Schimmelen na de zomer

2

PAddenstoelen in de afdeling

De zomer zit er bijna op. Tijd om de activiteiten voor het najaar te plannen in de afdeling. Iedereen weet het: het najaar is hét moment om op paddenstoelentocht te gaan!

Al lang niet meer gedaan met de afdeling, of steeds met een gids? Neem deze brochure eens door en organiseer dit jaar nog op eigen houtje een paddenstoelenactiviteit met de afdeling.

Plannen die handel! 3

Een krachtige aankondiging 4

Op tocht 5

De gevulde excursietas 6

Hoe paddenstoelen bestuderen 8

Piepers en Ini’s 10

Plukken of niet 12

Enkele weetjes! 13

Tijd voor een quizje! 16

Sporee maken 18

Natuurfotografie 19

Foto Tim Vandewiele

3

Plannen die handel!

WaarIn elk stukje groen vind je dus wel zwammen. Tussen gras en mos, op dood hout, op levend hout, In het zand, op uitwerpselen, op brandplekken (resten van kampvuur), op plantenresten als dennenkegels, takjes, blaadjes en op resten van dieren.

Maar de grote, oude bosgebieden zijn het meest de moeite waard. Daar schieten de paddenstoelen als paddenstoelen uit de grond! Enkele top-paddenstoelenplaatsen zijn:

• Wijnendale bos (nabij Torhout)• Zoersel bos (Zoersel)• Averbode bos en heide (Averbode)• De bossen van de Vlaamse Ardennen (Ename...)• De Kalmthoutse Heide (Kalmthout)• Het Zoniënwoud (Groenendaal)• De bossen nabij Gontrode (Gent)• Het Leen (Eeklo)• …

Wanneer

Paddenstoelen vind je eigenlijk het ganse jaar door, maar de herfst is de periode waarin de meeste en waanzinnigste zwammen hun hoedje laten zien. Want in de herfst moet een grote hoeveelheid organisch afval in de natuur worden afgebroken. En net daarin zijn paddenstoelen een krak: dood plantenmateriaal verteren zodat het volgend jaar opnieuw als voedingsstof kan gebruikt worden.

Plan je activiteit dus in de herfst. Maar kijk zeker ook eens op de Pleziermaker (de kalender met activiteiten van JNM Nationaal) wanneer de Zwamdag valt. Net dan gaat gans België op paddenstoelenactiviteit!

4

Een krachtige aankondiging…

… is onontbeerlijk! Schrijf een tekstje in je eigen woorden dat jullie een halve of volle dag paddenstoelenactiviteit gaan doen met de afdeling. Daaronder zeker een excursie, maar ook andere weetjes en spellekes als je dat wil. Kies zelf of je met piepers, ini’s en/of gewone leden een activiteit doet.

Als alles duidelijk en leuk verwoord is, zullen je leden veel sneller op de kar springen. Zet de aankondiging op tijd op de JNM website en in het afdelingstijdschrift! En maak zeker de volgende puntjes erin staan:

Naam: Zorg voor een spetterende naam

Wat: Korte beschrijving wat er zal gebeuren. Enkele zinnen lang die motiverend werken!

Wanneer: datum en uur van afspraak en het einde van de activiteit

Waar: geef duidelijke afspraakplaatsen op met herkenningspunten en eventueel een adres.

Meebrengen: vermeld steeds of de excursie te voet,metde fietsen/ofmetde trein is. Indien jedathebt, breng dan zeker excursiemateriaal voor de paddenstoelentocht mee: gidsen en/of tabellen, een klein spiegeltje, enkele oorstokjes, een loupe. En de fotografen vergeten hun fototoestel beter niet!

Contact van de excursieleider, geef een emailadres en een telefoonnummer

5

Op tocht

Foto Tim Vandewiele

Na de aankondiging kan je nog wat voorbereiden:

• Bereid de excursietas voor• Lees vooraf wat in de gidsen en boekjes over

paddenstoelen, dan kan je er iets over vertellen. Met het boekje ‘Paddestoelen in beeld’ weet je al heel wat!

• Bekijk het materiaal eens allemaal en weet hoe je het materiaal best gebruikt.

• Denk aan een spelletje en een quizje voor onderweg (zie achteraan :)

Melkzwam

6

De gevulde excursietas

Je hoeft ze niet allemaal te hebben om op stap te gaan, maar hier heb je al heel wat op een rijtje. Je zal snel merken wat je het meest aanspreekt, en welk gerief je nodig zal hebben. Wat neem ik mee in het veld, wat gebruik ik na de excursie thuis of aan het kampvuur? Maar onderweg met een groep doet

De zoekkaart ‘Zwammen in bossen’Zoekkaarten ken je zeker nog van je piep-tijd! Je begint bij het startpunt waar je een eerste vraag moet beantwoorden over de paddenstoel die je wil determineren. Het antwoord leidt je naar een nieuwe vraag en uiteindelijk kom je bij de naam van een paddenstoel of groep uit. Om te dubbelchecken staat er een prentje bij. Lees zeker eens de achterkant om de kaart goed te gebruiken.

Paddestoelen in beeldEen klein boekje dat net als hetgeen je nu leest perfect in je achterzak past. Wil je een eerste basis over paddenstoelen kennen als begeleider van ini’s en piepers, snuister dan eens in de eerste 17 pagina’s. Het staat zowat vol met weetjes die kinderen zeer leuk vinden. Perfect als inspiratie voor de begeleider dus!

Compact Gids PaddenstoelenDe Compact Gids Paddenstoelen is een veldgids en bevat informatie over soorten die je buiten tegen kunt komen. Ook deze past makkelijk in je broekzak, maar er staat wat anders in dan het vorige boekje. Méér soorten met goeie prenten om zeker niet te kunnen missen. Heb je de soortgroep bepaald met de zoekkaart, dan kan je hier nog verder op soort zoeken en alle informatie lezen.

7

De BaksteenJe honger naar kennis is nog niet gestild met de voorgaande boekjes? Dan kunnen we je enkel De Grote Paddenstoelengids voor Onderweg aanraden. Onder JNM’ers is hij beter bekend als de baksteen omwille van zijn vorm en kleur. Zijn jullie met de afdeling veel met paddenstoelen bezig, dan kan deze niet in het rek ontbreken. Vraag eens aan de ping of er een centje voor over is ;)

Ook zeer handig!Een spiegeltje heb je om onder de paddenstoel te houden. Zo kan je de plaatjes bewonderen zonder de paddenstoel te plukken.

Ook de kleur van de sporen is vaak van belang. Wrijf je met een oorstokje over de sporangia, dan zie je makkelijk de kleur!

Hebben jullie zwammen geplukt, dan kunnen jullie ze in het lokaal of aan het kampvuur nog eens nauwer bestuderen of de kenmerken herhalen. Daarvoor is een

doos met verschillende vakjes zeer gemakkelijk. Een brooddoos, botervlootjes of koekjestrommels zijn ook perfect. Pas wel op, in veel bossen is het plukken van paddenstoelen verboden!

Met een loepe kan je makkelijk de details van de paddenstoelen bekijken, maar met het blote oog lukt het je zeker ook!

Ben je op zoek naar veldgidsen, zoekkaarten, excursiemateriaal…? Of heb je er wat vragen over? Eén adres, vraag het aan de winkelmadam van JNM: winkel@jnm.be – www.jnm.be/winkel.

8

Hoe paddenstoelen bestuderen?

Voor je ze kan bestuderen ga je op zoek naar paddenstoelen. Dé methode gaat als volgt:

• Speur met je blik over het landschap.• Steek je neus in de lucht om een vleugje

‘stinkzwam’ op te vangen.• Maar vooral, bestudeer eens van dichtbij

een mostapijtje, een oude boomstronk en een paardevijg!

Iedere zoekkaart of veldgids heeft een eigen werkwijze om een paddenstoel te determineren. Hoe het in zijn werk gaat, staat steeds op de zoekkaart of in de veldgids vooraan beschreven. Lees dit eens snel door! Maar bijna steeds zullen deze kenmerken terugkomen.

De kleur van steel en hoed

De geurSteek je neus in de oksel van de paddenstoel, en niet omgekeerd!

De smaakMycologen zullen vaak de smaak als determinatiekenmerk gebruiken. Is ze bitter, zoet, scherp, kruidig of een notensmaak…?

Let op! Doe dit niet zomaar en met kinderen, want er zijn heel wat giftige paddenstoelen!

9

De kleur van de plaatjes en sporenPas op! De kleur van de sporen is niet steeds dezelfde als de kleur van de plaatjes. Hoe kan je het dan wel weten?

• door met een oorstokje over de plaatjes te wrijven.• door een sporee te maken (zie verder hoe!)

De aanhechting van de plaatjesDit kenmerk wordt steeds gevraagd tijdens determinatie! Isdeaanhechtingvrij,bochtig,breed,aaflopend…?Alsjeeen spiegeltje onder de zwamhoed houdt, dan hoef je de paddenstoel niet te plukken.

De breekbaarheid van het steeltjeBreekt het steeltje als een krijtje?

• Nee? Jammer... Volgende keer meer geluk!• Ja? Komt er melk uit de steel?

• Ja?Proficiat,hetiseenmelkzwaminjehand!• Nee? Dan is het gegarandeerd een russula.

MicroscoopEen professionele mycoloog legt zijn studieobject onder de microscoop om verkeerde determinatie te voorkomen.

10

Piepers en inis

Zowel piepers als gewone leden vinden paddenstoelen de max, maar ze zullen het meestal op een andere manier leuk vinden. De keuze aan is aan jullie voor welke leeftijd(en) je de activiteit organiseert.

De PiepTips!• Metpiepersfietsjenietzovangebiedtotgebied,dus

een gebied met veel variatie is best.• Probeer zelf zoveel mogelijk vragen te stellen

in plaats van alles direct te willen uitleggen: zo ontdekken de kinderen veel meer!

• Laat ze hun eigen ervaringen verwoorden, vooral de zintuiglijke slaan aan: geur, kleur, vorm, tast…

• Wijs niet alles uit de verte aan, ga erbij staan of zitten en de piepers zullen dit vanzelf nadoen.

• Je hoeft niet steeds aan het woord te zijn: rustig wandelen, bladeren opschoppen kan ook natuurexploratie zijn.

• Kleine weetjes vinden ze de max (zie verder J)• Ze zijn in veel geïnteresseerd, maar een uur-en-half

op hetzelfde kijken vinden ze meer dan voldoende. Je kan steeds een klein spelletje doen! Achteraan vind je een quizje...

• Zorg voor het nodige excursiemateriaal: de fiches,het boekje, visuele zaken…

• Laat de piepers zoveel mogelijk zelf dingen ontdekken. Zo zullen ze automatisch tonen wat hun aandacht trekt. Vaak springen ze dan ook van het ene op het andere, probeer dan alles zoveel mogelijk aan elkaar te knopen en voldoende informatie te verschaffen.

• Met kleine groepjes is het veel gemakkelijker bij alle ontdekkingen even stil te blijven staan en word je niet van alle kanten overrompeld met vragen en opmerkingen.

11

Initips• Ini’s verwoorden ook zeer graag hun ervaringen,

maar de nadruk komt al meer te liggen op kennis en inhoud. Het onthouden van de namen van de zwammen vinden ze al echt leuk. Probeer dit eens:

• En een wedstrijdje slaat meestal ook wel aan.• Teambuildingsactiviteiten en spelletjes zijn

zeer goed met ini’s• Tracht anders te begeleiden dan de piepers:

losser, minder betuttelend, maar toch moet de hoofdverantwoordelijkheid bij de begeleiders liggen. Geef ze dus vrijheid, maar schets duidelijk tot waar die gaat.

• Maak dat er voldoende excursiemateriaal is: verschillende zoekkaarten en veldgidsen waarmee ini’s op zoek kunnen naar paddenstoelen.

Veel paddenstoelen krijgen gekke namen, zoals boompuist en fopzwam.

Veel krijgen een naam door de plek waar ze staan. (dennenmoorder, weidekringzwam…), of omdat ze er uitzien als iets (bloemkoolzwam, judasoor,…), soms ook echt lekkere dingen zoals oliebolzwam (Wie lust er oliebollen!!!) Of omdat ze naar iets ruiken zoals naar knoflooktaailing of… stinkzwam. Of door dekleur: rode koolzwam. Soms krijgen ze ook namen omdat ze aan sprookjes doen denken: elfenbankje, kabouterwasplaat, ridderzwam, heksenboleet…

Foto Wim D’Hooge

12

Plukken of niet?

In natuurreservaten, bossen en zelfs wegbermen is het plukken van paddenstoelen bij wet verboden. Maar voor determinatie van een paddenstoel is de pluk ervan soms echt nodig… Dus wat doe je dan op excursie?

Plukken is niet goed omwille van verschillende redenen:

• paddestoelen behoren tot het schaarse herfstvoedsel van reeën, insecten en slakken.

• Als men de vruchtlichamen verwijdert kunnen de sporen zich niet verder verspreiden (appel-boom)

• In zure gebieden zoals in de kempen, hebben paddestoeleneenzeerbelangrijkeafbrekersrol

Tracht dus zo weinig mogelijk het studieterrein te verstoren of verarmen:

• Betreed paddenstoelen en de omgeving errond zo weinig mogelijk

• Neem maar zoveel paddenstoelen als nodig om te determineren

• Pluk tijdens de excursie geen paddenstoelen met als doel een lekkere maaltijd te maken

Wil je dat de kennis nuttig wordt gebruikt, geef je waarnemingen dan in op www.waarnemingen.be! De NHS of voorzitter van je afdeling kan je daar zeker bij helpen. Of vraag het aan de natuurstudiewerkgroep van JNM nationaal. nwg@jnm.be!

13

Enkele weetjes!

Gevaarlijke paddenstoelenMoederkoren is een schimmel die op granen groeit die vroeger al eens tussen de bloem voor brood belandde. De gevolgen zijn epileptische aanvallen, zwart worden en afsterven van ledematen, woede uitbarstingen, hallucinaties en vaak de dood tot gevolg

De Echte huiszwam sluimert je huis binnen en vreet al het hout tussen de bakstenen weg...

Bovisten, stuifzwammen en oesterzwammen kunnen zoveel sporen produceren dat het inademen tot acute astmatische aanvallen kan leiden. Pas dus op!

Gouden regen: Tijdens de oorlog in Vietnam gebruikten de Amerikanen een chemisch wapen ‘gele regen’ genaamd. Deze niet zo frisse regen zorgde voor maag- en darmstoornissen met de dood tot gevolg.

! Als je vaak paddenstoelen vastneemt, is het belangrijk je handen regelmatig te wassen. Zeker de kinderen.

Zoek de top 6 giftige paddenstoelen maar op in de veldgids:

• Groene knolamaniet• Vliegenzwam• Panteramaniet• Bepaalde trechterzwammen• Bepaalde vezelkoppen• Bepaalde gordijnzwammen• Echte tonderzwam

Denken jullie dat de paddenstoel heel zorgvuldig kiest waar hij staat? Soms staan ze alleen op heel speciale plaatsen. Op een bepaalde boom, op een eikeldopje, op een paardenvijg, in hele oude vochtige huizen.

14

Historisch gebruik van zwammen

Voor de uitvinding van de lucifer werden de kernen van de jonge Echte tonderzwam tot een pluizig, zacht geheel, tondel, geklopt. Met een tondeldoos en een paar vuurstenen krijg je het houtvuur snel aan.

KleurstofDe Ruige weerschijnzwam bevat een gele kleurstof die voor het kastanjebruin verven van zijde en leer gebruikt werd. De Kopergroenzwam kleurt hout mooi groen voor in het inlegwerk van meubeltjes en beeldjes.

De vliegenzwam wordt zo genoemd omdat hij vroeger als insecticide werd gebruikt. Er werden stukjes van de paddenstoel in melk gelegd en als de vliegen daar dan van dronken werden ze verdoofd of gingen ze dood.

Zwammen komen over de hele wereld voor, zelfs in woestijnen en op Antarctica!

Heel veel planten zijn afhankelijk van zwammen: de zwamdraden van de zwam groeien rond of in de wortels van de plant en zorgen ervoor dat de plant gemakkelijker bepaalde voedingsstoffen kan opnemen. Ze beschermen de wortels ook tegen uitdroging, ziektes en parasieten. De zwam krijgt in ruil

15

suikers van de plant.

Zwammen zijn de recycleerders van de natuur, ze breken hout, bladeren, mest,... af tot stoffen die planten gemakkelijk kunnen opnemen. Zonder de zwammen zou het bos vol met dode takken en bladeren liggen en zouden

de voedingsstoffen voor de planten plots op kunnen zijn.

Zwammen planten zich voort met sporen, dat zijn heel kleine ‘zaadjes’ die je enkel onder een microscoop kunt zien. Doordat ze zo klein zijn kunnen ze gemakkelijk verspreid worden via de wind en het water. Ze zijn letterlijk overal! Daarom kunnen ze ook overal verschijnen: bijvoorbeeld de schimmel die je op eten ziet als je het te lang laat liggen, dat komt uit een spore die in de lucht zat.

16

tijd voor een klein kwisje?

Jullie hebben deze herfst al veel paddenstoelen gezien in het bos maar jullie zien eigenlijk elke dag paddenstoelen. Jullie eten er zelfs van! Kunnen jullie wat dingen opsommen? (Antwoorden: Brood (gist), blauwe stinkkaas,yoghurt, tofu, een pintje bier…)

Weten jullie wat een heksenkring is? (zoek het antwoord in je veldgidsen en determinatieboekjes!)

Waarom denken jullie dat paddenstoelen zo belangrijk zijn?

• Afbraakvandodeplanten/dierenresten.• Bescherming van levende planten.

Weten jullie wat een korstmos is? Kunnen jullie er eentje zoeken? Niet aftrekken!!

Korstmossen lijken misschien een beetje op mossen maar eigenlijk zijn het zwammen die samen leven met een wiertje. Het wiertje zit gevangen tussen de zwamdraden en zorgt voor de fotosynthese en de zwam zorgt ervoor dat de alg water krijgt. Ze groeien heel traag! Soms maar 1 mm per jaar.

Vliegenzwam: lang geleden door heksen gegeten om te kunnen vliegen. Maar natuurlijk is dit maar een sprookje. Zeker niet zelf proberen!

Waarom noemt Judasoor Judasoor? (Hij lijkt op echt op oren :)

17

Nog meer vragen!

Bestaat er een paddenstoel die gelijkt op een patatje? (ja)

Zegt het aantal stippen op een vliegenzwam iets over zijn leeftijd? (Nee )

Komt er soms melk uit een paddenstoel? (Ja)

Hoe groot is de diameter van de grootste heksenkringzwam van de wereld? (D)

A/ 4mB/ 10mC/100mD/1 km

Hoe oud is die heksenkring? (C)

A/ 50 jaarB/ 300 jaarC/ 700 jaarD/ 10 000 jaar

Wat is geen paddenstoelennaam? (C)

A/ BoompuistB/ DodemansvingerC/ Schele ridderzwamD/ Kabouterwasplaat

Welke paddenstoel is niet dodelijk? (C)

A/ Groene knolamanietB/ Judasoor

Wat is heksenboter? (B)

A/ Een mengeling van boter en bruine suiker.B/ Een vooruit kruipende slijmzwam

18

Sporee maken

1 Snij de hoed van de paddenstoel af. Aan de onderkant van de hoed zitten de openingen (vaak plaatjes of buisjes) waar de sporen uitkomen. Leg de hoed op een stuk karton en zet er een kom overheen.

2 Haal de kom er de volgende dag af en til de hoed voorzichtig op. De spoeren hebben een afdruk van de onderkant gemaakt – compleet met plaatjes of buisjes

3 Bespuit de sporenafdruk voorzichtig met fixatief(haarlak), zodat deze niet vlekt. Probeer de naam te vindenvandepaddenstoelwaardesporenvanafkomstigzijn.

4 Doe hetzelfde met andere kleuren karton. Vergelijk de verschillende sporenafdrukken en –patronen met elkaar.

Let op! Was je handen altijd en let op giftige paddenstoelen. Fixatief enkel in goed geventileerde ruimtes spuiten.

Wat heb je nodig:

• Paddenstoel, • gekleurd karton (bijvb zwart, blauw en lichtbruin), • glazen of plastic kom, • eventueelfixatiefofhairspray,• mes.

19

NAtuurfotografie

Zwammen dienen zeer goed voor natuurfotografie.Hou jevannatuurfotografie, gadanzekereensmeeopzwammentocht. Heb je er meer vragen over. Contacteer deNatuurFotografieWerkgGroepvanJNM:nfwg@jnm.be

Meer weten?

Dit boekje werd gemaakt met de hulp van vele vrijwilligers van JNM. Een speciale dank aan de natuurstudiewerkgroep ofte NWG.

Heb je nog vragen, dan kan je altijd ben hen terecht. Ze hebben ook een plantenwerkgroep (PWG) die zich ontfermt over planten en paddenstoelen.

Contact: nwg@jnm.be en pwg@jnm.be

En vergeet niet, jaarlijks organiseert JNM een Zwamdag! Kijk zeker eens wanneer die plaatsvindt en doe mee met je afdeling.

FotoStephanieSchelfhout

JNM BondssecretariaatKortrijksepoortstraat 1929000 Genttel: 09/223.47.81 fax: 09/223.28.05info@jnm.be