CiltVol. Ill

Sayı .2

TÜRKIYE JEOLOJI KURUMUBÜLTEN!

Bulletin öf the Geological Society of TurkeyOcak - 1952 - January

Mardin Bölgesinin Jeolojisi

Necip TOLUN —Zati TERNEK

A — G İ R İ Ş , :

Bu etüd 1İ43, 1947 senelerinde Mardin bölgesinde 1/100.000îik jeolojik^ löve yapaà ZATİ TERNEK'le 1949 senesi baharındabölgenin Derik civarında Paleozoik ve Kretase üzerinde çalışanNECİP TOLUN'un müşterek fikir ve çalışmalarının neticesidir.1947 de Mardin bölgesinde ZATI TERNEK'le etüdlerde bu-lunan Dr. GALİP O T K U N ' U burada anmayı vazife biliriz.Derik'de topladığımız faunayı tetkik lütfunda bulunan BritishKuseum'dan Dr. C. • STUBBLEFILD'e ' ve mikrofaunayı tetkikden CEMAL ÖZTEMÜR'e ve Dır, J. MERCİER'ye teşekkürlerimizisunmayı bir borç biliriz.

i __ COĞRAFÎ D UR UM :

Bölgemiz güney ve doğu Türkiye'nin az arızalı ve doğu batıistikametinde uzanan kalker yapılı tepelerinden ibarettir. GüneydeSuriye platformu ile kuzeyde Diyarbakır — Siirt PHosen yapılıdepresyon arasında sıkışan Mardin dağları ekseriye güneye devriktttiklinallerden müteşekkil olup en fazla irtifa kazandıkları yeı>fer yine güney yamaçlarıdır. Suriye düzlüğünden itibaren kuzeyedoğru adeta birdenbire bir blok şeklinde yükselen Mardin dağlasrıfeeybin •— Mardin ve Derik'den geçen hattın kuzeyinde karstikMr bölge teşkil eder. Bu karstik plato üzerinde belli başlı mute-ittm yerler daha ziyade kalker yapılı tepeler arasındaki alkıv-fonla kaplı ufak vadilerde veya karstik bakiyeferin, ^

ırasmdaki alwiy-

1 *

depresyonlardadır. Dağlar umumiyetle çıplak, haşin, yalnız Suriyedüzlüğüne bakan Mazı dağlarında seyrek meşe ormanları mevcut-tur. Bölgemizin en yüksek tepeleri Mazı dağı (1836 m.), Kirpimdağı (1250 m,)* ve Mardin kalesi (1150 m.) tepesidir. Alçak dep-resyonlar da güney kısımlardadır,

Hidrografik şebeke : kuzey - güney istikametinde akan sel vadi-lerinden ibarettir Yazın bunların heınen hepsi kurur. Yalnız bazıvadilerdeki sular karstik menbalarla ' beslendiğinden daimi akarlar.Derik suyu ve Gors vadisindeki menbalar gibi. Mazı dağı kuzeygüney istikametinde akan sel vadilerinin su taksim hattını teşkileder. Mazı dağının kuzeyindeki güney-kuzey İstikametinde akanve Dicle'ye karışan Göksu bu dağın kuzey yamacmdan kollarını alır,

2 — TARİHÇE :

OSWALD (11) tarafından Doğu Anadolu'nun umumî jeolo-jik taksimatı yapılmışsa da bu etüd hiç biri detay bir jeoloji sayı-lamaz, ilk esaslı jeolojik araştırmalara 988 «. 984 senelerinde CEVAT TAŞMAN idaresindeki petrol gurubu jeologları tarafındanbaşlanmış ve nispeten bütün güney doğu Türkiye'de sistematiksurette jeolojik löve ve kesitler yapılmıştır* Bu olaylardan Mardincivarının • paleontolojisi VONDERSCHMIDT (23) tarafından,jeolojisi de S, PAIGE, MOSES, CEVAT TAŞMAN ve kısmen deFOLEY tarafından incelenmiştir. Bilhassa MOSES Mardin?k De-rik arasında paleozoik aflörmanlarmı bularak iGüney doğu Ana-dolu'nun en mühim stratigrafik seksiyonunu incelemiş ve o zamaniçin Mardin, Diyarbakır, Gizra arasında uzanan Sekondèr ve Ter-siyer tabakalarının substratumu hakkında ilk fikirleri ortaya at-mıştır. Yukarıda saydığımız jeologların travaylarma ve kendisinin#e Siirt-Cizre aracındaki etüdlerine dayanarak P* ARNİ (2) bütünDoğu Anadolu'nun tektonik bünyesinin taslağını ortaya koymuş-tur* M. T. A. Enstitüsünün neşredilmemiş raporlarında S* WTKOMP (22) orojenik hadiseler ve petrol jeolojisini ilgilendirenhususlarda güney doğu Türkiye'nin stratigrafisini ve tektoniğiniderlemeye çalışmıştır. S. .W. TROMP raporunda Derik paleozoi-kinin üst kısımlarını Kambrien ve alt seviyelerinin de Algönkîenolabileceğine işaret ederek Mardin — Diyarbakır — Siirt — Cizrearasında uzanan bölgenin substratumunu en derin stratigrafikeşel olarak Jurasîk kab\jj eder, Halbuki N-, TOLUN (19) Harbol ve

2

Hazru arasındaki basenin en az Devondàn beri devamlı bir teres-sübata malik olduğunu göstermiştir, Mardin bölgesinin de Cizre— Diyarbakır arasında uzanan bölge ile ayrı bir stratigyafik vetektonik yapıya malik olduğunu bu etüdümüzde açıklamağa çalışa-cağız, Suriye platformu ile kuzeydeki Cizre — Diyarbakır baseniarasında geçit rolü oynayan bölgemiz derin stratigrafik seksiyon»lan ile daha da detay ve enteresan etütlere saha olacağına kaniyiz,

B — STRATİGRAFİ: (Levha 1)

Bölgemizde paleozoik fosilli Kambrienle, ve muhtemeleaKamforienden yaşlı sahrelerle Sekonder, orta ve üst Kretase ite,.Teraier Paleosen, Eosen, rögresif Oligosen, Mi'osen teşekkülleriyle ıPlio-Kuaterner ise genç erüpsiyonlar, detritik konglomeralarla vealluviyonlarla temsil edilmSştir,

1 — PALEOZOİK : (Levha 2, 3)i

Paleozoik, Hr. Kermuk, Şadan, Telbesmi (Tîlbesmi) köyleriile Derik kazası arasındaki sahada, Kretase kalkerlerinin altındanbir fayla çıkmıştır. Yatımları dik, ENE-WSW istikametindeuzanan Paleozoik formasyonlarının Kretase kalkerleriyle zaviyevîbir diskordans yaptıkları kilometrelerce uzaktan müşahede edilir,1986 senesinde Derik seksiyonunu ilk inceleyen MOSES bulduğuTrilobit parçalariyle bu esıki tabakaların sadece raporunda Kar-bonîferden yaşlı olduğunu söyler, MOSES tarafından litolojik ba-kımdan iyi incelenen Paleozoik kesiti tarafımızdan kabul edilmiş, yal-nız bazı ilâveler yapılmıştır. Paleozoik maktaı tabandan tavana,tlogru belli başlı şu formasyonları ihtiva eder :

a ) Felsitik porfir; bademtaşlı kırmızı gre ve bazalt : bu ilk tabaka.Derik'ten itibaren Şadan köyüne doğru batı-doğu istikametteKretase kalkerlerinin altında görünür; ve Kretase kalkerleri doğ»ruıdaıı doğruya bu formasyon üzerine diskordans. olarak oturmak-tadıır. Entrüzif sahrelerin kalınlıkları gayri muntazam olup engeniş kalınlık ve en iyi seksiyon Telbesmi'nin kuzey doğusundagörülür. Renkleri kırmızıdan siyaha kadar değişir' Bunların için-de entrüzyonlar bulunduğundan kalınlığı Ölçmek güçtür. 646 m.kalınlıkta olduğu MOSES tarafından tetkik edilen bu formasyondaha çok incelenince gayri muntazam olduğu meydana çıkar, Tel-besmi'nin hemen kuzey doğusundaki muazzam granit entruzyonn

4

gene Kambrienden yaşlı effüzif dayklaırla birbirinden ayrılmıştır.Bünye itibariyle killi gre hissini veren kırmızı vişne çürüğü ren-ginde olan bu effüzif andezitik formasyon gayrimuntazam şekildelevhalanmıştır. Bu olaydan ötürü kalınlığı ölçmenin ne dereceyekadar doğru olacağı söylenemez. İçerisinde biz de hiç bir fosil ema-resine ıraslıyamadık. Şu halde substratum eski ve gayet ince kris-talli bir granit kütlesinin gene bu devirde birçok indifaî dislokas-yonlara ayrılmasına sebep olmuştur. Güney doğuya doğru entrüz-yonlar azaldığından Şadan civarında Kretase kalkerleri doğrudandoğruya bu kırmızı greli killer üzerindedir. Formasyonun dahada tabanını görmek mümkün olamamıştır.

b _ Grêler ı Koyu kırmızı kestane renginde olan bu grêler tabanadoğru felsit entrüzyonları ile istihale görmüştür. Kuvarslı grêlerdahilinde apofizler dahi mevcuttur, indifaî kütle dahilinde gre par-çaları da mevcuttur. Kalınlık 110 m. dir.

c Konglomera ve grêler : Yeşil ve kırmızı renkli kalkerlikonglomeraların elemanları ekseri köşeli volkanik çakıllarındanibaret olup çimentosu da kırmızı killi kalkerlerden ibarettir. Ara-larında kırmızı yeşil renkli grêler ve ince kumlu şist bandları mev-cuttur. Kalınlık 55 metredir.

d Kalkerler : Koyu kurşuni renkte, ince tabakalı ve metamorfizeolan kalkerler içinde kırmızı sileks parçalarını ihtiva eder. Kal-kerler 60 m. kalınlıktadır. Bu kalkerler Telbesmi, Şadan yolu üze-ninde ve bu yolun daha ziyade kuzeyinde müşahede edilir.

e tmdifai efomanh konglomeralar ve üzerinde ince gre tabakaları;

Bu seviyede, biraz da yeşil şistler vardır. Kalınlık 45 m. dir.f ince taneli kuvars greleri : Renkleri beyazdan kırmızıya kadardeğişen ve umumiyetle krem renginde olan grelerin kalınlığı MO-SES tarafından 430 m. olarak gösterilmiştir. MOSES bu kalınlığınfayla tekerrür etmesinden bahsederse de, grelerin iyi stratifiyeolusu böyle bir tekerrürün olmadığını gösterir. Umumiyetle ince,temiz kuvars taneli ve çimentosu da kolloidal demirle birleşmişbulunan bu gre formasyonu Telbesmi'nin hemen güneyindeki düz-lüğe hakim güney doğu, kuzey batı istikametinde bir sırt yapar.Detritik ve belki de desertik bir formasyonun bakiyesi olan bu gre-leri biz Filistin-Arabistan ve Afrika'da muazzam sahalar kaplıyanNubİ grekrine benzetiyoruz. Zira bu greleri örten ve en üst killi gretabakalarında toplanan fosiller Kambrien yaşını göstermiştir. Şu

halde bu grêler Kambrien'den eski granitik bir "mole?? abrazyonumahsulüdür« ' •g — Kalkerler : Yukarıda bahsettiğimiz detritik grelerden koyuKurşunî renkteki kalkerlere geçilir. Stratifikasyon muntazam olupbir kaç santimetreden birkaç metreye kadar değişir. Metamorfizeolmuş bu kalkerler silisli olup serttirler. MOSES bunların kalınlık-larını 190 metre olarak ölçmüştür, MOSES istihale görmüş fosil-lerden bahsederse de biz bunlara raslıyamadık Bu kalkerler Tel-besni'nin güneyindeki tepelerin güney yamaçlarını örterler, umumîistikametleri ENE WSW dir« Yatımları da 45 derece civarındaolup gayet güzel sinus plileri kalkerlerin iyi stratif ikasyonu saye-sinde ormişahade edilir; Kalkerlerin iç bünyesi silisli olduğu kadarda çatlaklarında siderolitizasyon hadiseleri vardır.}ı — Yumuşak seriler : MOSES bu seriyi iki kısma ayırırsa da bizböyle bir ayırmanın doğru olamıyacağı kanaatindeyiz. Toptan 750 m.lik bir kalınlığa malik olan bu formasyonun alt kısımları ince ta-neli gre, gayet1 güzel levhalanmış gri? gri yeşilldmsi killi şistler Hıra-larında korniğ* halinde greli marn tabakaları mevcut olup ekseriyafosilden n^hrumdurlàr; Formasyonun üst kısımları ise daha ziyadekloritli ve § demirli, ayrıca fosil, parçalarını muhtevi grêler teşkileder. Kloritli ve demirli hâki renkteki grêler fazla miktarda fosilparçalarını ihtiva etmektedirler; Bu meyanda topladığımız faunaBritish Museum'dâ Dr, STUBBLEFİELD tarafından tetkik edil-miş; ilk determinasyonlar yapılmıştır,

Paradoxides cf. mediterraneus PompeckjPeranopsis sp«Corinexochus sp*Sofenopleura? cf. hispida ThoralAgraulos Ceticephadus (Barrande)Palaechinoid (EcMnosistites?)

Bu yumuşak formasyon daha ziyade H« Keraıuk köyünün kuzeybatısında Kretase kalkerlerinin altında görülür. Daha yukarı yanitavana doğru kısımlar yüksek falezli Kretase kalkerlerinin altın-da ve Kermuk köyünün kuzey doğusunda Plio-Kuaterner bazalt ör-tüsü altında kaybolmak t adar.

Paleozoik serisinin daha ziyade litolojik ve tektonik manadaflişimsi formasyonunu teşkil eden bu yumuşak seri fazlaca iltiva-lanmış, ve deniz dibinin daha bu devirde oynak olmasından bu kil-li ve kaba formasyonlar alternan şekilde muazzam bir kalınlık-

5

ta teressüp etmiştir. Filhakika Filistin'de ve Ürdün'de alt Kamfe»rien yaşlı olan Nufoi grelerini killi ve greli orta ve üst Kambrienörtmektedir. Kambrien jeosenklinali batı-doğu istikametinde uzan-makta ve Kambrienin ilk denizel teressüpleri de sertlik karakter-li Nubi grelerini örtmekte idi. Ayni hal yer yer Arabistan'da, Mı-sır'da körfezler yaparak oralarda karasal formasyonlar arasındadenizel rüsuplar getirmiştir. Litoloji bakımından ve yaşça büyükbir benzerlik Şadan — Telbesmi greleri Türkiye'nin en güneyinekadar Nubi formasyonunun uzandığını ve böylece Kambrienjeosenklinalinin Filistin'den şimalde Türkiye'ye kadar yayıldığını.gösterir. Esasen paleozoik serisinin şiddetli iltivalanması ve bu se-rinin en üst kısımlarında Kambrien fosillerinin bulunması muhak-kak bize Türkiye'de ilk fosilli Huronien silsilesinin bulunduğuiyıa•işaret eder. Bize en yakın Kambrien aflörmanı Ürdün'de görülür.Ürdün Kambrien teşekkülâtiyle fazlaca stratigrafik benzerlik gös-teren Harabe Kermik fosilli Kambrieni Ürdün'deki gibi detrîtikgrêler 'üzerine gelen killi, kumlu orta Kambrien serisini ihtiva eder.

.2 — TRANSGRESYON TABAKALARI :

Bölgede Kambrİenden alt Kretaseye kadar büyük bir strati«.grafik boşluk görülür, ilk transgresyon Kretase devrinde; muh-temelen Apsienden ve mutlak olarak ta orta Kretaseden itibarenhaşlar.

-3 — KRETASE KALKERLERİ : (Levha 4)

Kretase kalkerlerinin tabanı yalnız Şadan-Derik hattı üzerin-de görülür. Buralarda 400 M. ye yakın olan kalınlık muhtelif sertmasif kalker, breşik kalker ve maralı kalker alternans şekildedevam ederek Derik-Şadan hattı üzerinde muazzam falezler yapar,Kretase, kaide konglomeralariyle başlar. 10-30 m. arasında tahav-vül eden bu konglomeralar büyük elemanlı olup bütün Paleozoikseri taşlarını ihtiva eder. Elemanlar içinde eski effüsif ve entrü-zif çakıllar ve bütün Paleozoik seri elemanları mevcuttur. Kong-lomeralar yukarıya doğru marn ve kalkerlere, tedricen geçmek-tedir. İlk 100 metrelik tebeşirli kalker seviyesinden topladığımızmikrofauna arasında, bilhassa Orbitolina scutum FRİCH bulunuşubu fosilin şakulî yayılışı Apsiyenden Gault'a kadardır. Şu haldetransgresyonun yaşını Apsıyenle Gault arasında olduğunu söyliye-biliriz. Derik Mazı dağı yolunda Paleozoikten itibaren Kretaseseksiyonu şöyledir. (Makta Levha 5) :

6

8

Mardin bölgesinde Paleontolojik etüdleriyle LuSCHMÎDT Kretase kalkerlerinin üst seviyelerinden topladığı faunaile yaşım Türonien olarak gösterir. Halbuki Derik'te açılan maktaboyunca 400 m. bir kalınlığa malik olan Kretase kalkerlerinin bü-tün seksiyon boyunca Türonien olmadığı ve ilk alt Kretase trasng-resyonundan beri Türoniene kadar umumiyetle deniz dibinde kal-kerli bir fasiesin tersip edildiği görülür.

Mardin bölgesinin kuzeyinde Cizre-Diyarbakır baseninde bü-tün sekonder kompledir. Bölgemizde ise Jürasik ve Triasiğin bu-lunmayışı bu devirlerde bir yüksekliğin mevcut olduğunu gösterir,Bu yükseklik ancak Apsiende transgresyona uğramış ve teressü-batı da kuzeye nazaran bir hayli farklı olmuştur; Meselâ kuzeydeHazru'da Kretase kalkerleri dolomitik ve killi olmasına karşılıkMardin bölgesinde daha ziyade tebeşirleşmektedir/ Bu da Arapbloku üzerinde teressüp eden tebeşirli kretase fasiesini gösterir,

Kretase kalkerlerinin yayılışı Mardin'in hemen 10 km. doğu-sundan başlıyarak 60 km. batı - batı kuzeyine kadar uzanır. Buda Mardin'den itibaren devamlı olarak yükselen antiklinal mihverinin Mazı dağında en yüksek noktasını bulması sayesindedir.Filhakika Mazı dağmm hemen kuzey kuzey batısındaki tepeler yüz-lerce kilometre kare masif Türonien kalkerleriyle örtülü olup dahakuzey-kuzey batıda da bazalt örtüsü altında kaybolmaktadır,

Mardin güneyinde ve Mazı dağında açık gri ve bej renkli vemasif denecek karakteri haiz kalkerler vardır« Mardinden batıyadoğru gidildikçe gayet az meyilli ve muntazam tabakalanmış kal-kerler vardır. Bu kalker tabakaları kısmen biraz marnla kalkerlerlebazı yerlerde münavebelidir. Mardin'den Diyarbakır'a giden şose-nin 5 inci kilometresinde bu kalkerler içinde mebzul Hippurit veAlg bulduk. Rudistlerin spesifik determinasyonu yapılmamışsa da.aynı kalkerler içerisinde şu fosiller bulunmuştur :

Rudis t es

Caprinidae ]ChamanidaeGastropod ( -Orbitoides MediaOrbitoides af* socialisOrbitoides af, Gensadca

VONDER..

0sceltanea MiseellaQrriphalocycMs ;frealveolipia

Qlohigerinalagenidea

k — KRETASE — PALEOSEN :

Umumiyetle maralı kalker, marn ve killerden ibaret olan üst.îCretase-Paleosen formasyonu masif Türonien kalkerleri üzerinekonkordan olarak geldiği Mardin kalkerinin kuzeyinde ve batısındamüşahede edilir.

S, PAIGE bölgemizin hemen kuzeyinde Rişmi de Türonien kal-kerleriyle bu marnlar arasında bir diskordans mevcut olduğunusöyler. Bu yumuşak formasyonun kalınlığı ınütehavvildir» Mardin'ingüney ve kuzeyinde 200 m,} Cevzat köyünden 150 m., Akras gü-neyinde 200 - 250 m,, ve bölgemizin haricinde Mardin — Diyarba-kır yolunda 20^30 m. dir. Alt seviyeleri ekseriya maralı; ve üst kı-sımlar daha ziyade killeşmektedir. Aralarında bazı sert marn ta-bakaları mevcuttur, Faınada oldukça zengin olan bu formasyonunalt kısımları üst Kretase (maestrichtien) Inoceramus, Pecten, Vola,Cha/nuı, Exogyra? Centhium^ Turriteïïa, • Nautilus? Echinoid ve Am-monit parçaları faunasını gösterdiği halde en üst seviyelerden top-lanan mikrofaunalar Paleosendir,

Üst Kretaseden Paleosene geçiş hiçbir litolojik karakterle ayır-dedilemez. Yani sekonder denizinde Tersiere geçiş daimî bir sedi-mantasyonla olmuştur. Formasyonun üst kısımlarının biraz dahailtivalanmış olması^ ve nispeten flişimsi karakterde olması; kuzey-deki Premaestrichtien hareketlerinin buralara kadar tesirindenileri gelmiştir. Lateral değişiklik bariz olarak bölgenin formasyon-larında da göze çarpar.

Formasyonun şakuli kalınlığının tahawülü, yer yer sediman-tasyondaki farklardan ?bu yumuşak formasyonun iki masif kalkerformasyonu arasında, yani üstte masif Eosen kalkerleriyle alttakimasif Türonien kalkerleri arasında kalarak iltivalarm da disarmo«ııik şekilde olmasından ileri gelmiştir.

5 — EOSEN :

Bölgemizde Eosen tamamiyle kalkerlerle temsil edilmiştir. Bukalkerler umumiyetle az meyilli olup Paleosen marnlarının üzerin-

»

10

de konkordan olarak bulunurlar, ve ekseriya kuvestalar teşkil eder.1er, Mardin kalkerlerinde bu hal. pek-güzel görülür. Bu kalkerlerMidyat mıntıkasında en tipik şekilde görüldüğünden umumiyetle

. .literatürde Midyat' formasyonu namiyle maruftur, Midyat kalker.leri bazı yerlerde gri renkli bazı yerlerde beyaz ve ince sık dokulu,kalın tabakalar halinde, biraz kaba, boşluklu olarak muhtelif şe-killer göstermektedir. Bu serinin kalınlığı batıdan doğuya ve gü-neyden kuzeye gidildikçe artmaktadır. Meselâ Mardin civarında darmanada Şahit tepeler halinde daha eski formasyonlar üzerinde ara-ları kesilerek adalar şeklinde kalan bu kalkerlerin kalınlığı takri-ben 30 -100 m, arasında değiştiği halde diğer yerlerde yüzlercemetreyi bulur.

Eosen kalkerlerini aşağıdan yukarıya doğru üç kımsa ayırabi-liriz :'

a) Masif gri krem rengindeki kalkerlerb) Marnlı seviyelerç) En üst beyaz tebeşirli kalker kornişleri

Yer yer mikrofaunaca zengin olan Eosen kalkerlerinde aşağı-daki faunayı tesbit edebildik :

NummuMtes Atacîcus? .Nummulites Lucasi?Orbitoides, MiscellaneaFabulatiaOperculinesMilioMdesAlveolina sp?FloscuKnaMelobesies.

En alttaki masif gri krem rengindeki kalkerler tabanda 10 m.ye yakın kalınlıkta sert kornişleri teşkil eder, ve yavaş yavaş marnl]kalkerlere geçer. Bunlar daha ziyade kalker olup aralarnda stratifi-ye marnlı kalkerler bulunduğundan 150 m, kalmlkıta olan bir for-masyon teşkil ederler. En üst kısım ise 100 m* kadar masif, kaba,beyaz kalkerlerdir, !

6 —. OLİGO MtOSEN :

Açık kiremit kırmızısı renkli kaide konglomeraları ile Eosenkalkerleri üzerine diskor.dans vazıyette gelen Bürdigalien yaşında

i l

masif ve yer yer subkristalize kalkerler Mardin ovasının kuzey ke-narlarını teşkil ederler. Yukarıdaki maktadan da anlaşıldığı gibiOligosen bölgemizde daha ziyade regresif, ve belki de hiç depoze. ol-mamıştır. Burdigalien kaide konglomeralarını teşkil eden kaide dehiç bir Oligosen formasyonuna raslanmamıştır. Kaide konglome-raları içinde Nummulitler, Ortophragminler, Textularia,- Nodosaria,Miliolide'ler bulunur. Burdigalien kalkerleri içinde de Globigerina.nıiliolide'ler vardır.

7 — PLİO — KUATERNER :

Bölgemizin Suriye hududuna yakm yerleri Kuaterner taraça-çaları ile alluviyoner ovalardan ibarettir.

8 — GENÇ ERÜPSÎYONLAR i

Karaca dağ şebeke indifamın tesirleri bölgemizde de kendini.göstermiş, bilhassa Derik'ten geçen NW - SE hattın batısı olivinlibir bazalt örtüsü ile kaplıdır. Birbiri üzerine yığılarak gelen lüzuci.bazalt lavları metler halinde, muhtelif seviyeler teşkil eder. Ekseri-ya Neojen tabakalarını deldiği, ve onları örttüğü sarih surette mü-şahade edilıl. Şu halde fm erüpsiyonları Mios.enden sonraya, muhte-melen Plio - Kuaternere ithal etmelidir. Muhtelif •erüpsiyfcn ' mer-kezlerinden çıkan bazalt örtüsünün kalınlığı 50 -100 m. civarındagörülmektedir.

•C— TEKTONİK VE PALEOCOĞRAFYA:

Bölgemiz P. ARNİ'nin güney doğu tektonik taksiminde (4) ke-nar iltivalarmm en güney kısmını teşkil eder. Umumiyetle kenarplilerinden Mardin antiklinali, doğuda Turabidin deformasyonunundevamı olup 40 km. den fazla doğu 'batı istikametinde uzanan mo-noklinal bir durum arzeder. Antiklinalin kuzey flankı beş on derecekadar çok az meyilli olduğu halde, güney flankı oldukça dik, faylıve ayrtca ovada da büyük bir fayla tahdit edilmiştir. Mardin an-t'iklinalinin mihveri Mardin'den batıya doğru mütemadiyen yük-selir. Mazı dağında mihverin yükselişi sayesinde Kretase kalkerlerien büyük irtifaı kazanırlar. Mazı dağının güney eteklerinde antik-linal büyük bir faylanma hareketiyle yarılarak Hr- Kermuk.Şadan, Derik arasında Kretase kalkerleri altında antiklinalinsubstratumu olan Hüronien silsilesini meydana çıkarır. Bu büyükfaylanma hadisesi birbirine parélel iki büyük faydan ibaret oldu-

12

ğunu Mardin'den itibaren.. batıya doğru görmekteyiz. Biri Mardin'de Kretase kalkerleri içinde foaşlıyarak Derik'de kretase kalkerleri-ni blök halinde ikiye ayırmasiyle tecelli eder. Diğeri ise bu fayıngüneyinde Eosen-Miosen hudutlarını teşkil eden ovada dogu-batıistikametinde uzanır, ve bu fay boyunca batıda birçok yeni indifamerkezleri vücuda. getirir, İlk iltivalanma muhakkak Paleozoiklebaşlamış ;orta Kambrien sonunda teşekkül eden flişimsi sediman-tasyon ve Paleozoikin. plisman cihetinin Alpin plisman cihetindenfarklı olması Hüronien silsilesinin mevcudiyetine bir delil sayabili-riz. Kambrienin tabanını teşkil eden alternans şekildeki kaim gre,arjilit, kalker ve konglomera serilerinin yaşı hakkında sarih birfikir söyliyemeyiz. S* W» TROMP (22) un da düşündüğü gibi altseviyenin Algonkien serilerine ait olması muhtemeldir. Filhakikaeski ve şiddetle iltivalanmış granitik masif Kambrienden evvelkidevirde şiddetli volkaıiizma hareketleriyle parçalanmış, ve ilk rüsup-ların temelinde konglomera ve grêler teşekkül etmiştir. Bu konglo-meralar granitik ve volkanik elemanları muhtevidir. Şu halde ili:sedimanter ve fosilli sahreler, ufak bir parçası Telbesmi » Şadarsarasında görülen granitik bir masif üzerinde olmuştur, Kambrien«deki grelerde fazla miktarda kloritli şist parçalarının bulunuşueski masif içinde metamorfik şistlerin mevcudiyetini, ve şiddetliabrazyonunu işaret eder. Paleozoik serilerinin tavanını güney ba-tıda örten Kretase ve bazalt örtüleri Paleozoik serilerinin genişli-ğini gizlemektedir. Fakat üst Paleozoik eksiktir« Yani Silurien.

Devonien, Permokarbon, Trias ve Jurasik devirlerde deniz çekilmişve karasal bir rejim hüküm sürmüştür, İlk transgresyon ancak Ap~sienden itibaren başlar« Halbuki kuzeydeki Cizre - Diyarbakır ba-seninde Devondanberi devamlı bir sedimantasyonun mevcut oldu-ğunu görmekteyiz. Şu halde çok eski Arap "Môle".unun kenarlarınıteşkil eden Mardin bölgesi, Diyarbakır - Cizre baseninde başlıyanPost - Türonien orojenik hareketlerinin burada da üst kretase - Pa-leosen serilerinin flişimsi olarak teressüp etmesiyle görmekteyiz.Post - Türonien hareketinin şiddeti kuzeye nazaran buralarda dahahafif hissedilmektedir,

Burdigalien kalkerlerinin kaide konglomeralariyle başlamasıAlpin hareketlerinin Eosen sonu yani Oligosende de devam ettiğinigösterir- Miosen sonu vücut bulan paroksisma hareketleri neticesiDiyarbakır — Cizre baseninin güneyindeki ara bloku ile hudut böl-gelerinde büyük ölçüde faydalanma vücuda gelmiştir. İtme kuzeyden

gelmiştir. Amp bloku ile Diyarbakır — Cizre baseninin arasındakiKırılmadan mütevellit Plio-Kuaterner erüpsiyonları Derik — H. Ker-ıtfuk hattının hemen batısında bütün sedimenter arazinin kapladığı-nı görürüz. Birçok erüpsiyon merkezleri bu fay boyu sıralanmıştır.Algonkien yaşlı eski Arapmasifini örten ilk Kambrien denizinin sığteressubatı Derik'de aflöre etmektedir. Güney Arabistan'daki veAfrika'daki Peneplenieşnıiş kristallofilien masifi bölgemize kadaruzanmakta olup kalın ve sakin iltivalı sekonder ve Tersler tabaka-ları altında kaybolmaktadır. Peneplenleşmiş olan masif üzerineKambrien denizi Ürdün'deki gibi kalın kum ve killeri teresüp ettir-miştir, ve böylece alt Kretase transgresyonuna kadar Mardin böl-gesi erozyona uğramıştır'. Halbuki Devondan Jurasik sonuna kadarbölgenin kuzeyinde metamorfik Bitlis dağlarına kadar uzanan sa-hada yani Diyarbakır — Cizde Önçukur'ıında deniz birkaç regres-yon müstesna daimi olarak körfez halinde kalmıştır. Alt Kretasebaşlarındaki Basra körf ezindenberi gelen deniz kolu bütün Mardinbölgesini ve Suriye — Filistin çevrelerini istilâ ederek AkdenizTethys'i ile birleşmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

1 — AINS WORTH W. F. Research in Asia Minor, Mesopotamia, Cfaajdeaand Armenia London, 1842,

2 _ ARN I, P. ; Tefetoniis-cbe Grunidzuge Oista-naifcoliens und be-nachbarter Gebiete, M. T. A. Y. B. 4 Arnikana1939.

3 — " ?? Relation enltr-e la structure régionale et lesgisememıtıs imiinénaaix et pétrolières de V AÄnatollieM. T. A. No. 2 Ankara 1939.

4 -— ?? n ' Geologische Beoihadh-trunigen im Albs-chnd t̂ desB'aışjoır Çayı ün iden ıSıüıdliichen Ra,ndJkette;n derBiıt'lisberge Wesitfd'Cih Siint 'M. T. A. No. 2 Am-bara 1940.

5 — BLANC/KBN HORN, M. Sıyanien, Anaibiesn, und Mesopotamien Handb. d.Reg. Geolli. v. 4, H. 17. 1944.

6 — BLUMENTHAL,- M. Die .neue geologische Kiarfte der TürJkei undeilmiige ihre r ' isltnartagrr.aiphjii&c'h-ıtekltondısc-heınzöge. Ecl. Geo;L helv. Vol. 39, No. 2 1946

I3

GramÜ-

14

7 — CHAPUT, E.

8 • — DUiBERTRET, L.

9 » »

10 —MOSES,H. F.

11 —OSWALD, F.

12 —PAIGE, S.

13 — P I C A R D , L.

•14 —

•15 _

16 — SCHRÖDER, W. J.

17—TAŞMAN, C. E.

18 —TERCIER, J.

19 —TOLUN, .N.20 — " "

21 — TROMP, W.

22 — TROMP, S. W.23 — VONDiERiSCHMlDT

• Voyages- d/étades géologique .öt géomoiriphologê--

..niques en' Turquie, Mémoaire. lost* d'archéologie.de Stamboul. II Par i s , 1.956. •

Com>tri'buitlîon la l'étude-'géologique de -liai Syrieet «du Liban t« I I I Rev. ûe la géografpfaîé physv

et Ide la -géol1. Baris 1933-1937. ' • •

Cant e géotogiique" 1/1 Mıiılil. de illa Syrie •-et du.

Li'biaoa Notices expUiicaitives, Beyriouitlh 1941.

Geolo'gic-alli ınaıpoirit on- iMiardiairJOizTe. M. T.-A.Rap. No. 212. •

Armanden. Haaudfo. d. reg. Geol. ¥. 3 1912.

Miaındin, Piyarfaalkiır, Siint ve Cizsre aanasunda ka-

lıan Anadolu'îiuını -cenubî şarlkisittid-eki ibir kısmın-

jeollojiisi.

S'turucturıe ianid evoluition of Ba'leısıtım-e. The ge-oliogıiicıad Deparıtmenı Kelhr-ev. Utniversity, Jerusa-lem 1943,T h e Pır-ec-aırnbrian oıf -the (nioirlth — Nubian MaissifBull1. Geol. Dep. Hebr . Urirv. Jeru'Siail'eni. De-cemiber 194-1. Vod. ' I l l , 191 No. 3-4,Ön the Structure of theh Anaibiiaın PenıittiısıtLÎıa.Jerusalem 1937. Bullil. G e o l Dep. H-ebr. Univ,Jeruisadem Feib, 1937,

Essai sur ;M? s t ructure de l ' I ran. Eciloigae HelvVol. 3. No. 1, 1944.

Petro leum posstbiMites o-f Turkey. Bulll. of Ame-

rican. Assaf. of petr. Geolloigists 15, 1931.

Dépoits nuarimis a-citue'lis et sénieis geologi'queis. Ec-

lo'gae GeoU. HeTv. voil. 32, 1939.

Doğu Toros M. T. A. Derili Rap. No. 1304»

No'teis géoîfo^gique.s suır da region de S;ilvan.-Hazru.Tërik. Jeoï. Kur 9 Bü'lt. Ci l t II Sayı I, 1949.P. 69-89.

CompiifeîtioGi oif sitràtiiigrapihy; sitructuciail feaituresand oil possibriites of Sou/Üh Eias-te-rn T-urkey anda coim.piairis.o-n with neiighbouining iar-eas. M. T. A..S. A. No. 4 Anfeara 1941.

CenuiM şaırlki Ttirikiye ıM. T. A. Rapor 1216,L Miairfddoi. M. T. A. Rapor 226.

Note 4 Géologiques sur la Hégîoa de Mardin

( Résumé )

N. TOLUN et Z. TERNEK

La région de Mardin se situe, au point de vue géologique, entrela plate-forme syrienne .et la dépression plib-quaternaire de Diyar-bakır-Siîrt. Les montagnes constituées par des-anticlinaux déversésvers le Sud, qui s'alignent sur Faxe Nuşayıbin, Mardin et Derik,giii*gjsseiït brusquement de lia plate-forme syrienne. Les faules pa-ralleles parcourent les ailes Sud des anticlinaux. Ainsi, le Baléozoïque- •de Derik (Chef lieu de sous préfecture du vilayet de Mardin) semontre, grâce à une faille sous les calcaires épais du Crétacé iinfé-'rieur, entre les villages .Deriik, Tilëesmi^ Şadan et KL Kermifc Cetaffeurementa été" trouvé:; pour la première fois, en 1936"par MOSSES.MÖHSES en remarquant les morceux de Trîlo'bites dans- la série su-périeure, concilia, que ces sédiments appartenaient "à de couches plusanciennes que le Carbonifère«

Se W, TROMP, dans un rapport inédit de M. T* A. suppose quela série inférieure appartient à.TAlgonkien et la série supérieureau Cambrien, sans une étude spécifique et se basant aur aucunedétermination de fossiles, d Ei TAŞMAN considère l'âge de cettesérie comme Cambro-Ordovicien. Avec ces différents opinions nousn'étions guère au claire sur l'âge de cette importante section duSud-Est anatolien* Un nouveau gisement fossilifère, riche en Trîkr •t&tes, découvert par nous près du vliage H, Kermiik? nous a fourniplusieurs specimens caractéristiques de Trilobite. C'est surtout auxdéterminations'du Dr, STUBBLEFIELD (1) que nous devons cetéclai-rci-ssement stratigraphique.

Stratigraphie :

Des terrains de différents âges ~ sont représentés, dansla région de Mardin : Le Paléozoïque par le Camhrien fossilifère etde roches eruptives plus anciennes que le CambHen. Le Mésozoïqued?aibordf par une série calcaire, d'âge aptfen-tıır(onien? et les marnesflyschiques du Crétacé supérieur, le Tertiaire par le Paléocène mar-lîeux FEocène d'une -série calcaire et le Miocène, également, par

(1) Paléontologue au British Museum,

16

des calcaires et en dernier, lieu, le Plio-Quaternaire par une értip.tion basaltique, . • .

Palêozoïque :

Le palêozoïque affleure sur une superficie de plus de 20 km2

sous le calcaires aptien - turoriiens. Les formations paléozoïquesont • une direction NE - SW et plongent awe 50 degrés envi»ron vers le SE.

On peut observer une discordance angulaire, de plusieurs kilo-mètres, entre les formations paléozoïques inclinées vers le SE? et lescalcaires aptiens-turoniens presque subhorizontaux.

Le Palêozoïque de Derik comprend ces termes de bas en haut :1 Felsite porphyre, peut - êetre intsusion d'une masse acide et,

entre Derik et Şadan les calcaires crétacés reposent directementsur cette masse rouge brune. Cette' masse, probablement intrusivetraversée par desi roches éffusives qui sont des andésites replissées.

2 .— Grès quartzitique de couleur rouge foncé à apophyseseruptives. Epaisseur 110 m.

3 _ Grès et conglomérats à éléments volcaniques de niveauxinférieurs et des grès schisteux. Epaisseur 50 m.

4-— Calcaires métamorphisés, !de couleur gris foncé, bienstratifiés. Epaisseur 60 m«

5 _ Conglomérats à éléments volcaniques et avec des intercala-tions des bandes de grèss -Epaisseur 45 m.

g .— Grès quartzitiques de couleur crême-blanche, les élémentssont des grains de quartz pur, emballés dans une pâte plus ou moins

. ferrugineuse. Ces grès quartzitiques formant des couches bienstratifiées et, probablement représentent des dépôts désertiques. 11semble correspondre aux termes des grès de Nubi. Epaisseur 450 m»

7 — Calcaires bien stratifiés de couleur gris foncé, trèsfétides, métamorphisés et disloqués par des fissurations. Personel-lenient je n'ai pas trouvé de fossiles, mais MOSSES mentionne dansson rapport, des restes d'organismes. Epaisseur 200 m9

8 — Alternances des schistes gréseux lités, de couleur vertgrise, vert brune e t c . Vers.le sommet de cette formation les grésdeviennent rapidement grossiers et zoogènes contenant une richefaune de Trilobites et de Brachiopodes-. Voici la première détermi-nation du Dr, STUBBLEF1ELD :

17

Paradoxides cf. mediterranem PÖMPECKJ*

Peranopsis ßip.Corri\nexochus sp.Solenopleufra cf. hispida THORÀLAgraulos eeticephalus (Barrande)Palaeckinoid (Eehinosistites?)

Un seul Paléchinidés mal conservé, et plusieurs B\rachiopoâes(probablement des Lingules»)

Cette formation meuble, disparaît à l'Ouest sous les calcairescrétacés et les coulées basaltiques du Plio-Quaternaire. Les fosslesont été ramassés à un kilomètre au NE du village H. Kermik c'est.à dire au sommet de la formation 8. Epaisseur plus de 700 m,'

Crétacé :

Une grande lacune stratigraphique existe depuis îe Cambrien

jusqu'au Crétacé inféfieur. Les calcaires crétacés débutent par une

couche de Conglomérat''-bien consolidée et contenant de gros élé-

ments roulés, qui proviennent des niveaux inférieurs. Les calcaires

crétacés ont une épaisseur de plus de 400 m., aux •environs de Derik.

En général ils sont massifs et forment des parois abruptes. Nous

avons trouvé, ver® la basie de cette formation Orbilolina scutum-

FRICH, indiquant l'âge aptien. Donc dans la région de Dérik la pre-

mière transgression se fait autour de l'Aptien. Ces calcaires, en

certaines bandes très fossilifères, sont aussi un peu caverneux. Ce

faciès est tout à fait différent, de .ce qui existe au Nord de la région

de Mardin. Par exemple au Nord-Est de Diyarbakır, au Hacertun

Dağ et à l'Est de Sïirit, au Körkandil Dag les calcaires de même âge,

sont plutôt dolomitiques.

Crétacé supérieur - Paléocène :

Représenté plutôt par des sédiments tendres, schistes marneux,marnes et argiles de couleur grise, gri bleue. Epaisseur très vari-able selon la région. Elle varie de 30 à 200 m. La limite entre leMésozoïque et le Tertiaire est fixée patéontologiquement. Aucuneindice lithologiique ne sépare ces derniers.

18

Eocene :

Représenté par des calcaires crayeux de couleur crème blancheConnu sous »le nom de la formation de Midyat. Epaisseur environ250 ni.

Miocène :

Représenté également, par des calcaires gris 'blancs massifs,débutant par un conglomérat de base.

Pïlio-Quœterhaire :Représenté par des dépôts meubles et des éruptions basaltiques.

Tectonique et Paleo géographie :

La continuation à l'Est de la déformation; de Turabidin cons-titue r-anticlkial de Mardin qui? est long de 40 "km., en direction. EstOuest, L'aile Sud de ranticlinal est raide et le versant Bud est limitéà la. pîaitne de Mandin, par une grande cassure. Par contre Faille Norddu susdit anticlinal, présente, des plongements très doux. A partirde Mardin, vers l'Ouest Taxe de ranticlinal se soulève continuelle-ment, pour atteindre le maximum de soulèvement au Mazı Dağ. Làle versant Sud est disloqué par des failles«, qui font apparaître lesubstratum paléozoïque.

Le premier plissement !se fait à la fin du Cambrien. Les couchesbien stratifiées ont une direction NE-'SW qui, diffère de celle descouches crétacées« On peut supposer que ce plissement appartientau rameau du plissement huronien.

Les éruptions «andésitiques antécambriennes ' peuvent êtreexaminées, comme 'appartenant à l'Algonkien, sur lequel les sédi-ments du Cambrien se sont déposés. Les grès grossiers du Cambrienfossilifère contiennent !des éléments de schistes c'hloriteux et deschistes métamorphiques. L'existence de ces éléments érodés provi-ennent d'une massif métamorphique proche, dont Page est plus an-cien que le Cambrien.

La, région de Mardin a subi un régime continental, durant les.longues périodes du Silurien, du Dévonien, du Permocarbonifère etdu Mesozoique inférieur et moyen. Tandis que au Nord de la régionde Mardin, dans le bassin Cizre-Ddıyarbakır, on a une sédimentation:.marine depuis le Dévonien. jusqu'au pliocène.

16

Les plissements post-turoniens ressentis très fortement dansle bassin Cizre-Diyarbakir, le sont très faiblement dans la région deMardin et te paroxime ides mouvements se fait à la fila du Miocène.Le massif métamorphique de la Nubie, de l'Arabie du Sud et deI'Afrique, s'étend, également,-jusqu'à la région de Mardin et commeeu. Transjordanie le vieux massif arabique est recouvert par dessédiments cambriens, qui à son tour disparaît sous les formations.mésozoiques et tertiaires faiblement plissées.