Upload
others
View
14
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Sant-Maral Foundation
Энýõїї ñуäалгааг Канаäûн Çаñгийн гаçар, Канаäûн Ãаäааä õýргийн яамнû äýмæлýг тýйгýýр õийñýн болно. Суäалгааг
Аçийн Сан, Сант Марал ñантай õамтран яву улñан бºгººä ñуäалгаанû їр äїн нü Канаäûн Çаñгийн гаçар болон Канаäûн
Ãаäааä õýргийн яамнû їçýл боä лûг илýрõийлýýгїй болоõûг анõаарна у у.
2016 он
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙНОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
МОНÃОЛ УЛСА Д АРД×ИЛСАН ОРОЛÖООТОЙÃООР ТӨРИЙН А ЛÁАНД
САЙН ÇАСАÃЛА Л, ИЛ ТОД ÁАЙД ЛÛÃ ÁЭÕЖҮҮЛЭÕ НÜ ТӨСӨЛ
АÃУУЛÃА
i
Орøил .............................................................................................................................................................................
Суäалгаанû арга çїй ......................................................................................................................................................
Суäалгаанû гол їр äїн ...................................................................................................................................................
1. Тулгамäñан аñу уä лу уä ....................................................................................................................................
2. Сонг у улийн ил тоä, øуäарга байäал ..............................................................................................................
3. Авлигûн тївøин ...............................................................................................................................................
4. Авлигûн чиг õанä лагûн їнýлгýý ......................................................................................................................
5. Авлигатай тýмцýõ .............................................................................................................................................
6. Авлигатай тýмцýõ ñанаачилг у уä .....................................................................................................................
7. Шуäарга õанä лага ..............................................................................................................................................
8. Дýýä тївøний авлига ........................................................................................................................................
9. Өрõийн тївøний авлига ....................................................................................................................................
Суäалгаанä аøиглаñан аñу улга ....................................................................................................................................
8
9
11
14
20
28
36
42
54
58
64
74
79
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
8 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Аçийн ñан, Сант Мара л ñантай õамтран Ав лигûн Та лаарõ Олон Нийтийн Ойлголт Мýä лýг тог тооõ (SPEAK) 17 äаõü
уäаагийн ñуäалгаагаа нийñлýл Улаанбаатар õот болон аймаг, ñумäûг õамру улан їнäýñний õýмæýýнä 2016 онû 3 äугаар
ñарä õийæ гїйцýтгýлýý.
Энýõїї ñуäалгааг Канаäûн Ãаäааä Õýргийн Яамнû ñанõїїæилтýýр Аçийн ñангийн õýрýгæїїлæ буй Тºрийн албан äаõü
Арäчилñан оролцоо болон Ил тоä байä лûг ñайæру улаõ тºñлийн (STEPS) õїрýýнä яву улæ байна. Суäалгаа 2006-2011
онû õооронä АНУ-ûн ОУÕ А-ийн ñанõїїæилтýýр “Монгол äаõü Авлигûн тївøинг тог тооõ ñуäалгаа” нýрýýр õагаñ æил
т у там õийгä äýг байñан бол 2012 онооñ “А влигûн Талаарõ Олон Нийтийн Ойлголт Мýä лýг Тог тооõ” ñуäалгаа буþу SPEAK
гýæ нýрлýгäýõ болñон. Туñ ñуäалгаагаар авлига, ºнäºр тївøиний авлига, тºрийн байг у уллаг у уä äаõü авлигûн талаарõ
олон нийтийн ойлголт, тºñººлºл, мýä лýг болон ºрõийн тївøин äýõ ав лигûн тоõиолäол, тїїний їр нºлººг ñуä лаõûг
çорüäог þм.
STEPS тºñºл їрг ýлæ лýõ õ у гац аанû т у рøи ä ýнýõїї ñуä а лгааг г у рван уä аа яву улна. Суä а лгаанû їр äїн нü тºñºл
боловñру улаõ, мýäýýлýл цуглу улаõ болон тºñлийн буñаä їå øат у уäаä баримт, мýäýýлýл болæ ºгäºгººрºº онц лог þм.
Суäалгаа нü олон нийт, õ увийн болон иргýний нийгмийн байг у уллаг у уäûн õ увüä ñо¸н гýгýýрїїлýõ, ойлголт мýä лýг
тїгýýõ чу õал арга õýрýгñýл болäог. Суäалгааг тог тмол õугацаанä äавтан яву улñнаар олон нийтийн ойлголт, õанä лагаä
гарч буй ººрчлºлтийг тоäорõойлоõ ач õолбогäолтой болäог. Тїїнчлýн ýнýõїї ñуäалгаанааñ гаäна биçнåñ ýрõ лýг чäийн
ойлголт, тºñººллийг тоäорõойлоõ çорилгоор Áиçнåñ ýрõ лýлтийн орчин äаõü авлигûн нºõцºл байäал ñуäалгааг мºн
яву улäаг. Эäгýýр ñуäалгаану уäааñ Монгол улñ äаõü авлигûн нºõцºл байä лûн åрºнõий äїр çургийг õараõ боломæтой
þм.
ÎРØИЛ
Энýõїї ñуäалгаанû тайланг 2016 онû 7-р ñарä олон нийтýä танилцу улав.
Суäалгааг бїтýц лýгäñýн болон ганцаарчилñан ярилц лага аваõ õýлбýрýýр 18 болон тїїнýýñ äýýø наñнû буþу наñанä
õїрýг ч ä ýýñ авñ ан. Суä а лгаа нü ñ анамñ аргїй тїївýр болон мага ä ла лûн тарõа л т ûн аргач ла лаар гаçар н у т г ийн
бїлýглýлийн олон тївøнийг õамарñан.
Эõний øатанä Улаанбаатар õот болон Монгол улñûн äºрвºн бїñ ну таг бїрýýñ õо¸р õїртýлõ аймгийг тїїврийн аргаар
ñонгоæ авñан. Эäгýýр аймг у уäааñ ñумäûг, Улаанбаатар õотооñ õорооäûг мºн ñанамñаргїйгýýр ñонгоñон. Аймгийн тºв
болон ñумûн тºвїїäийг тїївýрт çайлøгїй õамру улñан.
Õо¸рäу гаар øатан ä Тїїврийн А нõан Шат нû Нýг æїїäийг (ТА ШН) ñонгоñон. Улаанбаатар õотоä ТА ШН-їїäийг
тїївýрлýгäñýн õорооäооñ ñонгоñон. Аймгийн тºвїїäýä ТАШН-їїä çаñаг çаõиргаанû õамгийн бага нýгæ болоõ баг у уä
байñан. Сумûн тºвїїäýä ñуäалгаанû багийн аõ лагч ºрõїїäийн бїлгийг тоäорõойлñон. ТАШН нü найман ºрõººñ тог тñон
бїлгїїä байñан.
Ãуравäугаар øатанä ýõ лýõ цýг болон ºрõїїäийг тоäорõойлñон. Улаанбаатар õотûн орон ñу уцнû õорооллу уäûн байøин
болон õаалганû äугаар бїõий õаягийг ñуä лаачäаä ºгñºн. Ãýр õорооллу уäаä аæлûн аõ лагч г уäамæнû äугаар болон ýõ лýõ
цýгїїäийг ñуä лаачäаä õ уваарилñан. Ãýр õороололä ñуä лаачиä ýõ лýõ цýгýýñ ýõний ºрõийг алгаñааä õо¸р äаõü ºрõººñ
ýõ лýн ярилц лага авч, їїний äараа бару ун гарûн äїрмийг баримтлан г урав äаõü ºрõ бїрийг ñонгон ярилц лагûг õийñýн.
Аймгийн тºв болон ñумûн тºвїїäýä аõ лагч ýõ лýõ цýгийг тоäорõойлñон ба ñуä лаач бару ун гарûн äїрмýýр г урав äаõü ºрõ
бїрийг ñонгоñон. Яри лц лагûг ºрõийн т ýргїїн ýñвýл ºрõ г ýрийн аñу уä лаар õамгийн иõ мýä лýг т ýй õїнийг ñонгоæ
яву улñан.
Энýõїї тайланä 2016 онû 3-р ñарûн 12-нû ºäрººñ 2016 онû 4-р ñарûн 4-ний õооронä õийгäñýн Авлигûн талаарõ олон
нийтийн ойлголт мýä лýг тог тооõ VI äаõü ñуäа лгаанû їр äїнг танилцу улñан болно. Суäа лгаанä Улаанбаатар õотûн
найман äїїрýг, çургаан аймгийн 22 ñумûн нийт 1,360 айл ºрõººñ бїрäñýн 170 анõан øатнû нýг æїїä õамрагäñан1.
Тїїврийн тарõалтûг äарааõ õїñнýг тýä õару улав:
1 Їð дүнгүүд нü 18 ба түүнээñ дээø наñны 1,360 наñанд õүðэгчдээñ авñан ганöааðчилñан ÿðилöлага дээð ñóóðилñан болно. Íийт óлñын наñанд õүðэгчдийн түүвэðт тóлгóóðлаñан үð дүнгийн õóвüд түүвðийн алдааны õÿзгааð ± 1.6 õóвиаñ (ð =10 õóвü бол, 1-ð = 90 õóвü) ±
2.6 õóвü (õ = 40 õóвü бол, 1-ð=60 õóвü) байõ ба 95%-ийн итгэлийн түвøинд байна. Түүвðийн алдаанааñ гадна, аñóóлтын үг õэллэг болон ñанал аñóóлга аваõ бодит õүндðэлүүд нü ñóдалгааны гол үð дүнд алдаа болон нөлөөлөл үзүүлж болоõ юм.
9АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
ÑУÄАЛÃААНÛ АРÃА З¯Й
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А10
Х¿ñíэãт 1: Т¿¿âðèéí таðõаëт
Б¿ñ Хîт/Аéìаã Ä¿¿ðэã/ÑóìÑóäаëãаа аâñаí
ºðõ¿¿ä
Улаанбаатар 600
Õан-Уул 56
Áаянçїрõ 144
Сїõбаатар 72
×ингýлтýй 72
Áаянгол 88
Сонгиноõайрõан 136
Налайõ 16
Áагану ур 16
Аéìãóóä 760
Баðóóí Б¿ñ Хîâä 176
Жаргалант (аймгийн тºв) 64
Эрäýнýбїрýн 24
Мянгат 32
Çýрýг 32
Дарви 24
Хаíãаéí Б¿ñ Бóëãаí 88
Áулган (аймгийн тºв) 40
Õангал 32
Раøаант 16 ªâºðõаíãаé 168
Арвайõýýр (аймгийн тºв) 64
Õуæирт 40
Çїїнбаян-Улаан 32
Áаянгол 32
Тºâèéí Б¿ñ Äóíäãîâü 89
Манäалговü (аймгийн тºв) 40
Ãурванñайõан 25
Лу уñ 24 Ñэëэíãэ 135
Сїõбаатар (аймгийн тºв) 56
Çїїнбїрýн 23
Манäал (Çїїнõараа) 32
Áару унбїрýн 16
Õºтºл 8
З¿¿í á¿ñ Ñ¿õáаатаð 104
Áару ун-Урт (аймгийн тºв) 40
Сїõбаатар 16
Уулбаян 16
Эрäýнýцагаан 32
Нèéт 1360
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Эäийн çаñгийн õїнäрýл мºн уäаõгїй болоõ ñонг у улüтай õолбоотой улñ тºрийн тог творгїй нºõцºл байäал 2016 онû
ñуäалгаанû äїнä нºлººлñºн õарагäаæ байна.
"Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал" гýñýн ангилал т улгамäñан аñу уä лу уäûн çургаäугаар байрнааñ õо¸рäугаар
байр ру у øилææýý. Авлигûн талаарõ õанä лага ºмнºõ æилїїäтýй аäил õýвýýр байна.
2006 онооñ õойø анõ уäаа улñ тºрийн наму уä ав лига ä õамгийн иõ ºртñºн байг у ул лаг у уäûн æагñаа л т ûг
т ýргїїл лýý. Өмнºõ æи лїїä ý ä гаçрûн а лба ýõний байран ä бичигää ýг байв. Жагñ аа л т ûн ýõний таван
байг у уллагûн г урвûг нü улñ тºрийн байг у уллаг у уä буþу улñ тºрийн наму уä, УИÕ, Çаñгийн гаçар ýçýлæ байна.
Сонг у улийн їй л явц "и л тоä, øуäарга" явагäана г ýäýг т олон нийт õанга лт тай итг ýõгїй байна. 2015 онтой
õарüцу улаõаä ñуäалгаанä оролцог чäûн ñанал боäол ä ýýрäñýн ч ñонг у улийн компани т аæ лûн ñанõїїæи лтийн
ил тоä, øуäарга байäалä олон нийт õамгийн итгýл багатай байна.
Оролцогчäûн талааñ илїї õувü нü ñонг у улийн øинý õу улü "ог т їр äїнгїй" ýñвýл "маø бага їр äїнтýй " гýæ їçýæ
байна (53.1 õувü).
2015 онû ñуäалгаанû їр äїнтýй аäил ñуäалгаанä оролцог чäûн талааñ илїї õ увü нü ñїїлийн г урван æилä авлига
нýмýгäñýн гýæ їçýæ байна (2015 онä 59 õ увü, 2016 онä 58.8 õ увü). Õарин ирýõ г урван æил ав лига багаñна гýñýн
ººäрºг їçýл нýмýгäæýý. 2016 онä ñуäалгаанä оролцог чäûн г уравнû нýг нü ирýõ г урван æилийн õ угацаанä авилга
бу урна гýæ õариулñан бол (34.9 õувü) ýнý тоо 2015 онä 24.4 õувü байæýý.
Ав лигатай Тýмцýõ Ãаçрûн (АТÃ) їй л аæи л лагаан ä ºгºõ їнýлг ýý 2015 онооñ õойø иõ ººрч лºг人гїй боловч т уñ
байг у уллагûн ав лигûн ýñрýг т ýмцýлä итгýõ итгýл бу урñаар байна. АТÃ-ûн õараат буñ бай äалä итгýõ олон ний тийн
итгýл 2014 онтой õарüцу улаõаä мºн л багаññан байна.
Õїний нºлººлºл, оролцоог багаñгаõ øинý тåõник, тåõнологи нýвтрїїлýõ мºн øинýýр бата лñан "Шилýн äанñнû
õу улü” çýргийг авлигûн ýñрýг їр äїнтýй ñанаачилга гýæ їçæýý.
Дýýä тївøний авлигûн нºлººллийг тоäорõойлоõ нü æирийн айл ºрõїїäýä õїнäрýлтýй õýвýýр байна.
Өрõийн тºлæ байгаа æиæиг õýýл õаõу улийн äунäаæ õýмæýý 2015 онû 3 äугаар ñарä 277,000 тºгрºг байñан бол 2016
онû 3 äугаар ñарä 336,000 тºгрºг болæ ºññºн байна.
11
ÑУÄАЛÃААНÛ ÃÎЛ ¯Р įН
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А12
ÑУÄАЛÃААНÛ ÃÎЛ ¯Р įН
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
2016 онû 3 äугаар ñарûн байä лаар “аæилгїйäýл” Монгол улñаä õамгийн т улгамäñан аñу уäал õýвýýр байна. 2015 онä
27.8 õ увиаñ 2016 он ä 28.4 õ увü болæ бага çýрýг нýмýгä æýý. Өнгºр ñºн æи л õо¸рäу гаар байран ä "инôляц" орæ байñ ан бол
ýнý æил “Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал” õо¸рäугаарт æагñæýý. “Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал” гýäýг т ýäийн çаñгийн
болон нийгмийн ñºрºг їçýгä лїїäийг õамру улæ ойлгоно. Энýõїї їçїїлýлт 2015 онä 5 õувü байñан бол 2016 онä 9.7 õувü
болæ õо¸р ä а õин нýмýгä æýý. "Я äу у ра л" т улгам äñ ан аñу уä лûн г у рав äу гаар байрнааñ тав ру у øи лæñ ýн байна.
Суäалгаанû їнäñýн аñу уäал болоõ "авлига" äºрºвäїргýýр байранä õýвýýр байна.
1. ТУЛÃАМÄÑАН АÑУУÄЛУУÄ
Çураг 1.1: 2016 он Тулгамäñан аñу уä лу уä (нýг ñонголт той, нýýлт тýй аñу улт)
Çураг 1.2: 2015 он Тулгамäñан аñу уä лу уä (нýг ñонголт той, нýýлт тýй аñу улт)
14
30.05.0% 10.0% 15.0% 20.0% 25.0%0.0
3 ñаð 2016
%
30.05.0% 10.0% 15.0% 20.0% 25.0%
Àжилгїйäýл
Èнôляöи/їнý ºñºлò
Ýäийн заñаг
Àвлига
ßäууðал
Íийгýм ýäийн заñгийн õямðал
Àмüжиðгаанû òївøин
Óул ууðõай
Îðлîгî
0.0 %
28.4%
10.9%
10.2%
7.8%
7.5%
5.0%
4.8%
2.8%
2.4%
27.8%
9.7%
9.1%
7.7%
6.7%
5.8%
3.7%
3.1%
2.3%
2.1%
Àжилгїйäýл
Íийгýм ýäийн заñгийн õямðал
ßäууðал
Àвлига
Èнôляöи/їнý ºñºлò
Ýäийн заñаг
Àмüжиðгаанû òївøин
Ýкîлîги
Бîäлîгî/иðýýäїй
Ýðїїл мýнä
3 ñаð 2015
Мîнгîл улñаä òулгаð÷ буй гîл аñууäлууä (Тîï 10)
Мîнгîл улñаä òулгаð÷ буй гîл аñууäлууä (Тîï 10)
СУД А ЛÃА АНÛ ÃОЛ ҮР ДҮН 15
Суäа лгаа õийгäýæ байõ õ угац аан ä аæи лгїй äýл т улгам äñан аñу уä лûн äун ä нýлýýäгїй äýýгїїрт ороõûн çýрýг цýý
õýлбýлçýл иõ тýй байñан þм (Çураг 1.3). Õарüцу улалт õийæ їçýõýä авлига їнäñýн аñу уä лûн õ увü õýмæýý нü бу урñан
байна (Çураг 1.4). Энý нü ýäийн çаñгийн õїнäрýлийн аñу уä лу уä олон нийтийн анõаарлûг илїї татаæ байгаатай õолбоотой
байæ болоõ þм.
"Аæилгїйäýл" болон "А влига"-ûн та лаарõи õан ä лагûг ñуäалгаанä оролцог чäûн наñаар нü анг илæ їçýõýä (Çураг 1.5) 18-
39 наñнû иргýä аæилгїйä лийн аñу уäалä илїї иõ ñанаа çовæ байгаа бол 30-39 наñнû бїлгийн õувüä авлигûн талаар илїї
ñанаа çовæ байна.
Çураг 1.3: Аæилгїйäýл
Àжилгїйäýл
03ñаð
2006
45.0%
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%09ñаð
2006
03ñаð2007
09ñаð2007
03ñаð
2008
09ñаð
2008
03ñаð
2009
09ñаð
2009
03ñаð2010
09ñаð2010
03ñаð2011
11ñаð2012
03ñаð2013
03ñаð2013
03ñаð2014
04ñаð2015
03ñаð2016
Çураг 1.4: Авлига
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
Àвлига
24.6%
39.0%
35.6% 35.2%
29.4%
24.3%
33.2%35.2%
33.1%
36.0%39.5%
30.1%
33.8%
24.4%26.5%
28.4%27.8%
28.8%
12.5%
27.6%
16.3%
22.2%
18.2%
8.5%
14.3%10.1%
7.4%4.5%
8.0%7.4% 7.0%
8.3% 7.8% 7.7%
03ñаð
2006
09ñаð
2006
03ñаð2007
09ñаð2007
03ñаð
2008
09ñаð
2008
03ñаð
2009
09ñаð
2009
03ñаð2010
09ñаð2010
03ñаð2011
11ñаð2012
03ñаð2013
03ñаð2013
03ñаð2014
04ñаð2015
03ñаð2016
16
Çураг 1.5: "Аæилгїйäýл" болон "Авлига"-ûг наñнû бїлгýýр õарüцу улñан байäал
18-24
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0% 25-29 30-39 40-49 50-59 60+
3.8%5.2%
9.6%7.6% 9.0% 8.5%
19.6%
22.2%
25.5%
31.3%
35.5%
32.3%
Авлигûг т улгамäñан аñу уäал гýæ їçýõ нü боловñр олûн тївøинтýй øу уä õамаара лтай байäал аæиглагäаæ байна (Çураг
1.6). Дунä ñург у улийн боловñр олтой оролцог чäûн äºнгºæ 4.3 õ увü нü õарин ä ýýä боловñролтой оролцог чäûн 12.1 õ увü
авлигûг аñу уäал гýæ їçæýý.
Çураг 1.6 "Аæилгїйäýл" болон "Авлига"-ûг боловñролûн тївøинýýр õарüцу улñан байäал
Бага/Бїðýнбуñ äунä
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0% Бїðýн äунä Туñгай äунä Дýýä
12.1%
24.8%
5.6%
19.6%
6.9%
32.2%
26.5%
4.3%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Àжилгїйäýл
Àжилгїйäýл
Àвлига
Àвлига
17
պ人 ор он ну тгийн ирг ýä õот ñу урин гаçарт амü äарäаг ирг ýäýýñ илїїтýйгýýр “аæи лгїйäýл”-ийг гол аñу уäал гýæ їçýæ
байна (Çу раг 1.7). պ人 орон ну таг т 31.5 õ у вü нü "А æи лгїй äý л"-ийг аñу уä а л г ýæ їçñ ýн бол õот ñу у рин гаçрûн
оролцог чäûн äºнгºæ 23.4 õ увü ийм боäолтой байна. Õарин авлигûн талаарõи õанä лагûн õ увüä їїний ýñрýг їçїїлýлт
гарчýý. պ人 орон ну тгийн оролцог чäооñ (6 õ увü) ñу урин гаçрûн оролцог чиä (9.8 õ увü) "Авлига"-ûг гол аñу уäал гýæ
õýлýõ нü илїї байна.
Çураг 1.7: Аæилгїйäýл" болон "Авлига"-ûг ñуäалгаанä оролцогчäûн орøин ñу угаа гаçраар õарüцу улñан байäал
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
31.5%
6.0%9.8%
23.4%
Çураг 1.8: “Аæилгїйäýл" болон "Авлига"-ûг ñуäаалгаанä оролцогчäûн õїйñýýр õарüцу улñан байäал
Эмýг тýй оролцог чиä "Аæилгїйäýл"-ийг гол аñу уäал гýæ їçýõ нü мºн илїї байна. "Авлига"-ûг ýрýг тýй, ýмýг тýй õїмїїñ
аäилõан аñу уäал гýæ їçñýн байõаä ýмýг тýй õїмїїñ "Аæилгїйäýл"-ийн талаар ýрýг тýй õїмїїñýýñ 4.7 õувиар илїї ñанаа
çовäог байна (Çураг 1.8).
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
7.8% 7.6%
25.5%
30.2%
СУД А ЛÃА АНÛ ÃОЛ ҮР ДҮН
Àжилгїйäýл
Àжилгїйäýл
Àвлига
Àвлига
Õîò Îðîн нуòаг
Ýð Ýм
18
"Авлига манай улñаä тог тñон çанøил болñон" гýæ їçýõ õанä лагаä ямар нýгýн ýåрýг ººрчлºлт гараагїй байна (Çураг 1.9).
2006 онû 3 äугаар ñарааñ õойø ñуäалгаанä оролцог чäûн äийлýнõ нü ýнýõїї байр ñу урüтай "нийц äýг" ýñвýл "бага çýрýг
нийц äýг" õýвýýр байñаар 2008 онооñ ýнýõїї тоонä бага çýргийн ººрчлºлт орæ 85 орчим õувüтай байна.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
03 ñ
аð 2
0060%
08 ñ
аð-2
006
01 ñ
аð 2
007
06 ñ
аð 2
007
11 ñ
аð 2
007
04 ñ
аð 2
008
09 ñ
аð 2
008
02 ñ
аð 2
009
07 ñ
аð 2
009
12 ñ
аð 2
009
05 ñ
аð 2
010
10 ñ
аð 2
010
05 ñ
аð 2
011
08 ñ
аð 2
011
01 ñ
аð 2
012
06 ñ
аð 2
012
11 ñ
аð 2
012
04 ñ
аð 2
013
09 ñ
аð 2
013
02 ñ
аð 2
014
06 ñ
аð 2
014
12 ñ
аð 2
014
05 ñ
аð 2
015
10 ñ
аð 2
015
03 ñ
аð 2
016
Çураг 1.9: “Авлига манай улñаä тог тñон çанøил болñон”
1.4%
2.7%
4.8%
13.1%
78.0%
3.0%
3.3%
4.2%
15.8%
73.7%
3.0%
4.0%
4.2%
18.2%
70.7%
1.5%
4.0%
5.2%
14.5%
74.7%
4.3%
4.3%
6.6%
22.4%
62.5%
3.9%
5.2%
7.5%
19.8%
63.7%
3.3%
3.9%
5.4%
17.6%
69.8%
3.3%
4.2%
6.5%
19.2%
66.8%
4.7%
4.5%
6.2%
20.2%
64.4%
6.4%
6.0%
6.3%
18.6%
62.7%
4.7%
4.6%
5.4%
20.7%
64.6%
3.5%
5.6%
5.5%
19.8%
65.7%
03 ñар
2006
09 ñар
2006
03 ñар
2007
09 ñар
2007
03 ñар
2008
09 ñар
2008
03 ñар
2009
09 ñар
2009
11 ñар
2012
03 ñар
2014
04 ñар
2015
03 ñар
2016
АÂЛИÃÛН ТАЛААРХ ÎЛÎН НИЙТИЙН ÎЙЛÃÎЛТ МЭÄЛЭÃ ТÎÃТÎÎХ ÑУÄАЛÃАА
Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
Íийöäýггїй
Тºäийлºн нийöäýггїй
Бага зýðýг нийöäýг
Íийöäýг
ÑÎНÃУУЛИЙН ИЛ ТÎÄ,ØУÄАРÃА БАЙÄАЛ
20
2012 онû Ãаллап (Gallup) ñ анал аñу улгûн нýг õýñ ýг болгоæ ор олцог чäооñ äарааõ аñу улт у уäûг аñу уñан, "[Улñûн нýр]-ä та
äарааõ çїйлїїäýä итгýлтýй байäаг у у, їгїй þу? Сонг у улийн øуäарга .... талаар ямар боäолтой байгаа вý? " Монголûн
арä иргýä ñонг у улийн явцаä маø бага и тгýлтýй байгааг їр äїн õару улñан.2 Суäалгаа õийгäñýн 140 гаруй орнооñ Монгол
улñ Ор оñ, Пакиñ тан, Аôганиñ тан болон ×а ä улñу уäтай ñїїлийн тав ä бичигäñ ýн. 2012 онû ñуä а лгаа нü У ИÕ-ûн
ñонг у улийн äараа 6 ñарä õийгäñýн ба олон нийт итгýл їнýмøилгїй болñон нü çарим талаараа ýнýõїї ñонг у улüä ñанал
тоолоõ маøин нýв т рїїлñ ýн т ýй õолбоотой байæ болоõ þм. Õ яна л т ûг нýмýгäїїлýõ мºн ýнý їл и т г ý лийг ари лга õ
çорилгоор Монгол улñûн ирýõ 2016 онû ñонг у улийн ñанал õ урааõ õýñгїїäийн талûг нü ñанамñаргїй байä лаар ñонгон
авч ñаналûн õу уäаñу уäûг гар аргаар äаõин тоолоõ þм.
Энýõїї олон нийтýä çарлаæ байгаа ñанал тоолоõ явцûн õяналтûг ñайæру улаõ арга õýмæýý нü яагааä арä иргýäийг ñанал
аваõ õýñýг äýõ ñаналûн тооллого болон Сонг у улийн Ерºнõий Õороонû (СЕÕ) нýгäñýн ñанал тооллогûн алü алинä итгýõ
итгýл 2016 онä 2015 онтой õарüцу улаõаä бага çýрýг ºнäºр байгааг тайлбарлаæ болоõ þм.
Энý нü бага çýрг ийн ºñºл т õýäий ч, ñонг у улийн и л тоä, ø уäарга бай ä лûн та лаарõ т ýäний õїлýý лт ямар байгааг аñу у õаä,
2015 болон 2016 ону уäаä ñонг у улийн бýлтгýл їå øатанä ñуäалгаанä оролцог чäûн 34 õ увü нü "ог т øуäарга буñ" байна
(Çураг 2.1) гýñýн õїлýýлт тýй байñан ба ýнý õ угацаанä бїõ оролцог чäûн итгýлийн äунäаæ тївøин ñонг у улийн ýнý їå
øатанä 2.17-ñ 2.10 болæ бу урñан (Çураг 2.6).
Çураг 2.1: Сонг у улüтай õолбоотой äарааõ їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга
явæ байна гýæ та боäоæ байна вý? Áýлтгýл їå øат.
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
10.6%
7.4%
29.5%
29.2%
34.0%
34.2%
25.9%
29.3%
2Мэдээллийг õаðна óó: https://sites.google.com/site/electoralintegrityproject4/projects/existing-datasets/public-perceptions.
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
2. ÑÎНÃУУЛИЙН ИЛ ТÎÄ, ØУÄАРÃА БАЙÄАЛ
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîйõýмжýýгýýð
Èõ õýмжýýгýýð
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
Ñîнгуулийн бýлòгýл, Жиøýý нü: ñîнгîг÷äûг бїðòгýõ,ñîнгуулийн õîðîîä бîлîн ажилòнууäûг бýлòгýõ,
гаäааä äîòîîäûн ажиглаг÷äûг îðîлöуулаõ гýõ мýò
21
Сонг у улийн їå øат нааñ оролцог чи ä ñонг у улийн компани т аæ лûн ñанõїїæи л т ýä õамг ийн и т г ýл багатай байна.
Суäалгаанä оролцог чäûн бараг та л нü (45 õ увü) ñонг у улийн компани т аæ лûн ñанõїїæилтийг "ог т ил тоä биø" г ýæ їçñýн
(Çураг 2.2). Энý äїн 2015 онû бай ä лаар бага çýрýг буþу 7.7 õ увийн ºñºлт т ýй аæиглагäаæ байñан þм. Дун äаæ äїнг
õарüцу улан õарвал кампанит аæлûн ñанõїїæилтийн ил тоä байäалä итгýõ итгýл мºн їåийнõýýñ 1.8-ааñ 1.91 болæ ºññºн
(Çураг 2.6).
Çураг 2.2: Сонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга явæ
байна гýæ та боäоæ байна вý? Кампанит аæлûн ñанõїїæилт.
60.0%
40.0%
30.0%
20.0%
10.0%
0.0%
7.6%6.5%
17.3%
22.9%
25.7%
22.5%
45.0%
52.7%
СОНÃ У УЛИЙН ИЛ ТОД, ШУД АРÃА ÁАЙД А Л
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîйõýмжýýгýýð
Èõ õýмжýýгýýð
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
Ñîнгуулийн ñанõїїжилò
22
2016 онä ñуäалгаанä оролцогчäûн тавнû нýг нü ñонг у улийн кампанит аæил "ог т ил тоä биø" (20.9 õ увü) гýæ õариулñан
бол 2015 онä оролцог ч äûн äºрºвний нýг нü (26.2 õ увü) ийм боäолтой байæýý (Çураг 2.3). Дунäаæ їçїїлýлтїїäийг
õарüцу улаõа ä ñуäа лгаанä оролцог чäûн итгýлийн äунäаæ тївøин ñтатиñтикийн õ увüä маø бага ºñºлтийг õару улæ
байна. 2015 онû 2.45 õувü õарин 2016 онä 2.48 õувü (Çураг 2.6).
Çураг 2.3: Сонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга явæ байна гýæ
та боäоæ байна вý? Сонг у улийн ñурталчилгаа.
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
19.0%
15.7%
33.1%
37.9%
25.5%
21.7%20.9%
26.2%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîйõýмжýýгýýð
Èõ õýмжýýгýýð
Ñîнгуулийн ñуðòал÷илгаанû їе
23
Санал тоолоõ їйл явцаä итгýõ итгýл 2016 онä нýмýгäæýý. Үїнä автомат ñанал тооллогûн їр äїнг äавõар гараар тоолоõ
øийäвýр гарñан нü нºлººлñºн байæ болно (Çу раг 2.4). 2015 онä ñуäалгаанä оролцогчäûн 31.8 õ увü ñанал тоолоõ явц "ог т
и л тоä биø" г ýæ їçýæ байñ ан бол 2016 он ä ýнý їçїїлý л т 25.9 õ у вü болæ бу у р ñ ан байна. Ду н ä аæ їçїїлý л т ийн
їнýлгýýгýýр итгýлийн äунäаæ тївøин 2.28-ааñ 2.37 болæ ñайæирчýý (Çураг 2.6).
Çураг 2.4: Сонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга
явæ байна гýæ та боäоæ байна вý? Санал тоолоõ.
60.0%
40.0%
30.0%
20.0%
10.0%
0.0%
16.5%
13.3%
26.5%
36.6%
25.2%
24.2%25.9%
31.8%
СОНÃ У УЛИЙН ИЛ ТОД, ШУД АРÃА ÁАЙД А Л
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîйõýмжýýгýýð
Èõ õýмжýýгýýð
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
Ñанал õуðаалò
24
СЕÕ-нû нýгäñýн тоол лого болон т ýäгýýрийн тани лцу улæ байгаа мý äýýлýл "ог т õон ч" и л тоä болон ø уäарга биø г ýæ їçýõ
оролцог чäûн тоо 2015 онä 29 õ увü байñан нü 2016 онä 24.4 õ увü болæ бу урчýý (Çураг 2.5). Итгýлийн äунäаæ їçїїлýлт
2.38-ааñ 2.44 болæ ºññºн байна (Çураг 2.6).
Çураг 2.5: Сонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга
явæ байна гýæ та боäоæ байна вý? Сонг у улийн äїнг нýг тгýõ.
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
18.0%16.7%
30.6%33.4%
24.6%
22.4%24.4%
29.0%
Çураг 2.6 Дунäаæ їçїїлýлтийн õарüцу улалт (1 – "ог т їгїй", 4 – "иõ õýмæýýгýýр" ил тоä)
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.0%
2.1
2.17
1.8
2.452.28 2.381.91
2.48
2.37 2.44
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Сонг у улийн бýлтгýлЖиøýý нü: ñонгогчäûг бїртгýõ,
ñонг у улийн õорооä болонаæилтну уäûг бýлтгýõ,
гаäааä äотооäûн аæиглагчäûгоролцу улаõ гýõ мýт
Сонг у улийнñанõїїæилт
Сонг у улийнñурталчилгаанû їå
Санал õураалт Сонг у улийн ЕрºнõийнÕороонооñ ñонг у улийн
äїнг нýг тгýæ олоннийтýä танилцу улаõ їå
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîйõýмжýýгýýð
Èõ õýмжýýгýýð
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
ÑЕÕ-нîîñ ñîнгуулийн äїнг нýгòгýж îлîн нийòýä òанилöуулаõ їе
Дунäаж òîîнû õаðüöуулалò
25
УИÕ-ийн ñонг у улü болгонû ºмнº ñонг у улийн õу улинä ººрчлºлт ору улäаг ч ýнýõїї тївýг тýй, цаг õугацаа øаарäñан їйл
явц ûг олон ний т ñºргººр їнý лæ байна (Çу раг 2.7). Суä а лгаан ä ор олцог ч äûн 38 õ у вü нü ñонг у улийн õ у улийн
ººрчлºлтїїäийг "иõýýõýн" ýñвýл "маø иõ" ач õолбогäолтой гýæ їçñýн бол ñуäалгаанä оролцогчäûн талааñ илїї õувü буþу
53.1 õувü нü оäоогийн УИÕ-аар танилцу улñан ñонг у улийн õу улийн нýмýлтїїäийг "ог т їгїй" ýñвýл "бага çýрýг" л їр äїнтýй
байñан гýæ õариулæýý. Иргýäийн äургїйцýл иõýýр байгаа ч гýñýн ñонг у улийн õ у улинä байнга ººрч лºлт ору ул äаг
байäал ººрчлºгäºõгїй байна.
Çураг 2.7. Сонг у улийн øинý õу улийн ач õолбогäол болон їр нºлºº
20 13.2
21.417.6
9.9
21.8
31.3
27.3
9.7
27.8
СОНÃ У УЛИЙН ИЛ ТОД, ШУД АРÃА ÁАЙД А Л
Îгò їгїй
Бага зýðýг
Тîäîðõîй õýмжýýнä
Íилýýä иõ
Маø иõ
Øинý Cîнгуулийн õуулüõýð ×ÓÕÀË вý?
Øинý Cîнгуулийн õуулüõýð ҮÐ ДҮÍТÝÉ вý?
26 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
АÂЛИÃÛН Т¯ÂØИН
28
2006 онооñ õойø ав лига õ увийн амü äра л, биçнåñийн орчин, улñ тºрийн амü äра л ä їçїїлýõ нºлºº нü ñуäа лгаан ä
оролцогчäûн õувüä иõýнõ äýý тог твортой байна. Авлигûн нºлººний äунäаæ у тга (1 - "ог т" авлигûн нºлººлºл байõгїй, 4 -
"иõ õýмæýýгýýр" ав лигûн нºлººлºлä ºртñºн) маø бага õýлбýлçýлтýй байñан. Õувийн амü äра лä ав лигûн нºлººлºл
бу урñан байгааг Çураг 3.1 äýýрõ øугамнааñ õарæ болно. Áиçнåñийн орчинä бага õýмæýýний бу ура лт аæиглагäаæ
байõаä улñ тºрийн орчинä авлигûн мýäрýгäýõ нºлººлºл бага çýрýг нýмýгäñýн байна.
Çураг 3.1: Авлигûн нºлººлºл
Улñ тºрä авлигûн їçїїлýõ нºлºº нýмýгä ýæ байгаа гýõ їçýл байг у уллаг у уäûн їнýлгýýнä мºн õарагäаæ байна. 2006 онооñ
õойø анõ уäаа улñ тºрийн нам у уä авлигаä õамгийн иõ автñан байг у уллаг у уäûн æагñаалтûг тýргїїлæ байна. (Çу раг 3.2).
Оролцог ч äûн г у равнû нýг гаруй нü (35.6 õ увü) улñ тºрийн наму уä "маø иõ" ав лига ä автñан г ýæ їçñýн (Çу раг 3.4).
Оролцог чäûн г уравнû нýг нü (33.3 õ увü) гаçрûн албûг "маø иõ" авлигаä автñан гýæ їçýæ æагñаалтûн õо¸рт бичигäýæ
байна.
2015 онû а äилаар, УИÕ, Улñ тºрийн нам у уä, Çаñгийн гаçар г урав ав лигаä õамгийн иõ автñан байг у уллагûн æагñаалтûн
ýõний тавä баг таæ байна. 2010 онû 3 äугаар ñарûн ñуäалгаанааñ õойø ýäгýýр г урван байг у уллага тýргїїлýõ байр ру у
тог твортойгоор аõиñан явцûг Õїñнýг т 2-ооñ õарна у у. Энýõїї нºõцºл байä лааñ їїäýн "Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал" улñ
орнû т улгамäñан аñу уä лу уäûн õо¸рäугаар байранä орñон гýæ äїгнýæ болоõоор байна (Çураг 1.1).
4.00
3.50
3.00
2.50
2.00
1.50
1.00
03 ñ
аð 2
0060%
09 ñ
аð 2
006
03 ñ
аð 2
007
03 ñ
аð 2
007
03 ñ
аð 2
008
03 ñ
аð 2
009
09 ñ
аð 2
009
03 ñ
аð 2
010
09 ñ
аð 2
010
11 ñ
аð 2
012
03 ñ
аð 2
013
09 ñ
аð 2
013
03 ñ
аð 2
014
04 ñ
аð 2
015
03 ñ
аð 2
016
09 ñ
аð 2
008
2.39
3.15
3.31
2.11
2.99
3.17
2.17
3.08
3.25
2.35
3.16
3.39
2.22
3.20
3.41
2.30
3.02
3.16
2.25
2.93
3.22
2.26
3.12
3.36
2.22
3.24
3.43
2.14
3.19
3.36
2.24
3.28
3.48
2.14
3.13
3.37
2.05
3.11
3.39
1.98
2.98
3.23
1.99
3.02
3.36
2.02
2.97
3.29
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
3. АÂЛИÃÛН Т¯ÂØИН
Õувийн амüäðал Бизнеñийн îð÷ин Óлñ òºðийн амüäðал
Àвлигûн їð нºлºº
29
Çураг 3.2: Авлигûн тарõалт, 2016 (1 – "ог т їгїй" - 5 – "маø иõýýр" авлигаä автñан)
Àвлигûн òаðõалò, 2015 îн
3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5
Àвлигûн òаðõалò, 2016 îн
Çураг 3.3: Авлигûн тарõалт, 2015 (1 – "ог т їгїй", 5 – "маø иõýýр" авлигаä автñан)
3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5
3.863.83
3.763.733.643.58
3.503.50
3.403.33
3.283.27
3.053.043.03
2.51
3.923.83
3.753.713.70
3.653.61
3.523.453.42
3.383.20
3.163.10
2.942.55
АÂЛИÃÛН ТҮÂШИН
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óлñ òºðийн намууä
Óул ууðõайн ñалбаð
Çаñгийн газаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага /Óлñûн Èõ Õуðал/
Øїїõийн òîгòîлöîî
Îðîн нуòгийн õанган нийлїїлýõ òенäеðууä
Гаалü
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Таòваðûн алба
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýý їзїїлäýг албаä
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
Óлñ òºðийн намууä
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óул ууðõайн ñалбаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага /Óлñûн Èõ Õуðал/
Çаñгийн газаð
Гаалü
Øїїõийн òîгòîлöîî
Îðîн нуòгийн õанган нийлїїлýõ òенäеðууä
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Таòваðûн алба
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýý їзїїлäýг албаä
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
30
Çураг 3.4: 2016 онû авлигûн їнýлгýý (ñалбараар)
17.0% 37.0% 29.5% 10.8% 5.7%
11.0%17.3%39.2%29.1%3.5%
15.4%17.6%32.0%25.9%9.1%
5.6% 27.4% 36.6% 17.9% 12.6%
3.8%
3.8%
3.3%
3.1%
3.0%
2.2%
1.5%
3.1%
3.1%
1.6%
1.6%
1.5%
21.1%
21.2%
17.7%
16.9%
17.1%
16.2%
14.9%
14.3%
12.5%
28.2%
10.7%
9.7%
34.5%
34.6%
38.4%
35.5%
30.7%
31.5%
30.8%
28.0%
25.6%
30.2%
24.4%
25.9%
25.1%
24.0%
24.0%
26.0%
25.0%
29.2%
30.1%
25.0%
26.1%
10.3%
30.0%
27.4%
15.5%
16.2%
16.6%
18.5%
24.3%
20.9%
22.7%
29.6%
32.7%
29.6%
33.3%
35.6%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýýїзїїлäýг албаä
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Таòваðûн алба
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Îðîн нуòгийнòенäеðууä
Øїїõийн òîгòîлöîî
Гаалü
Çаñгийн газаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага/Óлñûн Èõ Õуðал/
Óул ууðõайн ñалбаð
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óлñ òºðийн намууä
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä Íилýýä иõ Маø иõ
31
Õїñнýг т 2. Авлигаä õамгийн иõ автñан байг у уллага
АÂЛИÃÛН ТҮÂШИН
Îãíîî 1-ð çэðэãëэë 2-ð çэðэãëэë 3-ð çэðэãëэë 4-ð çэðэãëэë 5-ð çэðэãëэë
03.2006 Ãаçар аøиглалт Ãаалü Уул у урõай Шїїгч Öагäаагийн байг у уллага
09.2006 Ãаçар аøиглалт Ãаалü Уул у урõай Шїїгч Öагäаагийн байг у уллага
03.2007 Ãаçар аøиглалт Ãаалü Уул у урõай ШїїгчÁїртгýл, çºвøººрлийн
їйлчилгýý
09.2007 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай ÃаалüÁїртгýл,
çºвøººрлийн їйлчилгýý
Шїїгч
03.2008 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай ÃаалüÁїртгýл,
çºвøººрлийн їйлчилгýý
Шїїгч
09.2008 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Ãаалü Шїїгч Прокурор
03.2009 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Шїїгч Ãаалü Прокурор
09.2009 Ãаçар аøиглалт ШїїгчÖагäаагийн
байг у уллагаПрокурор Уул у урõай
03.2010 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Улñ тºрийн наму уä ÃаалüУИÕ/Õу улü тог тооõ
байг у уллага
09.2010 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Шїїгч Ãаалü Улñ тºрийн наму уä
04.2011 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Шїїгч Ãаалü Улñ тºрийн наму уä
11.2012 Ãаçар аøиглалт Уул у урõайОрон ну тгийн õанган нийлїїлýõ тåнäåру уä
Мýргýæлийн õяналтûн гаçар
Улñ тºрийн наму уä
0.2013 Ãаçар аøиглалтУул у урõайн
Тºрийн уäирä лагаОрон ну тгийн õанган нийлїїлýõ тåнäåру уä
Улñ тºрийн наму уä Ãаалü
09.2013 Ãаçар аøиглалтУул у урõайн
Тºрийн уäирä лагаОрон ну тгийн õанган нийлїїлýõ тåнäåру уä
Улñ тºрийн наму уäУул у урõайн ñалбар äаõü
õувийнкомпаниуä
03.2014 Ãаçар аøиглалтУул у урõайн
Тºрийн уäирä лагаОрон ну тгийн õанган нийлїїлýõ тåнäåру уä
Шїїгч Ãаалü
04.2015 Ãаçар аøиглалт Улñ тºрийн наму уä Уул у урõай Çаñгийн гаçар УИÕ/Õу улü тог тооõ
байг у уллага
03.2016Улñ тºрийн
наму уäÃаçар аøиглалт Уул у урõай
УИÕ/Õу улü тог тооõ байг у уллага
Çаñгийн гаçар
2016 онû байг у уллага т уñ бїрийн авлигûн äунäаæ тївøинг ñуäалгаанä оролцогчäûн õїйñýýр õїñнýг тýлæ їçвýл онцûн
ялгаа õарагäаõгїй байна (Çураг 3.5). Эмýг тýйчїїä ýрїїл мýнä, боловñрол, орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа болон у ул
у урõайн талаар арай илїї ýåрýг їнýлгýýтýй байна. Эрýг тýйчїїä банк, ñанõїї, бїртгýл болон çºвøººрлийн їйлчилгýý,
мýргýæлийн õяналтûн байг у уллага, гаалü, татварûн алба болон çаñгийн гаçрûг илїї ýåрýгýýр їнýлæýý.
Çураг 3.5: 2016 онû авлигûн їнýлгýý, õїйñýýр (1 – "ог т їгїй", 5 – "маø иõýýр" авлигаä автñан)
Õарин авлигаä автñан байг у уллагûн їнýлгýýг ñуäалгаанä оролцогчäûн аæил ýрõ лýлтийн байä лаар нü ангилæ їçýõýä
õýлбýлçýл и лїї иõ аæиглагä лаа (Çу раг 3.6). Суäа лгаан ä оролцог ч äûн ñана л боä лûг аæи л ýрõ лýлтийн бай ä лаар
õїñнýг тýлæ їçвýл (õуваарилалтûг Çураг 4.7 õарна її):
Тºрийн албан õаагчиä
Тºрийн їйлчилгýýний аæилтну уä (улñûн тºñвººñ цалин авäаг)
Õувийн байг у уллага (õувийн õýвøил)
Тºрийн буñ (иргýний нийгýм)
3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5
2.542.49
3.49
3.42
3.52
3.38
3.82
3.72
3.83
3.8
3.33
3.1
3.03
3.22
2.99
3.07
3.653.62
3.743.72
3.863.85
3.333.33
3.493.51
3.253.31
2.973.09
3.63.55
32 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýý їзїїлäýг албаä
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Таòваðûн алба
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Îðîн нуòгийн òенäеðууä
Øїїõийн òîгòîлöîî
Гаалü
Çаñгийн газаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага /Óлñûн Èõ Õуðал/
Óул ууðõайн ñалбаð
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óлñ òºðийн намууä
Ýм Ýð
33
Аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар авч їçвýл тºрийн буñ байг у улагаä аæиллаäаг оролцог чиä татварûн алба, орон ну тгийн
çаñаг çаõиргаа, õ у улü ñаõиулаõ байг у уллага болон øїїõийн тог толцоог илїї ñºргººр їнýлñýн. Суäалгаанä оролцñон
тºрийн албан õааг чиä улñ тºрийн наму уä болон çаñгийн гаçрûн талаар илїї øїїмæ лýлтýй байñан бол орон ну тгийн
çаñаг çаõиргаанû талаар ñºрºг їнýлгýý арай бага байñан нü т уõайн байг у уллаг у уäтай õамтарч аæиллаäаг тай õолбоотой
байæ болоõ þм.
Õувийн õýвøлийн оролцог чиä УИÕ, Áїртгýл болон çºвøººрлийн їйлчилгýýний талаар илїї øїїмæтýй байñан бºгººä
гаçрûн аñу уäал ýрõýлñýн албанû талаар тºрийн буñ байг у уллагûн оролцогчиäтой аäил їçýл боäолтой байна.
Çураг 3.6: Авлигаä автñан байг у уллаг у уäûн çýрýглýл - ñуäалгаанä оролцогчäûн õºäºлмºр ýрõ лýлтийн
ñалбараар (1 – "ог т їгїй", 5 – "маø иõýýр" авлигаä автñан)
Тºðийн алба Тºðийн їйл÷илгýý Õувийн ñекòîð Тºðийн буñ байгууллага
0% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%10%
2.50
3.74
3.68
3.96
4.00
3.67
2.93
3.32
3.44
3.68
3.88
3.71
4.08
3.45
3.41
3.69
3.59
3.43
3.91
3.33
3.06
3.63
3.47
3.82
3.31
3.09
3.07
3.60
3.78
3.86
3.34
2.48
3.51
3.44
3.79
3.79
3.35
3.06
3.07
3.57
3.72
3.89
3.47
3.28
3.59
3.05
3.65
2.59
3.35
3.31
3.64
3.57
2.92
2.82
2.90
3.75
3.71
4.13
3.20
3.39
2.93
3.81
3.20
2.38
АÂЛИÃÛН ТҮÂШИН
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýýїзїїлäýг албаä
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Таòваðûн алба
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Îðîн нуòгийн òенäеðууä
Øїїõийн òîгòîлöîî
Гаалü
Çаñгийн газаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага/Óлñûн Èõ Õуðал/
Óул ууðõайн ñалбаð
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óлñ òºðийн намууä
34 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
АÂЛИÃÛН ЧИÃ
ХАНÄЛАÃÛН ¯НЭЛÃЭЭ
36
2016 он ä ñуäалгаанä оролцог чäûн äунä авлигûн тївøний г урван æи лийн чиг õан ä лагûн та лаар мýäýгäýõїйц ººрч лºлт
гараагїй. Суäалгаан ä оролцогчäûн т ýн õагаñ нü ñїїлийн г урван æи лийн õ угацаанä ав лига ºññºн õýмýýн їçýæ байгаа нü
ºнгºрñºн онû їçїїлýлт тýй аäил байгаа þм (2016 онä 58.8 õ увü, 2015 онä 59.0 õ увü: Çураг 4.1). Õарин ирýýäїйн тºлºв
байä лûн талаар оролцог чиä илїї ººäрºгººр õариулæýý. 2015 онä ñуäалгаанä оролцог чäûн 24.4 õ увü нü ирýõ г урван
æилä авлига бу урна õýмýýн їçýæ байñан бол 2016 онä 34.9 õувü нü ийм боäолтой байна (Çураг 4.2).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Çураг 4.1: Өнгºрñºн г урван æилä Монголä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäñºн бý?
4. АÂЛИÃÛН ЧИÃ ХАНÄЛАÃÛН ¯НЭЛÃЭЭ
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
0.2%
3.4%
15.1%
18.2%
63.1%
0.0%
4.3%
21.1%
23.9%
50.7%
0.0%
2.6%
20.7%
22.6%
54.0%
0.2%
2.6%
20.8%
24.3%
52.1%
1.0%
7.1%
23.2%
19.9%
48.9%
0.4%
5.4%
21.9%
17.4%
54.9%
1.0%
11.7%
28.0%
25.3%
34.0%
0.8%
9.8%
29.5%
21.4%
38.6%
0.6%
6.1%
22.5%
22.0%
48.8%
0.3%
8.5%
21.0%
26.9%
43.3%
0.9%
12.9%
25.8%
21.5%
38.9%
0.9%
16.7%
34.1%
25.6%
22.7%
1.8%
25.7%
31.5%
22.8%
18.2%
1.3%
25.0%
33.8%
22.5%
17.4%
0.8%
13.2%
26.9%
31.5%
27.5%
0.7%
14.2%
26.3%
30.7%
28.1%
Èõýýõýн бууðñан
Бага зýðýг бууðñан
Õýвýýð їлäñýн
Бага зýðýг ºññºн
Èõýýõýн ºññºн
03 ñ
аð 2
006
09 ñ
аð 2
006
03 ñ
аð 2
007
09 ñ
аð 2
007
03 ñ
аð 2
008
03 ñ
аð 2
009
09 ñ
аð 2
009
03 ñ
аð 2
010
09 ñ
аð 2
010
11 ñ
аð 2
012
03 ñ
аð 2
013
09 ñ
аð 2
013
03 ñ
аð 2
014
04 ñ
аð 2
015
03 ñ
аð 2
016
09 ñ
аð 2
008
37
Ав лигûн чиг õанä лагûн їçїїлýлтийг õїйñýýр õарва л 2016 онä ýрýг тýйчїїäийн 29.4 õ увü, ýмýг тýйчїїäийн 26.8 õ увü
авлига ñїїлийн г урван æилä нýмýгäñýн гýæ їçñýн (Çураг 4.3). Үїний аäил ýрýг тýйчїїäийн 12.7 õувü, ýмýг тýйчїїäийн 11.4
õ увü ирýõ г урван æилийн õ угацаанä авлига нýмýгäýнý гýæ õариулñан байна (Çураг 4.4). Энýõїї çºрїї нü ñтатиñтикийн
õувüä ач õолбогäол багатай бºгººä буñаä аñу улт у уäûн õувüä ч çºрїї иõýвчлýн иæил байñан.
Çураг 4.3: Өнгºрñºн г урван æилä Монголä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäñºн бý? (Õїйñýýр)
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
29.4
0.0%
26.829.8
26.5
13.3
1.0
31.7
26.2
15.0
0.3
Çураг 4.2: Ирýõ г урван æилä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäºõ вý?
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
1.9%
23.9%
35.3%
12.9%
26.0%
3.2%
25.1%
27.8%
16.4%
27.6%
5.5%
29.3%
29.8%
14.3%
21.1%
3.9%
26.7%
27.4%
17.7%
24.3%
3.9%
29.1%
32.8%
15.4%
18.8%
5.9%
23.0%
25.5%
15.3%
30.4%
6.5%
26.2%
27.2%
17.8%
22.2%
7.9%
27.4%
32.9%
11.6%
20.3%
3.8%
21.5%
32.7%
15.2%
26.8%
3.7%
24.5%
31.7%
18.0%
22.1%
6.1%
38.5%
28.9%
14.0%
12.5%
5.9%
42.9%
31.1%
11.0%
9.1%
8.9%
43.6%
27.1%
11.8%
8.5%
7.2%
38.6%
30.8%
14.0%
9.4%
3.9%
23.5%
37.5%
22.6%
12.6%
3.8%
31.1%
36.3%
16.6%
12.1%
АÂЛИÃÛН ×ИÃ Õ АНДЛАÃÛН ҮНЭЛÃЭЭ
Èõýýõýн бууðна
Бага зýðýг бууðна
Õýвýýð їлäýнý
Бага зýðýг ºñнº
Èõýýõýн ºñнº
03 ñ
аð 2
006
09 ñ
аð 2
006
03 ñ
аð 2
007
09 ñ
аð 2
007
03 ñ
аð 2
008
03 ñ
аð 2
009
09 ñ
аð 2
009
03 ñ
аð 2
010
09 ñ
аð 2
010
11 ñ
аð 2
012
03 ñ
аð 2
013
09 ñ
аð 2
013
03 ñ
аð 2
014
04 ñ
аð 2
015
03 ñ
аð 2
016
09 ñ
аð 2
008
Èõýýõýнбууðñан
Бага зýðýгбууðñан
Õýвýýðїлäñýн
Бага зýðýгºññºн
Èõýýõýнºññºн
Ýð
Ýм
38
Ав лигûн чиг õанä лагûг аæил ýрõ лýлтийн ñа лбараар авч їçвýл тºрийн буñ байг у уллагûн оролцог чäûн õариулт иõ
ялгаатай байна. Энýõїї ñалбарûн оролцог чäûн бараг тал нü авлига "маø иõ нýмýгäñýн" гýæ їçýæ байõаä (44.8 õ увü),
буñаä г урван ñалбарûн äунäаæ нü äºрºвний нýгýýñ бага çýрýг илїї байна (Çураг 4.5). Суäалгаанä õамрагäñан тºрийн буñ
байг у уллагûн нýг ч оролцог ч (0.0 õ увü) ав лига ирýõ г урван æилä "иõ õýмæýýгýýр бу урна" гýæ їçýõгїй байõа ä буñа ä
ñалбарûн оролцогчäоä ийм итгýл найäвар байна (Çураг 4.6).
Çураг 4.5: Өнгºрñºн г урван æилä Монголä авлигûн тївøин õýр çýрýг
ººрчлºгäñºн бý? (Аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар)
45%
40%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
29.5
0.0%
28.8 27.3
44.8
26.9 26.9
14.1
2.6
23.5
30.0
16.5
1.2
29.727.1
15.7
0.2
24.1
20.7
6.9
3.4
Çураг 4.4: Ирýõ г урван æилä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäºõ вý? (Õїйñýýр)
40%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
12.7
0.0%
11.4
16.6
36.4
31.5
16.7
36.3
30.8
31.5
30.8
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Èõýýõýнбууðна
Èõýýõýнбууðñан
Бага зýðýгбууðна
Бага зýðýгбууðñан
Õýвýýðїлäýнý
Õýвýýðїлäñýн
Бага зýðýгºñнº
Бага зýðýгºññºн
Èõýýõýнºñнº
Èõýýõýнºññºн
Ýð
Ýм
Тºðийн алба Тºðийн їйл÷илгýý Õувийн ñекòîð Тºðийн буñ байгууллага
39
45%
40%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
13.1
0.0%
13.2 11.4
19.0
9.8
36.1
31.1
9.8
14.7
33.836.8
1.5
17.1
36.4
30.2
5.0
23.8
38.1
19.0
Çураг 4.6: Ирýõ г урван æилä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäºõ вý? (Аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар)
Çураг 4.7: Õїн амûн тарõалт аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар
6.2
2.2
39.814.2
АÂЛИÃÛН ×ИÃ Õ АНДЛАÃÛН ҮНЭЛÃЭЭ
Èõýýõýнбууðна
Бага зýðýгбууðна
Õýвýýðїлäýнý
Бага зýðýгºñнº
Èõýýõýнºñнº
Тºðийн алба Тºðийн їйл÷илгýý Õувийн ñекòîð Тºðийн буñ байгууллага
Тºðийн алба
Тºðийн їйл÷илгýý
Õувийн ñекòîð
Тºðийн буñ байгууллага
Ñалбаðааð: õїн амûн 62.4 õувü
40 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭХ
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А42
Олон нийтийн ñанал боäол "Авлигатай тýмцýõ аæ лûг õýн/ямар байг у уллага уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой" талаар
2015 онûõтой иæил õýвýýрýý байна (Çураг 5.1). 2015 онä 37.8 õувü, 2016 онä 38.3 õувüтайгаар авлигатай тýмцýõ тýмц лийг
Авлигатай тýмцýõ гаçар (АТÃ) тýргїїлæ байна. Нýгýн чу õал ººрчлºлт нü "Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага" гýñýн ñонголт
2015 онä 8.8 õувиаñ 2016 онä 11.3 õувü болæ ºññºн явäал þм.
Çураг 5.1: Авлигатай тýмцýõ аæлûг õýн/ямар байг у уллага уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой вý?
Танû бîäлîîð авлигаòай òýмöýõ ажлûг õýн/ямаð байгууллага уäиðäанзîõиîн байгуулаõ ¸ñòîй вý? (Тîï 5)
38.3% 14.3% 11.3% 11.0% 4.9%
0%
37.8%
40.4%
42.2%
39.4%
44.4%
14.2%
18.5%
14.5%
13.2%
13.1%
11.1%
10.1%
9.5%
16.0%
9.5%
6.0%
7.6%
6.8%
3.7%
2.6%
22.1%
17.1%
20.5%
20.8%
21.4%
20.2%
8.8%
6.3%
6.5%
6.8%
9.0%
5. АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭХ
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Буñаä
Àвлигаòай òýмöýõ газаð
Çаñгийн газаð
Еðºнõийлºг÷
Èðгýä (иðгýäийн õºäºлгººн)
3 ñаð 2016
4 ñаð 2015
3 ñаð 2014
9 ñаð 2013
3 ñаð 2013
11 ñаð 2012
43
Авлигатай тýмцýõ арга çам ä “õїчтýй арга õýмæýý ава õ, õат у у øийтгýл оногäу улаõ” гýñýн õариулт ºññºн õарагä аæ байна
(Çу раг 5.2). Энý õариул т 2015 онû 21.4 õ у виаñ 2016 он ä 24.6 õ у вü болæ ºñ чýý. "Тºрийн а лбан õааг ч äûн ц а линг
нýмýгäїїлýõ" г ýñýн õан ä лага 2015 онû 8.3 õ увиаñ 2016 он ä 10.5 õ увü болæ ºñºõºä ай л ºрõїїä ýä õїнäýýр т уñч буй ýäийн
çаñгийн õїнäрýл нºлººлñºн гýæ їçýæ болоõоор байна. "Авлигûн ýñрýг олон нийтийг ñо¸н гýгýýрїїлýõ" арга õýрýгñýл
2015 онû 9.9 õ увиаñ 2016 онä 8.6 õ увü болæ 2012 онû тївøинä õїрчýý. 2015 онтой õарüцу улаõаä 2016 онä цººн тоонû
õїмїїñ çаõиргаанû байг у уллагûн їйл аæиллагаанä тºрийн çїгýýñ тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõûг äýмæñýн бºгººä
иргýä, тºрийн буñ байг у уллаг у уäûн çїг ýýñ тавиõ õ яналтûг нýмýгäїїлýõ нü їр äїн тýй гýæýý. "Çаñаг çаõиргаанû øий äвýр
гаргаõ їйл явцûг нýýлт тýй, ил тоä болгоõ"-ûг äýмæñýн õїмїїñ 2015 онä 15.3 õувиаñ 2016 онä 12.9 õувü болæ бу урчýý.
0%
Õї÷
òýй а
ðга
õýм
жýý
аваõ,
õа
òуу
øийòг
ýл î
нîгä
уулаõ
Õуу
лиа ò
îгò
вîðòî
й
õýðýг
жїї
лýõ
Çаñа
г за
õиðга
анû ø
ийäвýð
га
ðга
õ їй
л я
вöûг
нýý
лòò
ýй, ил
òîä б
îлгî
õ
Àвлигû
н ý
ñðýг
îлîн н
ийòи
йг
ñî¸н г
ýгýý
ðїї
лýõ
Тºðийн з
їгýý
ñ за
õиðга
анû
байгу
уллагû
н ї
йл а
жиллага
анä
òавиõ
õяналòû
г õї
÷òý
й б
îлгî
õ
Тºðийн а
лбан õ
ааг÷
äûн
öалинг
нýм
ýгäїї
лýõ
Èðгý
ä, òº
ðийн б
уñ б
айгу
уллагу
уäûн
зїгý
ýñ ò
ºðийн з
аõи
ðга
анû
байгу
уллагû
н ї
йл а
жиллага
анä ò
авиõ
õяналòû
г õї
÷òý
й б
îлгî
õ
Буñ
аä
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
19.7
%23
.0%
22.6
%20
.9%
21.4
%24
.6%
15.2
%
18.0
%
15.5
%
15.8
%
8.6%
5.5%
1.6%
14.8
%
12.0
%
15.0
%
16.5
%
10.0
%
6.9%
1.8%
16.2
%
13.6
%
12.8
%
13.2
%
12.2
%
7.7%
1.7%
15.9
%
12.0
% 14.2
%
11.1
% 12.9
%
11.6
%
1.5%
17.4
%
15.4
%
15.3
%
11.9
%
9.9%
8.3%
0.4%
16.5
%
13.6
%
12.9
%
13.0
%
8.6%
10.5
%
0.3%
Çураг 5.2: Авлигатай тýмцýõ їр äїнтýй арга çаму уä
АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭÕ
11 ñаð 2012 3 ñаð 2013 9 ñаð 2013 3 ñаð 2014 4 ñаð 2015 3 ñаð 2016
44
2016 онä ñуäалгаанä оролцог чиä авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ буй õїчин çїйлїїäýä бага ач õолбогäол ºгñºн байна
(Çураг 5.3). "Авлигатай тýмцýõýä чиглýгäñýн õу улü тог тоомæ, õїлýýлгýõ ял øийтгýл боловñронг уй биø" гýñýн õїчин çїйл
õамгийн иõýýр бу урñан боловч "Аñу уä лûг õýýл õаõу улиар øийäвýрлýõ арга тїгýýмýл болñон" гýæ їçñýн õїмїїñийн тоо
õýвýýрýý байна.
Çураг 5.3: Авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ байгаа õїчин çїйлñ (1 – "ог т їгїй", 4 – "маø иõýýр")
1
Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü äїðмийн äагуу буñ õýýл õаõуулиаð øийäвýðлýõ аðга òїгýýмýл бîлñîн
Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûн õїðýýнä авлига газаð авñан
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä улñ îðнû òувøинä
авлигûн аñууäлûг õянаõ õїñýл ýðмýлзýл байõгїй
Àвлигаòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн õуулü òîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял
øийòгýл нü бîлîвñðîнгуй биø
Îлîн нийòийн иäýвõгїй байäал
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн
òувøинä авлигûн аñууäлûг õянаõ õїñýл ýðмýлзýл байõгїй
Тºðийн їйл÷илгýý їзїїлýõ мýðгýжлийн уð ÷аäваð муу
43.532.521.5
3.453.37
3.293.123.12
3.04
3.41
3.21
3.28
3.25
3.28
2.94
3.29
3.19
3.26
3.18
3.26
2.74
3.15
3.08
3.05
3.15
3.05
2.57
3.13
2.99
3.07
2.99
3.07
2.59
3.04
3.09
3.13
2.99
3.13
2.66
3.00
2.98
2.93
2.88
2.97
2.57
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
11 ñаð 2012 3 ñаð 2013 9 ñаð 2013 3 ñаð 2014 4 ñаð 2015 3 ñаð 2016
45
Сааä тотгор болæ байгаа õїчин çїйлїїäийн õариултанä õїйñийн ялгаа аæиглагäаагїй (Çураг 5.4). А æил ýрõ лýлтийн
байä лаар авч їçýõýä тºрийн буñ байг у уллага болон тºрийн а лбан õааг чäийн õооронä томооõон ялгаа гарñан (Çураг 5.5).
“Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä а лбан т уøаа лтну уäа ä орон ну тгийн т увøинä ав лигûн аñу уä лûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл
байõгїй”, “Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä албан т уøаалтну уäаä улñ орнû т увøинä авлигûн аñу уä лûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл
байõгїй” болон “Тºрийн їй лчилгýý їçїїлýõ мýрг ýæлийн ур чаäвар му у” гýñýн õїчин çїй лїїä õамг ийн иõ çºрїїт ýй байв.
Тºрийн їйлчилгýýний ñалбарûн оролцогчиä "Аñу уä лûг õýýл õаõу улиар øийäвýрлýõ арга тїгýýмýл болñон" болон "Õу улü
ñаõиулаõ байг у уллагûн õїрýýнä авлига гаçар авñан" çýрýг т õамгийн иõ øїїмæлýлтýй байна.
Çураг 5.4: Авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ байгаа õїчин çїйлñ (õїйñýýр)
3.51 1.5 2 2.5 3 4
3.05
2.90
2.93
3.01
3.05
2.92
2.96
2.54
2.93
2.98
3.03
2.85
2.99
1.61
АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭÕ
Ýм Ýð
Àвлигòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн õуулüòîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял øийòгýл нü...
Îлîн нийòийн иäýвõгїй байäал
Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûнõїðýýнä авлига газаð авñан
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн òївøинä...
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä улñ îðнû òївøинä
авлигûн ...
Тºðийн їйл÷илгýý їзїїлýõ мýðгýжлийн уð ÷аäваð муу
Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü äїðмийн äагуу буñ õýýл õаõуулиаð øийäвýðлýõ аðга
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А46
Çураг 5.5: Авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ буй õїчин çїйлñ
(ñуäалгаанä оролцогчäûн аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар)
Õувийн ñекòîð Тºðийн їйл÷илгýý Тºðийн албаТºðийн буñ байгууллага
Àвлигаòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн õуулü òîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял øийòгýл
3.05
1 43.532.521.5
2.962.97
2.8232.93.01
2.833
2.93
3.04
3.19
2.69
3.01
3.03
2.9
2.98
2.6
3.06
3.12
2.85
2.97
2.61
2.77
2.95
2.7
2.89
2.4
Авлигатай т ýмцýõ арга õýмæýýний õариул т äýýр õїйñийн я лгаа илїїтýйгýýр õарагäñ ан (Çураг 5.6). Эмýг тýйчїїä "Õу улиа
тог т вортой õýрýг æїїлýõ", "А в лиг ûн ýñрýг олон ний т ийг ñо¸н г ýг ýýрїїлýõ" мºн "Тºрийн а лбан õааг ч äûн ц а линг
нýмýгäїїлýõ" арга õýрýгñ лийг илїї äýмææýý. Õарин ýрýг тýйчїїä "Çаñаг çаõиргаанû øий äвýр гаргаõ їйл явцûг нýýлт тýй,
ил тоä болгоõ" болон "Иргýä, тºрийн буñ байг у уллаг у уäûн çїгýýñ тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõ" аæлу уäûг илїїä їçñýн.
Çураг 5.6: Авлигатай тýмцýõ арга çам (õїйñýýр)
25.0%1 5.0% 10.0% 15.0% 20.0% 30.0%
25.0%24.2%
9.7%
13.9%
13.8%
14.6%
7.3%
15.1%
11.4%
11.8%
13.4%
11.4%
9.9%
17.9%
Õї÷òýй аðга õýмжýý аваõ, õаòуу øийòгýл îнîгäуулаõ
Тºðийн албан õааг÷äûн öалинг нýмýгäїїлýõ
Àвлигûн ýñðýг îлîн нийòийг ñî¸н гýгýýðїїлýõ
Çаñаг заõиðгаанû øийäвýð гаðгаõ їйл явöûг нýýлòòýй, ил òîä бîлгîõ
Тºðийн зїгýýñ заõиðгаанû байгууллагûн їйл ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ
Õуулиа òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ
Õуулий òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ
Ýм
Ýð
Îлîн нийòийн иäýвõгїй байäал
Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûнõїðýýнä авлига газаð авñан
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн òївøинä...
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä улñ îðнû òївøинä
авлигûн ...
Тºðийн їйл÷илгýý їзїїлýõ мýðгýжлийн уð ÷аäваð муу
Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü äїðмийн äагуу буñ õýýл õаõуулиаð øийäвýðлýõ аðга
47
Ав лигûн ýñрýг аваõ арга õýмæýýг оролцог чäûн аæил ýрõ лýлтийн ñа лбараар ангилæ їçýõýä ñонирõолтой äїр çураг
õарагäаæ байна (Çураг 5.7). Õувийн õýвøлийн оролцог чиä õ у улийг тог твортой õýрýгæїїлýõ (17.7 õ увü) болон тºрийн
çїгýýñ çаõиргаанû байг у уллагûн їйл аæиллагаанä тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõûг (14.8 õ увü) тýргїїнä тавüæýý. Тýä
тºрийн а лбан õааг чäûн ца линг нýмýгäїїлýõийг õамгийн бага їр äїнтýй гýæ їçñýн (9.1 õ увü). Õарин тºрийн а лбанû
оролцог чи ä ýнý ñонголтûг и лїїä їçñýн (19 õ увü). Õїчт ýй арга õýмæýý аваõ, õат у у øийтг ýл оногäу улаõ нü тºрийн
їйлчилгýýний аæил ýрõýлäýг оролцогчäûн õувüä õамгийн тýргїїлýõ ñонголт байñан (26.9 õувü).
Çураг 5.7: Авлигатай тýмцýõ арга çам (ñуäалгаанä оролцогчäûн аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар)
20.2%
0.0% 30.0%25.0%20.0%15.0%10.0%5.0%
26.9%25.3%
23.3%
19.0%18.1%
9.1%16.7%
9.5%
10.7%
10.7%
13.1%
16.7%
10.9%
11.4%
11.9%
8.3%
12.4%
10.2%
14.8%
13.1%
9.2%
17.7%
10.0%
10.0%
13.3%
13.3%
13.3%
АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭÕ
Õї÷òýй аðга õýмжýý аваõ, õаòуу øийòгýл îнîгäуулаõ
Àвлигûн ýñðýг îлîн нийòийг ñî¸н гýгýýðїїлýõ
Çаñаг заõиðгаанû øийäвýð гаðгаõ їйл явöûг нýýлòòýй, ил òîä бîлгîõ
Тºðийн зїгýýñ заõиðгаанû байгууллагûн їйл ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ
Èðгýä, òºðийн буñ байгууллагууäûн зїгýýñ òºðийн заõиðгаанû байгууллагûн їйл
ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ
Õуулиа òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ
Тºðийн албан õааг÷äûн öалинг нýмýгäїїлýõ
Õувийн ñекòîð Тºðийн їйл÷илгýý Тºðийн албаТºðийн буñ байгууллага
48
2016 онä ñуäа лгаанä оролцог чиä оäоогийн Çаñгийн гаçрûн ав лигатай тýмцýõ їйл аæиллагаа ºмнºõ Ерºнõий ñайä
Н.А лтанõуягийн Çаñгийн гаçрааñ (2012-2014) їр äїн багатай гýæ їçñýн õýвýýрýý байна. Суäалгаанä оролцогчäûн äºнгºæ
8 õувü нü оäоогийн çаñгийн гаçар илїї ñайн байõ болно гýæ їçñýн бол 30.1 õувü нü му у байна гýæ їçæýý (Çураг 5.8).
Çураг 5.8: Оäоогийн Çаñгийн гаçар ºмнºõ Çаñгийн гаçартай õарüцу улаõаä
авлигûн аñу уä лûг õýр øийäýæ байна вý?
11 ñаð 2012 03 ñаð 2013 09 ñаð 2013 03 ñаð 2014 04 ñаð 2015 03 ñаð 2016
33.4%
10.4%
35.1%
21.1%
20.3%
8.5%
36.1%
35.1%
19.0% 19.0%23.3%
10.0% 12.6%
26.5%
31.4%36.4%
43.0%
39.6%32.0%
7.2%
20.3%
30.1%
41.6%
8.0%
Çаñг ийн гаçарт ºгñºн їнýлг ýýний нýг ýн а äи лаар 2016 он ä ñуä а лгаан ä оролцог чи ä АТÃ-ûг мºн ñºргººр їнýлæýý.
Оролцог чäûн åр人 14 õ увü АТÃ-т ýåрýг, 44.9 õ увü нü ñºрºг їнý лгýý ºг чýý (Çураг 5.9). Тїїнч лýн итгýл їнýмøлийн тївøин
бу урчýý (Çураг 5.10). 2015 онä ñуäалгаанä оролцог чäûн 39.2 õ увü АТÃ-ûн їйл аæиллагаанä итгýлтýй байñан бол 2016
онä ýнý тоо 31.9 õувü болæ бу урñан байна.
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Àвлигûн аñууäлûг илїїñайн øийäвýðлýж байна ªмнºõòýйгýý аäил байна
ªмнºõººñºº äîð байна Õýлж мýäýõгїй /Õаðиулаагїй
Танû бîäлîîð îäîîгийн Çаñгийн газаð ºмнºõ Çаñгийн газаðòайõаðüöуулаõаä авлигûн аñууäлûг õýð øийäýж байна вý?
49
Çураг 5.9: Авлигатай тýмцýõ гаçрûн їйл аæиллагааг Та õýрõýн їнýлæ байна вý?
03 ñаð 2016
04 ñаð 205
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
04 ñаð 2011
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
1.5% 12.5% 41.1%
100%0%
32.3%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
38.0%
20.9%
27.7%
19.4%
14.5%
33.6%
38.4%
29.8%
40.1%
38.4%
42.0%
38.7%
0.3%
1.0%
1.7%
1.7%
0.9%
1.1%
7.9%
7.7%
6.8%
30.3%
25.8%
24.4%
26.8%
25.8%
1.2%
32.5%
39.3%
15.2%
11.5%
7.7%
10.9%
19.9%
24.4%
21.0%
23.1%
12.6%
2.1% 14.4%
32.9%
03 ñаð 2016
04 ñаð 205
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
04 ñаð 2011
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
2.1% 29.8%
100%0%
50.1%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
35.8%
2.9%
3.8%
2.0%
1.9%
25.4%
27.1%
28.0%
42.8%
42.7%
38.6%
36.5%
1.6%
1.8%
2.5%
43.2%
39.8%
39.4%
41.8%
38.8%
49.4%
47.4%
17.6%
14.5%
14.0%
17.7%
22.8%
29.7%
21.8%
22.2%
17.9%
3.4%
43.3%
Çураг 5.10: Авлигатай тýмцýõ гаçарт Та õýр çýрýг итгýäýг вý?
АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭÕ
Èõ ñайн Õаðüöангїй ñайн Ñайн ÷ биø, муу ÷ биø Тааðууõан Муу
Èõ иòгýäýг Èòгýäýг Баðаг иòгýäýггїй Îгò иòгýäýггїй
50
2016 онä олон нийтийн 22.1 õ увü нü АТÃ-ûг õ у улü ñаõиулаõ õараат буñ байг у уллага гýæ їçýæ байгаа нü 2015 онû 21.7
õ увиаñ нýг иõ ººрчлºг人гїй байна (Çураг 5.11) . “Ав лигûн õýргýýр øийтгýл õїлýýñýн а лбан т уøаа лтну уäûн т у õай
мýäнý” õýмýýн õариулñан иргýäийн тоо бага õýмæýýг ýýр буþу 40.4 õувиаñ 43.2 õ увü болæ ºññºн (Çу раг 5.12) боловч 2013
онû 9 äїгýýр ñарä õїрñýн 51.6 õ увиаñ õамаагїй бага байна. Ав лигûн т у õай мýäýýлýõ у таñнû та лаарõ арä иргýäийн
мýä лýг 2015 онû 24.9 õ увиаñ 2016 он ä 29 õ увü болæ ºññºн õý äий ч (Çураг 5.13), нýрýý ну уц лан авлигûн талаар мýäýýлýõ
иргýäийн õувü 56-ааñ 50.3 õувü болæ бу урñан байна (Çураг 5.14).
Çураг 5.11: Та Авлигатай тýмцýõ гаçар биå äааñан, алü нýг улñ тºрийн õїчнýýñ õамааралгїй
їйл аæиллагаа яву улæ чаä äаг т итгýäýг її?
Тийм Үгїй
03 ñаð2010
03 ñаð2010
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0% 09 ñаð
2010
09 ñаð
2010
11 ñаð2012
11 ñаð2012
03 ñаð2013
03 ñаð2013
09 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2014
04 ñаð2015
04 ñаð2015
03 ñаð2016
03 ñаð2016
78.1%78.3% 74.0% 69.6% 66.6% 65.3% 78.3% 77.9%
21.9%21.7% 26.0% 30.4% 33.4% 34.7% 21.7% 22.1%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
66.5%63.8% 55.9% 54.7% 48.4% 52.9% 59.6% 56.8%
33.5%36.2% 44.1% 45.3% 51.6% 47.1% 40.4% 43.2%
Çураг 5.12: Авлигûн ýñрýг øинý õу улü батлагäñанû äараа Та øинý õу улийн õїрýýнä
алü нýг албан т уøаалтан øийтгїїлñýн т уõай ñонññон у у?
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Тийм Үгїй
2006 îнä Àвлигûн ýñðýг øинý õуулü баòлагäñан. Та øинý õуулийн õїðýýнäалü нýг албан òуøаалòан øийòгїїлñýн òуõай ñîнññîн уу?
51
Çураг 5.13: Авлигатай тýмцýõ гаçарт авлигûн талаар мýäїїлýõ у таñ аæиллаæ байгааг та мýäýõ її?
Çураг 5.14: Õýрвýý авлигатай тýмцýõ гаçар нýг õаяггїй мýäýýлýл õїлýýæ авна гýвýл
та авлигûн талаар мýäýýлýл ºгºõ її?
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
56.6%52.2% 52.2% 71.3% 71.5% 73.5% 74.4% 75.1%
18.6%20.9% 20.2% 15.1%24.5% 13.4%
71.0%
43.4%47.8% 47.8% 28.7% 28.5% 24.7% 25.2% 24.9% 29.0%
Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
18.6%17.9% 18.1% 34.6%18.3% 30.7%
62.8%61.3% 61.7% 50.3%57.2% 56.0%
АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭÕ
Тийм Үгїй
03 ñаð2010
09 ñаð
201011 ñаð2012
04 ñаð2011
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
04 ñаð2015
03 ñаð2016
11 ñаð2012
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
04 ñаð2015
03 ñаð2016
Тийм Үгїй
Та авлигûн òалааð мýäýýлýл аваõ уòаñ ажиллаж байгааг мýäýõ її?
Õýðвýý Àвлигаòай òýмöýõ газаð нýð õаяггїй мýäýýлýлõїлýýж авна гýвýл Та авлигûн òалааð мýäýýлýл ºгºõ її?
52 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
АÂЛИÃÛН ЭÑРЭÃ ÑАНААЧИЛÃА
54 SURVEY ON PERCEPTIONS AND KNOWLEDGE OF CORRUPTION
Ав лигûн ýñрýг ñана л ñанаачилгûг иргýä илїї боäитоор їнýлñýн. Õїний оролцоотой їйл аæиллагааг багаñгаõ øинý
тåõник, тåõнологи нýвтрїїлýõ аæилä õамгийн иõ ач õолбогäол ºг чýý (Çураг 6.1). Суäалгаанä оролцогчäûн бараг тал нü
їїнийг " маø иõ " ач õолбогäолтой гýæ їçýæ г уравнû нýг орчим нü "иõýýõýн" ач õолбогäолтой гýæ õариулñан байна (т уñ т уñ
37.8 õувü ба 28.2 õувü).
Ав лигатай тýмцýõ õамгийн чу õа л їйл аæиллагаанû õо¸рäугаарт “Няг тлан боäоõ бїртгýлийн ил тоä т у õай õ у улийг
нýвтрїїлýõ” орæýý. Суäалгаанä оролцог чäûн 29 õ увü їїнийг "маø иõ" чу õал гýæ їçýæ байна. Оролцог чäûн ñаналûг
иõýýр авñан ººр нýгýн ñанаачилга нü тºрийн а лбан õааг чäааñ õºрºнгº орлогûн мýäїїлгийг тог тмол гарг у улæ аваõ
бºгººä оролцогчäûн 25 õувü їїнийг "маø иõ" ач õолбогäолтой гýæ їçñýн.
Суäалгаанä оролцог чäûн äºрºвний нýг нü ñонг у улийн øинý õ у улийн талаар ямар нýгýн õариулт ºгººгїй, тавнû нýг нü
ºрøººлийн õ у улийн та лаар ямар нýг ñ анал боäолгїй байñ ан (т уñ бїр нü 26 õ увü ба 18.8 õ увü). Эäг ýýр õ у улиуäаä бага ач
õолбогäол ºгñºн бºгººä оролцог чäûн äºнгºæ 13.4 õ увü ºрøººлийн õ у улийг, 14.8 õ увü ñонг у улийн õ у улийг "маø иõ" ач
õолбогäолтой гýæ їçæýý.
Çураг 6.1: Дарааõ арга õýмæýýнїїä õýр ×УÕ А Л гýæ та боäоæ байна вý?
ªðøººлийн õуулü
0%
Øинý Ñîнгуулийн õуулü
Тºðийн албан õааг÷ааñ òîгòмîл
гаðгуулж авäаг îðлîгûн мýäїїлýг
Бїðòгýлийн öаõим маøин, нýг öîнõнû
їйл÷илгýý гýõ мýò øинý òеõнîлîги
Øилýн äанñнû õуулü
100%10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
14.3% 17.1% 22.5%14.0% 13.4% 18.8%
9.8%
4.5%
1.6%
2.6%
15.8%
11.8%
7.0%
8.7%
20.6%
23.2%
19.6%
21.5%
13.0%
23.5%
28.3%
21.8%
14.8%
25.0%
37.8%
29.0%
26.0%
12.0%
5.8%
16.3%
6. АÂЛИÃÛН ЭÑРЭÃ ÑАНААЧИЛÃА
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä
Íилýýä иõ Маø иõ Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
... õýð ×ÓÕÀË вý?
55
ªðøººлийн õуулü
Øинý Ñîнгуулийн õуулü
Тºðийн албан õааг÷ааñ òîгòмîл
гаðгуулж авäаг îðлîгûн мýäїїлýг
Бїðòгýлийн öаõим маøин, нýг öîнõнû
їйл÷илгýý гýõ мýò øинý òеõнîлîги
Øилýн äанñнû õуулü
Суäалгаанä оролцог чиä авлигûн ýñрýг ñанаачилг у уäûн їр äїнгийн талаар мºн иæил õанä лагатай байна. Тýäгýýрийн
äийлýнõ нü ºрøººлийн õ у улü болон ñонг у улийн øинý õ у улü їр äїнтýй ýñýõ äýýр ямар нýг ýн ñанал боäолгїй байв (Çу раг
6.2). Иргýä øинý тåõнологи нýвтрїїлýõ нü õамгийн ºнäºр їр äїнтýй гýæ тýмäýглýñýн. Оролцог чäûн äºрºвний нýг нü
ýнýõїї арга õýмæýýг "маø иõ" їр äїнтýй гýæ їçñýн бºгººä äºрºвний нýг гаруй нü "нýлýýä иõ" їр äїнтýй гýæ õариулñан
(25.1 õ у вü ба 26.9 õ у вü). Суä а лгаан ä оролцог чи ä ºäºр т у т мûн амü äра л ä аа “Ö а õим бїрт г ý л” болон нýг цонõнû
їйлчилгýýг аøиглаõ нü илїї байäаг у чрааñ тýäгýýрийг гýæ їнýлñýн байæ болоõ þм. Õу улийн ñанаачилгûн їр äїн урт
õугацаанä илýрäýг т ул илїї алñлагäмал, їнýлýõýä õїнäрýлтýй байäаг.
Çураг 6.2: Дарааõ арга õýмæýýнїїä õýр ҮР ДҮНТЭЙ гýæ та боäоæ байна вý?
0% 100%10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
16.9% 21.7% 20.3% 8.5% 6.9% 25.7%
14.3%
9.3%
3.2%
6.3%
20.6%
18.8%
10.9%
14.9%
17.9%
25.4%
25.8%
23.8%
6.4%
17.3%
26.9%
19.3%
6.5%
9.7%
25.1%
15.5%
34.2%
19.5%
8.2%
20.2%
АÂЛИÃÛН ЭСРЭÃ САНА А×ИЛÃА
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä
Íилýýä иõ Маø иõ Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
... õýð ҮÐ ДҮÍТÝÉ вý?
56 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
ØУÄАРÃА ХАНÄЛАÃА
58
2015 онû нºõцºл байäалтай õарüцу улаõаä “øуäарга буñ õанäана” гýñýн їçýл орон ну тгийн çаñаг çаõиргаанааñ гаäна
їнýлгýý õийгäñýн бїõ ñалбару уäаä иõ õýмæýýгýýр бу урñан байна. Áоловñролûн ñалбарт øуäарга буñ õанäана гýñýн
õариулт 2015 онû 48.1 õ увиаñ 2016 онä 42.2 õ увü болæ бу урñан (Çураг 7.1). Эрїїл мýнäийн ñалбарт 2015 онä 56.8 õ увü
байñнааñ 2016 онä 52 õ увü болæ бу урчýý (Çураг 7.2). Шїїõийн тог толцоонä 65.5 õ увиаñ 59.1 õ увü болñон (Çураг 7.3).
Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн õ увüä 64.9 õ увиаñ 58.8 õ увü болæ бу урñан байна (Çураг 7.4 ). Õарин орон ну тгийн çаñаг
çаõиргаа øуäарга буñ õанäана гýæ їçñýн оролцог чäûн õ увü õýмæýý 2016 онä їнäñýнäýý ººрчлºг人гїй 2015 онû 48.0
õ увüтай õарüцу улаõаä 48.2 õ увü õýвýýр байна (Çураг 6.5). Çаñгийн гаçрûн õ увüä øуäарга буñ õанäалт 2015 онä 56.2
õувиаñ 2016 онä 52.5 õувü болæ бу урñан байна (Çураг 6.6).
Ерºнõий人 ñуäа лгаанä оролцог чäûн тýн õагаñ нü ýäгýýр байг у уллаг у уä øуäарга õанäана гýäýг т итгýõгїй байгаа
болоõоор õїлýýлт нýлýýн äоог у ур байгаа ч гýñýн ýäгýýр тоо нü ºмнºõ ñуä алгаанû їр äїнгýýñ ñайæирñан байна. Õамгийн
том ººрчлºлт õ у улü ñаõиулаõ байг у уллага болон øїїõийн тог толцоонû ñалбарт гарñан байна. Авлигûн Талаарõ Олон
Нийтийн Ойлголт Мýä лýг Тог тооõ ñуäа лгаа анõ яву улæ байõа ä оролцог чäûн бараг äºрºвний г урав нü øуäарга буñ
õанäаõ õїлýýлт тýй байñан. Сїїлийн їåийн ñуäалгаагаар ýнýõїї õувü õýмæýý нü бу урñаар байна.
Çураг 7.1: Áоловñролûн ñалбар äаõü øуäарга õанä лага
Øуäаðга буñ Øуäаðга
03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
57.8%42.2%
51.9%48.1%
51.7%48.3%
44.4%55.6%
55.3%44.7%
45.4%54.6%
44.2%55.8%
39.9%60.1%
7. ØУÄАРÃА ХАНÄЛАÃА
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Бîлîвñðîлûн ñалбаð
59
Çураг 7.2: Эрїїл мýнäийн ñалбар äаõü øуäарга õанä лага
Ýðїїл мýнä
57.8%03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
42.2%
51.9%
51.7%
44.4%
55.3%
45.4%
44.2%
39.9%
48.1%
48.3%
55.6%
44.7%
54.6%
55.8%
60.1%
Çураг 7.3: Шїїõийн тог толцоонû øуäарга õанä лага
Øїїõийн òîгòîлöîî
40.8%59.1%
34.5 %
29.9%
30.1%
31.2%
25.5%
25.8%
23.3%
65.5%
70.1%
69.9%
68.8%
74.5%
74.2%
76.7%
ШУД АРÃА Õ АНД ЛАÃА
03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
Øуäаðга буñ Øуäаðга
Øуäаðга буñ Øуäаðга
60
Çураг 7.4: Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн øуäарга õанä лага
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
41.1%03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
58.8%
35.1%
30.1%
30.2%
32.9%
24.1%
26.9%
25.7%
64.9%
69.9%
69.8%
67.1%
75.9%
73.2%
74.3%
Çураг 7.5: Орон ну тгийн çаõиргаанû øуäарга õанä лага
Îðîн нуòгийн заõиðгаа
51.8%03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
48.2%
52.0%
48.8%
41.3%
47.1%
35.8%
48.0%
51.2%
58.7%
52.9%
64.2%
Çураг 7.6: Тºрийн çаõиргаанû øуäарга õанä лага
Тºðийн заõиðгаа
47.5%03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
52.5%
43.8%
47.4%
39.5%
45.3%
36.1%
56.2%
52.6%
60.5%
54.7%
63.9%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Øуäаðга буñ Øуäаðга
Øуäаðга буñ Øуäаðга
Øуäаðга буñ Øуäаðга
61
Шуä арга õан ä а õ õїлýý л т ийг аæи л ýрõ лý л т ийн ñ а лбараар анг и лæ їçýõý ä тºрийн а лбан õааг чи ä нü тºрийн
байг у уллаг у уäаä илїї талтай байõ õанä лага аæиглагäñан. Энýõїї ºрººñгºл байäал нü ýрїїл мýнä, боловñрол çýрýг
õ увийн õýвø лийн оролцоо тоäорõой бай äаг ñа лбарт и лт аæиглагäаõгїй байгаа. Орон ну т гийн çаñаг çаõиргаанû
тївøинä тºрийн буñ ñа лбарûн оролцог чиä 20 õ увü, õ увийн õýвøлийн оролцог чиä 15 õ увийн "øуäарга буñ" õанäаõ
õїлýýлт тýй байна (Çураг 7.7). Ту õайлбал тºрийн їйлчилгýýний ñалбарт аæил ýрõýлäýг ñуäалгаанä оролцог чäûн 11.9
õ увü, тºрийн а лбан õааг чäûн åр人 8.3 õ увü Орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа "øуäарга буñ" õанäана гýñýн õїлýýлт тýй
байна. Тºрийн буñ болон õувийн õýвøлийн ñалбарûнõан нийлýýä õºäºлмºр ýрõýлæ буй нийт õїн амûн 67 õувийг буþу
18-ааñ äýýø наñнû нийт õїн амûн 42 õувийг ýçýлæ байна.
18.1%25.0% 16.8% 23.3%
Тºðийн алба
Тºðийн алба
Тºðийнїйл÷илгýý
Тºðийнїйл÷илгýý
Õувийнñекòîð
Õувийнñекòîð
Тºðийн буñбайгууллага
Тºðийн буñбайгууллага
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
37.8%34.5% 29.6% 23.3%
25.9%28.6% 29.9% 26.7%
Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга
11.9%8.3% 15.0% 20.0%
Çураг 7.7: Орон ну тгийн çаõиргаанû øуäарга õанä лага (ñалбараар)
Çаñг ийн гаçрûн тївøин ä "ø уä арга буñ" õан ä а õ õїлýý л т тºрийн буñ байг у ул лаг ûн ор олцог ч äûн 33.3 õ у вüтай
õарüцу ула õа ä тºрийн а лбан õааг ч äûн õ у вü ä åр人 7.1 õ у вü байна (Çу раг 7.8). Тºрийн їй лчи лг ýýний ñ а лбарûн
оролцогчäûн 14 õувü, õувийн õýвøлийн оролцогчäûн 12.4 õувü "øуäарга буñ" õанäаõ õїлýýлт тýй байна.
Çураг 7.8: Тºрийн çаõиргаанû øуäарга õанä лага (ñалбараар)
26.7%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
31.6%34.5% 34.6%
13.3%
30.1%34.5% 26.2%23.3%
14.0%7.1% 12.4% 33.3%
Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
3.6% 6.2% 8.7% 6.7%
11.1%23.4%17.9%
3.3%15.7%11.9%6.0%
ШУД АРÃА Õ АНД ЛАÃА
Îðîн нуòгийн заõиðгаа õýð зýðýг øуäаðга вý?
Тºðийн заõиðгаа õýð зýðýг øуäаðга вý?
Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
62
Шїїõ тог толцоонû õ увü ä тºрийн а лбан õааг ч äûн 16.7 õ увü , õ увийн болон тºрийн буñ байг у ул лагûн ñуäа лгаан ä
оролцогчäûн 23.3 õувü "øуäарга буñ" õанäаõ õїлýýлт тýй байна (Çураг 7.9). Үїнийн нýгýн аäилаар тºрийн їйлчилгýýний
ñалбарааñ ñуäалгаанä оролцогчäûн 21.2 õувü "øуäарга буñ" õанäаõ õїлýýлт тýй байна.
Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн øуäарга õанäаõ õїлýýлт нü иæил õанä лагатай байñан. Тºрийн албан õааг чäûн åр人 15.5
õувü "øуäарга буñ" õан ä лагûн õїлýýлт тýй байõа ä тºрийн їй лчилгýýний ñалбарûн оролцог чиä 17.6 õ увü, õ увийн õýвøил
22.6 õувü болон тºрийн буñ байг у уллагаä аæилтай оролцогчäûн 26.7 õувü "øуäарга буñ" õанä лагûн õїлýýлт тýй байна
(Çураг 7.10).
Çураг 7.9 Шїїõийн тог толцоонû øуäарга õанä лага (ñалбараар)
8.3%15.5% 10.2%
20.0%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
24.4%
33.3% 27.9%
16.7%
33.3%19.0% 21.4%
23.3%
21.2%16.7% 23.3% 23.3%
Çураг 7.10: Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн øуäарга õанä лага (ñалбараар)
16.7%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
30.6%33.3%30.1%
23.3%
22.3%23.8%
25.9%
23.3%
17.6%15.5% 22.6% 26.7%
20.7%15.5% 17.2% 16.7%
10.9%15.5%
9.2%10.0%18.7%11.9% 12.2%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Тºðийн алба
Тºðийн алба
Тºðийнїйл÷илгýý
Тºðийнїйл÷илгýý
Õувийнñекòîð
Õувийнñекòîð
Тºðийн буñбайгууллага
Тºðийн буñбайгууллага
Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
Øїїõийн òîгòîлöîî õýð зýðýг øуäаðга вý?
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага õýð зýðýг øуäаðга вý?
ÄЭЭÄ Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА
64
Энý æи лийн ñуä а лгаагаар Д ýý ä тївøиний ав лиг ûг бїрäїїлýõ õїчин çїй лїїä ý ä тоäорõой лол тоä иõ ººрч лºл т
аæиглагäаагїй ч цаг õ угацаанû явца ä çарим õýлбýлçýл гарñан байна. Жиøýý нü 2012 болон 2016 онû ñонг у улиар
ñуäа лгаанä оролцог чäûн äунäæааñ äýýø õ увü нü "Улñ тºрийн ºнäºр ñонирõол бїõий õýргїїä"-ийг äурü äаæ байñан
(Çураг 8.1). 2015 болон 2016 ону уäаä ñуäалгаанä оролцог чäûн äунäæааñ äýýø õ увü нü "äотооä болон гаäааäûн том
биçнåñїїäийн оролцоотой õýргїїä"-ийг äурäñан. Öаг õ угацаанû явцаä "Тºрийн ºнäºр албан т уøаалтну уä оролцñон
тоõиолä лу уä" õамгийн бага ººрчлºлт тýй байñан ба 2016 онä ñуäалгаанä оролцог чäûн 20.4 õ увü їїнийг гýæ їçñýн ДТА
байна.
Çураг 8.1: Дýýä тївøиний авлига тоäорõойлолт (çºвõºн õїчин тºгºлäºр õариулт у уä:
"õýлæ мýäýõгїй/õариулаагїй" болон "буñаä" гýñýн ñонголт у уä ороогїй болно).
9.5%
11 ñаð2012
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
21.3%
11.8%
17.3%
9.9%
9.%
9.9% 11.8% 13.4% 10.3% 9.3% 10.7%
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2015
03 ñаð2016
Íийò
20.6%20.1% 21.6% 22.9% 20.4% 21.1%
12.0%10.1%
9.0% 13.6% 13.5% 11.6%
14.6% 13.9% 13.1% 16.8% 17.9% 15.6%
13.4%14.0%
11.4% 12.6% 15.0% 12.7%
12.1%12.6% 11.03%
11.3% 10.7% 11.2%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
8. ÄЭЭÄ Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА
Тºðийн ºнäºð албан òуøаалòнууä îðîлöñîн
Бизнеñ, улñ òºðийн бїлýглїїäийнñîниðõîл бїõий
Гаäааäûн бîлîн äîòîîäûн òîм бизнеñийнîðîлöîîòîй авлига
Óлñ îðîнä иõ õýмжýýний õîõиðîл у÷ðуулñан
Àвлигûн õýмжýý маø иõ
Çîõиîн байуулалòòай бїлýглýл,ñїлжýýний îðîлöîîòîй
65
2014 онооñ õойø ä ýýä тївøний ав лигûн та лаар тоäорõой ой лголт той болñон ирг ýäийн тоо õарüц анг уй нýмýгäñ ýн. 2014
онä ñуäалгаанä оролцогчäûн 18.6 õувü нü äýýä тївøиний авлигûн талаар мýäýõгїй ýñвýл ямар нýгýн боäолгїй байñан
бол ýнý тоо бу урñаар 2015 онä 11.8 õувü, 2016 онä åр人 7.8 õувü болñон (Çураг 8.2).
2012 онû 11 äїгýýр ñарааñ õойø "Монгол улñаä äýýä тївøний авлига иõ байäаг" гýæ õариулñан оролцог чäûн тоо бага
çýрýг õýлбýлçñýн õýäий ч ºнäºр õýвýýр байна. 2012 онû 11 äїгýýр ñарä 43.1 õ увü байñан нü 2014 онû 3 äугаар ñарä 37.6
õ увü бу урñан ч 2016 онû 3 äугаар ñарä 43.1 õ увü болæ буцаæ ºñчýý. "Дýýä тївøиний авлигûн çарим нýг тоõиолäолу уä
байгаа" гýæ їçýõ оролцог чäûн тоо тог тмол нýмýгäýæ байна. 2012 онû 11 äїгýýр ñарä 24 õ увü байñан нü 2016 онä 35.4
õувü болæ ºñчýý.
Çураг 8.2: Монгол äаõü äýýä тївøний авлигûн тївøин
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
24.9%24.9% 24.9% 24.9% 24.9% 24.9%
Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
39.4%
30.4%
13.8%
0.9%
15.6%
43.1%
24.0%
12.9%
0.5%15.8%
32.8%
10.6%
42.1%
32.7%
11.8%
43.1% 41.0%
31.1%
13.0%
0.7%0.7%
7.8% 14.8%
0.7%
11.9%
19.2%
0.8%
40.7% 37.6%
35.4%
12.5%12.7%0.4%
18.6%
31.0%
ДЭЭД ТҮÂШНИЙ АÂЛИÃА
Èõ õýмжýýòýй
Çаðим нýг òîõиîлäîл бий
Öººн õýäýн òîõиîлäîл бий
Èõ авлига Мîнгîлä байõгїй
11 ñаð2012
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2015
03 ñаð2016
Íийò
66
Дýýä тївøний ав лига Монгол ä орøиæ байгаа øа лтгаан нü "Áиçнåñ, улñ тºрийн ñонирõол ний лñýн у чрааñ" г ýñýн õариул т
2016 онä 12 õувü болæ нýмýгäñýн байна (Çураг 8.3). Энý нü 2012 онû Улñûн иõ õурлûн ñонг у улийн æилийн 11.2 õувüтай
ойр байна. Áиçнåñ болон улñ тºрийн ñонирõол, çºрчил人н çýрýг нü ñонг у улийн їåýр ил гарäаг тай õолбоотой байæ
болоõ þм.
Монгол улñаä їйл аæиллагаа яву улæ байгаа га äааäûн томооõон компаниуä ав лигûн арга çамûг иõýýõýн аøигла äаг гýæ
їçýõ оролцог чäûн тоо тог твортой ºññººр 2012 онû 11 äїгýýр ñарä 16.2 õ увü байñнааñ 2016 онû 3 äугаар ñарä 20.4 õ увü
болæýý. Õарин äотооäûн томооõон компаниуä "Аñу уä лаа ав лигаар øийäýõ нü тїгýýмýл” гýæ їçýõ оролцог чäûн тоо
õарüцанг уй тог твортой байгаа ба 2016 онû 3 äугаар ñарä 7.8 õ увü байна. Аñу уäа л øийäýгäýõгїй байгаагийн їнäñýн
øалтгаанûг тºр çаñгийн äýýä тївøинä ил тоä байäал õангалтгїй (17.9 õувü) мºн õу улü ýрõ çїйн тог толцоо ийм тївøний
аñу уä лûг авч øийäýõ чаäваргїй байäаг (16.7 õувü) гýæ ñуäалгаанä оролцогчиä їçæýý.
Монгол улñûн ýäийн çаñаг т õяналт му у тай иõ õýмæýýний мºнгº байгаа гýæ їçñýн оролцогчäûн тоо бага çýрýг бу урñан
нü нийýм ýäийн çаñгийн åрºнõий õямралтай õолбоотой байæ болоõ þм.
Çураг 8.3: Яагааä äýýä тївøний авлига Монголä орøиæ байна вý?
24.9%
16.6%
3.0%
100%
80%
60%
40%
20%
0%
6.0%
20.4%
16.5%
22.4%
24.9%
16.6%
3.0%
17.4%
6.8%
5.9%
21.7%
22.4%
24.9%
16.6%
3.0%
20.4%
6.9%
9.3%
17.3%16.6%
3.0%
14.0%
7.4%
20.7%
19.6%
14.4%
22.4%
16.6%
3.0%
19.6%
20.0%
18.7%
9.6%
8.8%
17.1%
22.4%
16.6%
3.0%
17.2%
7.8%
12.0%
17.9%
16.2%17.6% 17.2% 20.4%
17.2% 17.1% 14.0% 16.7%
11.2% 7.4%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Тºð заñгийн äýýä òївøинä ил òîä байäал õангалòгїй у÷ðааñ
Бизнеñ, їлñ òºðийн ñîниðõîл нийлñýн ї÷ðааñ
Мîнгîлä їйл ажиллагаа явуулäаг гаäнû òîм кîмïаниуä аñууäлаа авилгалааð øийääýг òїгýýмýл ïðакòик бий бîлñîн у÷ðааñ
Мîнгîл улñûн õуулü ýðõ зїйн òîгòîлöîî бїðýн òºлºвøººгїй, ийм òївøний аñууäлûг ав÷ øийäýж ÷аäаõгїй у÷ðааñ
Мîнгîлûн òîм кîмïаниуä аñууäлаа авилгалааð øийääýг òїгýýмýл ïðакòик бий бîлñîн у÷ðааñ
Мîнгîлûн ýäийн заñагò баðаг õяналòгїй иõ õýмжýýний мºнгº байгаа у÷ðааñ
11 ñаð2012
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2015
03 ñаð2016
67
Суäалгаа õийгäñýн õ угацаанû т урøиä äунäæаар оролцог чäûн г уравнû нýг нü ДТА õаõ у улийн õýмæýýг мýäнý õýмýýн
õариулæýý. 2016 онä ýнý тоо 33.8 õувü байна (Çураг 8.4). Оролцогчäûн õариултûг боäитоор нü õýмæиõýä иõ õýмæýýний
çºрїїтýй байна.
Тийм Үгїй Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
Çураг 8.4: Дýýä тївøний авлигûн õýмæýýний талаарõ тºñººлºл
2016 онä олон нийтийн äýýä тївøиний авлигûн талаарõи мýäýýлýл аваõ нü бу урñан байна. 16.5 õувü нü ДТА-ûн талаар
"байнга" олæ ñонñäог гýñýн бол ñуäалгаанû äунäаæ 20.6 õ увü байна (Çураг 8.5). Энý нü мºн л ñонг у улийн улиралтай
õолбоотой байæ мага äгїй. Учир нü 2012 он ä ñуäалгаанä оролцог чäûн 16.1 õ увü äýýä тївøиний ав лигûн та лаар "байнга"
олæ ñонñäог гýæ байñан ба äараагийн ñуäалгаагаар ýнý тоо ºññºн. Õýв лýл мýäýýллийн байг у уллагûн çїгýýñ ñонг у улийн
їåýр тїгýýæ буй мýäýýлýл їїнä нºлººлäºг байæ болоõ þм.
БайнгаÕааяаÕýзýý ÷ їгїйМýäýõгїй
Çураг 8.5: Дýýä тївøний авлигûн талаар олæ ñонñоõ
ДЭЭД ТҮÂШНИЙ АÂЛИÃА
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
16.6%
3.0% 3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
3.0%
43.2%
13.6%
52.5%
16.0%
50.3%
22.4%
39.6%
38.1%
19.8%
48.1%
32.1%
24.9%
31.9% 33.9% 33.8%
100%
80%
60%
40%
20%
0%
20.1%
59.3%
20.5% 34.6%
43.4%
22.1%
11 ñаð2012
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2015
03 ñаð2016
Íийò
16.6% 16.6%
25.6%
50.6%
11.0%
51.6%
10.5%
52.8%
9.5%
56.5%
11.7%
52.9%
22.4%
13.4%
13.0%
53.0%
20.6%
14.5% 15.6%
21.8% 21.0% 16.5%
100%
80%
60%
40%
20%
0%
18.9%
53.5%
16.1%
17.5%15.7%9.3%12.9%11.5%
11 ñаð2012
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2015
03 ñаð2016
Íийò
Та äýýä òївøний авлигûн òалааð õýð иõ îлж ñîнñäîг вý?
Танä äýýä òївøний авлигûн õýмжýýний òалааð òºñººлºл байна уу?
68
Д ýý ä тївøний ав лига иõýвч лýн ямар õý лбýрýýр бай ä аг та лаарõ ñ ана л боäол 2012 онооñ õойø мý ä ýгä ýõїйц
ººрчлºг人гїй õýвýýр байна. Суäа лгаанä оролцог чäûн иõýнõ нü "бýлýн мºнгº" гýæ õариулäаг. Дараагийн õамгийн
тїгýýмýл нýрлýгäñýн õýлбýр нü "çаõиргаанû албан т уøаал" байñан (Çураг 8.6).
Çураг 8.6: Дýýä тївøний авлигûн õýлбýрийн чиг õанä лага
(Олон ñонголт õариулт - нийт õувü нü 100-ааñ иõ)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
24.9% 24.9%24.9%
3.0% 3.0%3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
3.0%
63.6%
50.4%
34.4%
10.3%
70.7%
60.6%
41.9%
34.4%
17.3%
71.0%
54.1%
28.3%
10.8%
65.3%
46.6%
23.1%
8.1%
68.9%
51.3%
28.3%
26.8%
10.2%
69.5%
47.5%
23.6%
26.2%
11.0%
28.9%30.0%
22.9%
1.5% 1.5%1.5%1.5%1.5%1.5%
Öаг õ угацаанû явцаä äýýä тївøний айл ºрõїїäýä їçїїлæ буй їр нºлººний талаар олон нийтийн ñанаа боäолä иõýýõýн
ººрчлºлт гарñан. Анõ 2012 он ä Монголûн арä ирг ýäýä äýýä тївøиний ав лига г ýäýг ойлголтûг тани лцу улæ байõа ä нийт
õїн амûн 42.4 õ увü ДТА-ûн та лаар ямар нýг ýн їçýл боäолгїй ýñвýл т у õайн ºрõºä їçїїлæ буй нºлººл лийн та лаар
мýäýõгїй байñан þм (Çу раг 8.7). Д араа æи л нü ýнý тоо 19.7 õ увü болæ бу у рч бага çýрг ийн õýлбýлçýл т ýйг ýýр ýнý
õýмæýýнäýý їлäñýн. 2016 онä ямар нýгýн боäолгїй/мýäýõгїй гýæ õариулñан оролцогчäûн тоо 17.1 õувü болæ бу урñан.
Амüæиргаанû тївøин иõýýõýн му уäñан байгаа ч õїн амûн томооõон õýñýг нü оäоог õїртýл ºнäºр тївøиний авлигûн
нºлººг мýäýõгїй, уялäаа õолбоог нü ойлгоæ чаäаõгїй байна (СМС Politbarometer ñуäалгаанû мýäýýлñнýýр, 2012-2016
он).
Дýýä тївøиний ав лига т у õайн ºрõºä ямар ч нºлºº їçїїл äýггїй гýæ õариула õ оролцог чäûн тоо ºмнºõ ñуä алгаагаар бага
çýрýг õýлбýлçýæ байñан ба çºвõºн 2013 онû 3 äугаар ñарааñ õойø нýмýгäýæ байна. 2015 онû 3 äугаар ñар болон 2016 онû
3 äугаар ñарä ñуäалгаанä оролцог чäûн äºрºвний нýг орчим нü ДТА ямар ч нºлºº їçїїлäýггїй гýæ їçñýн (т уñ т уñ 23.8
õувü ба 24.9 õувü).
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
Бýлýн мºнгº
Àлбан òуøаал
Тîм õýмжýýнийбýлýг /байð,маøин гýõ мýò/
Бизнеñийнòїнøлýл буþуõувüöаа
Гаäааäаä аялуулаõ
Буñаä
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2015
03 ñаð2016
11 ñаð2012
69
Çураг 8.7: Дýýä тївøний авлигûн ºрõїїäýä їçїїлýõ нºлºº
Маø иõ Тîäîðõîй õýмжýýнä Бага õýмжýýнä Îгò їгїй Мýäýõгїй/Õаðиулаõгїй
11 ñ
аð 2
012
01
ñаð 2
013
03 ñ
аð 2
013
05 ñ
аð 2
013
07
ñаð 2
013
9 ñ
аð 2
013
11 ñ
аð 2
013
01
ñаð 2
014
03 ñ
аð 2
014
05 ñ
аð 2
014
07
ñаð 2
014
09 ñ
аð 2
014
11 ñ
аð 2
014
01
ñаð 2
015
03 ñ
аð 2
015
05 ñ
аð 2
015
07
ñаð 2
015
09 ñ
аð 2
015
11 ñ
аð 2
015
01
ñаð 2
016
03 ñ
аð 2
016
Олон нийтийн õ увüä ДТА-тай тýмцýõ тýргїїний ñонголт АТÃ õýвýýр байна. АТÃ гýñýн ñонголт 2014 онä 35.7 õ увиаñ 2015
онä 30.8 õ увü болæ бу урñан õýäий ч 2016 онä буцаæ 36.6 õ увü болñон байна (Çураг 8.8). Дýýä тївøиний ав лигатай
тýмцýõ аæ лûг Çаñгийн гаçар уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой гýæ їçýõ ñуäалгаанä оролцог чäûн тоо ñїїлийн г урван
æилä тог твортой бу урñаар байна. 2014 онä 26.2 õувü, 2015 онä 20.4 õувü ба 2016 онä 17.3 õувü болæýý.
Çураг 8.8: Дýýä тївøний авлигатай тýмцýõ аæлûг уäирäаõ байг у уллага
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
24.9% 24.9%24.9% 24.9% 24.9% 24.9%
22.0%
40.9%
6.0%
5.2%
21.5%
32.3%
12.8%
5.1%
26.2%
35.7%
5.5%
4.1%
20.4%
30.8%
7.2%
8.8%
5.4%
17.3%
36.6%
10.9%
8.2%
5.9%
21.0%
35.3%
7.7%
5.2%
7.3%5.2%
6.5%
8.5%
10%
0%09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2015
03 ñаð2016
Íийò03 ñаð2013
ÀТГ
Çаñгийн газаð
Èðгýä (иðгýäийнõºäºлгººн)
Õуулü ñаõиулаõбайгууллага(Óлñûн Èõ Õуðал)
Õуулü зїйн яам
Дýýä òївøиний авлига Танû бîлîн гýð бїлийн амüäðалä õýð нºлººлäºг вý?
Дýýä òївøиний авлигаòай òýмöýõ ажлûг õýн/ямаð байгууллагауäиðäан зîõиîн байгуулаõ ¸ñòîй вý? (1 ñîнгîлò )
ДЭЭД ТҮÂШНИЙ АÂЛИÃА
70
ДТА-ûн ºрõийн амüäралä їçїїлæ байгаа ñºрºг нºлººллийн талаар аñу у õаä ñуäалгаанä оролцог чäûн г уравнû нýг нü
"амüæиргаанû тївøин бу урч байна" г ýæ õариулñан (Çураг 8.9). Суäа лгаа õийгäñýн õ угацаанû т урøи ä ñуäа лгаан ä
оролцогчäûн ойролцоогоор äºрºвний нýг нü їнийн ºñºлтийг тýмäýглýñýн (23.0 õувü) бол тавнû нýг нü õїнä ñуртал болон
ил тоä буñ байä лûг онцолæ байна (19.2 õ увü). Дýýä тївøиний авлига гýр бїлийн биçнåñт ñºргººр нºлººлæ байна гýæ
їçýõ ñуäалгаанä оролцогчäûн тоо бага багаар нýмýгäñýýр байна. Энý тоо нü 2013 онû 3 äугаар ñарä 4.5 õувü байñан бол
2016 онû 3 äугаар 11.8 õувü болæ õо¸р äаõин нýмýгäæýý.
Çураг 8.9: Дýýä тївøний авлига ºрõїїäýä їçїїлýõ нºлºº
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
24.9% 24.9%24.9%
3.0% 3.0%3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
3.0%
8.2%
25.7%
20.0%
3.3%
30.6%
5.1%
26.6%
9.4%
16.6%
35.7%
4.5%
20.7%
17.4%
37.8%
5.5%
23.0%
10.0%
19.2%
34.2%
7.2%
22.4%
4.5%
30.9%
2.4%
19.1%
10.1%
19.4%
11.8%
36.1%
Àмжиðгаанû òївøин бууðж байна
Õїнä ñуðòал, ил òîä байäал äуòагäаж байна
їнийн ºñºлòºä нºлººлж байна
Гýð бїлийн бизнеñ мууäаж байна
Тºðийн їйл÷илгýý õангалòгїй
Байгалü îð÷инä нºлººлж байна
5.9%
5.6%4.5%
12.3%8.7%9.4%
22.8%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
09 ñаð2013
03 ñаð2014
03 ñаð2015
03 ñаð2016
Íийò03 ñаð2013
71
Авлигатай тýмцýõ õамгийн їр äїнтýй арг у уäûн талаар аñу у õаä ñуäалгаанä оролцог чиä "Авлигатай тýмцýõ õ у улü ýрõ
çїйг боловñронг уй болгоõ" нü õамгийн їр äїнтýй гýæ їçæýý (Çураг 8.10). Энý нü олон нийт оäоо байгаа õу улü тог тоомæ
äýýä тївøиний авлигûг арилгаõаä õангалтгїй гýæ їçäýгийг илтгýæ байна. Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн ýрõ мýä лийг
нýмýгäїїлýõ арга õýмæýý нü õо¸р äаõü õамгийн тїгýýмýл ñонголт байñан. Авлигûн ýñрýг õїчтýй боä лого õýрýгæїїлýõ улñ
тºрийн наму уä болон биå äааñан õýвлýл мýäýýллийн байг у уллаг у уäûг äýмæиõ арга õýмæýýг багатай байна гýæ їçñýн.
Çураг 8.10: Дýýä тївøний авлигатай тýмцýõ õамгийн їр äїнтýй арга
(олон ñонголт – çºвõºн õїчин тºгºлäºр õариулт)
03 ñаð 201603 ñаð 2015
0.0%
11.6%
8.5%
26.9%
28.8%
23.6%
39.2%
37.4%
32.5%
30.3%
29.4%
30.3%
11.4%
14.4%
10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0%
20.0%
ДЭЭД ТҮÂШНИЙ АÂЛИÃА
Èðгýний байгууллагууäûн îðîлöîî, ÷аäавõийг ñайжðуулаõ
Îðлîгûн мýäїїлгýý õуäлаа бºглºñºн òîõиîлäîлä илїї õаòуу
õаðиуöлага òîîöîõ
Àвлигаòай òýмöýõ ¸ñ ñуðòаõуунûг нýмýгäїїлýõýä анõааðаõ
Àвлигалûн ýñðýг ÷анга õºòºлбºðòýй улñ òºðийн намууäûг äýмжиõ
Бие äааñан õýвлýл мýäýýллийн байгууллагууäûг äýмжиõ
Àвлигаòай òýмöýõ õуулü ýðõ зїйг бîлîвñðîнгуй бîлгîõ
Õуулü ñаõиулаõ байгууллагаä илїї иõ ýðõ мýäýл îлгîõ
72 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
ªРХИЙН Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА
74
2010 онû 3 äу гаар ñарааñ õойø õýý л õаõу улü тºлºõººñ тат галçана г ýæ õариулñ ан оролцог чäûн тоо ааæмаар нýмýгäñ ýýр
байна. 2016 ñуäа лгаагаар ýнý тоо нü õамгийн ºнäºрт õїрч оролцог чäûн 45.1 õ увü õаõ у улü тºлºõººñ татга лçана гýæ
õариулæýý (Çу раг 9.1). Тїїнчлýн мºнгº байва л õаõу улü ºгнº гýæ õариулаõ оролцог чäûн тоо бу урñаар 2016 онû 3 äу гаар
ñарä 18.6 õ увüтай байна. Ãýñýн õýäий ч õаõ у улü нýõñýн тоõиолäолä авлигûн талаар мýäýýлýõ иргýäийн тоо бу урч 2016
онû 3 äугаар ñарä äºнгºæ 13.6 õувüтай байна.
Çураг 9.1: Õýýл õаõу улü нýõñýн тоõиолäолä їçїїлýõ õариу їйлäýл
55.6%
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
16.6%
3.0%
6.4%6.3%
26.0%
6.3%
22.7%
4.1%5.7%
6.3%
23.3%
4.8%
7.0%
4.7%
23.1%
28.7%
7.0%
3.5%
21.5% 18.6%
5.3%3.8%
24.0% 25.9%
6.0%6.4%5.3%
32.5%33.8% 45.1%38.7%34.3% 36.0% 38.7%
16.7% 15.5% 11.7% 12.9%16.3%
13.8%
20.5% 15.3%
14.2% 14.4% 13.5% 13.3%16.5%16.0% 14.0% 13.4%
9. ªРХИЙН Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА
03 ñаð2010
03 ñаð2013
09 ñаð2010
11 ñаð2013
03 ñаð2015
11 ñаð2012
03 ñаð2014
03 ñаð2016
Би õýýл õаõуулü ºгºõгїй
Àлü нýг газаðò мýäýгäýõ бîлнî
Мºнгº байвал õаõуулü ºгнº
Õаõуулü ºгºлгїйгýýð аñууäлûг øийäвýðлýõýäòуñлаõ õýн нýгнийг õайõ бîлнî
Би þу ÷ õийлгїй нºõöºл байäалººð÷лºгäºõийг õїлýýõ бîлнî.
Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
75
Õýýл õа õ у улийг õаана мýäýгäýõ вý? г ýñýн аñу ул тан ä ñуä а лгаан ä оролцог чи ä т у õайн байг у ул лаг ûн уäирä лаг ûг
и лїїт ýйг ýýр ñонгоæ байна. 2015 он ä ñуäа лгаан ä оролцог ч äûн 50 õ увü нü õýýл õаõ у улü нýõñýн тоõиол äол ä АТÃ-т
мýäýгäýõ болно гýæ õариулæ байñан боловч ñїїлийн ñуäалгаанä åр人 40.4 õ увü л АТÃ-ûг ñонгоñон. Õарин уäирä лагаä
мýäýгäýнý гýæ õариулñан оролцогчäûн тоо иæил õугацаанä 22.6 õувиаñ 31.9 õувü болæ ºñчýý (Çураг 9.2).
Çураг 9.2: Авлигûн талаар õаана мýäýгäýõ вý?
Óäиðäлага /òуõайн байгууллагûн/ Àвлигòай òýмöýõ газаð Öагäаа Õýвлýл мýäýýлýл ªºð
Õýðвýý мýäýгäýõ бîлвîл õаана?
55.6%
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
3.0%
55.6%
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
3.0%
24.9%
3.0%
55.6%
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
16.6%
3.0%
24.9%
16.6%
3.0%
14.7%
4.7%
11.3%
6.9%
8.5%13.9%
4.8%
15.3%
15.3%13.0%
1.5%
12.0%
11.7%
3.7%
53.7% 52.6% 62.9% 52.3% 50.0%56.4% 40.4%55.5%
29.5% 27.5% 18.2% 29.5% 22.6%12.9% 31.9%18.0%
7.5%9.1%
8.7% 11.7%
7.9%
0.4% 0.6%0.5%
ӨРÕИЙН ТҮÂШИНИЙ АÂЛИÃА
03 ñаð2010
03 ñаð2013
09 ñаð2010
11 ñаð2013
03 ñаð2015
11 ñаð2012
03 ñаð2014
03 ñаð2016
Áайг у уллаг у уä їйл аæиллагаанäаа "õанäив" аваõ тоõиолäол нýлýýä гарäаг байгаа. Эäгýýр "õанäив" нü мºнгº боñгоõ,
çаñвар õийõ г ýõ мýт тºрºл бїрийн çориула лт тай байñан бºгººä õан äивûн õýмæýý õý äýн мянгааñ õý äýн ñая тºгрºг õїртýл
байна. Олон нийт ýäг ýýр "õан äив" нü õýýл õаõ у улийн нýг õýлбýр мºн ýñýõ та лаар ººр ººр ñана л боäол той байна.
Ойролцоогоор тал нü (46 õувü) õанäивийг авлига, õýýл õаõу улийн нýг õýлбýр болñон гýæ їçýæ байõаä їлäñýн тал нü (43
õувü) їїнийг байг у уллагûн їйл аæиллагаа äýмæиõ арга çам авч яваõ õу улü ¸ñнû арга çам гýæ õарæ байна (Çураг 9.3).
Çураг 9.3: Õанäив - õýýл õаõу улü ýñвýл байг у уллагûг äýмæиõ нýг арга çам?
Ýнý нü илїї авлига/õýýлü õаõуулийн нýг õýлбýð
Ýнý нü илїї байгууллагûн òºñвийг ав÷ яваõ
нýг õýлбýð
2013 онû 3 äугаар ñарä ºрõийн тївøиний õýýл õаõу улийн талаарõ ºрõїїäийн мýäýýлýл 10 õувиаñ äооø орæýý (Çураг 9.4).
2013 он ä ºрõїїäийн 9 орчим õ увü ñїїлийн г урван ñарûн õ угацаанä õаõу улü ºгñºн õýмýýн õариулæ байñ ан бол 2015 он ä
ýнý тоо 7 õувü болæ бу урñан бºгººä 2016 онû ñуäалгаанä ýнý тоо õýвýýр байна.
09 ñ
аð 2
010
04 ñ
аð 2
011
11 ñ
аð 2
012
03 ñ
аð 2
013
09 ñ
аð 2
013
03 ñ
аð 2
014
04 ñ
аð 2
05
03 ñ
аð 2
016
16%
13%
9%
12%
9% 8%
7%8%7%
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
ªнгºðñºн гуðван ñаðûн õугаöаанä òа ýñвýл òанайºðõийн гиøїїн õаõуулü ºгñºн її? (Тийм)
76
11%46%
43%
Çураг 9.4: Өрõийн тївøний õýýл õаõу улийн байäал
03 ñ
аð 2
006
09 ñ
аð 2
006
03 ñ
аð 2
007
09 ñ
аð 2
007
03 ñ
аð 2
008
09 ñ
аð 2
008
03 ñ
аð 2
009
09 ñ
аð 2
009
03 ñ
аð 2
010
26%
28%
23%
22%
19%
21%
15%
20%
03 ñаð 2006
Õїртýõ ¸ñтой їйлчилгýýгýý аваõûн т улä õаõ у улü ºгñºн гýæ мýäýýлýõ иргýäийн õ увü õýмæýý нýмýгäñýýр 2012 онû 55.6
õувиаñ 2016 онä 72.5 õувü болæ ºññºн (Çураг 9.5). Õарин õаõу улü øу уä нýõñýн тоõиолäол 2016 онä 8 õувü болæ бу урчýý.
Çураг 9.5: Сїїлийн 3 ñарûн õугацаанä õаõу улü ºгºõ болñон гол øалтгаан þу байñан бý?
03 ñаð2013
09 ñаð2013
03 ñаð2014
11 ñаð2012
55.6% 65.0%58.7%63.0%
24.9%16.5%
16.3%19.3%
16.6% 16.6%16.6% 13.6%
3.0% 3.0% 3.0%3.0% 4.9%4.8%9.2%
Сїїлийн ñуäалгаагаар õýýл õаõу улü гýр бїлä нü ноцтой õоõир ол у чру улñан гýæ мýäýýлýõ оролцог чäûн тоо иæи л õýвýýр
байна. 2015 болон 2016 ону уäаä ñуäалгаанä оролцог чäûн äºрºвний нýг орчим нü õаõ у улüä ºгñºн мºнгº гýр бїлийн
тºñºвт "Ноцтой õоõирол" у чру улäаг гýæ õариулæýý (Çураг 9.6). Энý õ угацаан ä äун äаæ õаõ у улийн õýмæýý 277 ñая
тºгрºгººñ 336 ñая тºгрºг болæ нýмýгäýæ Монголûн ºрõїїäийн õýýл õаõ у улüä çарцу улñан нийт мºнгºний õýмæýý 14.9
тýрбум тºгрºгººñ 18.5 тýрбум тºгрºг болæ ºñчýý (Õїñнýг т 9.1).
Çураг 9.6: Õýýл õаõу улü ºрõийн тºñºвт "ноцтой" õоõирол їçїїлñýн байäал
ªðõийн òºñºв нü “нîöòîй õîõиðñîн” ºðõїїäийн õувü õýмжýý
03 ñ
аð 2
008
08 ñ
аð 2
008
01
ñаð 2
009
06 ñ
аð 2
009
04 ñ
аð 2
009
11 ñ
аð 2
010
07
ñаð 2
010
12 ñ
аð 2
011
05 ñ
аð 2
011
10 ñ
аð 2
011
24.8%
16.5%
42.5%
29.4%
28.5%
33.6%
%
ӨРÕИЙН ТҮÂШИНИЙ АÂЛИÃА 77
Àлü нü ÷ биø
Ýðõ мýäýлòнїїäòýйõîлбîгäîж õїнäðýлäîðîõгїйн òулä õаõуулüºгñºн
Õаõуулийг øууä нýõñýн
Õїðýõ ¸ñòîйїйл÷илгýýгýý аваõûнòулä õаõуулü ºгñºн
04 ñаð2015
03 ñаð2016
72.5%67.4%
11.0%16.3%
8.8%15.2%
3.0%7.7%1.1%
05 ñ
аð 2
012
10 ñ
аð 2
012
03 ñ
аð 2
013
10 ñ
аð 2
013
01
ñаð 2
014
11 ñ
аð 2
014
04 ñ
аð 2
015
11 ñ
аð 2
015
02 ñ
аð 2
016
28.4%
16.8%
26.7%
22.3%
25% 25%
78
Х¿ñíэãт 3: ªðõèéí т¿âøíèé õээë õаõóóëèéí ñтатèñтèê ìэäээ
Äóíäаæ õээë
õаõóóëü
(1000¥-ð)
Хаõóóëü ºãñºí
ºðõèéí õóâèéí
æèí
Тºëñºí íèéт
ä¿í (тэð áóì ¥)
ªðõèéí тîî
(ìяíãааð)
Ñтатèñтèêèéí
эìõтãэë
03.2006 181 26% 28.8 611 2005
09.2006 136 28% 23.3 611 2005
03.2007 102 23% 14.8 632,5 2006
09.2007 187 22% 26 632,5 2006
03.2008 180 19% 23.2 645,7 2007
09.2008 298 21% 42.4 645,7 2007
03.2009 397 15% 40.3 677,8 2008
09.2009 308 20% 41.7 677,8 2008
03.2010 195 16% 21.2 677,8 2008
09.2010 416 13% 38.8 717 2009
04.2011 319 8.80% 20.8 742 2010
11.2012 391 12.40% 35.9 742 2010
03.2013 502 8.75% 32.6 742 2010
09.2013 525 7.64% 30.8 768,3 2012
03.2014 520 7.57% 30.2 768,3 2012
04.2015 277 6.77% 14.9 794 2013
03.2016 336 6.70% 18.5 823,4 2014
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
79
Авлигûн талаарõ олон нийтийн ойлголт болон мýä лýг тог тооõ ñуäалгаанû їнäñýн çорилго нü Монгол улñ ä аõü авлиглûн
тївøинг тоäорõойлоõоä орøино. Áиä улñ орон äаяар 1360 гару й õїнýýñ ýнýõїї ñуä алгааг авч байгаа þм. Áи ä янç бїрийн
ав лигûн õýлбýр болон танä тоõиолäоæ болоõ ºäºр т у тмûн ав лигûн та лаарõ танû мýä лýг т урøлага, ñана л боä лûг
ñуä лаõ болно.
Танû õýрõýн õариулñанûг õýн нýгýн мýäýõ боломæгїй гýäýгm Та итгýлтýй байæ болно. Сана л аñу улга ä ñайн äурûн
їнäñýн äýýр оролцоõ бºгººä бїõ õариултûн õувüä тоäорõой ýçýнг çааõгїйгýýр мýäýýллийн ну уцûг õаäгална.
Энýõїї ñуäалгааг амæилт тай яву улаõаä танûг õамтран аæиллаñанä гїн таларõал илýрõийлüå. Õýрýв манай ñуäалгаатай
õолбогäñон ямар нýг аñу уäал гарвал манай албанû 70116373 тоот у тñаар лавлаõ боломæ Танä байна. Суäалгаанû їр
äїнг олон нийтýä ºргºнººр танилцу улаõ болно.
1.Танû боä лоор манай улñûн нийг ýм, ýäийн çаñаг, улñ тºрийн õ увüä ºнººäºр т улгамäаæ буй õамгийн чуõал аñу уäал þу
вý?
2. Çарим õїмїїñ авлига Монголûн нийгмийн амüäралûн янç бїрийн õїрýýнä нºлººлæ байна гýæ їçäýг. Танû боä лоор
авлига ... õїрýýнä ог т нºлººлäºггїй, бага çýрýг, тоäорõой õýмæýýгýýр, иõ õýмæýýгýýр нºлººлäºг вý?
3. 2016-2017 ону уäаä õýä õýäýн ñонг у улü болоõ гýæ байна. Ер нü ñонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаану уä õýр çýрýг
ил тоä øуäарга явæ байна гýæ та боäоæ байна вý?
ÑУÄАЛÃААНÄ АØИÃЛАÑАН АÑУУЛÃА
СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД
А. Åðºíõèé õэñэã
ÕїрýýОг т нºлººл-
äºггїй Áага çýрýг нºлººлäºг
Тоäорõой õýмæýýгýýр нºлººлäºг
Иõ õýмæýýгýýр нºлººлäºг
Õýлæ мýäýõгїй/Õариулаа-гїй
2.1 Танû õувийн болон гýр бїлийн амüäралä
1 2 3 4 9
2.2 Áиçнåñийн õїрýýнä 1 2 3 4 9
2.3 Улñ тºрийн амüäралä 1 2 3 4 9
Ог т ҮÃҮЙТИЙМ,
Áага çýрýг
ТИЙМ,Тоäорõой
õýмæýýгýýр
ТИЙМ,Иõ õýмæýýгýýр
Мýäýõгїй/Õариулаа-гїй
3.1
Сонг у улийн бýлтгýл,Жиøýý нü: ñонгогчäûг бїртгýõ,
ñонг у улийн õорооä болон аæилтну уäûг бýлтгýõ, гаäааä äотооäûн аæиглагчäûг оролцу улаõ гýõ
мýт
1 2 3 4 9
3.2 Сонг у улийн ñанõїїæилт 1 2 3 4 9
3.3Сонг у улийн ñурталчилгаанû
їå /ñонг у улийн кампани/1 2 3 4 9
3.4 Санал õураалт 1 2 3 4 9
3.5СЕÕ-нооñ ñонг у улийн äїнг нýг тгýæ олон нийтýä
танилцу улаõ їå1 2 3 4 9
1Åðөнõийлөгч-УÈХ-Çаñгийн газаð
80
4. Доор äурäñан байр ñу урüтай Танû боäол õýр çýрýг нийц äýг вý?
4.1 Авлига манай улñаä тог тñон çанøил болñон. 1 2 3 4 9
4.2 Өнººгийн улñ тºрийн тог толцоо авлигûг çогñооõûн т улä амæилт тай тýмцýæ байна. 1 2 3 4 9
4.3а. Иргýний нийгýм авлигûг урüäчилан ñýргийлæ чаäна. 1 2 3 4 9
4.3б. Ǻвõºн тºрийн байг у уллаг у уä л авлигûг урüäчилан ñýргийлýõýä т уñалæ чаäна. 1 2 3 4 9
4.4 Өнººгийн нºõцºлä иргýäийн õºäºлгººн, тºрийн буñ байг у уллаг у уä авлигûн ýñрýг тýмцýõ гол õїчин þм.
1 2 3 4 9
4.5 Улñ тºрчиä авлигааñ тоäорõой аøиг õонæоо олäог учрааñ боäит õýрýг äýýрýý авлигатай тýмцýõ õїñýл ýрмýлçýл байäаггїй.
1 2 3 4 9
4.6 Нийгýмä гаçар авñан õїнä ñуртлûг гýтлýн äаваõ цорûн ганц арга нü õýýл õаõу улü ºгºõ явäал þм.
1 2 3 4 9
4.7 Авлигааñ болæ том биçнåñийнõýнýýñ илїїтýйгýýр æиæиг, äунä биçнåñ ýрõ лýгчиä õоõирäог.
1 2 3 4 9
4.8 Авлига тоäорõой õýмæýýнä байõûг õїлýýн çºвøººрнº. 1 2 3 4 9
4.9 Том биçнåñ авлигûн гол ýõ їїñвýрийн нýг нü. 1 2 3 4 9
4.10 Õýýл õаõу улü нü çарим їåä øуäарга буñ äїрýм æурмûг тойрч гараõаä т уñалäаг. 1 2 3 4 9
4.11 Орон ну тгийн çаõиргаанû албан õаагчиä иõýнõ äýý итгýл їçїїлæ болоõуйц, õариуц лагатай õїмїїñ байäаг.
1 2 3 4 9
4.12 Авлигûг багаñгаõаä иргýä ººрñ人 õариуц лагатай байõ ¸ñтой. 1 2 3 4 9
4.13 Авлигûн ýñрýг ºнººгийн õу улü їр äїнтýйгýýр õýрýгæиõгїй байна. 1 2 3 4 9
4.14 Шийäвýр гаргагчиä ººрñ人 авлигааñ тºäийлºн õоõирäоггїй, æирийн иргýä л авлигûн äарамтûг илїї мýäýрч байгаа.
1 2 3 4 9
4.15 Тºрийн албан õаагчиä бага цалин авч байгаа нü õýýл õаõу улийн нýг гол øалтгаан болäог.
1 2 3 4 9
4.16 А лбан т уøаалтну уäаä õат у у ял øийтгýл оногäу улаõ нü авлигûг çогñооно. 1 2 3 4 9
4.17 Авлига тоäорõой тївøинä цааøиä байñаар байõ болно 1 2 3 4 9
4.18 Õýýл õаõу улü ºгñºн õїн тїїнийг авñан õїнтýй аäил гýм буру у тай. 1 2 3 4 9
4.19 Авлигатай тýмцýõ боä логûн õýрýгæїїлýлт улñ тºрийн ñонирõол аг у улаагїй. 1 2 3 4 9
Нийц
äýг
Áага
çýрý
г ний
цäýг
Тºäи
йлºн
ний
цäýг
-гїй
Нийц
äýг-
гїй
Õýлæ
М-г
їй / Õ
-гїй
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
81СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД
5. Өнгºрñºн г урван æилä Монголä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäñºн бý?
Иõýýõýн ºññºн 1.
Áага çýрýг ºññºн 2.
Õýвýýр їлäñýн 3.
Áага çýрýг бу урñан 4.
Иõýýõýн бу урñан 5.
Õýлæ мýäýõгїй/Õариулаагїй 9.
6. Ирýõ г урван æилä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäºõ вý? Иõýýõýн ºñнº 1.
Áага çýрýг ºñнº 2.
Õýвýýр їлäýнý 3.
Áага çýрýг бу урна 4.
Иõýýõýн бу урна 5.
Õýлæ мýäýõгїй/Õариулаагїй 9.
 õэñэã. Аâëèãатаé тэìöэõ
7. Авлигатай тýмцýõ аæлûг õýн/ямар байг у уллага уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой вý? (1 ñонголт õийнý)
Çаñгийн гаçар 1.
Орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа 2.
Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага 3.
Иргýä (иргýäийн õºäºлгººн) 4.
Улñûн Иõ Õурал 5.
Шїїõийн байг у уллаг у уä 6.
Тºрийн буñ байг у уллаг у уä 7.
Ерºнõийлºгч 8.
Авлигатай тýмцýõ гаçар 9.
Õу улü çїйн яам 10.
Õувийн õýвøил 11.
Áуñаä (тоäорõой бичиõ): 12.
8. Танû боä лоор оäоогийн Çаñгийн гаçар (Ерºнõий ñайä Сайõанбилýг тýргїїлæ буй) ºмнºõ Çаñгийн гаçартай õарüцу улаõаä авлигûн аñу уä лûг õýр øийäýæ байна вý?
Авлигûн аñу уä лûг илїї ñайн øийäвýрлýæ байна
1.
Өмнºõтýйгýý аäил байна 2.
Өмнºõººñºº äор байна 3.
Õýлæ мýäýõгїй /Õариулаагїй 9.
9.1 Тºрийн їйлчилгýý їçїїлýõ мýргýæлийн ур чаäвар му у 1 2 3 4 9
9.2 Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä албан т уøаалтну уäаä улñ орнû т увøинä авлигûн аñу уä лûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл байõгїй
1 2 3 4 9
9.3 Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä албан т уøаалтну уäаä орон ну тгийн т увøинä авлигûн аñу уä лûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл байõгїй
1 2 3 4 9
9.4 Õїнäрýлтýй аñу уä лûг õу улü äїрмийн äаг у у буñ õýýл õаõу улиар øийäвýрлýõ арга тїгýýмýл болñон
1 2 3 4 9
9.5 Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн õїрýýнä авлига гаçар авñан 1 2 3 4 9
9.6 Олон нийтийн иäýвõгїй байäал 1 2 3 4 9
9.7 Авлигатай тýмцýõýä чиглýгäñýн õу улü тог тоомæ, õїлýýлгýõ ял øийтгýл нü боловñронг уй биø
1 2 3 4 9
82
9. Авлигатай тýмцýõýä äоорõ õїчин çїйлñїїä ñааä тотгор болäог у у?
Огт
їгїй
Áага
çýрý
г
Тоäо
рõой
õýм
æýý
гýýр
Иõ õý
мæ
ýýгý
ýр
Õýлæ
м-г
їй / Õ
-гїй
10. Авлигааñ урüäчилан ñýргийлýõийн т улä þу õийõ ¸ñтой вý?
(1 ñонголт õийнý)
Õїчтýй арга õýмæýý аваõ, õат у у øийтгýл оногäу улаõ 1.
Тºрийн албан õаагчäûн цалинг нýмýгäїїлýõ 2.
Çаñаг çаõиргаанû øийäвýр гаргаõ їйл явцûг нýýлт тýй, ил тоä болгоõ
3.
Тºрийн çїгýýñ çаõиргаанû байг у уллагûн їйл аæиллагаанä тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõ
4.
Иргýä, тºрийн буñ байг у уллаг у уäûн çїгýýñ тºрийн çаõиргаанû байг у уллагûн їйл аæиллагаанä тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõ
5.
Авлигûн ýñрýг олон нийтийг ñо¸н гýгýýрїїлýõ 6.
Õу улиа тог твортой õýрýгæїїлýõ 7.
Áуñаä (тоäорõой бичиõ) 8.
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
83
11. 2006 онä Авлигûн ýñрýг øинý õу улü батлагäñан. Та øинý õу улийн õїрýýнä алü нýг албан т уøаалтан øийтгїїлñýн т уõай ñонññон у у?
Тийм 1.
Үгїй 2.
12. Авлигатай Тýмцýõ гаçарт авлигûн талаар мýäїїлýõ у таñ аæиллаæ байгааг та мýäýõ її?
Тийм 1.
Үгїй 2.
13. Õýрвýý Авлигатай Тýмцýõ гаçар нýр õаяггїй мýäýýлýл õїлýýæ авна гýвýл Та авлигûн талаар мýäýýлýл ºгºõ її?
Тийм 1.
Үгїй 2.
Мýäýõгїй / Õариулаагїй 3.
16. Та Авлигатай тýмцýõ гаçар биå äааñан, алü нýг улñ тºрийн õїчнýýñ õамааралгїй їйл аæиллагаа яву улæ чаä äаг т итгýäýг її?
Тийм 1.
Үгїй 2.
Õýлæ мýäýõгїй / Õариулаагїй 3.
Ñ õэñэã. Баéãóóëëаãóóä
14. Авлигатай тýмцýõ гаçрûн їйл аæиллагаагТа õýрõýн їнýлæ байна вý?
Иõ ñайн 1.
Õарüцангїй ñайн 2.
Сайн ч биø, му у ч биø 3.
Таару уõан 4.
Му у 5.
Õýлæ мýäýõгїй / Õариулаагїй 9.
15. Авлигатай тýмцýõ гаçарт Та õýр çýрýг итгýäýг вý? Иõ итгýäýг 1.
Итгýäýг 2.
Áараг итгýäýггїй 3.
Ог т итгýäýггїй 4.
Õýлæ мýäýõгїй / Õариулаагїй 5.
СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД
84
17. Манай улñûн нийгýм, ýäийн çаñгийн äоорõ ñалбару уäаä авлига õýр çýрýг тарõñан гýæ Та боä äог вý?
17.1 Ãаалü 1 2 3 4 5 9
17.2 Áоловñролûн тог толцоо 1 2 3 4 5 9
17.3 Эрїїл мýнäийн тог толцоо 1 2 3 4 5 9
17.4 Шїїõийн тог толцоо 1 2 3 4 5 9
17.5 Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага 1 2 3 4 5 9
17.6 Улñ тºрийн наму уä 1 2 3 4 5 9
17.7 Õу улü тог тооõ байг у уллага /Улñûн Иõ Õурал/ 1 2 3 4 5 9
17.8 Çаñгийн гаçар 1 2 3 4 5 9
17.9 Орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа 1 2 3 4 5 9
17.10 Áїртгýл, çºвøººрлийн їйлчилгýý їçїїлäýг албаä (тºрñнийг, гýр бїл болñнûг иргýний æурмаар бїртгýõ, лицåнç, çºвøººрºл олгоõ)
1 2 3 4 5 9
17.11 Татварûн алба 1 2 3 4 5 9
17.12 Уул у урõайн ñалбар 1 2 3 4 5 9
17.13 Ãаçрûн аñу уäал ýрõýлñýн албаä 1 2 3 4 5 9
17.14 Мýргýæлийн õяналтûн гаçар 1 2 3 4 5 9
17.15 Орон ну тгийн õанган нийлїїлýõ тåнäåру уä 1 2 3 4 5 9
17.16 Áанк, ñанõїїгийн байг у уллаг у уä 1 2 3 4 5 9
Авлигаä автагäñан байäалСалбару уä
Огт
їгїй
Áага
çýрý
г
Тоäо
рõой
õýм
æýý
г-ýý
р
Нилý
ýä õý
мæ
ýýг-
ýýр
Маø
иõý
ýр
Õýлæ
мýä
ýõгї
й / Õ
-гїй
18. Та ººр авлига ºргºн тарõñан байг у уллага нýрлýæ чаäаõ у у?
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
85
22.Авлигûн талаар õамгийн иõ мýäýýлäýг ñувгийг нýрлýнý її?(гол нýгийг нýрлýнý її)
D õэñэã. Хóâèéí тóðøëаãа
19. Õýрýв тºрийн албан õаагч ýñвýл õувийн байг у уллагûн аæилтан Танааñ øу уä õаõу улü нýõвýл Та яаõ вý?
(гол нýгийг ñонгоно у у)
Áи õýýл õаõу улü ºгºõгїй 1.
А лü нýг гаçарт мýäýгäýõ болно (аñу улт 20-ийг õариулна)
2.
Мºнгº байвал õаõу улü ºгнº 3.
Õаõу улü ºгºлгїйгýýр аñу уä лûг øийäвýрлýõýä т уñлаõ õýн нýгнийг õайõ болно
4.
Áи þу ч õийлгїй нºõцºл байäал ººрчлºгäºõийг õїлýýõ болно.
5.
Мýäýõгїй/Õариулаагїй 9.
Хэðâээ аëü íэã ãаçаðт ìэäэãäэõ áîëâîë
20. Õýрвýý мýäýгäýõ болвол õаана?
(гол нýгийг ñонгоно у у)
Уäирä лага /т уõайн байг у уллагûн/ 1.
Авлигатай тýмцýõ гаçар 2.
Öагäаа 3.
Õýвлýл мýäýýлýл 4.
ÇÃ-ûн 11-11 у таñ 5.
Өºр 6.
Б¯Х Х¯НЭЭÑ АÑУУНА
21. Авлигûн талаарõ голлоõ мýäýýллýý Та алü ýõ ñурвалæааñ авäаг вý?
(гол нýгийг ñонгоно у у)
ТÂ (аñу улт 22-г õариулна) 1.
Сонин, õýвлýл 2.
Интåрнåт, Social Media /ôорум,блог/(аñу улт 23-г õариулна)
3.
Раäио 4.
Өºрт тоõиолäñон т урøлагааñ 5.
Найç нºõºä, õамаатан ñаäан 6.
Ам äамæñан яриа 7.
Áуñаä ýõ ñурвалæ (тоäорõой бичиõ): 8.
Хэðâээ А21-ä ТÂ ñîíãîñîí áîë
СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД
86
24. Та äоорõ ñалбару уäаä їйлчлїїлýõ болвол тантай õýр çýрýг øуäарга õарüцана гýæ боäоæ байна вý?
Хэðâээ А21-ä Иíтåðíåт, Social Media /âåá, ôîðóì, áëîã/ ñîíãîñîí áîë
23. Авлигûн талаар õамгийн иõ мýäýýлýл äамæäаг õýрýгñýл /ñайт/-ийг нýрлýнý її?
(гол нýгийг нýрлýнý її)
Ôåйñбук /Facebook/ 1.
Твит тåр / Twit ter/ 2.
Мýäýýллийн ñайт у уä 3.
Өºр(тоäорõой бичиõ): 4.
Îäîî äаðааãèéí аñóóäаë ðóó øèëæüå.
1. Áоловñролûн ñалбар 1 2 3 4 9
2. Эрїїл мýнä 1 2 3 4 9
3. Шїїõийн тог толцоо 1 2 3 4 9
4. Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага 1 2 3 4 9
5. Орон ну тгийн çаõиргаа 1 2 3 4 9
6. Тºрийн çаõиргаа 1 2 3 4 9
Салбару уäШ
уäар
га б
уñ
Áага
çýрý
г
Õарü
цан-
гуй
Шуä
арга
М-г
їй / Õ
-гїй
25. Та ñонирõолûн çºрчлийн õу улü батлагäñанûг мýäýõ її? Тийм 1.
Үгїй 2.
26. Õýрвýý Та аøиг ñонирõолûн çºрчлийн талаар мýäвýл алü нýг гаçарт мýäýгäýõ її?
Тийм (аñу улт 27-г õариулна) 1.
Үгїй (аñу улт 28-рїї øилæинý) 2.
27. Õýрвýý мýäýгäýõ болвол õаана?
(гол нýгийг ñонгоно у у)
Уäирä лага /т уõайн байг у уллагûн/ 1.
Авлигатай тýмцýõ гаçар 2.
Öагäаа 3.
Õýвлýл мýäýýлýл 4.
ÇÃ-ûн 11-11 у таñ 5.
Өºр 6.
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
87
27. Õýрвýý мýäýгäýõ болвол õаана?
(гол нýгийг ñонгоно у у)
Уäирä лага /т уõайн байг у уллагûн/ 1.
Авлигатай тýмцýõ гаçар 2.
Öагäаа 3.
Õýвлýл мýäýýлýл 4.
ÇÃ-ûн 11-11 у таñ 5.
Өºр 6.
28_add. Энý цаг їåýýñ ñург у улü, цýцýрлýг гýõ мýт олон байг у уллаг у уä иргýäýýñ õанäивûн нýрýýр øу уä мºнгº нýõýæ
авäаг. Çарим õїмїїñ õан äивûг ав лига/õýý лü õаõу улийн баñ нýг ººр õý лбýр г ýæ боä äог, çарим нü байг у уллагûн тºñвийг
бїрäїїлýõ нýг арга çам гýæ боä äог. Танû боä лоор
- Энý нü илїї авлига/õýýлü õаõу улийн нýг õýлбýр 1.
- Энý нü илїї байг у уллагûн тºñвийг авч яваõ нýг õýлбýр 2.
- Мýäýõгїй/õариулаагїй 9.
29. Сїїлийн 3 ñарûн õугацаанä Танû болон танай гýр бїлийн гиøїїäийн çїгýýñ ямар нýгýн õýлбýрýýр õýýл õаõу улü ºгñºн її?
Тийм 1.
Үгїй E õýñýг рїї øилæинý 2.
Мýäýõгїй E õýñýг рїї øилæинý 3.
Татгалçñан E õýñýг рїї øилæинý 4.
30 .Сїїлийн 3 ñарûн õугацаанä Та õýнä õаõу улü ºгñºн бý? (олон ñонголт той)
31. Õýрвýý ºгñºн бол ойролцоогоор õýäийг ºгñºн бý?
1. Áагøиä
2. Эрїїл мýнäийн ñалбарûн аæилтанä
3. Тºрийн çаõиргаанû байг у уллагûн аæилтанä
4. Öагäаагийн аæилтанä
5. Шїїгчиä
6. Өмгººлºгч/õу улüчиä
7. Прокурорт
8. Татварûн байцаагчиä
9. Нийтийн аæ аõуйн їйлчилгýýний аæилтанä
10. Ãаалийн байцаагчиä
11. Орон ну тгийн çаõиргаанû аæилтанä
12. Õýвлýл мýäýýллийн õýрýгñýлä /ñонин, тåлåвиç, раäио/
13. Áуñаä (тоäорõой бичиõ):
СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД
88
32. Танû õаõу улüä ºгñºн мºнгºний нийт äїн Танай ºрõийн тºñºвт õýр çýрýг нºлººлñºн бý?
Ог т нºлººлººгїй 1.
Áага çýрýг 2.
Тоäорõой õýмæýýгýýр 3.
Нилýýä 4.
Õýлæ мýäýõгїй / Õариулаагїй 5.
33. Танû õаõу улü ºгºõ болñон гол øалтгаан þу байñан бý?
(гол нýгийг ñонгоно у у)
Õаõу улийг øу уä нýõñýн 1.
Эрõ мýäýлтнїїäтýй õолбогäоæ õїнäрýлä ороõгїйн т улä õаõу улü ºгñºн
2.
Õїртýõ ¸ñтой їйлчилгýýгýý аваõûн т улä õаõу улü ºгñºн
3.
А лü нü ч биø 4.
E õэñэã. Тºð çаñãèéí èë тîä áаéäаë
34. Тºр çаñгийн їйл аæиллагаанû ил тоä байäа л болон їр äїнт байä лûг äýýøлїїлýõýä äарааõ арга õýмæýýнїїä õýр
×УÕ А Л гýæ та боäоæ байна вý?
Огт
їгїй
Áага
çýрý
г
Тоäо
рõой
õýм
æýý
нä
Нилý
ýä и
õ
Маø
иõ
М-г
їй / Õ
-гїй
1 Шилýн äанñнû õу улü 1 2 3 4 5 9
2Áїртгýлийн цаõим маøин, нýг цонõнû їйлчилгýý гýõ мýт øинý тåõнологиу уä
1 2 3 4 5 9
3 Тºрийн албан õаагчäааñ тог тмол гарг у улæ авäаг орлогûн мýäїїлýг 1 2 3 4 5 9
4 Шинý ñонг у улийн õу улü 1 2 3 4 5 9
5 Өрøººлийн õу улü 1 2 3 4 5 9
35. Тºр çаñгийн їйл аæиллагаанû їр äїнт болон ил тоä байä лûг ñайæру улаõ çорилгоор авч байгаа арга õýмæýýнїїäийг
õýр çýрýг ҮР ДҮНТЭЙ байна гýæ та боäоæ байна вý?
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
89
36. Өрøººлийн болон Ил тоä байä лûн т у õай õ у улиуäûг õýрýгæїїлñнýýр Монголûн äалä ýäийн çаñгийн томооõон нýг
õýñýг нü торг у улü, øийтгýлгїй албан ¸ñоор õу улüчлагäñан.
Танû боä лоор ýнý їйл явц нü ...
Огт
їгїй
Áага
çýрý
г
Тоäо
рõой
õýм
æýý
нä
Нилý
ýä и
õ
Маø
иõ
М-г
їй / Õ
-гїй
1 Шилýн äанñнû õу улü 1 2 3 4 5 9
2Áїртгýлийн цаõим маøин, нýг цонõнû їйлчилгýý гýõ мýт øинý тåõнологиу уä
1 2 3 4 5 9
3 Тºрийн албан õаагчäааñ тог тмол гарг у улæ авäаг орлогûн мýäїїлýг 1 2 3 4 5 9
4 Шинý ñонг у улийн õу улü 1 2 3 4 5 9
5 Өрøººлийн õу улü 1 2 3 4 5 9
a. Õувийн õýвøил äýõ авлигûн õýмæýýг бу уру улаõ у у? Тийм 1.
Үгїй 2.
Мýäýõгїй / Õариулаагїй 3.
б. Нийгýмä äургїйцýл тºрїїлýõ її? Тийм 1.
Үгїй 2.
Мýäýõгїй / Õариулаагїй 3.
F õэñэã. Äээä т¿âøíèé áóюó Иõ аâëèãа
38. Та Иõ /äýýä тївøний/ авлигûг þу гýæ ойлгоæ байна вý?
Áиçнåñ, улñ тºрийн бїлýглїїäийн ñонирõол бїõий 1.
Тºрийн ºнäºр албан т уøаалтну уä оролцñон 2.
Ãаäааäûн болон äотооäûн том биçнåñийн оролцоотой авлига 3.
Улñ оронä иõ õýмæýýний õоõирол учру улñан 4.
Çоõион байу улалт тай бїлýглýл, ñїлæýýний оролцоотой 5.
Авлигûн õýмæýý маø иõ 6.
Áуñаä (тоäру улна у у): 7.
Õýлæ мýäýõгїй / Õариулаагїй 9.
СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД
90
39. Танû боä лоор Иõ /äýýä тївøний/ авлига Монголä ямар тївøинä байна вý?
Иõ õýмæýýтýй 1.
Çарим нýг тоõиолäол бий 2.
Öººн õýäýн тоõиолäол бий 3.
Иõ авлига Монголä байõгїй 4.
Õýлæ мýäýõгїй / Õариулаагїй 5.
40. Танû боä лоор яагааä äýýä тївøний авлига орøиæ байна вý? Монгол улñûн õу улü ýрõ çїйн тог толцоо бїрýн тºлºвøººгїй, ийм тївøний аñу уä лûг авч øийäýæ чаäаõгїй учрааñ
1.
Монголûн ýäийн çаñаг т бараг õяналтгїй иõ õýмæýýний мºнгº байгаа учрааñ
2.
Тºр çаñгийн äýýä тївøинä ил тоä байäал õангалтгїй учрааñ
3.
Монголä їйл аæиллагаа яву улäаг гаäнû том компаниуä аñу уä лаа авилгалаар øийä äýг тїгýýмýл практик бий болñон учрааñ
4.
Монголûн том компаниуä аñу уä лаа авилгалаар øийä äýг тїгýýмýл практик бий болñон учрааñ
5.
Áиçнåñ, їлñ тºрийн ñонирõол нийлñýн їчрааñ 6.
Áуñаä (тоäру улна у у): 7.
Õýлæ мýäýõгїй / Õариулаагїй 9.
41. Танä äýýä тївøний авлигûн õýмæýýний талаар тºñººлºл байна у у? Тийм 1.
Үгїй 2.
Мýäýõгїй / Õариулаагїй 3.
42. Та äýýä тївøний авлигûн талаар õýр иõ олæ ñонñäог вý? Áайнга 1.
Õааяа 2.
Õýçýý ч їгїй (Q44-ру у øилæинý) 3.
Мýäýõгїй/Õариулаагїй (Q44-ру у øилæинý) 4.
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
91
Хэðâээ ñîíññîí áîë
43. Õýрýв ñонññон бол ямар õýлбýрийн авлига байñан бý? (Õýäийг ч ñонгоæ болно)
Áýлýн мºнгº 1.
Том õýмæýýний бýлýг /байр, маøин гýõ мýт/ 2.
Áиçнåñийн тїнøлýл буþу õувüцаа 3.
Ãаäааäаä аялу улаõ 4.
А лбан т уøаал 5.
Өºр (тоäру улна у у): 6.
44. Дýýä тївøиний авлига Танû болон танай гýр бїлийн амüäралä õýр нºлººлäºг вý?
Маø иõ 1.
Тоäорõой õýмæýýнä 2.
Áага õýмæýýнä 3.
Ог т їгїй (Q46-ру у øилæинý) 4.
Мýäýõгїй/Õариулаагїй (Q46-ру у øилæинý) 5.
45. Õýрвýý äýýä тївøиний авлига Танû болон танай гýр бїлийн амüäралä ñºргººр нºлººлäºг бол ямар байä лаар гýäгийг тоäорõой õýлнý її?
(1 ñонголт õийнý)
Амüæиргаанû тївøин бу урæ байна 1.
Ãýр бїлийн биçнåñ му уäаæ байна 2.
Õїнä ñуртал, ил тоä байäал äу тагäалтай байна 3.
Тºрийн їйлчилгýý õангалтгїй 4.
Үний ºñºлтºä нºлººлæ байна 5.
Áайгалü орчинä нºлººлæ байна 6.
Өºр (тоäру улна у у): 7.
Мýäýõгїй/Õариулаагїй 9.
Б¯Х Х¯НЭЭÑ АÑУУНА
46. Дýýä тївøиний авлигатай тýмцýõ аæлûг õýн/ямар байг у уллага уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой вý?
(1 ñонголт õийнý)
Çаñгийн гаçар 1.
Орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа 2.
Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага 3.
Иргýä (иргýäийн õºäºлгººн) 4.
Улñûн Иõ Õурал 5.
Шїїõийн байг у уллаг у уä 6.
Тºрийн буñ байг у уллаг у уä 7.
Ерºнõийлºгч 8.
Авлигатай тýмцýõ гаçар 9.
Õу улü çїйн яам 10.
Õувийн õýвøил 11.
Áуñаä (тоäорõой бичиõ): 12.
СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД
92
47. Дýýä тївøний авлигатай тýмцýõýä äарааõ арга õýмæýýнїїäийн алü нü õамгийн иõ їр äїнтýй гýæ та боäоæ байна вý?
(õо¸р õїртýл õариулт ñонгоæ болно).
1 Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагаä илїї иõ ýрõ мýäýл олгоõ
2 Орлогûн мýäїїлгýý õуä лаа бºглºñºн тоõиолäолä илїї õат у у õариуц лага тооцоõ
3 Иргýний байг у уллаг у уäûн оролцоо, чаäавõийг ñайæру улаõ
4 Авлигатай тýмцýõ õу улü ýрõ çїйг боловñронг уй болгоõ
5 Авлигатай тýмцýõ ¸ñ ñуртаõу унûг нýмýгäїїлýõýä анõаараõ
6 Áиå äааñан õýвлýл мýäýýллийн байг у уллаг у уäûг äýмæиõ
7 Авлигалûн ýñрýг чанга õºтºлбºртýй улñ тºрийн наму уäûг äýмæиõ
АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А
93
Ñóäаëãааíä îðîëöîãчäыí íèéãэì, эäèéí çаñãèéí áаéäëыí таëааðõ ìэäээëэë:
1. Тºрñºн он: 19 _________
2. Õїйñ:
Эр ...................................................... 1
Эм ..................................................... 2
3. Áоловñрол:
· Үгїй ................................................... 1
· Áага/бїрýн буñ äунä ......................... 2
· Áїрýн äунä ........................................ 3
· Туñгай äунä ....................................... 4
· Дýýä .................................................. 5
4. Аæил (алü нýгийг нü ñонгоно у у)
· Үнäñýн аæил ........................................ 1
· Ãýрýýт буþу цагийн аæил ..................... 2
· Мýргýæлийн äаä лага .......................... 3
· Аæилгїй ............................................... 4
· Ãýрт байäаг ............................................ 5
· Тýтгýвýр/тýтгýмæ ................................. 6
· Öýрýг ..................................................... 7
· Оþу тан/ñурагч ..................................... 8
Аæлûн 6-ааñ 8-ийг ñонгоñон бол
Нийгмийн байäал мºн
Õарúяалал õариулаõ øаaрä лагaгїй
5. Нийгмийн байäал:
- Аæилчин ............................................... 1
- А лбан õаагч .......................................... 2
- Õувиараа õºäºлмºр
ýрõ лýгч (биçнåñ ) ................................... 3
- Малчин/тариачин ................................. 4
- Сýõýýтýн ................................................ 5
6. Õарúяалал:
· Сонг у улüт буþу тангараг
ºргºñºн тºрийн а/õ ................................. 1
· Тºñвийн буñаä байг у уллага ................. 2
· Õувийн / õолимог ñåктор ....................... 3
· Тºрийн буñ байг у уллага ....................... 4
7. Ãýрлýлтийн байäал:
- Ãýрлýñýн - Áаталгаатай ....................... 1- Ãýрлýñýн - Áаталгаагїй ....................... 2- Ãýрлýýгїй ............................................. 3- Туñäаа амüäарäаг/ñалñан ................. 4- Áýлýвñýн ............................................. 5
8. Өрõийн ам бїлийн тоо:
9. Өрõийн õýäýн гиøїїн аæил ýрõýлäýг вý?:
10. Өрõийн орлого (татвар, НДШ тºлºõººñ ºмнº):
Сарûн байä лаар: Жилийн байä лаар:
11. Õаяг: Õот\Аймаг Дїїрýг/Сум Õороо\баг
12. Утаñ:
13. Ярилц лага авñан аæилтан
Ñóäаëãааíä îðîëöñîí Таíä áаяðëаëаа!
СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД