa), ali ta njihova sklonost nije posebno odudarala od drugih svojstava koja su ih činila modernim pes nicima. Razloge za to treba tražiti u činjenici da je u tradiciji naše književnosti novog doba učenost uvek primarno pripadala poeziji, a ne prozi, što je naša poezija započela kao učena poezija i što se ta nit nije kidala ni kasnije, kada je osnovni model postala prirodna poezija. [17: 272-274]

Kritički govor poezije Miodrag Pavlović ostvaruje u stalnoj aktualizaciji tradicije koja se opire tradicionalizmu. U pesnikovom nastojanju da govor o umetnosti zasnuje mimo samomistifikovanog teorijskog mišljenja koje hermeneutički centar ne vidi u delu već u sebi, čitalac prepoznaje eliotovsku vertikalu u pesnikovm delu. U ovim prostorima se susreću pesnička i kritička reč. U tom značenjskom kontekstu delo Miodraga Pavlovića svedoči sintezu celokupne civilizacije i duhovnosti. Postaje deo šireg modernog i postmodemog sistema vrednosti i rekonstrukcije sveta:

Pisanje je rekonstrukcija sveta na osnovu literature i literarne fikcije, neka vrsta imitacije božije knjige, uspostavljanje države sna, sklapanje tela, prvog čoveka, napor da se kroz literaturu ponovo sagleda "užasna dubina vremena", iznova dosegne mitsko-arhetipsko vreme i prostor, prapočetak. Pisanje je neprestano sećanje, povratak na praobrazac i istorijskim protivurečnostima neuprljanu zoru sveta. [40: 69]

Prva Pavlovićeva zbirka 87 pesama [l] svojom kompozicionom strukturom ciklusa i potciklusa sagledava se između dve amplitude - krika i pesme. Krikom treba tumačiti težnju modeme poezije da se nikad ne odrekne prava na izrazito jasnu upotrebu jezika - ton poezije je isusovski ozbiljan i u izvesnom smislu strog i egzaktan, makar bio disonantan poput krika. Krik svojim zastrašujućim oblikom predstavlja i najreprezentativniji oblik jezika, koji je teško čitljiv, ali isto tako i oblik izražavanja kome se ne srne osporiti jasnost kao ni adekvatnost upotrebe u 21. veku. On je i vapaj izgubljenog čoveka za nenađenom rečju koja svojim odjekom i otelotvorenjem treba da posvedoči o hramovnosti čoveka kao Božijeg bića.

Krikom je ospoljena posmatračeva spoznaja eshatološke stvarnosti, krik pojašnjava situaciju. Sa druge strane, na planu poetičke citatnosti, Pavlovićeva pesma Krik treba ponoviti [2] odnosi se i na krik srpske književnosti između dva rata, tačnije na pesnikovo ponavljanje disonantnog gradiva koje je sobom donosilo iskustvo Prvog svetskog rata i međuratne avangardne književnosti. [22: 117] Intertekstualni odnos se uspostavlja sam od sebe, jer intertekstualnost je unekoliko vid "sablasnog" po-

215


navijanja u književnosti i umetnosti, vid cilkulamosti sadržaja, motiva i postupaka. Učinivši konvencijom nešto što se od samog početka konvenciji opiralo, M. Pavlović je verovatno jedan od prvih pesnika kojima se avangardna književnost ukazala kao deo tradicije, važan, sastavni deo jednog viševekovnog kontinuiteta.

Oslanjajući se od samog početka na iskustva i dostignuća klasicista (u svom otporu prema romantičarskim stereotipnostima), Pavlović je išao drugačijim putem od Vaska Pope, ali je u posleratnu srpsku poeziju unosio iste akcente pesničke nekonvencionalnosti, diskurzivnosti i apstraktnih simbola koji nisu na dohvatu emociji i iskustvu jednog istorijskog trenutka. Ta mnogostranost, višeslojnost i višeznačnost sveta tražila je i primerenu pesničku optiku: Pavlović je, prvi od posleratnih pesnika, otvoreno pokušao da razori romantičarsku tradiciju, stavljajući disciplinovanu misaonost na ono mesto koje je ranije pripadalo lepršavoj emocionalnosti. Stoga je prva pesnikova zbirka naišla na oprečna reagovanja tadašnjih književnih krugova. Jedni su u pesnikovom prvencu videli "avangardnu i prevratničku poeziju, kratkog daha i značaja", "padanje na kolena pred nedaćama i opasnostima koje okružuju čoveka". [15] Isticanje jalovi formalizam, poniženje i karikatura prave poezije, propovedanje pasivnosti i rezignacije, bez smisla i sadržaja, pisano je da poezija Miodraga Pavlovića "svojom morbidnošću, potpuno anahroničnim i mutnim slobodnim stihom, ne nosi u sebi odlike prave poezije", "poseduje oskudnost emocija", te daje njegova poezija "unošenje nesmisle i besmisla". [27] Ugledni kritičar Milan Bogdanović ističe da je poetska reč Miodraga Pavlovića "prazna poetska egzibicija", da tu "nema nijednog od onih kvaliteta modeme fantastike koja izrasta iz podloge realnog", te daje Pavlovićeva poezija jedan od prvih simptoma morbidne filozofije egzistencijalizma. [16]2

Na drugoj strani su književni krugovi koji su svojim senzibilitetom, obrazovanjem i kulturom bili bliski avangardizmu i modernoj evropskoj misli. Jedan od njih je i Zoran Mišić, koji će u Pavlovićevoj zbirci 87 pesama videti kamen međaš u srpskoj poeziji na ono pre nje i na ono posle nje, jer, mišljenja je ovaj kritičar, zbirka 87 pesama prekida "sa starim melanholičnim tužbalicama na bleda i čemerna svitanja". Uočavajući daje Pavlovićeva poezija donela posve nove impulse stvaranja i nov način viđenja sveta uvodeći slike "tektonskih poremećaja" među ljudima, zajednicama i civilizacijama, Mišić zaključuje da razbijanje slike i dezintegracija sveta vode ka "tragičnom konfliktu između nagona i intelekta, koji je toliko svojstven savremenom svetu". U zbirci 87 pesama Zoran Mišić je video "poeziju izvanredne spontane asocijativne imaginacije", koja donosi damar, svežinu i spas postojećoj poeziji, "bolesnoj od insuficijencije energije, od hronične sanjivosti, od nedostatka prevratničkog impulsa. [37: 138-145]

2 Kritika je objavljena u časopisu "Mladost" povodom prozno-poetskog Pavlovićevog teksta Zaključak o smrti objavljenog takođe u "Mladosti" u brojujul-avgust 1952.

216


Zbirka 87 pesama ovaj poseban recepcijski status ima u kritičkom sagledavanju pesnikovih prijatelja, ali i svih predanijih istraživača njegovog opusa i nekoliko decenija nakon objavljivanja:

Ovu knjigu nisam prestajao da doživljavam kao jednu vrlo ličnu, i vrlo dramatičnu, beležnicu, koju je pesnik nosio kroz užase kroz koje je prolazio, i u koju je, brzo i ekspresivno, upisivao svoje još užarene, neposredne, slike i utiske. Taj vrlo lični ton i ta neposrednosti ekspresivnost s kojima su ispisane stranice 87 pesama, osećaju se u ovoj knjiži i danas. [47: 74]

Miodrag Pavlović je svoju poeziju, usmerenu ka velikim misaonim sintezama, zasnivao na davnoj duhovnoj tradiciji, do čijih je izvorišta došao posredno sledeći tokove francuske i modeme anglosaksonske intelektualne poezije. Sklonost ka velikim i obuhvatnim jedinstvima, klasičnom i univerzalnom, uslovila je pesnikovu svest o istorijskom kontinuitetu i duhovnoj tradiciji, ostvarenoj kroz osobenu poetsku sublimaciju antičkog mita i nacionalnog predanja, gde se značenja izražavaju racionalnom simbolikom retorične, stilski primerene, izbrušene i uzdržane pesničke fraze. U duhu ovakvih poetičkih krajnosti pesnik će zaključiti:

Velika poezija je moguća i kao virtuozan jezik bez naročitih sadržajnih vrednosti, i kao sadržajno otkrovenje, makar se ono manifestovalo u rogobatnom, čak primitivnom, gramatički neispravnom ruhu. [6: 536]

Akcentujući obnovu mitskih motiva u književnosti, Miodrag Pavlović sagledava mitske tendencije u skladu sa modernim opadanjem važnosti lirskog subjektiviteta koji se opredmećuje (putem mita) u opštim slikama duševnog života. Pesnik zapaža da se više preko mita i rituala nego preko jezika literatura vraća u sklop elementarnih i kosmičkih odnosa i stoji naspram magijskih formula kao jedno humano usavršavanje. Njen čvor se raspliće time što ponovo otkriva "svoje mitsko poreklo i ritualno jezgro". [7: 182]

Uočljivo je da ovaj vid humanističke orijentacije posleratnog modernizma u poeziji Miodraga Pavlovića tražio zrelost talenta, misaono bogatstvo intelekta i, posebno, kultivisani smisao za iznijansirana značenja i odmereno prisustvo nenapadnih analogija koje vešto drže vezu i "iskazuju saodnose između esencijalnog i transcendentalnog, između trenutno-sekundarnog i univerzalnog". [20: ll] Ulazak etičkog i humanistički orijentisanog kritičkog pesništva sa Miodragom Pavlovićem dosta sporo osvaja naše poetske prostore. Predrag Palavestra će u knjizi Kritička književnost [39) zapaziti da se srpsko pesništvo tek u osmoj deceniji ovog veka približilo struji misaonog pesništva i intelektualnoj poeziji duhovne koncentracije i diskurzivnoj pesmi zagledanoj u tajnu postojanja i smrti, a da je knjiga Tražim pomilovanje Desanke Maksimović [36] prethodnica kritičke poezije u posleratnom periodu.3 Međutim, utemeljeno mišljenje [17: 272] je da se približavanje intelektualnoj poeziji duhovne

3 O recepciji knjige Tražim pomilovanje i njenom značaju za književnonaučnu misao videti u [28].

217


koncentracije ostvarilo već početkom šeste (87 pesama Miodraga Pavlovića) i dominantno trajalo i tokom sedme decenije [41: 39] baš u delima ovog pesnika (Oktave, Stub sećanja, Mleko iskoni, Velika Skitija, zatim poezija Vaska Pope, Jovana Hristića i Ivana Lalića). Mnogi privrženici pesničkog dela i duhovnosti Miodraga Pavlovića skicirali su osnovne konture njegovog pesničkog sistema koje i svaki čitalac ima u vidu kad proučava interakciju dela i celine, pesme i ciklusa u njegovom stvaralaštvu.

U traganju za razlozima ruševnosti, cikličnosti uspona i pada društva i civilizacije, u kojoj se dosledno manifestuje kako ponovljivost iskustva tako i neponovljivost svakog oblika života, Miodrag Pavlović pronalazi najveću idejnu potku za svoje pesničko tkanje. Ta zapitanost nad razlozima vodi ga u polje sve dubljeg pronicanja i ukrštanja prošlosti i savremenosti u svom delu. Lično iskustvo prerasta individualnu dramu pojedinca, naciona i postaje univerzalno opšteljudsko. Krugovi Pavlovićevog pevanja nude dramatičnost, ironijska potcrtavanje i pronicanje velikih istorijskih zamaha i društvenih traganja (koja se u njegovom delu toponimijski "gozbom" definišu), sve do patetičnog kruga ljubavi kao tražene celine i ishodišta. Stoga je savremena kritika, prateći njegovo delo, orbitu pesničkog delovanja ilustrativno predstavila kao luk koji kreće od ironije prevratničkog i buntovničkog iskustva mladića do pesničkog istrajavanja da se nađu obzori duševnosti i celovitosti opšteg žića u najposvećenijoj tajni na međama života i smrti, bića i njegovih mogućnosti, dobra i zla.

Upravo je esejist Pavlović svestan toga da istinski pesnik nužno stvara jezgro svojih doživljaja, što daje koherenciju pesmi i nizu pesama u ciklusu. Iako je u svojim esejima često problematizovao pitanje koliko se celovitost slike sveta može aktualizovati u lirskoj poeziji, pesnik ostvaruje koherenciju pesme koja će sugerisati i pomoću fragmentarnih jedinica pesničke smislenosti konkretnu poetsku duhovnost. Jezgro pesme ne mora da je jasno, ali su njegov oreol i emanacija osetni i privlačni. U svojim boljim i najboljim pesmama Miodrag Pavlović je ostvario tu koherenciju poetske duhovnosti. U eseju Pesnička imaginacija kao neposredno iskustvo [5] pesnik piše daje smrt (pojedinca, istorijska, nacionalna, sveopšta, državna) veliko iskušenje pesnikove imaginacije. No, istovremeno je pesnik kao nosilac imaginacije taj koji pokušava, ako ne da vidi šta dolazi iza apokalipse, a ono da njegovo pitanje pređe barijeru plamena uništenja. Obnova mitskih motiva u književnosti dobrim delom je posledica novih pogleda na mitologiju, posledica je jedne nove svesti o čoveku, za koju dugujemo modernom razvoju antropologije i sociologije. Novi interes za stare mitske teme je, u stvari, rušenje klasicističkog pristupa oblastima pesničke imaginacije i stvaranje novih prilaza, "integralno ljudskih, duboko samosaznajnih". [6: 536]

Epski i lirski etos antičkog mita u zbirci Mleko iskoni

U Pavlovićevim pesmama mit kroz poeziju vraća svoju životnu ubedljivost i postaje opet antropološki relevantan. Pevanje kao način približavanja sadržajima klasičnog mita nije i oponašanje tih mitova, već povod pesničkom govoru kao stavara-

218


lačkom načelu u čoveku. Kretanje ka središtu mitskog odvija se u procesu njegove ironijske desakralizacije, koja postaje konstituent pesničkog viđenja Apokalipse, iskustva nadnaravnog, građenja mitskih svetova. U pesmi kao u tekstu konstituiše se mit kao pesničko viđenje, znanje, iskustvo, ideal čija duhovnost uzmiče. Pavlović je mišljenja da je modema umetnost ona koja stvara antisliku svoga društva, ono što je suprotno tekućoj ideologiji zajednice. Ovde su ostaci antičkog sveta svedoci njegove izgubljene, potonule celine. Komunikaciju sa tim svetom pesnik uspostavlja pesmom kao ritualom koji ukida vremensko-prostorne granice. U Mleku iskoni oslanjamo se na sklop mitskih tema koje, u pesnikov oj transpoziciji, uobličavaju jedinstvenu viziju drevnog sveta, čija će se utemeljenost, konačnost i valjanost neprestano iskušavati. Stanovište da mitovi mogu imati vrednost perspektive od iskona do danas i da sadrže i izolovane strukturalne principe same književnosti duboko je utkano u poetski svet ove zbirke. Psihoanalitička tumačenja pesnikovog dela [33: 135] prate razvojnu simboliku pesničke kosmogonije Miodraga Pavlovića, te se zapaža da je izvršeno pomeranje od ontogenetskog4 plana prve zbirke 87 pesama ka filogenetskom5 planu Mleka iskoni.6

Apokalipsa se kao opsesivna tema pesnikovog preispitivanja čovekovog istorijskog trajanja, još od prve zbirke 87 pesama prenosi i na interpretaciju mita i sudbinu čoveka u antičkoj Grčkoj, koja je isključivo posredovana kroz subjekatski govor, odnosno kroz dramu individue. Umesto autorskog ,ja" uvodi se pesničko višeglasje koje je u funkciji iskustveno različitih gledišta antičkih junaka, mitskih heroja i pesnika, kroz koja se samerava propast jedne kulture (Pindar, Orest, Agamemnon, Odisej). Upravo preko novog iščitavanja mita sa istorijskog stanovišta ponovljivosti iskustva, sam mit se oživljava, poprima dah novih konotacija, potirući tako smisaonom svežinom dotadašnji okoštali lik.

4 ontogeneza, bio!. razvitak jedinke od oplođenog jajeta pa do potpunog organizma. Ontogenija, bio!. nauka o postanku organskih bića na Zemlji. 5 filo genija -postati, nastati;nauka o filo genezi, istorija razvitka biljnih i životinjskih oblika, nauka koja (na osnovu paleontologije, uporedne anatomije, ontogenije i biohemije) objašnjava razvitak biljnih i životinjskih vrsta. Filogin, ljubitelj žena; supr. mizogin. Filoginija, ljubav, strasna naklonost prema ženskom spolu; supr. mizoginija. Filogonija, potomak, mladunče, ljubav prema deci, ljubav prema mladuncima. [48: 967] 6 Tumači zbirke Mleko iskoni u psihoanalitičkom ključu [33] kroz iskušavanje u novom semantizmu, zbirku doživljavaju kao proveru ontogenetskog na filogenetskom nivou, odnosno kao pesnikovo iskušavanje najdubljih materinskih osnova bića i sveta. Oni polaze od otvorene simbolike naslovne sintagme Mleko iskoni (mleko-voda-sveto piće-majka). Po ovom tumačenju, fantazam o majci morao bi biti u u suštini značenja Mleka iskoni i bez obzira na ostvarenu svetlost i lepotu antičkih prizora i svesno ugrađenih ideja, nazavisnost ovog sveta (i sistema) je prividna: metafizika zla iz 87 pesama u Mleku iskoni postaje istorijski nužni udes grčke civilizacije, bez obzira na sva racionalna određenja, filozofiju i sudbinu veliki ideja duha.

219


Dužim pesmama u zbirci Mleko iskoni Miodrag Pavlović usmerava citatno i aluzivno na stare epove koji su bili vrhunac jednog, dotad nepoznatog, razvoja društva, civilizacije i književnosti i početak, odnosno temelj novog - označavali su kraj jedne i početak druge epohe. Dominantne u pesničkom opusu, te duge pesme su onaj poetički ključ i traženo gledište koje nas upućuje kako da pesnika Miodraga Pavlovića pravilno čitamo i razumemo i kasnije, u njegovoj epskoj fazi.

Dramu modeme civilizacije pesnik povezuje sa propašću grčkog sveta, antičke civilizacije, o kojoj iluminativnom citatnošću antičkog nasleđa govori četrnaest pesama zbirke Mleko iskoni. Od Mleka iskoni i Velike Skitije tematski okviri antičke, paganske, slovenske i vizantijske tradicije usklađeni su i povezani sa motivima iz nacionalne istorije i narodnog predanja - racionalni koncept pesništva izgrađivan je brižljivim odabiranjem onih elemenata mita i istorije čije se dejstvo može da aktualizuje i primeni u sadašnjosti. Raskrinkavanje mita i obesmišljavanje iz humanističke perspektive pokazuje da je mit u ovim pesnikovim zbirkama osnova i živo reinterpretatirajuće tkivo, bez obzira da li se ide od mita ka poeziji ili od poezije ka mitu. [31: 84]

Kulturne i mitsko-istorijske reminiscencije utkane su u vremenski raspon zbirke i u njenu motivsko-tematsku širinu. Iako luk zbirki od Mleka iskoni do Velike Skitije i Nove Skitije hronotopski priziva atmosferu stare Grčke i doseljavanje Slovena na Balkan, te uspon i pad srpske srednjovekovne države, ove zbirke imaju duboka i univerzalna značenja aksiološkog i ontološkog tipa.

Imaginacijsko dopisivanje mita u poetskom svetu Mleka iskoni zamišljeno je kao početno u nizu ciklusa koji se odvijaju od reinterpretacije mita o stvaranju, harmoniji i lepoti do poetskih iluminacija na mitove i legende o uništenju sveta. Tako, već na početku, uprkos ironiji i predskazanju dugačkog puta do čiste svetlosti, Pavlović rođenjem Afrodite - boginje lepote, čulne ljubavi i majke Harmonije koja nosi ideju skladnosti sveta i, štaviše, rađa muze - već u pesmi "Stražar pred A tinom" ističe pozitivne datosti čovekovog poslanja.

220

Stražar pred A tinom

Došao sam na igalo da čtljem besedu o lepoti. Nema ih.

Šljunak je još naježen pred slutnjom preobražaj a,

i drveće se smanjuje obuzeto skromnošću posle velikih reči.

Pošao sam natrag u grad da pronađem mudrace i njihove zaključke,

ribe su me susrele pa krenusmo zajedno.


Na istu gozbu vode ulice mora i grada.

Na trpezi su kriške sunca providne i hladne. Bdim na kapiji, ko to sve menja?

Digao sam ruke da proverim nebo: dodirnuo sam grudi ptičurine

koja je izdahnula, a nije pala na zemlju. Kroz njeno oko video sam brodove što plove u

krug; starinski način sahrane jedara. Koji je dan stvaranja danas?

Stolica na kojoj sedim propada u pesku pod teretom grada na mojoj šaci. Čuvam ga kao malo vode na dlanu

sa malo reči, da ga predam nekom još nemuštijem, sutra.

A čoveka sve više vole u dubini mora. [8: 9]1

Reč "beseda" na početku pesme (Došao sam na igalo da čujem besedu o lepoti.) usmerava čitalačku pažnju ka konekciji dve civilizacije - antičkoj i hrišćanskoj. U pesmi se taj preobražaj antičkog u hrišćanskog čoveka dešava u jednoj duboko sveprožimajućoj atmosferi antropomorfnog, nadrealnog prostorno-vremenskog odnosa. Pesnik iz svog vremena još svedoči da je pred slutnjom preobražaj a (reč je o mitu o Afroditinom rađanju iz pene) šljunak još naježen, "a drveće obuzeto skromnošću". Svedoci smo da leksika jasno upućuje na trenutak obistinjenja i prisustva čuda stvaranja harmonije sveta (u tom značenjskom registru se posmatraju i poetski iskazi koji upućuju na odnos besednika i slušalaca u okrilju iščekivanja novog verovanja: tokom prisustva besedi "drveće se smanjuje obuzeto skromnošću", što je neposredna aluzija na reči Isusove propovedi i neposredno iskazanu bogobojažljivost kod slušalaca, njihovu skrušenost i smemost u veri. Kontrastna oblikovanim slikama očekivanog i stvarno zatečenog, njegova priča o stvaranju sveta pretvara se u iskaz svedoka koji je prisustvovao rušenju. Umesto mudraca i besede o lepoti, pesnik zatiče "gozbu" ka kojoj vode ulice mora i grada. Reč "gozba" i ovde bi mogla da bude konektor dva duhovna i civilizacijeska toka, sa jasnije utemeljenom semantikom koju prvotnoj antičkoj gozbi lepote pribljavlja značenjsko iskustvo ove reči u biblijskom podtekstu: u doslovnom smislu gozba se može odnositi i na jevrejski praznik Pashu, u moralnom smislu označava Isusa kao pashalno jagnje koje se žrtvuje za čovečanstvo, a u duhovnoj (ovde i najneposrednijoj) semiozi ova matrica potcrtava i biblijsko tumačenje

7 Svi tekstovi, ovde i dalje u radu, navode se prema [8].

221


večne gozbe blaženih u nebu. To nebo je hteo pesnik proveri, a dodirnuo je grudi ptičurine/ koja je izdahnula, a nije pala na zemlju. U pesmi Stražar pred A tinom "stražar" (simbolički to bi mogao da bude lirski subjekt, onaj koji bdi, jedini budan) vešto utkanom iluminativnom citatnošću i ironijskom desakralizacijom prvotnog smisla vidi "gozbu" kao svetkovinu destrukcije, ostataka veličine i (antičke) svetlosti lišene moći - tu je odmah i smrt ptice, otelotvorenja Logosa, božanskog razuma koji je mimoišao zemlju besomučnom plovidbom u krug. Taj nesklad i gubljenje _dodira sa metafizičkim, odnosno izvesno neprepoznavanje i izopštenost stražara, nJegovu usamljenost u osvitu novog vremena prepoznajemo i na nivou odnosa slabljenja antičkog etosa - hlađenja solarnog principa koji je osnov antičke svesti, s jedne strane, i novog poslanja, kojim se neposredno uvodi biblijski podtekst, a sam lirski subjekt nad vremenski svedoči o smeni, umiranju jednog i rađanju drugog vremena i čoveka u stihovima izvanredne čulne, ali i reminiscentne reljefnosti: na trpezi su kriške sunca providne i hladne Iko to sve menja/koji je dan stvaranja danas. Pesma se zatvara izvanrednom slikom pesnika ktitora, koji, jedini budan, na svom dlanu čuva grad. Slika koja svojom ikoničnošću aluzivno upućuje na hrišćanski kontekst institucije ktitorstva i sluti završni preobražaj samog lirskog subjekta iz antičkog stražara u hrišćanskog zadužbinara. [19: 51] I u ostalim pesmama zbirke Mleko iskoni mitsko i antičko istorijsko prošli su kroz velika čistilišta duhovne tradicije, a onda i kroz pesnikovu dušu, kroz njegov intelekt i njegovu imaginaciju, da bi postali pesnikova baština lepih, uzbudljivih pesama. Karakteristično je da neke pesme već u naslovu sadrže reč govoriti: Odisej govori, Govori sin Deukaliona i Pire, Govori pesnik bez obrazine, Agamemnon se javlja, Naricanje žene Hektorove (Andromahe) ...

Kritika je uočila da je jedno od izvorišta smisla (poetska matrica, duboko prikrivena semioza dela) u ovoj pesničkoj knjizi problem kauzalnosti nestanka bogova, što za posledicu ima apokaliptičnu atmosferu iščezavanja ljudskosti i nestanka čoveka u staroj Grčkoj. Gubitak transcendentnog s božanskim podrazumeva i gubitak vrhovnog autoriteta za čoveka, iz čega i proizilazi čovekova drama. Drama gubljenja suštinski određu jućeg konteksta za lirskog junaka je u nestanku božanskog okruženja i solarnog principa. [47] Junaci zbirke koji govore samim činom govora kao oživotvorenja i čovečnosti, obesmišljavaju vanvremensku uzvišenost mitova iz krajnje relativizovane humanističke perspektive: tako od naricanja žene Hektorove, u kojem se lirski problematizuje i preinačava i najuzvišenije junaštvo epskog sveta (Zašto si neveran krvi onoj/ koju lepo i sinu ostavi .... O, svaki je junak neznan, /Da je neznan i ko s junaštva propeva), do neutažene Agamemnonove želje za osvetom, te Odisejeve dobrovoljne izopštenosti i lutanja po moru kao vidu spasonosnog izbavljenja sa prokletstva kopna ili oneobičavajuće pseća vizije prelomnih, istorijskih događaja antičkog sveta kao besomučne histerije u kojoj ljudi kevću i urlaju oko zidova kao najbešnje psine u pesmi Zbor pasa u Knososu. Dominacijom lirskog monologa u ovoj zbirci pesnik potvrđuje tezu da i·pesme-poetike i pesme-metidaticije ne mogu

222


bez monološke (lirske) ispovesti, koja je prošla kroz pesnikovu psihu, mitsko-istorijsku svest te postala osobena poetska duhovnost antičkog sveta. Lirskim govorenjem pisac upućuje poruku nekome; to je govor o sebi kroz mitsku i istorijsku svest u svome duhu i u duhu drugog.

I kada pesnik kaže da nema obrazine (Govori pesnik bez obrazine), on je, paradoksalno, ima upravo da bi potpunije i svestranije ostvario svoju pesmu. Pesnik govori iz drugog da bi govorio sebi, on samogovori da bi govorio drugima - i to na razne načine, kroz mnoge medije: od iskona, od antike do danas, do sebe, pesnika. [35: 164]

Perspektiva kraja jednog civilizacijskog perioda i iskustva, iz koje akteri zbirke posmatraju rasap i nestajanje ključnih vrednosti svog sveta, ostvaruje dominantnu poetsku dramatiku i anticipira duhovnost zbirke na nivou šireg semantičkog kruga (opusa pisca). U kontekstu te ideje i smrt ptice u stihovima pesme Stražar pred Atinom je pesnička simbolizacija smrti logosa, božanskog razuma koji je mimoišao zemlju. A mimoilaženje sa razumom poslediči plovidbom u ktug. Ovaj motiv, razvijen i u drugim pesmama ove zbirke, te u zbirkama koje slede (Velika Skitija i Nova Skitija) iskazuje se kao pesnikova sumnja u svrsishodnost i smisao junaštva čiji je najvažniji rezultat smrt ljudi i čoveštva, u smislenost društvenih promena koje se uglavnom u začaranom smenjivanju moćnika i vlastodržaca ogledaju (Ratnici pričaju, Zbor pasa na Knososu, Govori sin Deukaliona i Pire).

Pesma Govori sin Deukaliona i Pire aktualizuje tematiku propasti sveta.

Pričam kako je propao svet.

Jedva otvaram usta da govorim o roditeljima.

Poslednji put pričam.

Sećam se. [8: 18]

Iluminirajući mitsku zadatost, Pavlović aktualizuje priču o potopu svedočenjem potomka kao poslednjeg svedoka. Sin Deukaliona i Pire govori kako su njegovi roditelji, posle potopa kojim je Zevs kaznio čovekovu oholost, pokušali da obnove ljudski rod i život (po mitu, razumeli su Temidinu zagonetku da preko ramena bacaju kosti svoje majke; majka ljudi je zemlja, njene su kosti - kamenje; od onog koje je Deukalion bacio nastali su muškarci, a od Pirinog žene).8 U prepletu pesničke imaginacije i mita o potopu razvija se idejno bogatstvo pesme i akcentuje njena polisemantička zasnovanost. Mit o potopu, aktualizovan kao tekstualna potka i arhitekst ove pesme,

8 Afrodita- iz pene rođena. Afrodita, boginja ljubavne čežnje pojavila se naga iz morske pene pa je na školjci stigla do obale ostrva Kitere, gde je izašla na obalu, ali, pošto joj se ostrvo učinilo malo, produžila je do Peleponeza, mada se, kako izgleda, ipak nastanila u Pafu na Kipru, gde je glavno središte njenog kulta. Trava i cveće nicali su kud god je išla. Afrodita (rođena iz pene) je ona boginja koja se podigla iz Haosa i igrala po moru ... Zovu je kćerkom Dione jer je Diona bila boginja hrastovog drveta, u čijim krošnjama zaljubljeni golubovi svijaju gnezda. [29: 43]

223


predstavlja univerzalnu činjenicu ljudske imaginacije koju poznaju mnoge religije i mitologije.9 Putem ovog mita sugeriše se nekoliko vrlo značajnih premisa: onje izraz cikličnog shvatanja kosmosa i istorije, akcentuje traumatična individualno iskustvo jedinke koja u njemu strada, te osuđenost sveta na večno počinjanje iz haosa i vrednovanje života iz neke druge svesti. Tako, viđen sa neptunskog nivoa, ljudski život se pokazuje kao krhka stvar koju periodično treba reapsorbovati, ,jer je sudbina svih formi da se rastvore da bi se iznova mogle pojaviti". [25: 24-27] Slika užarenih, a potom skamenjenih usta Deukalionovog i Pirinog sina kao poslednjeg čoveka odgovara ovde mitskom značenju kamena kao negacije života i zbog toga što omogućuje život kao moralnu prazninu, a sam moral je pretpostavljen kao bitno ljudska osobina. Završno dovođenje u istu semantičku ravan usta i kamena epilog je prethodno nagoveštenoj dramatici scena: traumatičnost rođenja, suočenja sa ravnodušnošću sveta spojena su sa nekom vrstom pokore koja je svetu imanentna, sa osećanjem krivice koja je genetički ostatak. Razočaranje u svet je dvostruko motivisana, svet je uvek odsutnost, ali odsutnost je i u samom subjektu. Očišćenje (iskupljenje, ritualno očišćenje vatrom u stihu plamen je prešao preko mene više puta) nije moguće.

Sinovljeva je poruka i optužba da roditelji, dospevši na svoju visoravan, porod nisu dobro obnovili, nisu stvorili pravo čovečanstvo, jer im je porod ostao privržen tvrdini kamena, nosi sobom klicu narednog haosa, destrukcije, ništavila:

Ne sećam se šta je posle bilo, ne znam šta se događalo dok sam bio čovek, ako smo se mogli tako zvati, zažareni na hridi: nismo imali ni smrti ni potomstva, plamen je prešao preko nas više puta. Usta me još uvek peku,

čekam da se i ona skamene. [8: 18]

Kontrastnim oblikovanjem motivske strukture prvog i drugog dela pesme (rađanje života iz vode i nestajanje u plamenu) zatvara se početni od koncentričnih krugo-

9 Po antičkom mitu, Deukalionov potop izazvao je Zevs, kome se zgadio ceo ljudski rod, kad se naljutio na bezbožne Likaonove sinove, sina Pelazgova, zbog prinošenja ljudske žrtve u znak obožavanja Zevsa. Ali Deukalion, kralj Pitije, koga je opomenuo njegov brat Titan Prometej, kad ga je ovaj pohodio na Kavkazu, sagradi čun i snabde ga namirnicama, te isplovi sa ženom Pirom, kćerkom Epitejevom. Njihov čun je plovio devet dana, dok najzad voda nije prestala da raste, a čun se zaustavio na brdu Parnasu. Prinevši žrtvu ocu Zevsu, oni su u svetilištu Temide tako ponizno molili za obnavljanje čovečanstva, da Zevs, čuvši ih izdaleka, posla Hermesa da ih uveri kako će od sada sve njihove zakone i molbe ispuniti. Pred njima se pojavi i sama Temida lično i reče: Pokrijte glave svoje i bacajte kosti majke svoje za sobom! Shvativši da je Ti tanka mislila na Majku Zemlju, koračajući pokrivenih glava uzimali su stenje i bacali ga preko ramena; svaki kamenje postao muškarac ili žena, već prema tome ko ga je baciuo- Deukalion ili Pira. Tako je čovečanstvo bilo obnovljeno, a otada su reči čovek (laos) i kamen (!aas) gotovo iste u mnogim jezicima. [29: 113-114]

224


va Pavlovićevog pevanja. Poetska značenja mitskog kamenja i arhetipskog potopa će se prenositi i kroz potonje stihove ostalih dela.

U zbirci Mleko iskon i čin pesničkog stvaranja je svojevrsna analiza, osvešćivanje zaboravljenog kultumog iskustva. Aktualizujući antički svet, pesnik oživljava prošlost, postaje onaj koji se seća i time prevazilazi smrt kao bespoštednu ništavnost jedinke. Junaci (akteri) mitskog sveta Mleka iskoni govore ili pričaju (koncepcija jezika je primerena dužim pesmama kao trajanju i pamćenju): o slutnji i rušenju svog sveta, o nestajanju duhovnog integriteta i rasulu moralnih normi, o nestanku bogova "koji neće više da se rađaju" i o umetnosti (kipovima), koji su "jedina nada da se sačuva lik čoveka".

Iščezavanje humaniteta i nestanak bogova uokviruju apokaliptičnu atmosferu stare Grčke u Mleku iskoni, a kad je reč o pesmama Govori sin Deukaliona i Pire i Orest na Akropolju, ovim temama se pridružuje i tema tragične napuštenosti poslednjih među njima, Deukaliona i Oresta kao poroda bez predaka. Ova pesma sugeriše značajno pitanje knjige - pitanje kauzalnosti u propasti stare Grčke: nestanak bogova ili Orestove sudbine kao nagoveštaja obmute posledičnosti (ubistvo majke, pad humaniteta je uslovilo odricanje božanskog od čoveka). U pesmi je na lapidaran, poetski zgusnut način aktualizovana drama pojedinca i kolektiva u prelomnim trenucima civilizacijskog sunovrata kao egzistencijalna drama i drama krvi. Pred smenom civilizacija u pronalaženju novih uporišta ljudskog bitka antički čovek ostaje sam u transcendentnoj izopštenosti. I završni stihovi Ko li će odozgo doći/ da me prizna za sina? pesme Orest na Akropolju sadrže u pitanju celokupnu dramu i pojedinca i kolektiva kao aktera mitskog i istorijskog sveta Mleka iskoni, ali i dramu ljudskog uopšte, koja nastaje u dramatičnim tačkama civilizacijskog toka, u tačkama stvaranja novih kultura i shodno tome, pronalaženje novih uporišta ljudskog bitka. [19: 57] 10

Mit o Orestu, koji je iluminativnom citatnošću utkan u zbirku Mleko iskoni, aktualizuje čvorišne tačke ženskog i muškog pincipa stare Grčke. 11 Reminiscentno je u pesmi aktualizovano Orestovo ludilo nakon materoubistva. Tako i u Pavlovićevoj

10 Deukalion - moreplovac sa novim vinom; otac Idomenejev; sin Minojev, Pirin muž (Pira je ime boginje majke kod naroda sa Krita); Mit o Deukalionov potopu, koji su očevidno iz Azije doneli Heladi, istog je porekla kao i biblijska legenda o Noju. U Grčkoj su Deukalionovu tvrdnju da je on izumeo vino suzbijali u korist Dionisa. Mit o Deukalionu opisuje, u stvari, poplavu u Mesopotamiji, koja se dogodila u 3. milenijumu pre nove ere, a i jesenje i novogodišnje gozbe u Vavilonu, Siriji i Palestini. Izlivalo se slavljeničko slatko vino u spomen na graditelje ili kovčeg, u kome su, po ::avilonskom epu o Gilgamešu, on i njegova porodica preži veli potop koji je poslala boginja Ištar. Cun ili kovčeg bio je mesečev brod. [29: 115] 11 Setimo se da je Orest sin Agamamnona, vladara Mikene, oženjenog Klitajmnestrom. Posle povratka iz rata Klitajrnnestra zajedno sa ljubavnikom Egistom ubija Agamernnona koji joj na povratku iz rata dovodi sinove i Kasandru, ćerku Prijamovu. Da bi osvetio oca, Orest će prerušen ući u Mikenu, te ubiti majku i njenog ljubavnika Egista. [29: 329]

225


poetskoj transpoziciji mit o Orestu (koga Homer naziva "bogolikim" i beleži u Odiseji da je Orest ubio samo Egista) pokazuje svu izukrštanost u religiji Olimpa koja je stvorena kao religija kompromisa između prehelenskog principa matrijarhata i helenskog principa patrijarhata. 12

Mleko iskoni, duhovnu snagu svog trajanja, pesnik traži u prauspomenama, ali i u lepoti i procesualnosti čovekovog stvaralačkog poriva. Već u ovoj zbirci pesnik će u pesmi Pindar u šetnji dati osnovne motivske smernice pesničkog vidokruga i ishodišta poetske kosmogonije izrečene završnim sentencama svesti čuvenog antičkog pesnika: U pesmi je aktualizovana eksplicitna citatnost i usmerenost na antičkog liričara Pindara, dok sam tekst pesme rađa reminiscenciju prema najvećem liričaru antičkog sveta, koji je u helenskoj kulturi pribavio i atributacije proroka, sveštenika i mudraca. Pindar je u helenskoj tradiciji važio za pesnika božanskog nadahnuća, te njegova nemoć, sumnja i odricanje od poezije, od posvećenja pesmi, poslediči jednom trajno izgubljenom vezom sa transcedentnim okriljem i božanskim prisustvom.

Mi nismo izdržali svoju krv. Nismo. Razvrati/i smo život. U kavezima leda stajaće kipovi kao cveće u bašti; naša jedina nada da se sačuva oblik čoveka.

Pre toga recite meni, poslednjem,

šta su o nama bogovi zborili? [8: 17]

Završno pitanje znakovito govori o nemogućnosti uspostavljanja prvotne ravnoteže i smisla - ponor sumiranja sumorne sudbine od boga napuštenog čoveka. 13

Orest biva prognan, pomračenog uma (Erinije koje su ga prognale bile su personifikacija griže savesti). Na kraju mu je i suđeno, a Apolon će u govoru o značaju oca kao nosioca imena, opovrgnuti značaj materinstva govoreći da je žena samo brazda u koju njen muž baca seme. Orest je tako naizgled očišćen od greha. 12 Naime, nasleđe po majčinoj liniji bio je aksiom preuzet od prehelenske religije. Pošto je svaki kralj, obavezno, morao biti stranac koji je vladao zato što se oženio naslednicom, kraljevski sinovi su naučili da svoju majku smatraju za najvažniju pomoć u kraljevstvu, a materoubistvo je bio nezamisliv zločin. Prinčevi su vaspitavani na mitovima ranije religije, po kojoj je kralja uvek izdavala njegova supruga boginja, ubijao ga njegov vojskovođa, a osvećivao sin; oni su znali da sin nikada ne kažnjava svoju majku preljubnicu, koja se u svemu vladala prema zakonima boginje kojoj služi. [29: 331] 13 Izvesna ravnoteža se održava sve dok Atina nije bila ponovo rođena iz Zevsove glave, i dok Dionis, ponovo rođen iz Zevsovih bedara, nije zauzeo Hestijino mesto (mesto boginje ognjišta i domaćinstva u božanskom savetu). Posle toga, muška prevlast u svim božanskim raspravama beše osigurana- a to stanje se odražavalo na zemlji - i drevne boginjine prerogative bivale su od tada sve češće osporavane i krnjene. [29: 331]

226

Sanja Golijanin Elez- Intertekstualnost i identitet (antički mit u poeziji Miodraga Pavlovića) Riječ, 2010., god. 16., sv. 3., str. 212.- 231.

Na kraju ove zbirke ostaje duboko promišljena i vešto vođena osnovna idejnost sistema u pesmi: pobeda poroda bez predaka. Kao i Odisej koji se opredeljuje za materinstvo vode (Kažu da sam moreplovac što je zalutao/no druga je moja tajna:(ja se ovako sa zemlje spasavam), manifestaciju ontološke nesigurnosti, tako je i sublimacija u kulturu, u antičku svetlost kipova, sublimacija nagona, ontološke nesigurnosti, ali i sublimacija u moćno pleme oblika, odnosno u protivrečje pesme, u harmoniju, red, jednosmernost kao nadoknadu nenađenog identiteta, nedosegnutog narcizma koji se magično pretvara u moć kulture.

Stoga se i različiti nivoi ovih pesama (mitski, biblijski, istorijski) nalaze u zajedničkoj tački, a to je tačka govora, odnosno reči. Gotovo u svakoj pesmi ove zbirke govor postaje njeno osnovno formalno određenje, govorom se objavljuje identitet. Sam govor.junaka ovog antičkog sveta pretpostavlja pamćenje sadašnjosti i prošlosti i istorije zbivanja. Zato i pomenuti junaci (poput Odiseja) nisu više mitski jer svojim govorom podrazumevaju prošlost, istoriju te i mit kao istoriju. Govor ja suočenje s mitom, a to znači interpretacija mita. Ovako shvaćen, govor je tačka gledišta teksta koja u isti mah isključuje i priznaje mitsku ravan, odnosno svoj identitet i identitet drugog kao mehanizam odnosa sa drugim i mehanizam obezličavanja.

Poetski svet zbirke semantičke se uverljivo zatvara pesmom Na putu za Delfe, u kojoj je dovoden na scenu puž koji se iz pepela javlja. Puž je u Pavlovićevom pevanju simbol sličan feniksu, ali neuporedivo veće značenjske nosivosti: U kontekstu Pavlovićevog pevanja on opominje na neophodnost zastoja kad se predaleko ode, u nedoba čuva čovekovo pamćenje, duhovnu svetlost i nadu, a njegova spiralna forma asocira čak kosmičko prostranstvo, ovde identifikovano sa duhovnim. Ako bismo definisali zbirku Mleko iskoni kao fantazam o kraju sveta, onda bi se značenje 'Pesme Na putu za Delfe moglo konstituisati kao epilog, ali i negacija tog fantazma. Pesma ulazi u okvir ličnog mita subjekta teksta jer se u njoj ponavljanja vrše po obrascu nagona (ovde mislimo na upitnu intonaciju pesme). Delfi su izabrani i kao hronotopska konkretizacija, odnosno kao istorijsko i mitsko središte jedne civilizacije. Kao tako ustanovljeni oni su i vrhunska instanca sfere duha i realne egzistencije. U ovoj pesmi, koja nije ostvarena (kako bismo mogli očekivati) kao govor ideja, već kao govor slika, transcedentno i realno imaju isto ishodište. Polisemantizam slikovne simbolike zasniva se na početnoj slici koja ukida prvobitno značenje motiva (dolina u sistemu prirodnog jezika ima konotaciju plodnosti, ali joj je to značenje ovde ukinuto početnim stihom Šta hoće ova dolina koja naselje ne prima?). Kontrastno oblikovanje motiva u strukturi pesme zasnovano je s jedne strane na odnosu motiva koji konkretizuju centralnu simboliku zemlje (ženski princip, princip mekoće): dolina, naselje, drvo, trava, zemlja, vatra, skresane žljezde, smotra pustoši, otvorene dveri, puž, pepeo, zlo doba, oblaci suvi, tkivo žilavo, kotlina) i motiva koji simbolizuju muški pricnip, odnosno tvrdi princip: kosti, kamen, vetar, rogovi. Protivurečje pripadanja u osnovi je kontrastiranja značenja slika i kontrastiranja značenja ideja u pesmi. I

227


sama simbolika puža koji se javlja iz pepela priziva obnovu principa materinstva, što je dijalektička prevazilaženje besplodne doline, jalove majke i nehranjivog mleka. Puž je privilegovani lunarni simbol, vodeni vid ženskosti. Psihoanalitička gledišta na pesnikovo delo tumače završnu sliku pesme kao proročku viziju ubijene majke koja je prisvojila očinske povlastice (ovde simbolički prizvane motivima rogova i zidova), pa nosi istovremeno simboliku dvospolnog materinstva kojem zapravo pripadaju epiteti muževnosti. Završno pitanje pesme: Zar će lepote novi vek/ iz utrobe ništavila da se rodi, ili to ćilime tajno prostiru/dolasku inih plemena? - anticipira dolazak Slovena koji svoje sledstvo ostavruju smrću prethodne, grčke civilizacije. Naslućuju se obrisi novog govora koji će svedočiti zbivanja nove egzistencija kroz notiranje njenog kraja. Završno određenje govora je ambivalentno: govor ujedinjuje kraj i početak, otkriva ništavilo egzistencije, ali i ništavilo kao kriterij postojanja.

I kada se u završnim stihovima lirski subjekt pita Zar će lepote novi vek iz utrobe ništavila da se rodi, on istovremeno potencira i osnovnu ideju i najviši duhovni smisao zbirke: matrinstvo koje je pepeo i pustoš doline, tek kao ništavilo i jeste plodotvorno, ono omogućuje novi govor i govor Mleka iskoni, koji je ujedno i govor početka i kraja, govor novog početka i govor ništavila. Čini se da je u ovoj završnoj kontemplaciji arhetipski naboj slike shvatljiviji čitaocu.

Nastojeći da umetnost postavi u mitske okvire ne bi li tim otvorio prostor za građenje svog osobenog mita, autor počinje od početka - od jezika i njegove supstancijalnosti. U svim pesmama ove zbirke sfera u okviru koje se kreće iskonski jezik jeste sfera proročanstva, imaginativnosti i slutnje mitskog mišljenja prvobitnog čoveka. Iz pesme u pesmu pesnikova reč, slikovita, duboka i zatvorena u sopstveni jezički sklop, predstavlja zaseban jezički vidik, i jedan fenomen (lepote) u trajanju. I u govorima antičkih junaka reč je logos, a ono što taj logos radi jeste proricanje, predviđanje, ispostav ljanje prvo bitne suštine nelogičnog. Za pesnika, poezija je poetičnost, ne u esenciji, nego u poduhvatu. Upravo u ovim pesmama žrtveni karakter umetnosti jeste njen obredni karakter jer u prvobitnom načinu mišljenja žrtva znači zalogu novog početka.

Završnim stihovima otvara se novi civilizacijski, ali i ontološki krug. Čitalac prozire najviše duhovne domete zbirke: mit se nadovezao na ritual tek kada je smisao rituala prestao da bude jasan, ili očigledan. Stoga i mit interpretira ono što mu je neposredno prethodilo - a to je svet sam. Mit je u odnosu na iskone drugostepenost. Ali zagonetno iskustvo mita (mleka iskoni) čuva sećanje na postanje sveta, čuva iluziju o večnosti i brani čovečanstvo od postupnog zaborava. Jedino "moćno pleme oblika", duhovnost umetničkog dela, kao težnja da se sačuva tvoračka dimenzija čovekovog lika, vodi u pamćenje, trajanje, i čuva od konačnog ledenog doba kao potiranja života i čoveka samog.

Umetnost, nastala kada se čovek pobunio protiv mitskog objašnjenja sveta i svoje uloge u njemu je- dalje- interpretacija mita. Izjednačavanje umetničkog i božanskog

228


principa jeste aksiološko i ontološko izjednačavanje njihove biti - stvaranja. Jezik je klica kosmičkog stvaranja među nama. Jezik i govor u ovoj zbirci i jesu ta treća strana estetske dimenzije.

Izvori i literatura

[l] Pavlović, Miodrag: 87 pesama, Novo pokolenje, Beograd, 1952. [2] Pavlović, Miodrag: Stub sećanja, Beograd, 1953. [3] Pavlović, Miodrag: Mleko iskoni, Prosveta, Beograd, 1963. [4] Pavlović, Miodrag: Velika skitija, Svjetlost, Sarajevo, 1969. [ 5] Pavlović, Miodrag. "P esni č ka imaginacija kao neposredno iskustvo". u: Let opis

Matice srpske (Novi Sad).- ISSN 0025-5939.- 148,409,2 (feb. 1972), str. 119-

126. [6] Pavlović, Miodrag: Pavlović, Miodrag. "Veliki i mali oblici", u: Poezija: rađa-

nje moderne književnosti, Beograd: Nolit, 1975. [7] Pavlović, Miodrag: Poetika modernog, Grafos, Beograd, 1978. [8] Pavlović, Miodrag: Poezija, Prosveta, Beograd, 1986. [9] Pavlović, Miodrag: Izabrane pesme, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

Beograd, 1997. [10] Pavlović, Miodrag: Čitanje zamišljenog. Svetovi, Novi Sad, 1990. [ll] Pavlović, Miodrag: Poetika žrtvenog obreda, Prosveta, Beograd, 2000. [12] Pavlović, Miodrag: Poetika modernog, Bonati, Nova Pazova, 2002.

*** [13] Bahtin, Mihail: Autor i junak u estetskoj aktivnosti, Bratstvo-Jedinstvo, Novi

Sad, 1991. [14] Bajić, Ljiljana: "Recepcija i delovanje književnog dela na učenike", u: Norma,

časopis za teoriju i praksu vaspitanja i obrazovanja, Pedagoški fakultet, Sombor, god. XII, br. 1-2/2007.

[15] Bandić. Miloš: "Poniženje poezije", u: Letopis Matice srpske (Novi Sad).- 128, V, (maj 1952).

[16] Bogdanović, Milan: "0 poeziji u jednom broju Mladosti"(1952), u: Stari i novi, Prosveta, Beograd, 1960.

[17] Deretić, Jovan: Poetika srpske književnosti, Filip Višnjić, Beograd, 1997. [18] Deretić, Jovan: Istorija srpske književnosti, Prosveta, Beograd, 2002. [19] Despić, Đorđe: Porekta pesme, Agora, Zrenjanin, 2008. [20] Đorđević, Časlav: Miodrag Pavlović pesnik humanističke etike, Svetlost, Kra

gujevac, 1984. [21 J Đorđević, Časlav: U mreži simbola, Prosveta, Beograd, 2002. [22] Đorđević, Dragan: "Doktrina krika", u: Književno djelo Miodraga Pavlovića:

zbornik radova sa naučnog skupa Pjesnička riječ na izvoru Pive. [urednik: Jovan Delić], Centar za kulturu, Plužine, 2005.

229


[23] Đurić, Miloš: Istorija helenske književnosti, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1990.

[24] Eror, Gvozden: Genetički vidovi inter(literarnosti), Narodna knjiga, Beograd, 2002.

[25] Elijade, Mirča: Sveto i pro jano, Laćarak, Beograd, 2004. [26] Eliot, T. S.: Eseji, Prosveta, Beograd, 1963. [27] Gavrilović, Zoran: Povodom zbirke pesama Miodraga Pavlovića, KnJiževne

novine, 15. 5. (1952), Beograd. 1952 [28] Golijanin Elez, Sanja: Duhovnipalimpsest pesništva Desanke Maksimović, Za

dužbinaAndrejević, Beograd, 2005. [29] Grevs, Robert: Grčki mitovi, Familet, Beograd, 2002. [30] Iser, Wolfgang: Proces čitanja (jedan fenomenološki pristup), Novi izraz, god.

II, knj. II, (2000/1 ), br. l 0-11. (preveo: Zdenko Lešić). [31] Jovanović, Bojan: "Mitsko u poeziji Miodraga Pavlovića", u: Poezija Miodra

ga Pavlovića: zbornik radova sa naučnog skupa Desankini majski razgovori, [priredio: Slobodan Ž. Marković], Zadužbina Desanke Maksimović, Beograd, 1998.

[32] Konstantinović, Zoran: Intertekstualna komparatistika, Narodna knjiga, Beograd, 2003.

[33] Kordić, Radoman: Govor s dna, Vuk Karadžić, Beograd, 1976. [34] Kvas, Kornelije: Intertekstualnost u poeziji, Zavod za udžbenike, Beograd,

2006.

[35] Leovac, Slavko: Tri znamenita pesnika. Zvonik, Beograd, 2000. [36] Maksimović, Desanka: Tražim pomilovanje, Matica srpska, Novi Sad, 1964. [37] Mišić, Zoran: "Sunčeva svetlost na stubu sećanja", u: Reči vreme, knj .I, Beo-

grad: Nolit, 1963.

[38] Oraić Tolić, Dubravka: Teorija citatnosti, Grafički zavod Hrvatske, Zagreb, 1990.

[39] Palavestra, Predrag: Kritička književnost: alternativa postmodernizma. Vuk Karadžić, Beograd, 1983.

[ 40] Pantić, Mihajlo: Aleksandrijski sindrom : eseji i kritike iz savremene srpske i hrvatske proze, Beograd: Prosveta, 1987.

[41] Pantić, Mihajlo: Novi prilozi za savremenu srpsku poeziju, Grigorije Božović, Priština, 1994.

[ 42] Petković, Novica: Ogledi iz srpske poetike, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1990.

[ 43] Rifa ter, Majkl: Floberova predodređenja, LMS, novembar 1988. [44] Rifater, Majkl: Floberove pretpostavljenosti, Književna kritika, god. 27, leto/

jesen 1996.

230

Sanja Golijanin Elez- Intetiekstualnost i identitet (antički mit u poeziji Miodraga Pavlovića) Riječ, 2010., god. 16., sv. 3., str. 212.-231.

[ 45] Riffaterre, Michael: Compulsory Reader Response: The Intertextual Drive, u knjizi Intertextuality: Theories and Practices, ed. Michael Worton l Judith Still, Manchester UP, 1990.

[46] Sabolči, Mikloš: Avangarda i neoavangarda, Narodna knjiga- Alfa, Beograd, 1997.

[47] Simović, Ljubomir: Pavlović, Miodrag. Bezazlenstva. Milić Rakić, Valjevo, 1989. (izbor i predgovor: Ljubomir Simović)

[48] Vujaklija, Milan: Rečnik stranih reči, Prosveta, Beograd, 1980.

- .. ~···-

Inter-textual approach to modern poetry

Summary: A work ofliterature represents a dialogue between its creator and reader but, according to Bakhtin, a text is likewise kept alive by being in touch with other texts; the place of this contact is lightened up by the "light that reflects both backwards and forwards and that the given text includes in its dialogue". The other text represents the other work of literature, the context, but also a literary review as a text. Works of literature are reviewed within this contact and as such they point out to various lights, great and small, which help the reader overview the literary corpus (works, other works and reviews) within its probable whole and spiritual greatness. Taken as such, literary review at work represents a dialogue with the work of literature and its context. This entirely lightens up the relations and the purpose of comparative approach. It leads us to the line of inter-textual researches that in this case are examples ofborderline cases ofthe inte-textual method itself, starting from researches in textual and inter-textual relations with the texts that belong to the history of literature and going to the comparative research of folk and wider cultural types.

The main advantage of such a model of inter-textuality is the borderline of the research field. Any scientific or review work employing this method along with the wide choice of possibilities for analyzing prose or poetry work will find itself within the line of comparative researches, among the ideas of thematic, stylistic and typological influence or some other intercultural or literary relations. The paper mostly focuses on inter-textuality as a poetic novelty in Mleko iskoni by Miodrag Pavlovic.

Key words: inter-textuality, inter-discursiveness, discourse, reception of modem literary text, modern Serbian poetry, esthetic, pedagogical, psychological, matrix, referential and semiotic values, illustrative and illuminative quotation, allusion.

-· .. ~··-

Author: dr. sc. Sanja Golijanin Elez (Novi Sad, Srbija) Review: Riječ, 2010., god. 16., sv. 3., str. 212.-231. Title: Intertekstualnost i identitet (antički mit u poeziji Miodraga Pavlovića) Categorisation: izvorni znanstveni rad UDC: 821.163.41.09 Pavlović, M.-1 Number of graphic signs: 49.994 (bez razmaka) i 58.879 (s razmacima)

231

Documents

Sanja Golijanin - Elez Intertekstualnost i identitet (antički mit u poeziji Miodraga Pavlovića)