Albert Schweitzer

JAN SEBASTIAN

BACH POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE

1987

Z serii SYNTEZY

Tytu oryginau: Johann Sebastian Bach

Przeoyli z niemieckiego MARIA KURECKA I WITOLD WIRPSZA

Przedmowa: Charles-Marie Widor

Posowie: Bohdan Pociej

Wydanie licencyjne, za zgod waciciela praw wydawniczych VEB Breitkopf und Hirtel Musikverlag Leipzig

Przykady nutowe zaczerpnito z wydania Breitkopfa i Harda, 1963

ISBN 83-224-0290-2

Matyldzie Schweitzer z wdziczn pamici

Od autora

Miaem dziesi lat, gdy poznaem przygrywki choraowe Bacha. Eugen Mnch organista kocioa Sw. Stefana w Mhlhausen w Alzacji zabiera mnie z sob na chr, do organw, gdy w sobotnie wieczory przygotowywa si do niedzielnego naboestwa. Z gbokim przejciem ledziem tajemnicze, gince w mroku kocioa dwiki tego wspaniaego, starego teraz, niestety, odnowionego Walckerowskiego instrumentu.

Piszc rozdziay o przygrywkach choraowych, przypominaem sobie owe pierwsze artystyczne wraenia. Niektre zdania odnajdywaem gotowe, tak jakby myli i sowa poczyy si bez mego wspudziau; spostrzegem wwczas, i powtarzam jedynie obrazy i sformuowania, ktrymi mj pierwszy nauczyciel gry na organach otwar mi drog do zrozumienia Bacha.

Podzikowa mu za to ju nie mog. W kwiecie wieku odszed nagle od rodziny swojej, przyjaci i kraju.

Od trzynastu lat mam zaszczyt suy jako organista przy wykonywaniu dzie Bacha bratu mego nauczyciela, profesorowi Ernstowi Mncho-wi, w Strasburgu, w kociele Sw. Wilhelma. Pod jego kierunkiem akompaniowaem okoo szedziesiciu kantatom. Rozdziay o wokalnych dzieach Bacha s rezultatem tej wsppracy z jednym z najwybitniejszych chyba wspczenie bachowskich dyrygentw. Zdaj sobie spraw, i wyraziem w nich sum dowiadcze i przey, ktre nagromadzuimy wsplnie podczas niezapomnianych, piknych i podniosych godzin pracy i poszukiwa, nieustannie na nowo do nich zachcani przez oddan, pen entuzjazmu wspprac orkiestry i chru oraz nabone zasuchanie wiernych.

Dzieo to nie ma by studium historycznym, lecz praktyczno-estetycz-nym. Rzecz jasna, e przy problemach historycznych jak kady obecnie czy te w przyszoci o Bachu piszcy opieraem si na dowiad-

6

OD AUTORA

czeniach Spitty, czujc si jego dunikiem przy kadej napisanej stronie.

Moimi rozwaaniami chciabym pobudzi mionikw muzyki do samodzielnych refleksji nad istot i duchem Bachowskich arcydzie i najlepszym sposobem ich interpretowania. Usilnie staraem si pisa w sposb prosty i oglnie zrozumiay, tak aby rwnie i laikowi przybliy Bacha.

Gboko zobowizany jestem moim przyjacioom, Alfredowi Erichso-nowi oraz Karolowi Leyrerowi, za ich pen powicenia wspprac nad korektami, a take panu von Lpke za tak wiele cennych rad i uwag.

A. Schweitzer

7

Przedmowa

Jesieni 1893 przedstawi mi si pewien mody Alzatczyk, proszc 0 pozwolenie zagrania na organach. A co pan chce zagra?" zapytaem. Oczywicie Bacha!" odpowiedzia.

W cigu nastpnych lat powraca regularnie na duej lub krcej, aby si pod moim kierunkiem habilitowa" jak mawiano za czasw Bacha w grze na organach.

Pewnego dnia anno 1899 gdy doszlimy wanie do przygrywek choraowych, wyznaem mu, i w kompozycjach tych niejedno jest dla mnie zagadk. Muzyczna logika mistrza powiedziaem mu jasna 1 prosta w preludiach i fugach, zaciemnia si, gdy tylko opracowuje on jak melodi choraow. Skd te czasem a nazbyt niemal szorstkie antytezy uczu? Dlaczego przy melodiach choraowych stosuje Bach motywy kontrapunktyczne czstokro bynajmniej nie zwizane z nastro-jem danego chorau?... Skd te wszystkie niepojte sprawy w planie i realizacji owych fantazji? Im bardziej je studiuj, tym mniej to rozumiem..."

W choraach wiele rzeczy musi si panu wydawa niejasnymi odpar ucze objani je bowiem mona jedynie na podstawie ich tekstw."

Otworzyem mu nuty utworw, nad ktrymi najwicej si dotychczas gowiem, on za z pamici przeoy mi ich sowa na francuski. I oto zagadki wyjaniay si. W trakcie nastpnych popoudni przeszlimy wszystkie przygrywki choraowe. A gdy Schweitzer on bowiem by tym uczniem objani mi kad z nich po kolei, poznaem innego Bacha, ktrego istnienie zaledwie dotychczas niejasno przeczuwaem. Pojem nagle, i kantor Sw. Tomasza to kto znacznie jeszcze wikszy ni niezrwnany kontrapunktysta, ku ktremu dotd wznosiem wzrok jak ku ogromnemu posgowi, i e w kunszcie jego ujawnia si denie i niebyway talent do wyraania idei poetyckich, do czenia sowa i dwiku w jedn cao.

Poprosiem Schweitzera o napisanie dla organistw francuskich maej

8

P R Z K D M W A

rozprawki o przygrywkach choraowych, a take o wyjanienie nam istoty chorau niemieckiego i niemieckiej muzyki kocielnej w epoce Bacha, poniewa nie znalimy tych rzeczy na tyle, aby mc wnikn w ducha Bachowskich dzie.

Schweitzer zabra si d roboty; po paru miesicach napisa mi, i widzi konieczno uwzgldnienia w swej rozprawie take kantat i pasji, gdy utwory wokalne i przygrywki choraowe objaniaj si nawzajem. Tym cenniejsza bdzie dla nas paska praca" odpowiedziaem.

Z wiadomoci o chorale i muzyce kocielnej w epoce Bacha uksztatowa si zarys historii protestanckiej muzyki kocielnej; uwagi o istocie wyrazu muzycznego w dzieach starego mistrza spisane zostay w rozdziaach o muzycznym jzyku Bacha; podane okazao si take przydanie krtkiego literackiego portretu kantora Sw. Tomasza; doszy rozdziay dotyczce praktycznej interpretacji dzie Bachowskich... I tak w cigu szeciu at z artykuu o przygrywkach choraowych powstaa pena ksika o Bachu. Autor czyta mi kady jej rozdzia. Piszc do niej 20 padziernika 1904 w Wenecji przedmow, czyniem to w radosnym przekonaniu, e ksika ta utoruje u nas drog kantorowi Sw. Tomasza.

Lecz krelc teraz wstp do wydania niemieckiego, nie mog si wyzby uczucia pewnego skrpowania. Czy to nie zarozumiao, e ja, Francuz, zwracam uwag Niemcw na dzieo o Bachu?

Po czci usprawiedliwi mnie moe fakt, i w pewnej mierze byem inicjatorem tej ksiki. Na moje bowiem proby Schweitzer przystpi do pracy; za moimi namowami wytrwa te przy niej, gdy spitrzyy si przed nim trudnoci tego przedsiwzicia, ktre wydaway si niekiedy wrcz nie do przezwycienia.

Z kolei jednak wydaje mi si, i mam nie tylko prawo, ale i obowizek rekomendowa t ksik o ile w ogle byoby to jeszcze potrzebne w Niemczech, poniewa naley ona chyba take i w niemieckiej literaturze o sztuce do szczeglnego gatunku. Zaliczam j do dzie, ktrych znaczenie polega na tym, i napisane zostay z najgrun-towniejsz znajomoci przedmiotu, a mimo to nie z punktu widzenia jednej tylko dziedziny sztuki, lecz caej sztuki i caej wiedzy. Schweitzer jest w gruncie rzeczy filozofem, czego dowodzi jego dzieo o Kancie; jednoczenie jest teologiem o dociekliwym talencie historyka, o czym wiadcz jego obszerne, znane studia nad yciem Jezusa i nauk o Jezusie; prcz tego jest niezwykle wybitnym organist, nalecym chyba do najbardziej dowiadczonych i zrcznych muzykw, jakich yczy sobie moe przy organach dyrygent, wykonujc kantaty lub pasje Bacha.

Nie bez racji utyskuje si, e nasi estetycy tak rzadko s jednoczenie czynnymi artystami i e nie potrafi rozpatrywa poszczeglnych zagadnie z tego punktu widzenia, z jakiego je dostrzega muzyk. Nie ma

9

P R Z E D M O W A

10

adnego kontaktu pomidzy filozofi sztuki a sztuk twrcz czy odtwrcz. Dlatego te dziea praktykw, bdcych jednoczenie znawcami estetyki filozoficznej, stanowi za kadym razem wydarzenie w muzycznej literaturze. Kto przeczyta Schweitzerowskiego Bacha, nie tylko pozna kantora Sw. Tomasza i jego dziea, lecz jednoczenie wniknie w ogle w istot muzyki, w istot sztuki jako takiej". Jest to bowiem ksika o szerokich horyzontach". Kt by przypuszcza, e ze studium o wielkim mistrzu czasw peruki padnie snop wiata na nowsze i najnowsze problemy muzyki tak jak si to istotnie dzieje w czterech rozdziaach Muzyka poetycka i malarska, Sowo i dwik u Bacha, Jzyk muzyczny choraw i Jzyk muzyczny kantat ktrymi Schweitzer poprzedza omwienie kantat i pasji!

Przedmowa ta, napisana przez Francuza do niemieckiej ksiki o kantorze Sw. Tomasza, powinna jednoczenie da do zrozumienia, e i my, po tej stronie Wogezw, mamy rwnie prawo do Bacha. Zdobylimy je sobie z powodu czci, jak mu okazujemy. Nasz kult Bacha datuje si nie od dzisiaj. Cae ju pokolenie naszych organistw zajmuje si niemal wycznie Bachem; on jest owym mistrzem, ktry przywrci nam zrozumienie prawdziwego kunsztu gry na witym instrumencie. Mwi si o nowej, francuskiej szkole gry organowej wspiera si ona na Bachu! I cudowne byo to zaiste zrzdzenie Opatrznoci, i w tym samym czasie, gdy przez Belga, Demmensa ktry przez starego Hesse-go z Wrocawia zaznajomi si z klasyczn sztuk organow doprowadzeni zostalimy do Bacha... e w tym samym czasie pojawi si te budowniczy organw, ktry przypadby do serca kantorowi Sw. Tomasza, a nam da organy, jakich pozazdroci nam mog wielbiciele Bacha we wszystkich krajach. Dziea Cavaille-Colla objawiy nam pikno fug i preludiw starego mistrza; dziki tym organom wkroczy Bach do naszych katedr i kociow.

To, e w naszym publicznym yciu koncertowym nie odgrywa Bach jeszcze tej roli, jak chcielibymy mu nada, wynika z powodw czysto zewntrznych. Publiczno nasza entuzjazmuje si Bachem, a nasi piewacy i instrumentalici rwnie. Sam si o tym przekonaem, kierujc przez dziesi lat Concordia" i wykonujc z tym zespoem kantaty, Magnificat oraz Pasj Mateuszow.

S kompozytorzy niemieccy, ktrych utwory podziwiamy, a mimo to wiemy jednoczenie, i nigdy si u nas cakiem nie zadomowi. Chcc ich sobie przyswoi, czujemy, e przecie pozostaje co, co jake mam to wyrazi? nie nam wyjte zostao spod serca"... Przy Bachu takiego uczucia nie doznajemy. Wydaje si, jakby wizy pokrewiestwa czyy jego sztuk z nasz, a nasz z jego.

Sam mistrz potwierdza suszno owych uczu zainteresowaniem i podziwem, jakie okazywa dla wczesnej naszej muzyki. Na podstawie

P R Z E D M O W A

wasnorcznych lub dokonanych przez jego uczniw, zachowanych odpisw wiemy, co sdzi o Couperinie i innych. Pierwszy biograf Bacha, Forkel, ktrego informacje pochodz od synw starego mistrza, wyranie stwierdza, i w duych utworach kantor Sw. Tomasza wzorowa si na starych organistach francuskich, ktrych dziea wydobywa si teraz wreszcie z zapomnienia! A sam Zelter, stary zrzda i wielbiciel Bacha, ze zoci stwierdza wobec przyjaciela swego, Goethego, i ubstwiany przeze kompozytor przecie nie unikn wpywu Francuzw, zwaszcza Couperina". Utwory Bacha wydaj mu si pokryte eleganck poztk, ktr przypisuje sztuce francuskiej. Pragnby je z tego oczyci, aby ukaza si prawdziwy, niemiecki Bach...

Wspczeni niemieccy wielbiciele Bacha inaczej myl o owym zotym szychu ni Zelter. W ujawnionej przez utwory Bacha doskonaoci, elegancji i wdziku formy nie dopatruj si ju negacji ducha niemieckiego. My natomiast, w kadej dziedzinie sztuki wyczuleni na ksztat i form, sami si w Bachu odnajdujemy. A gdy Schweitzer w swej ksice nieustannie nie popadajc zreszt w jednostronno zwraca uwag na ,,malarsko" jako na podstawow tendencj muzyki kantora Sw. Tomasza uwiadamia nam jedynie to, co nas tak bardzo w Bachu pociga. Nadejdzie te czas, gdy Bach stanie si we Francji jednym z najpopularniejszych kompozytorw.

Ale stanie si tak nie tylko dlatego, e odkrywamy u niego lady wpyww francuskich i nasz zmys formalny... lecz dlatego, e Bach jest w ogle najbardziej uniwersalnym spord wszystkich artystw. Z dzie jego przemawiaj czyste, wite uczucia, te za u wszystkich ludzi, mimo rnic narodowych czy wyznaniowych, w jakich si urodzilimy lub zostali wychowani, s jednakowe. To niewyraalne sowami uczucia wzniosoci i nieskoczonoci, ktre wycznie w sztuce mog uzyska prawdziwy swj wyraz. Bach jest dla mnie najwikszym kaznodziej. Jego kantaty i pasje tak przejmuj dusz czowieka, e staje si chonny na wszystko, co prawdziwe i jednoczce, a wznosi ponad wszystko, co maostkowe i dzielce...

Bach, pozyskujc sobie artystw i ludzi wierzcych, wypenia misj w naszej epoce, ktra nie zdoa przezwyciy wzniesionych kiedy barier, jeli wielkie duchy przeszoci nie przyjd nam z pomoc. Jednoczy nas bowiem to, co wsplnie podziwiamy, wsplnie czcimy i wsplnie rozumiemy.

Pary, 20 padziernika 1907 Charles-Marie Widor

1

Istniej artyci subiektywni i obiektywni. U pierwszych artyzm tkwi w osobowoci. Twrczo ich jest niemal niezalena od czasw, w ktrych yj. Sami dla siebie bdc prawem, przeciwstawiaj si swej epoce i tworz nowe formy, w ktrych wyraaj swoje myli. Taki by Ryszard Wagner.

Bach naley do artystw obiektywnych. Tkwi oni cakowicie we wasnej epoce i tworz jedynie w krgu tych form i myli, jakie im ona ofiarowuje. Nie poddaj krytyce zastanych przez siebie artystycznych rodkw wyrazu i nie odczuwaj wewntrznej potrzeby wytyczania nowych drg. Ich ycie i przeycia nie s jedyn gleb ich sztuki, tak e rda ich dzie nie naley poszukiwa w losach twrcy. Artystyczna ich osobowo jest niezalena od osobowoci ludzkiej, podporzdkowujc sobie niemal t ostatni jak co przypadkowego. Dziea Bacha byyby takie same nawet wwczas, gdyby ycie jego uoyo si cakiem inaczej. Gdybymy znali jego biografi lepiej, ni j znamy, i gdyby wszystkie listy, jakie kiedykolwiek pisa, zachoway si, nie wiedzielibymy o wewntrznej genezie jego dzie wicej, ni wiemy.

Sztuka artysty obiektywnego nie jest bezosobowa, lecz nadoso-bowa. To tak, jakby mia on jedno tylko pragnienie: przedstawienia z niepowtarzaln doskonaoci, ponownie i ostatecznie, wszystkiego, co zasta. To nie on yje, to yje w nim duch czasu. Wszelkie artystyczne poszukiwania, denia, prace, tsknoty i bdzenia minionych i obecnych pokole zbiegaj si w nim i odzwierciedlaj.

Pod tym wzgldem najwikszego muzyka niemieckiego porwna mona tylko z najwikszym niemieckim filozofem. Take twrczo Kanta posiada charakter bezosobowy. Jest on jedynie inte-lektem, ktry wyciga konsekwencje z filozoficznych idei i problemw epoki.. Poi?usz3 si on przy tym bez uprzedze w scholastyce

13

rda sztuki Bacha

Z R D L A S Z T U K I B A C H A

14

zastanego, ukutego ju sztucznego jzyka, podobnie jak Bach na lepo przej formy muzyczne, ktre dawaa mu jego epoka.

Bach ju zewntrznie okazuje si osobowoci nie indywidualn, lecz uniwersaln. Przey rozwj muzyczny trzech lub czterech pokole. Gdy zaczynamy ledzi dzieje owej rodziny, zajmujcej tak szczeglne miejsce w niemieckim yciu artystycznym, doznajemy uczucia, i wszystko, co si w niej dzieje, doprowadzi musi do czego doskonaego. Uwaamy za zrozumiae samo przez si, e wreszcie zjawia si jaki Bach, w ktrym yj wszyscy ci Bachowie, przeywajc samych siebie, i w ktrym szmat muzyki niemieckiej, przez ten rd reprezentowany, znajduje swj kres. Jan Sebastian Bach, mwic jzykiem Kanta, jest postulatem historycznym.

Jakkolwiek ciek zaczniemy i poprzez poezj i muzyk redniowiecza zawsze dojdziemy do niego.

Wszystkie wspaniaoci, jakie stworzya pie kocielna od XII do XVIII wieku zdobi jego kantaty i pasje.

Haendel i inni pozostawiaj cenny skarb melodii choraowych nie wykorzystany. Chc si uwolni od przeszoci. Bach czuje inaczej. Z chorau czyni fundament swojej twrczoci.

Siedzc histori harmonizacji chorau, znowu dojdziemy do niego. To, do czego dyli mistrzowie faktury polifonicznej: Eccard, Praetorius i inni, urzeczywistni on. Tamci potrafili jedynie harmonizowa melodi; Bach w ukadzie swoim oddaje jednoczenie dwikami tekst.

Nie inaczej przedstawia si kwestia przygrywek choraowych i fantazji choraowych. Pachelbel, Bhm i Buxtehude, mistrzowie w tej dziedzinie, tworz formy. Nie dane im jest jednak tchn w nie ducha. By denia do ideau nie okazay si daremne, musi pojawi si kto wikszy, kto swoje fantazje choraowe przeksztaci w muzyczne poematy.

Z motetu powstaje pod wpywem woskiej i francuskiej muzyki instrumentalnej kantata. Od Schiitza, przez cae sto lat, koncert kocielny walczy o swoje miejsce i swobod w kociele. Czuje si, jak muzyka ta traci liturgiczny grunt. Coraz bardziej wyamuje si z kultu, pragnc by samodzielnym dramatem religijnym, a w formie dc do podobiestwa z oper. Zaczyna si ksztatowa oratorium. W tym czasie pojawia si Bach i tworzy kantat, ktra przetrwa. W nastpnym pokoleniu byoby ju za pno. Kantata jego nie rni si form od setek innych, powstaych w tym samym czasie po to jedynie, by popa w zapomnienie. Ma te same zewntrzne wady. yje jednak dziki duchowi. Z tsknych pragnie pokole, ktre nie stworzyy nic trwaego, jeden jedyny

S Z T U K A S U B I E K T Y W N A I O B I E K T Y W N A

raz zrodzio si pragnienie, ktre jest tak wielkie, jak idea przywiecajcy dwm poprzednim generacjom, i ktre pord wszelkich bdze epoki triumfuje tylko dziki wielkoci myli.

Z kocem XVII wieku muzyczny dramat pasyjny chce przenikn do kocioa. Wybucha spr za i przeciw. Bach kadzie mu kres, piszc dwie pasje, ktre tekstowo i formalnie uzalenione s cakowicie od typowych dzie epoki, duch jednak, ktry w nich yje, uwzniola je i przenosi ze sfery doczesnej w wieczno.

Tak wic Bach jest kresem. Nic od niego nie wychodzi; wszystko tylko do niego prowadzi. Da prawdziw biografi tego mistrza to przedstawi ycie i rozwj sztuki niemieckiej, ktra potem w nim si dopenia i wyczerpuje swoje moliwoci, i poj j w jej deniach i pomykach. Geniusz w by duchem nie indywidualnym, lecz zbiorowym. Cae stulecia i cae pokolenia pracoway nad dzieem, przed ktrego wielkoci stajemy w milczeniu, peni szacunku...

15

2

W najdawniejszych czasach Kocioa katolickiego wierni brali bezporedni udzia w piewanych czciach naboestwa. piewali doksologie, Amen, Kyrie i hymny. Te prawa wiernych, uznane jeszcze przez w. Ambroego, zniesione zostay na przeomie VI i VII wieku przez reform gregoriask, ktra zastpia piew wiernych piewem kapana.

W Niemczech jednak reforma ta nie w caej peni si przyja. Lud zachowa pewne przywileje, a mianowicie w wielkie wita piewa Kyrie elejson i Alleluja. Pniej powsta zwyczaj dodawania do tych liturgicznych sw strof niemieckich. W ten sposb niemiecka pie religijna przenikna do naboestwa pod oson Kyrie i Alleluja. Przez duszy czas wezwania te stanowiy obowizujce zakoczenie zwrotek kadej pieni piewanej podczas naboestwa. Dlatego te nazywano te pieni Kirleisen" (Kierlesz").

Najstarszy wielkanocny lais siga XII wieku. Brzmi nastpujco:

Christ ist erstanden Von der Marter alle, Des sollen wir alle froh sein, Christ will unser Trost sein, Kyrieleis. Halleluja, Halleluja, Halleluja. Des sollen wir alle froh sein, Christ will unser Trost sein, Kyrieleis.

Rwnie i misteria, ktre pojawiy si w XIV i XV wieku, pomogy pieni niemieckiej w przedostaniu si do kocioa. Szczeglny urok maj mieszane, acisko-niemieckie boonarodzeniowe

Powstanie tekstw choraowych

16

R E D N I O W I E C Z N A P I E S N R E L I G I J N A

koysanki. Nale one do najbardziej prymitywnej poezji. Sowa cz si w nich nie tyle wedug sensu, lecz raczej wedug brzmienia i koyszcego rytmu. A mimo to promienny, koldowy urok tych pieni wzrusza nas nie mniej, ni wzrusza dawne pokolenia.

W organowych choraach Bacha pojawiaj si te dwie stare koldy:

In dulci jubilo, Nun singet und seid froh. Unsers Herzens Wonne Liegt in praesepio. Und leuchtet als die Sonne Matris in gremio. Alpha et O, Alpha et O.

(V, nr 35) Puer natus in Bethlehem,

In Bethlehem, Unde gaudet Jerusalem,

Jerusalem, Halle-Halleluja. Ein Kind geboren zu Bethlehem

Zu Bethlehem, Des freuet sich Jerusalem,

Halle-Halleluja. Cognovit bos et asinus,

Asinus, Quod Puer erat Dominus,

Dominus. Halle-Halleluja. Das chslein und das Eselein,

Eselein, Erkannten Gott den Herren sein, Halle-Halleluja.

(V, nr 46)

Z czasem zaczto do niemieckiej poezji religijnej wcza przetumaczone hymny aciskie. Wcielono do niej take sparafrazowane wierszowane Wyznanie wiary, Ojcze nasz, Dziesicioro Przykaza, Siedem sw Chrystusa na krzyu i rozmaite psalmy.

Gdy wic w XVI wieku Reformacja otworzya bramy kociow dla pieni niemieckiej, nie potrzebowaa dopiero tworzy pieni, lecz moga wybiera ze skarbnicy XIV i XV wieku, co jej odpo-J. S. Bach 2 :17

P I E R W S Z Y P I E W N I K

midzy nimi New lied von den zween Mertereren Christi zu Brssel. Ein' feste Burg w tym piewniku jeszcze nie figuruje 4.

Oprcz Lutra i Paula Speratusa (14841551) wymieni naley w tym pierwszym okresie jako autorw pieni religijnych jeszcze Nicolausa Deciusa (zm. 1541) i Nicolausa Selnekkera (15301592). Ostatni piewnik, jaki ukaza si za ycia Lutra, wydany zosta w 1545 roku w Lipsku u Valentina Babsta, i by w licznych nowych wydaniach i przedrukach a do koca XVI wieku wzorem dla wszystkich piewnikw ewangelickich 5.

W choraach organowych Bacha znajduj si te spord najstarszych pieni, ktre przeszy rwnie do pniejszych piewnikw 6.

A . r e d n i o w i e c z n e p i e n i r e l i g i j n e 1. Pieni wielkanocne:

Christ ist erstanden (V, nr 4). Christ lag in Todesbanden (V, nr 5; VI, nx 15 i 16; Kantata nr 4). Jesus Christus unser Heiland, der den Tod (V, nr 32).

2. Pieni na Boe Narodzenie: In dulci jubilo (V, nr 35). Puer natus in Bethlehem (V, nr 46).

3. Poprawione" parafrazy pieni redniowiecznych: Da Jesus an dem Kreuze stund (Siedem slow, nr 9). Dies sind die e'gen zehn Gebot' (V, nr 12; VI, nr 19 i 20). Vater unser im Himmelreich (V, nr 47 t 48; VII, nr 52 i 53). Wir glauben all an einen Gott (VII, nx 60, 61 i 62).

4. Przekady hymnw aciskich: Der Tag der ist so freudenreich (Dies est laetitiae, V, nr 11). Christum wir sollen loben schon (A solis ortus cardine, V, nr 6 i 7). Erstanden ist der heil'ge Christ (Surrexit Christus hodie, V, nr 14). Herr Gott dick loben wir (Te Deum laudamus, VI, nr 26). Komm Gott Schpfer, Heiliger Geist (Veni creator spiritus, VII, nx 35). Komm Heiliger Geist, Herre Gott (Veni sancte spiritus, VII, nr 36 i 37). Nun komm der Heiden Heiland (Veni Redemptor gentium, V, nr 42 i 43; VII, nr 45, 46 i 47; kantaty nr 61 i 62).

19

P O W S T A N I E T E K S T W C H O R A O W Y C H

20

B. P i e n i L u t r a 1. Przekady:

Jesus Christus, unser Heiland, der den Zorn Gottes (Jesus Christus nostra Salus; Hymn Jana Husa, pie pasyjna, VI, nr 30, 31, 32 i 33). Gelobet seist du, Jesus Christ (Grates nunc omnes reddamus. Pie na Boe Narodzenie. V, nr 17 i 18).

2. Parafrazy biblijne: Aus tiefer Not schrei ich zu dir (Psalm 130. De profundis. VI, nr 13 i 14; kantata nr 38). Ein' feste Burg (Psalm 46. VI, nr 22; kantata nr 80). Mit Fried und Freud ich fahr dahin (Pie Symeona, uk. 2. V, nr 41).

3. Pieni wasnej inwencji: Christ unser Herr zum Jordan kam (Pie na chrzest, VI, nr 17 i 13; kantata nr 7). Vom Himmel hoch, da komm ich her (V, nr 49 i s. 92101; VII. nr 54 i 55). Vom Himmel kam der Engel Schar (V, nr 50).

C. P r z e k a d y i p a r a f r a z y r o z m a i t y c h a u t o r w

Allein Gott in der Hh' sei Ehr" (Gloria in excelsis. Nicolaus Decius, zm. 1541. VI, nr 311). Christe, du Lamm Gottes (Zwyke Agnus Dci. V, nr 3). 0 Lamm Gottes unschuldig (Rozszerzone Agnus Dei w trzech wersetach. Decius. V, 44; VII, 48). An Wasserflssen Babylon (Psalm 137. Super flumina. Wolfgang Dachstein. VI, nr 12a i 12b). Christ, der du bist der helle Tag (Christe qui lux es et dies. V, s, 60 1 TL Partita). In dich hob' ich gehoffet Herr (In te Domine speravi. Psalm 31. Adam Reissner, zm. ok. 1575. VI, nr 34). Meine Seele erhebt den Herrn (Magnificat. VII, nr 41 i 42; kantata nr 10). Kyrie, Gott Vater (Kyrie fons bonitatis. VII, nr 39a i 40a). Christe, aller Welt Trost (Christe unite Dei Patris. VII, nr 39b i 40b). Kyrie, Gott heiliger Geist (Kyrie ignis divine. VII, nr 39c i 40c).

Z kocem XVI wieku rozpoczyna si waciwy twrczy okres pieni kocielnej. Caa poezja niemiecka zostaje skierowana na tory religijne. Podczas gdy Francja, wiadome celu krlestwo, rozwija si w silne pastwo narodowe, w ktrym powstaje wietna

A U T O R Z Y P I E N I P R O T E S T A N C K I C H

literatura, uprawiana na dworze rozmiowanym w sztuce, Rzeszy niemieckiej grozi cakowity upadek. Nard jako taki ginie, a wraz z nim poczucie narodowe, bez ktrego niemoliwa jest prawdziwa literatura. Gdy za wskutek wojny trzydziestoletniej kraj popad na powrt w barbarzystwo, spord wszystkich dbr duchowych pozostaa jedynie religia. Na jej ono schronia si poezja. Tak tedy Niemcy W najciszej swej niedoli stworzyy poezj religijn, ktrej nic na wiecie nie dorwnuje, wobec ktrej blednie nawet wspaniao Psaterza.

Pieni powstae w tym okresie s zwierciadem wydarze. Gdy anno 1613 wschodni cz Niemiec nawiedza zaraza, Valerius Herberger piewa swj wesoy tren Valet will ich dir geben, du arge falsche Welt (VII, nr 50 i 51) 7; do wtru pieni Martina Rinckarta (15861649) Nun danket alle Gott (VII, nr 43) rozbrzmiewa dwik dzwonw, ogaszajcych pokj w 1648 roku.

Autorzy owych pieni nie s bynajmniej wszyscy pierwszorzdnymi talentami. Lecz mimo to prawdziwo nabonego uczucia i uroczyste pikno mowy, uksztatowanej przez nieustann lektur Pisma w., utrzymuj nawet przecitny poziom tych pieni na pewnej wyynie. By moe, i wszyscy ci autorzy produkowali zbyt wiele. Przy czym w poezji religijnej dzieje si tak jak i w liryce: w jednej, jedynej podniosej pieni odnajduje poeta, jakby cudem, na chwil, mow geniusza, by wyrazi to, o czym w innych nieskadnie tylko bekota. I ta jedna pie yje. Johann Rist (1607- 1667) uoy szeset pidziesit osiem pieni; w piewnikach przetrwao z nich pi czy sze 8.

Wrd autorw tych pieni byo dwch mistykw: Philipp Nicolai (15561608) i Johann Franek (16181677). Bach czu do nich szczeglny pocig, poniewa podobnie jak on sam mylami yli w wiecie Pieni nad Pieniami. Napisa kantat do pieni Nicolaia Wie schn leuchtet der Morgenstern (nr 1) i Wachet auf ruft uns die Stimme (nr 140); z ostatniej uczyni ponadto chora organowy (VII, nr 57). Pie Francka Jesu meine Freude opracowa w motecie i dwch choraach organowych (V, nr 31 i VI, nr 29). Pie tego poety, piewan przy Komunii, Schmcke dich, 0 liebe Secie, natchna go do napisania kantaty (nr 180) i tej wspaniaej fantazji choraowej (VII, nr 49), ktra zachwycia Schumanna, gdy sucha jej granej na organach przez Mendelssohna.

Ale ju zaznacza si w tej epoce upadek. Rozwaania dydaktyczne i subiektywne uczucia wdzieraj si do poezji religijnej 1 odbieraj jej w naiwny, prosty obiektywizm, ktry jedynie potrafi tworzy pieni kultowe dla wiernych. W okresie rozpoczynajcego si upadku, gdy uczucie i jzyk zaczy ju schodzi

21

P O W S T A N I E T E K S T W C H O R A O W Y C H

22

na drog sztucznoci, wystpuje na scen jak gdyby chcc p o j wstrzyma to, co nadchodzi Paul Gerhardt (16071676), krl poetw religijnych. , .

Z uwagi na dziaalno zaliczy go trzeba do scholastyki lutera-skiej, ktra w tak zdumiewajco szybkim czasie zaja miejsce Reformacji ywej. Zreformowany elektor Fryderyk Wilhelm zada od kaznodziejw berliskich podpisania rewersu, w ktrym zobowizywali si, w imi miej zgody, ogldnie traktowa rnice w naukach ewangelikw zreformowanych i luteranw. Paul Gerhardt, mimo yczliwoci, jak mu okazywa ksi, nie dawa si nakoni ani do podpisu, ani do ustnego przyrzeczenia i dlatego musia zoy swj urzd. A agodny ten czowiek nigdy przy tym nie uprawia na ambonie owej ranicej polemiki, ktrej poniechania ksi pragn. W przyrzeczeniu jednak, jakiego si od niego domagano, dopatrywa si jakby zdrady wiary ojcw 9.

Ze stu dwudziestu jego pieni przeszo dwadziecia znalazo si w piewnikach. Tchn one siln prost pobonoci, wyraon w piknym, przystpnym jzyku. Ju za ycia poety niektre z nich piewano w kociele; w czasach Bacha wiele z nich stao si ju dobrem ogu.

Bach by wielbicielem Paula Gerhardta i czstokro zamieszcza strofy jego pieni w swoich kantatach. W Pasji wedug w. Mateusza opracowa pi wersetw z O Haupt voll Blut und Wunden i jeden z Befiehl du deine Wege 10.

Lecz w jego czasach waciwy, twrczy okres pieni kocielnej ju si by skoczy. Pietyzm, co prawda, rwnie zrodzi poezj religijn. Ale w strofach choraowych Bach raczej z niej nie korzysta n. Siga po skarby przeszoci, ktre wczesne piewniki wyczerpujco ofiarowyway. Ponisze dane mog uprzytomni narastanie tych bogactw, z ktrych Bach mg pniej czerpa do woli: erfurcki piewnik z 1524 roku zawiera dwadziecia sze pieni; piewnik Babsta w pierwszym nakadzie sto jeden; piewnik Crgera, uywany przez niemal sto lat w Berlinie, w pierwszym nakadzie (1640) dwiecie pidziesit, w czterdziestym czwartym nakadzie (1736) tysic trzysta; piewnik lneburski (1688) dwa tysice; piewnik lipski z 1697 r. przeszo pi tysicy.

Wiemy z zachowanego inwentarza, e Bach posiada to omio-tomowe lipskie dzieo 1 2 . Nie wiadomo, co si stao z podrcznym egzemplarzem, do ktrego tak czsto zaglda.

Fakt, e dawny chora zajmowa w dziele Bacha tak poczesne miejsce, mia okaza si dla zgubny; podpad pod wyrok, jaki

A U T O R Z Y P I E N I P R O T E S T A N C K I C H

racjonalizm, w imi oczyszczenia smaku, wyda na zastan przez siebie pie kocieln. Kantaty i pasje kantora Sw. Tomasza nie istniay dla drugiej poowy XVIII wieku, poniewa wygnano je wraz z dawn pieni kocieln. Dopiero gdy wskutek protestw przeciw spyceniu piewnikw stare pieni znowu wrciy do ask protestem tym kierowali: Ernst Moritz Arndt (17691860), Max von Schenkendorf (17831817) i Philipp Spitta (18011859) przygotowany zosta grunt, na ktrym nowa epoka moga znowu zrozumie starego mistrza i pobono, ktra stworzya jego dziea. Nie jest przypadkiem, i syn autora Psaterza i harfy uzna za cel swego ycia obwieci wiatu, kim by Bach.

23

3

Przy ukadaniu melodii postpowa Luter wedug tej samej zasady co przy tekstach: przejmowa z dawnych wszystko, co w jakikolwiek sposb nadawao si, i poprawia", tyle tylko e poprawki te czsto byy o wiele radykalniejsze dla melodii ni dla sw, poniewa przede wszystkim dba o ich piewno i chwytli-wo.

W tak decydujcym dla niemieckiej muzyki kocielnej 1524 roku dwch znakomitych muzykw, Conrad Rupf i Johann Walter 1, gocio u Lutra przez trzy tygodnie, stanowic jego domowy kan-torat". K'stlin w swej rozprawie Luther als der Vater des evangelischen Kirchengesangs opisuje tych trzech przy pracy 2 : Podczas gdy Walter i Rupf siedzieli przy stole, schyleni nad kart nutowego papieru, z pirem w rku, ojciec Luter chodzi po pokoju, wyprbowujc na fleciku melodie, ktre mu z pamici czy z wyobrani napyway do wynalezionych przeze tekstw, czyni to za dopty, dopki melodia owych wierszy nie uksztatowaa si w rytmicznie zamknit, piknie zaokrglon i pen wyrazu cao".

redniowieczne pieni religijne zachowyway wic swoj melodi, hymny za tumaczone byy w ten sposb, e sowa pasoway do dawnej melodii. Tak wanie powsta Enchiridion w 1524 roku. Czsto te ksztatowano tekst tak, e dostosowywa si on do nuty" jakiej znanej ju pieni religijnej 3.

Poniewa rzadko tylko znamy histori poszczeglnych melodii, zanim przylgna do jakiej pieni religijnej, by odtd nosi jej nazw, trudno stwierdzi, ktre z owych melodii zostay przejte, ktre za stworzone przez muzykw Reformacji. W kadym razie liczby tych ostatnich nie naley szacowa zbyt skpo. Johann Walter by wrd nich niewtpliwie tym wanie, ktry bogat swoj inwencj odda cakowicie w sub witej sprawy.

Nie da si ustali, jak dalece sam Luter zajmowa si ukadaniem

24

Powstanie melodii choraowych

Z A P O Y C Z E N I A Z P I E N I W I E C K I E J

melodii. wiadectwa wspczesnych, na podstawie ktrych przypisano mu szereg melodii, s zbyt oglnikowe, eby czegokolwiek dowodzi. Melodia Ein' feste Burg, ktr z pewnoci mona mu przypisa, utkana jest z reminiscencji gregoriaskich. Stwierdzenie tego faktu nie ujmuje melodii nic z jej pikna ani Lutrowi nic z jego sawy. Czy nie trzeba ywioowego talentu, eby z uamkw stworzy cao? 4

Nicolaus Decius w swej melodii do niemieckiego Gloria {Allein Gott in der Hh' sei Ehr') opiera si jawnie na Et in terra pax z Gloria paschalis. Nie wydaje si to bynajmniej dziwne dla tych, ktrzy wychowali si w szkoach piewaczych Kocioa katolickiego. Dziwna wydawaaby si raczej sytuacja odwrotna. Warto zwrci uwag na fakt, e redniowieczna pie religijna wykazuje take wyrane zwizki z choraem gregoriaskim.

Niezwyky talent w ukadaniu melodii choraowych przejawia pobony kantor Nicolaus Hermann z Joachimsthal w Czechach, bdcy jednoczenie poet i muzykiem. Jest on twrc pieni Lobt Gott ihr Christen allzugleich i Erschienen ist der herrlich Tag5.

Na og jednak niezbyt wielu byo muzykw tworzcych melodie kocielne.

Powodem tego nie by brak odpowiednio uzdolnionych artystw, lecz raczej fakt, e nie starano si zachci ich do tej pracy. Przeksztacenie nowej melodii w melodi prawdziwie popularn, ktra przyjaby si szeroko, byo rzecz trudn i wymagao sporo czasu. Znacznie naturalniejsze wydawao si wykorzystywanie ju istniejcych melodii ludowych dla potrzeb kocielnych; pocztkowo melodii nabonych, a gdy ich nie wystarczao, take i wieckich. Koci reformowany wykorzysta szczeglnie wiele tych ostatnich e.

Wrd melodii kocielnych rwnie trudno znale autochtonw, jak i wrd narodw. Wszystkie one skd przywdroway. Znawca tej miary, co August Gevaert, otwarcie przyznaje w swoim wykadzie, i nawet najstarsza kocielna muzyka katolicka przeniosa si do kocioa z pogaskiej ulicy 7 .

Reformacji za chodzio jeszcze o co znacznie wicej ni o uzyskanie przydatnych melodii. Przenoszc pie ludow w dziedzin religii, pragna ona znie w ogle wieck sztuk. O tym, e mamy tu do czynienia raczej z prbami nawracania ni z zapoyczeniami, wiadczy tytu zbiorku, wydanego anno 1571 we Frankfurcie: Gassenhauer, Reuter- und Bergliedlein, christlich, moraliter und sittlich verndert, damit die bse und rgerliche Weise unntze und schampare Liedlein auf Gassen, Feldern und in Husern zu singen mit Zeit abgehen mchte, wenn man geistige gute, ntze

25

P O W S T A N I E M E L O D I I C H O R A O W Y C H

26

Texte und Worte darunter haben mchte. (Piosnki uliczne, onierskie i gralskie, na chrzecijask, moraln i obyczajn mod przeksztacone, eby zy a gorszcy sposb piewania lichych i bezwstydnych piosnek na ulicach, polach i w domach zanik z czasem, gdy znajd si pord nich duchowne, dobre a poyteczne teksty i sowa.)

Diabe nie powinien zachowa dla siebie adnych piknych melodii stwierdzi ju Luter, i dlatego uoy sw pie na Boe Narodzenie Vom Himmel hoch, da komm ich her na nut pieni--zagadki Ich komm aus fremden Landen her, gdzie piewak zadaje zagadk i zdobywa wianek dziewicy, ktra zagadki tej nie potrafia rozwiza 8. Pniej jednak musia Luter odstpi diabu t melodi, gdy nawet po nawrceniu" rozlegaa si ona nieustannie na wszystkich placach, gdzie taczono, i we wszystkich gospodach. Anno 1551 Walter wyrzuci j ze piewnika, zastpujc inn, na ktr po dzie dzisiejszy piewa si ow pie Lutra 9.

Recydywa taka naley jednak do wyjtkw. Wikszo melodii wieckich, nobilitowanych przez Koci, umiaa zachowa now rang i moe jedynie mie pretensje do czasu, ktry przez tak wiele wiekw nie zdoa cakowicie upora si z nielicznymi, na papierze zachowanymi dowodami wieckiego ich pochodzenia. Trudno byoby ju rozpozna w nich rysy wieckie, bo wiek uycza wszelkiej muzyce godnoci, ktra j niejako uwica. Mistyczna wi obejmuje i czy przeszo i religi. Susznie stwierdzi wic kto dowcipny, i mona by zwie wszystkich purystw muzyki kocielnej, wykonujc stary, wiecki motet z podoonym tekstem religijnym.

Tak to melodia Heinricha Isaaca do Inspruck, ich muss dich lassen staa si choraem O Welt ich muss dich lassen10, pie landsknechtw o bitwie pod Pawi, tzw. Pavierton, przemienia si w pie nabon Durch Adams Fall ist ganz verderbt (Bach V, nr 13); melodia chorau Von Gott will ich nicht lassen (Bach VII, nr 56) pochodzi z pieni miosnej Einmal tat ich spazieren; chora Ich hab mein Sach Gott heimgestellt (Bach VI, nr 28) zapoyczy melodi z innej pieni miosnej Es gibt auf Erd kein schwerer Leid; melodia Helft mir Gottes Gte preisen (Bach V, nr 21) pojawia si w 1572 roku wrd pieni biesiadnych Joachima Magdeburga.

W 1601 roku Hans Leo Hassler (15641612) wyda w Norymberdze swj Lustgarten neuer teutscher Gesnge, Palletti, Galliar-den und Intraden mit vier, fnf und acht Stimmen. Dwanacie lat pniej zawarta w tym zbiorze melodia do pieni miosnej Mein G'mt ist mir verwirret von einer Jungfrau zart pojawia si jako

Z A P O Y C Z E N I A Z P I E N I W I E C K I E J

melodia choraowa do pieni za zmarych Herzlich tut mich verlangen (Bach V, nr 27), pniej za, poczona z pieni Paula Gerhardta O Haupt voll Blut und Wunden, staa si melodi przewodni Bachowskiej Pasji wedug w. Mateusza.

Melodie z innych krajw, jeli tylko odznaczay si wdzikiem i piknem, zatrzymywano na granicy i przerabiano dla naboestw ewangelickich. Tak wanie postpiono z melodi In dir ist Freude (Bach V, nr 34), ktra w 1591 roku dotara do Niemiec wraz z Balletti Giovanniego Gastoldiego z Woch. Nie inaczej postpiono take z francusk piosenk U me suffit de tous mes maux, ktra ukazaa si w 1529 roku midzy Trente et uatre chansons mu-sicales synnego paryskiego drukarza dzie muzycznych, Pierre Attaignanta: przeksztacona zostaa w pie Was mein Gott will, das g'scheh' allzeit11. Czy Bach wiedzia jednak o tym wszystkim, gdy harmonizowa t wspania melodi dla Pasji wedug w. Mateusza? 12

Inne ludowe pieni francuskie przenikny pniej do chorau niemieckiego przez Psaterz hugonocki. Koci kalwiski, nie zastawszy adnych ludowych pieni nabonych, by o wiele bardziej jeszcze ni niemiecki zmuszony do zapoycze. Jak odbywao si zestawianie melodii do Psaterza, opisuje O. Douen w interesujcej swojej pracy Clement Marot et le Psautier Huguenot13. Sam Kalwin musia si rozemia, widzc, jak te najbardziej swawolne melodie przechadzaj si skromnie i nabonie ze wzniosymi poematami Salomona i Dawida. mia si wwczas zreszt jedyny raz w yciu.

Ostateczna wersja Psaterza wydana zostaa w 1562 roku. Ju w 1565 roku Ambrosius Lobwasser, profesor prawa w Krlewcu, opublikowa niemieck wersj psalmw, dostosowan do stu dwudziestu piciu melodii francuskiego dziea. W ten sposb melodie te spopularyzoway si i przeszy niebawem do niemieckich piewnikw choraowych. Wspaniaa melodia Wenn wir in hchsten Nten sein (Bach VII, nr 58) pochodzi z Psaterza hugonockiego, wywodzc si zapewne z francuskiej pieni ludowej , 4 .

Te rewelacje radowa mog jedynie nienasycon ciekawo, ktra szuka satysfakcji w naszym wspczesnym historycznym sposobie ujmowania rzeczy. Muzyk o te sprawy si nie troszczy i niebawem o nich zapomina, nie dowiedzia si bowiem wicej, ni mwi mu ju wasny instynkt: e mianowicie wszelka prawdziwie i gboko odczuta muzyka, czy to wiecka, czy kocielna, mieszka na owych wyynach, gdzie sztuka i religia zawsze mog si spotka.

Szczliwe to choray, o ktrych pochodzeniu nic nie wiemy!

27

P O W S T A N I E M E L O D I I C H O R A O W Y C H

28

Pikny ten los przypad w udziale melodiom do Wie schn leuchtet der Morgenstern i Wachet auf, ruft uns die Stimme (Bach VII, nr 57) Nicolaia. Obie te pieni pojawiaj si po raz pierwszy w 1598 roku w dodatku do rozprawki o wspaniaociach przyszego ycia.

Gdy wyczerpay si wreszcie skarbnice melodii, z ktrych mona byo korzysta, nadszed czas kompozytorw melodii. Bogata poezja religijna wzywaa ich do pracy. Nie byo niemal w owych czasach ewangelickiego muzyka, ktry by nie komponowa melodii kocielnych. Niemal wszyscy mistrzowie, ktrzy byszcz w historii wielogosowego chorau, zasuyli rwnie na to, aby wspomniano o nich w historii powstawania melodii.

Z melodiami za byo tak jak z wierszami: spord licznych, skazanych na zapomnienie utworw, jakie tworzy artysta, zaledwie w kilka lub w jeden zdoa tchn ducha niemiertelnoci. I one wanie byszcz nie widnc kras w naszych piewnikach, odkd istnieje ewangelicka pie kocielna.

Czoowe miejsce wrd wszystkich innych zajmuje Johann Cr-ger (15981662) u Sw. Mikoaja w Berlinie, ktry sztuk sw powici wierszom Paula Gerhardta i Johanna Francka. Najpikniejsze z jego melodii, jak Jesu meine Freude, Schmcke dich, o liebe Seele, Nun danket alle Gott, zajmuj w dzieach Bacha honorowe miejsce. Ju pierwszy chora Herzliebster Jesu z Pasji wedug w. Mateusza jest choraem Criigera.

Lecz duch, ktry zapanowa w muzyce z pocztkiem wieku XVIII, uniemoliwi jej dalsze wydawanie prawdziwych melodii kocielnych. Muzyka niemiecka utracia kontakt z niemieckim piewem i ulegaa coraz bardziej wpywom czysto artystycznie piknej melodii woskiej. Utracia ju naiwno, ktra od czasw redniowiecza bya rdem powstawania jedynych w swoim rodzaju, wspaniaych melodii. Ponadto za rozkwitajca podwczas w miastach i na dworach muzyka wiecka wabia nowymi zadaniami kompozytorw, ktrzy nie znajdowali ju wycznego zadowolenia w twrczoci penej samozaparcia i w kompozycjach do nabonych wierszy.

Gdy pojawi si Bach, wielka epoka twrczoci choraowej ju si koczya, na rwni z epok poezji religijnej. W muzyce wczesnej pojawiay si wprawdzie jeszcze melodie religijne. Byy to jednak pieni w rodzaju arii, a nie pieni dla wiernych; maj one trudny do zdefiniowania, subiektywny charakter.

Bach pod tym wzgldem podlega rwnie prawom swojej epoki. Gdy w 1736 roku Schemelli, kantor zamkowy w Zeitz, wydawa u Breitkopfa wielki piewnik, zoony z 954 pieni, zwrci si do synnego kantora Sw. Tomasza z prob o wspprac. Bach podj

K O N I E C O K R E S U T W R C Z E G O

si wwczas jak zaznaczono w przedmowie do owego piewnika nie tylko rewizji cyfrowania, lecz rwnie skomponowania melodii do takich pieni, ktre jeszcze jej nie posiaday. Poniewa w piewniku tym, jak i w innych, nie podano przy poszczeglnych melodiach nazwiska autora, niepodobna z ca pewnoci stwierdzi, ile i jakie melodie skomponowa Bach. Te spord nich jednak, ktrych autorstwo z du doz prawdopodobiestwa moemy mu przypisa, poniewa przedtem nigdzie ich nie spotykano, s raczej religijnymi ariami ni choraami.

Stwierdzenie powysze odnosi si jedynie do charakteru tych melodii, nie do ich pikna. Gdy osobliwe ich pikno polega wanie na tym, e skomponowa je artysta wychowany na niemieckim chorale, pod wpywem nieskazitelnej formalnie melodyki woskiej. Kady, kogo wzruszyy kiedy dwiki Komm ssser Tod lub Liebster Herr Jesu, wie, jak wspaniae s te melodie 1 5 .

Nie naley jednak dawa ich do piewania wiernym ani rozpisywa na cztery gosy; zaczynaj bowiem wwczas widn niczym wyrwane z korzeniami wodne lilie. Ciko i bezbarwno, jak ujawniaj, gdy traktuje si je jako choray to wanie dowd, e waciwie choraami nie s.

Po Bachu zwizki midzy choraem i pieni religijn zanikaj cakowicie. Melodie, ktre Emanuel Bach, Johann Joachim Quantz, Johann Adam Hiller i Beethoven w artystycznym wspzawodnictwie tworzyli do pieni Gellerta, wiadcz tylko, jak daleko odeszli oni wszyscy od chorau.

Mimo i melodie w epoce racjonalizmu nie ulegy tak znacznemu rozwodnieniu jak teksty, trzeba byo stoczy ostr walk, zanim zdoano wszdzie przywrci dawne melodie i zanim przestay figurowa obok nich w piewnikach choraowych liczne, pniej ju powstae i pozbawione charakteru pieni. Z chwil gdy cel ten osignito, spr toczy si teraz o to, czy powinnimy zachowa stare choray w rwnych wartociach nutowych, w jakich przekaza je nam wiek XVIII, czy te powinnimy przywrci im pierwotn rnorodno rytmiczn. Trudno to chyba ostatecznie rozstrzygn. Do kadego za", ktre przytoczy mona na podstawie rozwaa historycznych, artystycznych lub praktycznych, doczy si niebawem rwnie uzasadnione przeciw".

Z Bachem caa ta sprawa czy si o tyle, e zwolennicy wyrwnanej rytmicznie i oszlifowanej formy chorau powoa si mog na to, i on sam, mimo do jeszcze silnego oddziaywania przeciwnej tradycji, nie czu artystycznej koniecznoci nawracania do dawnej rytmicznej formy choraw; a zatem z czysto muzycznego stanowiska trudno wystpowa przeciwko takiemu choraowi, jaki

29

P O W S T A N I E M E L O D I I C H O R A O W Y C H

1. Pierwotna forma chorau Lutra:

2. Chora Lutra w piewniku z roku 1570 (zob. Wolfrum, s. 216):

3. Chora Lutra u Bacha:

30

dziki niemu otrzymalimy. Stary mistrz mgby za jak niegdy w. Pawe zawsze i wszystko lepiej wiedzcym Koryntianom rzec gorliwym zwolennikom rytmicznych melodii, i przekonany jest, e to wanie jego duch owieci.

Oto trzy typowe formy Ein' feste Burg ie:

4

Jak wygldao w praktyce w czasach Reformacji wprowadzanie do naboestwa piewu gminy? Zazwyczaj wyobraamy sobie t spraw bardzo prosto, przypuszczajc, e wierni stopniowo nauczyli si piewa melodi gran na organach. Czy wity ten instrument by rzeczywicie nauczycielem gminy?

Mona przewertowa wszystkie pisma Lutra i nie znale ani jednego miejsca, gdzie mwiby o organach jako instrumencie towarzyszcym piewowi gminy 1 . Co wicej: on, entuzjasta kadej prawdziwej muzyki kocielnej, nie podaje adnych wskazwek, w jaki sposb organy uczestniczy powinny w naboestwie. Ale wrcz niewiarygodne jest to, e w nielicznych miejscach, gdzie w ogle o organach wspomina, mwi o nich nie z entuzjazmem, lecz niemal ze wzgard. Nie uwaa ich za konieczne w naboestwie ewangelickim czy choby za podane; co najwyej godzi si z ich istnieniem tam, gdzie ju je zasta.

Wspczeni jego myleli podobnie. Nie powinnimy si dziwi, e Koci reformowany radykalnie odrzuci organy i wygna je z kociow. W Kociele luteraskim, a nawet katolickim, omal nie stao si tak samo. Organy zawsze miay swoich przeciwnikw. Sam w. Tomasz z Akwinu wypowiedzia im wojn, uwaajc, e muzyka organowa i w ogle muzyka instrumentalna bynajmniej nie wzbudza nabonych uczu. Lecz w XVI wieku zewszd podnosz si skargi na organy, i sobr trydencki (154563), ktry uregulowa wszystkie nie wyjanione dotd kwestie kocielne i sprawy naboestw, zmuszony by wyda ostre przepisy przeciw niewaciwemu i nadmiernemu stosowaniu organw w obrzdach religijnych.

Katolicy i protestanci ustalili w owym czasie dla organw pewien termin pokuty, by zrezygnoway ze swej niepobonej postawy, inaczej wygnane zostan z kocioa.

Organy w peni zasuyy na t nieask. Zadania, jakie im

Chora w naboestwie

31

C H O R A W N A B O E S T W I E

32

przeznaczono, wyliczone zostay w Caeremoniale Episcoporum, ktre wyda w 1600 roku papie Klemens VIII. Organy preludioway celem poddawania tonu kapanowi lub chrowi. Z kolei, na przemian z chrem uczestniczyy w wykonywaniu liturgicznych pieni i hymnw w ten sposb, i na zmian jeden utwr by piewany, drugi za grany na organach. Nigdy jednak nie uywano organw do akompaniowania chrowi. Prymitywny stan wczesnych organw, ktrych cikie klawisze nie pozwalay na wielogosow gr i na ktrych z uwagi na surowy nietemperowany strj mona byo w ogle grac tylko w jednej lub dwu tonacjach wyklucza ju z gry tak ewentualno.

Chr tedy i organy, nie mogc dziaa wsplnie, odzyway si na przemian. Gdy organy odegray swj werset, jego tekst wedug wyej wspomnianych zarzdze papiea by gono recytowany lub co uwaano za jeszcze lepsze piewany przez chrzyst 2.

To samodzielne wykorzystywanie organw wiodo niekiedy do naduy. Organista, nie mogc na swym instrumencie gra polifonicznie, wystawiony by na pokus upajania si szybkimi biegni-kami przy preludiowaniu lub podczas grania swego wersetu. Gorzej jeszcze, gdy wykonywa znane pieni wieckie, a jak si wydaje zdarzao si to do czsto. W roku 1548 zwolniono organist w Strasburgu za to, e podczas Ojjertorium gra francuskie i woskie pieni 3.

Z czasem organy odebray chrowi tak wiele pieww, e ju niemal tylko same dochodziy do gosu. Jak dalece rozpleni si w zwyczaj, wiadczy przygoda, ktra przydarzya si Lutrowi i ktr opisa w swoich Tischreden. Gdy byem modym zakonnikiem w Erfurcie opowiada ktry musi chodzi z garnuszkiem po wsiach, przybyem do jednej z owych wsi i miaem tam odprawi msz. Ubraem si, w szatach moich i ozdobach stanem przed otarzem, a kocielny zacz na lutni wygrywa Kyrie elejson i Patrem; z trudem mogem si wwczas powstrzyma od miechu, bom do takiej organowej muzyki nie przywyk; musiaem moje Gloria in excelsis do jego Kyrie dostosowa".

Zastpowanie chru organami w liturgicznych piewach wydawao si wic wwczas rzecz tak oczywist, e w kocielny, w braku organw, sign po prostu po lutni.

Rola organw w Kociele ewangelickim pozostaje odtd przez dugi czas taka sama jak w Kociele katolickim. Preludiuj one do piewu kapana lub chru i wymieniaj si z chrem. W Witten-berdze organy preludioway do wszystkich niemal partii piewanych, wykonywanych przez kapana, chr albo gmin, i dzieliy

C H O R I C H O R A G M I N Y

si z chrem wykonaniem Kyrie, Gloria oraz Agnus Dei. Dowiadujemy si tego od Wolfganga Musculusa, ktry anno 1536 jedzi do Wittenbergi w sprawie pertraktacji o konkordi i opisa piew podczas mszy w parafialnym kociele tego miasta w niedziel Exaudi *.

Zrozumiae staje si teraz osobliwe zalecenie, jakie znajdujemy w przepisach kocielnych z XV i XVI wieku: organy u d e r z a maj pord piewu w kocioach". Oznacza to, e organy zastpuj piew gminy w pewnych wersetach, ktre organista wygrywa na swym instrumencie. Lecz jednoczenie przestrzega si zawsze, e nie powinno to si zdarza za czsto najwyej dwa do trzech razy w jednej pieni. Tak to okrelaj Sztrasburskie przepisy kocielne z 1598 5, jak rwnie Norymberskie przepisy kocielne z 1606 roku. O akompaniowaniu na organach choraowi piewanemu przez gmin nie byo pocztkowo mowy, i taki stan rzeczy trwa przez trzy co najmniej pokolenia.

Jaka bya rola chru w chorale gminy? Czy wystpowa on zamiast organw, prowadzc i wspierajc piew wiernych? Rzut oka na pierwsze przeznaczone do naboestw piewniki wskazuje, e Luter take i w tej kwestii nie zamierza udziela wskaza.

Wspomniany wyej 6 , uoony przez Justusa Jonasa Enchiridion erfurcki nie by piewnikiem kocielnym, lecz co zreszt wyranie zaznaczono w tytule piewnikiem domowym. Melodia bya zapisana jednogosowo nad tekstem pieni, aby ojciec rodziny mg jej nauczy dzieci i czelad. Sztrasburska dziaaczka Reformacji, Catharina Zell, chciaa, eby biedna matka, co tak snu aknie, przecie jednak o pnocy paczce dzieci ukoysa musi, jemu pie o boskich rzeczach nucia". Oto byby naleyty sposb koysania dzieci do snu; spodobaby si Bogu bardziej ni wszelka muzyka, jak w kocioach katolickich przy koysaniu Dziecitka" na organach wygrywaj 7.

Ksiga choraw kocielnych, ktr Luter i Walter wydali w 1524 roku w Wittenberdze, podczas gdy w Erfurcie drukowano Enchiridion, nie zwraca w ogle uwagi na piew gminy. Zawiera ona bowiem jedynie poszczeglne gosy cztero- i piciogosowych choraw, przy czym udzia wiernych w piewaniu tych choraw wykluczony zosta ju z gry: melodia choraowa jest w tenorze, nie w dyszkancie 8. Gosy te ktre sztychowa zapewne przyjaciel Lutra, malarz i drzeworytnik, Lukas Cranach to chralne motety choraowe, a wic motety z cantus firmus, powszechnie przyjte tak w kocielnej, jak i w wieckiej muzyce owej epoki.

Artysta wzi gr nad reformatorem. Luter, chcc konsekwentnie stosowa swe reformatorskie zamierzenia, powinien by przeksztaci naboestwo kocielne na mod prostego naboestwa

J. S. Bach 3 33

C H O R A W N A B O E S T W I E

34

domowego, przy czym chora gminy stanowiby jedyn muzyk w naboestwie. I w pierwszej, radykalnej pracy o naboestwie widzimy, e istotnie wkroczy na t drog 9 . Lecz to byo wanie w Lutrze wielkie i fatalne nie doprowadza swoich myli do koca; jak to waciwe geniuszom, dawa ycie zarwno rzeczy, jak i jej przeciwiestwu.

Luter podziwia niderlandzk muzyk kontrapunktyczn. Muzyk artystyczn zalicza do najdoskonalszych objawie boskich. Tam gdzie naturalna musica zostaje wyostrzona i wyszlifowana poprzez sztuk powiedzia raz dopiero z wielkim zdumieniem widzi si i dostrzega w czci (w caoci nigdy bowiem tego poj ani zrozumie si nie da) wielk i doskona mdro Boga we wspaniaym jego dziele muzyki, gdzie przede wszystkim to jest osobliwe i godne podziwu, e kto piewa oto z jak melodi czy tenor (jako to musici nazywaj), obok za piewa jeszcze trzy, cztery czy pi innych gosw, ktre wok tej brzydkiej melodii czy tenoru wykrzykuj jakby radonie, igraj i skacz, a t na rozmaity sposb i dwikiem rnym przedziwnie zdobi i przystrajaj, niebiaski jakby korowd wiodc, tak i ci wszyscy, ktrzy cokolwiek na tym si znaj, a poruszeni tym bywaj, niezwykle tym czuj si zdumieni i wydaje im si, e nic bardziej osobliwego na wiecie nad taki piew, licznymi gosami przyozdobiony." Nikt przedtem ani potem nie opisa tak wspaniale cudu kontrapunktycz-nej polifonii 1 0.

Jego najulubieszymi mistrzami byli Josquin des Pres (1450 1521), nadworny muzyk Ludwika XII we Francji, i ucze Heinricha Isaaca, Ludwig Senfl (zm. 1543), dziaajcy na dworach w Wiedniu i w Monachium. Znane s sowa Lutra o Josquinie: To mistrz nut; one czyni musiay, co o n zechcia; inni mistrzowie piewu musz czyni^to, co chc nuty". A gdy pewnego razu wykonano w jego domu jeden z motetw Senfla, zawoa: Takiego motetu nie zdoabym zrobi, chobym pk, jako i on zreszt nie mgby kazania na psalm jaki wygosi takiego jak ja" l l .

Luter-muzyk nie mg przyzna, e chr i piew artystyczny wygnano z kocioa takie gosy podnosiy si w jego otoczeniu a chr pozostawiono jedynie po to, aby zachci wiernych do wsplnego piewu. Jako te i nie sdz wcale pisa w przedmowie do gosw choraowych Waltera w 1524 roku aby Ewangelia wszelkie sztuki obali i zniszczy miaa, jak to niektrzy powiadaj, lecz pragnbym wszystkie sztuki, a w szczeglnoci muzyk, widzie w subie tego, ktry je da i stworzy. Std te prosz wszelkich pobonych chrzecijan, gdy im si to spodoba i gdy im Bg aski takiej uyczy, by w rozwoju je wspomagali." 12

C H O R I C H O R A G M I N Y

Sowa te stanowiy glejt dla sztuki w naboestwie luteraskim. Miaa ona odtd wasne miejsce w kulcie jako wielko niezalena i penoprawna. Wyranie mona zreszt zaobserwowa w naboestwie luteraskim wszystkie fazy rozwoju muzyki. Na koniec, gdy pod wpywem sztuki woskiej motet przeksztacony zosta w kantat, wraz z ktr wkroczya do kocioa nie tylko muzyka instrumentalna, lecz i nieskrywany styl operowy, naboestwo przerywane byo religijnym koncertem, ktry uchodzi zacz za jego punkt kulminacyjny. Dziao si to w okresie, kiedy pojawi si Bach. Na okadkach jego partytur nie figuruje sowa Kantata", lecz Concerto".

Gdyby Luter nie by artyst, Bach nie mgby nigdy pisa swych religijnych koncertw dla naboestwa i jako muzyki kocielnej. Czy pisaby je mimo to? Co staoby si z nim, gdyby ujrza wiato dzienne w Zurychu czy Genewie?

Chora gminy nie by wic w pierwszym okresie wspierany ani przez organy, ani przez chr, lecz intonowany unisono bez akompaniamentu, tak samo jak u schyku redniowiecza w Kociele katolickim.

Nie naley sobie wyobraa, e ilo choraw piewanych przez gmin podczas jednego naboestwa bya wielka. Tam, gdzie dysponowano chrem, wierni nie piewali niemal wcale, ograniczajc si do odpiewania Credo pomidzy odczytaniem Ewangelii i kazaniem, a czasem jeszcze wykonujc pie podczas Komunii. W Wittenberdze wedug sprawozdania Musculusa gmina w ogle nie piewaa, take choray pozostawiajc chrowi. Gdzie indziej, jak np. w Erfurcie, panowa zwyczaj, e gmina pomidzy czytaniem Lekcji i Ewangelii piewaa na przemian z chrem, i to w ten sposb, i chr wykonywa sekwencj, gmina natomiast przyczaa si z choraem niemieckim, zwizanym z danym okresem roku kocielnego. Do celw tych wystarczao pi lub sze choraw rocznie, poniewa we wszystkie niedziele danego okresu piewano zawsze ten sam.

W kocioach, ktre chru nie miay, piew gminy nabiera wikszego znaczenia, gdy zarwno na Kyrie, jak na Gloria i Agnus Dei wykonywano odpowiednie choray niemieckie. Lecz i tam w cigu caego roku piewano pitnacie, najwyej dwadziecia choraw, raz na zawsze ustalonych na odpowiednie niedziele.

Przyjrzawszy si tej sprawie bliej, odnosimy wraenie, i piew gminy, zamiast rozprzestrzenia si, by w cigu XVI wieku ograniczany przez piew artystyczny oraz przez organy, ktre mimo wszelkich rozporzdze zaczy si znowu wszdzie panoszy 1 3.

Nie bez powodu zatem podjto z kocem pierwszego stulecia

3* 35

C H O R A W N A B O E S T W I E

36

reformacyjnego prb zaradzenia brakowi choraw. Prb t podj nie muzyk, lecz kapan. W 1586 roku nadworny kaznodzieja wirtemberski, Lucas Osiander, opublikowa swoich Pidziesit religijnych pieni i psalmw, na cztery gosy w sposb kontrapunktowy dla kociow i szk w szlachetnym ksistwie wirtemberskim tak uoonych, e caa gmina chrzecijaska bez trudu piewa je zdoa. By to pierwszy prawdziwy piewnik choraowy w naszym pojciu, tyle tylko e napisany dla chru, a nie dla organw. Osiander, przewidujc dla prowadzenia piewu gminy jedynie chr, a pomijajc cakiem organy, daje dowd, i w jego czasach instrument ten nie mia nic wsplnego ze piewem gminy 1 4 .

W swojej przedmowie wyraa wiar, e przeniesienie melodii z tenoru do dyszkantu jest rzeczywicie pomocne, i sdzi, i laicy, z chwil gdy zdoaj rozezna melodi, radonie j take podejm 1 5 .

Czy nie zawid si w tej swojej wierze? By to przecie krok poowiczny, nieudana prba pogodzenia polifonii z monodi. Gdyby zaleao mu na polifonii, powinien by albo jak to potem spotykamy w Szwajcarii da czterogosowego piewu caej gminy, albo te, jeli zamierza zrezygnowa z polifonii wymaga od chru unisonowego przewodnictwa; podobnie jak ju z pewnoci za jego czasw kantorowie prowadzili po wsiach chora bez chru i organw, a jedynie z jednogosowym piewem modziey szkolnej.

On jednak pragn poczy piew artystyczny ze piewem gminy i zamiast naleytego rozwizania da nietrway kompromis. Jake mia bowiem chr chry za byy podwczas liczebnie bardzo sabe za pomoc swoich harmonii unie ciar piewanego przez masy cantus firmus?

Hans Leo Hassler rwnie usiowa pj t drog i opublikowa obok swych wspaniaych i jedynie dla chru przeznaczonych Can-tiones sacrae i Sacri concertus take Pieni kocielne, psalmy i pieni nabone na znane melodie czterogosowa simpliciter uoone, ktre jak zaznaczy w przedmowie tak zostay ujte, e w zgromadzeniu chrzecijan mg wykonywa je zwyky czowiek obok piewu figuralnego 1 6 . '

Std niesuszne jest traktowanie mistrzw faktury kocielnej, ktrzy na przeomie XVI i XVII wieku przenosz melodi do sopranu, wycznie jako naladowcw Osiandra; mylne te jest przekonanie, e jedynie ze wzgldw praktycznych zerwali oni z dawnymi zwyczajami. Powd by cakiem inny, a upatrywa go naley w tym, e niemiecka muzyka kocielna wyzwolia si ju spod iUroku czysto kontrapunktycznej muzyki niderlandzkiej i znalaza

O S I A N D E R 1 H A S S L E R . O R G A N Y K I E R U J P I E W E M G M I N Y

pod wpywem muzyki woskiej, gdzie melodia zaczynaa podporzdkowywa sobie kontrapunkt. Melchior Vulpius 1 7, Sethus Cal-visius 1 8 , Michael Praetorius 1 9 , Johann Eccard 2 0 nie tyle wic s W: wietnych swoich kompozycjach kontynuatorami nadwornego kaznodziei z Wirtembergi, ile raczej oglnych tendencji panujcych wwczas w sztuce.

Kwesti czystego przypadku by fakt, e wskutek tej przemiany w muzyce polifonicznej wierni mogli uczestniczy w piewaniu cantus firmus chru. Jak dalece z tego korzystali nie wiemy; nigdy zreszt nie moemy dowiedzie si w dziedzinie sztuki o tym, co interesowaoby nas ze wzgldw praktycznych, poniewa rzeczy te, jako przynalene do codziennych zwyczajw, nigdzie nie zostay zapisane. Nic nam te nie mwi fakt, e w owych czasach dla melodii piewanych przez gmin pojawia si nazwa chora" 2 l , oprcz tego moe, e melodie pieni kocielnych przeszy wwczas od gminy do chru.

W kadym razie sami kompozytorzy, mimo swych piknych, dotyczcych piewu gminy praktycznych propozycji w przedmowach, przy pracy myleli jedynie o chrze, na co wyranie wskazuje mimo caej swej prostoty ich tak bogaty i cigle jeszcze motetowy kontrapunkt 2 2. Dla nas, dziki przepojeniu woskim i niemieckim duchem, te jedyne w swoim piknie ukady choraowe s czysto chralnymi utworami i nie przychodzi nam nawet na myl ponawianie eksperymentu czenia ich ze piewem wiernych. Gdyby jednak mona ich te byo posucha jako utworw chralnych! Kiedy nadejdzie czas, gdy te klejnoty ukazywane bd co niedziela podczas naszych naboestw?

Prby kierowania piewem gminy przez chr podejmowane byy na przeomie wieku XVI i w pierwszym dziecicioleciu wieku XVII. Lecz ju w poowie XVII wieku jest rzecz rozstrzygnit, e rol t przejmuj organy. Anno 1650 ukazaa si tabulatura Samuela Scheidta, z setk zharmonizowanych choraw, przeznaczonych do towarzyszenia piewowi wiernych 2 S .

Nie bya to prba teoretyczna, lecz rozwizanie, ktre niejako narzucao si samo wskutek znacznych postpw w budowie organw. w wity instrument zosta w tych czasach praktycznie dostosowany do wielogosowej gry, a sia jego dwiku wzrosa tak dalece, e peni brzmienia growa nad sabo obsadzonymi wczesnymi chrami. O ile dotychczas towarzyszy jedynie chrowi, ktry wspiera piew wiernych, to obecnie, dziki peni brzmienia, sam obj przewodnictwo.

Tylko e znowu nie wiemy, od kiedy organy wspiera zaczy piew chru w chorale, od kiedy w ogle wspdziaay z chrem.

37

C H O R A W N A B O E S T W I E

38

Zapewne nie stao si to przed pocztkiem XVII wieku. Vulpius, Praetorius, Eccard i inni zdaj si o tym nic jeszcze nie wiedzie. Lecz ju Johann Hermann Schein, kantor w. Tomasza w Lipsku, podaje w swym kancjonale z roku 1627 przy cztero-, picio-i szeciogosowych ukadach choraowych dla chru przeznaczone dla organistw, instrumentalistw, lutnistw" cyfrowanie, ktre w sposb najbardziej naturalny zdaje si wskazywa na wsplne wykonanie przez chr i organy 2 i .

Nie naley sobie jednak wyobraa, e organowy akompaniament choraowy, jaki doszed do gosu w drugiej poowie XVII wieku, spowodowa, i organy wypary w chorale chr. Chr, jeszcze za czasw Bacha, nadal uczestniczy w wykonaniu chorau i to w ukadzie wielogosowym tyle tylko e organy, stanowic niejako drugi, niemy chr, miay przewodnictwo.

Zwizane akompaniamentem choraowym przeniesienie wokalnej polifonii na w wity instrument miao dla rozwoju sztuki organowej zasadnicze znaczenie. Chora sta si wychowawc organistw i od faszywej, prowadzcej na manowce wirtuozerii na kla^ wiaturze kierowa ich ku prawdziwemu, prostemu stylowi organowemu. W tym wanie momencie niemiecka sztuka organowa opuszcza orbit sztuki woskiej, francuskiej i niderlandzkiej, aby '* pod staym nadzorem chorau pody drog, ktr w cigu dwch pokole doj miaa do doskonaoci. Scheidt, poniewa dziki choraowi osign ju istotnie prawdziwy styl organowy, uzna za cel swego ycia zwalczanie kolorowanego" stylu organowego szkoy holenderskiej Sweelincka 2 S .

Oto przykad, e idea okazuje si w kocu zawsze silniejsza od okolicznoci. Nie Pary ani Wenecja, gdzie wszystko wydawao si do tego stworzone, wyday doskona sztuk organow, lecz biedni kantorzy i nauczyciele ubogiego kraju, jakim przez dwa pokolenia po wojnie trzydziestoletniej byy Niemcy. Jake niky wydaje si ju Frescobaldi, tak synny wrd wspczesnych organista Sw. Piotra, obok Samuela Scheidta, ktrego nazwiska po drugiej stronie Alp nikt nie zna 2 6 .

Z chwil gdy organy, chr i gmina wsplnie ju wykonyway chora, powstaa konieczno odstpienia od dawnego, alternatywnego sposobu wykonywania, przy ktrym same organy odtwarzay niektre wersety. Jak dalece rozwin si jednak ju wwczas w sposb samodzielnego zastosowania organw', przekona si moemy z wydanej anno 1624 Tabulatura nova Scheidta. Zawiera i ona gwnie co w rodzaju wariacji na temat najbardziej znanych choraw, przy czym liczba wariacji odpowiada iloci wierszy danej pieni, a take na temat hymnw na rne okresy roku kocielne-

P I E W G M I N Y W C Z A S A C H B A C H A

go, ktre piewano wwczas w Halle po acinie, a nie, jak gdzie indziej, jako pieni niemieckie. Do tego dochodz podobnie opracowane piewy liturgiczne, jak Kyrie, Gloria, Magnijicat oraz Psalmus sub communione Jesus Christus unser Heiland" 27.

Tabulatura z Celle, opublikowana 23 lata wczeniej, uoona jest podobnie, zawiera jednak ponadto wszystkie pieni katechizmowe".

Nie sposb ustali, jak dugo utrzyma si jeszcze w skazany ju na zagad zwyczaj grania pieni na organach, powiadczony przez wszystkie wczesne tabulatury. Rozpatrujc szczeglnie liczne opracowania chorau Allein Gott in der Hh' sei Ehr', dokonane przez Bacha, skonni jestemy przypuszcza, e jeszcze w jego czasach i przy pewnych okazjach zachowao si powiadczone przez Scheidta respondowanie na organach na Gloria, jakie kapan intonowa u otarza.

Natomiast co do piewu wiernych za czasw Bacha snu moemy jedynie przypuszczenia. Jedno w kadym razie osignito: wzrosa wydatnie ilo wykorzystywanych podczas naboestwa pieni. Do kadej Ewangelii przypisano ich jedn lub wicej, tak i w dan niedziel piewano zawsze te same. Nazywano je cantica de tempore: w piewnikach naleay one do pierwszej kategorii i uoone byy wedug niedziel roku kocielnego. Kantor wcza je sam, nikogo nie pytajc. Byo wic inaczej ni dzisiaj, gdy kapan za kadym razem sam wybiera pieni, dostosowujc je do kazania, jakie zamierza wygosi.

Ten uzus cantica de tempore pozwala zrozumie, jak organici za czasw Pachelbela i Bacha mogli pisa cae cykle przygrywek choraowych na wszystkie niedziele roku kocielnego.

Inna sprawa jednak, czy caa gmina znaa wszystkie te pieni i czy ywo uczestniczya w ich wykonaniu. Wiadomo, e Mattheson i sawni muzycy w Hamburgu za nic sobie mieli chora gminy i w ogle nie chcieli uznawa go za muzyk. Pozwala to przypuszcza, e w ich kocioach nie dziao si pod tym wzgldem najlepiej, oni sami za nie robili nic, eby stan ten polepszy. W innych miastach, gdzie istniay synne chry, rzecz zapewne wygldaa podobnie. Kantata, w wczony do naboestwa koncert religijny, absorbowaa wszystkie zainteresowania, a piew artystyczny podobnie jak na pocztku Reformacji znw zatriumfowa.

Czy w Lipsku sytuacja w tym wzgldzie bya lepsza ni w innych miastach nie wiemy. Faktem jest, e nie zachowaa si adna wypowied Bacha w odrnieniu od jego wspczesnych ktra wiadczyaby o jakim szczeglnym jego zainteresowaniu dla piewu wiernych jako takiego. W pasjach swoich w ka-

39

C H O R A W N A B O E S T W I E

40

dym razie wiernych do uczestnictwa nie wcign, mimo wspaniaej roli, jak w tych wanie utworach wyznacza choraowi. Zapewne wierni w Lipsku nie tpiewali za czasw Bacha tak dobrze, jak si to zwyko przypuszcza.

Dopiero gdy muzyka koncertujca w nastpnym po Bachu pokoleniu usunita zostaa z naboestw, a owe chry miejskie, przydzielane poszczeglnym kocioom, przestay ju istnie, rozpocz si okres, w ktrym piew wiernych sta si charakterystyczn i jedyn muzyk protestanckiego naboestwa. W epoce racjonalizmu i pietyzmu urzeczywistniony zosta idea, ktry Reformacja wprawdzie dostrzegaa, lecz do ktrego ze wzgldw konserwatywnych i artystycznych bardziej zbliy si nie moga. I mimo i racjonalizm nader barbarzysko wystpowa przeciwko starej pieni kocielnej, dla piewu wiernych ma on wielkie zasugi. Ostatecznie przy zastpowaniu starej pieni kocielnej inn, now szo przecie jedynie o to, e w jzyku i mylach stal si ona zbyt obca wczesnym wiernym, by moga by rzeczywicie pieni gminy.

Trudno rozsdza, czy rozwizanie polegajce na wspieraniu piewu wiernych gr organow jest suszne. Przyjo si jako praktyczne. Lecz ideaem w prowadzony przez organy niesamodzielny piew gminy nie jest; ideaem jest jedynie taki piew, ktry swobodnie, godnie i bez adnego akompaniamentu pynie tak, jak pyna niegdy pie wiernych w redniowieczu i w pierwszym okresie Reformacji.

Moe zreszt owo pene i nieobowizujce wspdziaanie organw, chru i wiernych byo w ogle ideaem, do ktrego kiedy dy si bdzie bardziej ni dzi.

5

W miar jak samodzielne wykonywanie wersetw pieni i hymnw na organach wychodzio z uycia wskutek przyczyn uwarunkowanych okolicznociami coraz wiksze znaczenie zyskiwao preludiowanie na temat chorau. Jak przedstawiaa si kwestia tego preludiowania przed Scheidtem nie wiemy, bo kompozycje te si nie zachoway. Nie dochowao si te nic z podobnych utworw Scheidta. Lecz od Scheidta do Bacha najwybitniejsi niemieccy mistrzowie organw powicaj swe najlepsze siy nie swobodnej kompozycji, lecz wanie przygrywce choraowej, czyli jak wwczas mwiono choraom do preambulacji".

Trzej wielcy mistrzowie w tej dziedzinie to Pachelbel, Bhm i Buxtehude.

Co prawda nie mona powiedzie, i pod wzgldem technicznym stworzyli oni co wicej ni Scheidt. Muzyka organowa w ogle zreszt w tym wzgldzie a po dzie dzisiejszy nie wysza poza mistrza z Halle, i trudno przewidzie, czy jej si to kiedykolwiek uda. Scheidt nalea do tych umysw, ktrych precyzyjna myl z jasnoci i szybkoci wiata przebiega w jednej chwili a do samego koca wiat, jaki si przed nimi otwiera. Gdy w swoich choraowych wersetach na organy musia, przy wielogosowej grze, uwypukli melodi swoist barw brzmienia nie tylko w sopranie, lecz rwnie w alcie, tenorze i basie, jednym spojrzeniem ogarn wszystkie moliwe rozwizania i wiedz swoj wyrazi w owych synnych zdaniach, ktre zawieraj w ogle wszystko, cokolwiek mona wymyli w zakresie racjonalnego wykorzystania manuaw i pedau *. W dwudziestych latach wieku XVII mwi Scheidt jak o rzeczy na wskro oczywistej o wykonywaniu na pedale dwch gosw obbligato i da, eby kade organy miay czterostopowy gos pedaowy, aby zawsze, w razie potrzeby, mona byo nogami wygrywa jeden gos rodkowy!

I tak oto wytyczona zostaa droga rozwoju dla organistw, a co

Przygrywki choraowe przed Bachem

41

P R Z Y G R Y W K I C H O R A O W E P R Z E D B A C H E M

42

niemal waniejsze w tym pocztkowym okresie dla budowniczych organw 2 . Wystarczao i ni dalej. Jakby skokiem przecigna teraz owa sztuka rodkowo- i pnocnoniemiecka sztuk narodw romaskich i krajw poudniowych. Susznie mwi Spitta, i to, co na Poudniu uwaano za sprawdzian najwyszego wir-tuozostwa, wydaje si niemal elementarnym wiczeniem w porwnaniu z kompozycjami mistrzw pnocnych 3.

Pachelbel, Bhm, Buxtehude i caa ich epoka nie mieli ju wic potrzeby dy ku jakimkolwiek nowym osigniciom w dziedzinie techniki. Przypado im jednak w udziale stworzy rnorodne formy przygrywek choraowych.

Najwspanialsza jest chyba koncepcja Pachelbela 4: pojmuje on przygrywk choraow jako choraow fug. Kady poszczeglny czon melodii przeprowadzony jest w fugettowej przygrywce, na ktrej kocu wystpuje jako cantus firmus. Przygrywka choraowa jako cao skada si wic z szeregu osobnych fug, ktre przez to si z sob wi, e tematy ich stanowi w tej kolejnoci melodi chorau. Jest to taka forma przygrywki choraowej, jak spotykamy np. w dwch wielkich opracowaniach Bachowskich Aus tiefer Not (VI, nr 13 i 14).

Rodzaj ten by wwczas najbardziej rozpowszechniony. Pachelbel, jako nauczyciel rodkowych Niemiec, wywiera wpyw, ktrego doniosoci nie sposb niemal przeceni. Geniuszem nie by. Nie zawsze nawet by pomysowy i sztuka jego nie jest wolna od pewnej sztywnoci.

Mia jednak poczucie godnoci kocielnego instrumentu i wpoi je swoim uczniom. To najwiksza jego zasuga. Pamita trzeba, e zarwno Scheidt, jak i Frescobaldi rozrniaj obok kocielnej take i wieck sztuk organow. Tabulatura nova jeszcze nacechowana jest owym dualizmem, gdy obok wariacji choraowych daje swobodne wariacje na tematy wieckich pieni. Pachelbel swobod t przezwyciy i odtd nigdy ju nie pojawia si ona w niemieckiej sztuce organowej.

Jeli wikszo niemieckich organistw za czasw Bacha stana na wyynie, ktrej od owych lat nigdy ju waciwie nie zdoano osign, to jest to zasug Pachelbela. Jako typowego przedstawiciela tej generacji organistw wymieni naleaoby Johanna Gottfrieda Walthera, koleg Bacha w Weimarze, ktrego hamburski krytyk muzyczny, Mattheson, nazywa drugim Pachelbelem" 5. Skomponowa on podobno > jak pisa Mattheson w Critica mu-sica" (1725) cykl przygrywek choraowych na cay rok, w typie muzyki Pachelbela. Dwie z nich trafiy przez pomyk tradycji midzy dzieami Bacha 6. To rwnie dowd wielkiego ich kunsztu.

! . . S C H E I D T , P A C H E L B E L , B H M

I rzeczywicie, spotykamy w tych kompozycjach poprawny, niekiedy nawet peen inwencji styl organowy. .

Przygrywki choraowe Johanna Christopha Bacha (16421703), organisty w Eisenach, i Johanna Michaela Bacha (16481694), organisty w Gehren, stryjw Jana Sebastiana, s take wiadectwem rzetelnej wiedzy owej generacji organistw z czasw Pachel-bela .

Mimo jednak wszystkich tych zalet Pachelbelowska forma przygrywki choraowej obciona jest wielkim, artystycznym bdem niespoistoci. Melodia choraowa, wi, ktra powinna czy poszczeglnie fugetty, nie potrafi uyczy im prawdziwej, wewntrznej jednolitoci. Koniec kocw pozostaj one tylko nastpujcymi po sobie utworkamL

Przygrywka choraowa Pachelbela pomylana zostaa w zasadzie dla chru. Gdy do melodii przycza si sowo, oba te elementy spajaj fugowe wykonania kadego zdania w efektown cao. Przy chrach choraowych w kantatach Bacha, opracowanych cile wedug wzoru choraowych przygrywek Pachelbela np. w kantacie Ein' feste Burg mamy rzeczywicie potne wraenie caoci. W przygrywkach choraowych Pachelbela natomiast, gdzie sowo opuszcza melodi, rzecz ma si inaczej. Kada fugetta wiedzie samoistne ycie.

Czuli to ju wspczeni i dlatego sdzili, i maj prawo podnie fugetty na temat pierwszego wersetu chorau do rzdu samodzielnych kompozycji. Mona chyba uzna za fakt stwierdzony, e szereg zachowanych fugett choraowych Pachelbela na temat pierwszego wersetu naleao pierwotnie do zupenych przygrywek choraowych i dopiero ci, ktrzy je przepisywali, odczyli je ze wzgldw praktycznych od caoci 8.

Cakiem inaczej pojmowa przygrywk choraow mistrz Bhm w Lneburgu 9. Ulega wpywom kolorowego" stylu szkoy Sweelincka. Metoda jego polega gwnie na roztapianiu melodii chorau w bogatej koloraturze i prowadzeniu tej ruchliwej parafrazy nad prostym, mniej lub bardziej swobodnie wymylonym, harmonicznym akompaniamentem. Sztywna godno Pachelbela jest mu obca. Utwory jego s pene ycia i ruchu. Mona u niego ju znale basso ostinato, czyli cige powtarzanie pewnego charakterystycznego motywu w pedale, za pomoc ktrego osiga pniej Bach tak zdumiewajce efekty w swoich przygrywkach choraowych. Bachowskie opracowanie Nun komm, der Heiden Heiland (VII, nr 45) daje nam pewne pojcie o tej manierze mistrza z Lneburga.

Jedynie marginesowo wspomnie naley organist hamburskiego,

43

P R Z Y G R Y W K I C H O R A O W E P R Z E D B A C H E M

44

Johanna Adama Reinkena; osign on pewn saw w historii przygrywki choraowej dziki dwm swoim tasiemcowo dugim utworom. Heinrich Scheidemann, ucze Sweelincka, organista kocioa Sw. Katarzyny w Hamburgu, by jego nauczycielem. Reinken obj po nim w 1664 roku stanowisko organisty i sprawowa t funkcj przez pidziesit osiem lat, a do mierci w roku 1722.

By z tych swoich dwch dugich choraw bardzo dumny. Jeden, na temat Es ist gewisslich an der Zeit, mia 232 takty, drugi, na temat An Wasserflssen Babylon a 335, autor za kaza go wy-sztychowa w miedzi. Melodia, podobnie jak u Bhma, porusza si w barwnych koloraturach, natomiast akompaniament, raczej na mod Pachelbela, zbudowany zosta na motywach poszczeglnych linijek melodii. Podwjny peda odgrywa tu wielk rol.

Obie te kompozycje, mimo i odznaczaj si niezwyk inwencj techniczn i wirtuozowsk, s jednak niezadowalajce pod wzgldem muzycznym. Wszystko w nich obliczone jest jedynie na efekt. Melodia zostaje zadrczona na mier, suchacz za napawa si kunsztem tych tortur 1 0 .

Na szczeblu nieporwnanie wyszym stoi mistrz z Lubeki, Dietrich Buxtehude (16371707), ktry w 1668 roku zosta nastpc synnego Franza Tundera przy kociele Panny Marii. Jest on najwikszym organist pomidzy Scheidtem i Bachem i uwaany by moe chyba za waciwego twrc niemieckiej toccaty organowej u .

Jego przygrywki choraowe s fantazjami choraowymi najrozmaitszego rodzaju, od najprostszych a po najkunsztowniejsze. W prostych kompozycjach melodia, ledwo tu i wdzie otoczona paru ozdobami, przebiega na tle interesujcych, zawsze pomysowych harmonii. Choraowe przygrywki Bacha na temat Herzlich tut mich verlangen (V, nr 27) i Liebster Jesu, wir sind hier (V, nr 36) utrzymane s w stylu tych prostszych fantazji Buxtehudego i daj obraz jego dzie. Tyle tylko, e obraz troch idealizuje orygina, bo serdeczno, jak Bach zdoa przepoi te mae fantazje, zazwyczaj nie cechuje w takiej samej mierze fantazji Buxtehudego 1 2 .

W wikszych przygrywkach choraowych rozrywa melodi na czci, wrzuca poszczeglne fragmenty w nurt byskotliwej i ywej fantazji i pozwala im przepywa mimo uszu suchaczy: jeden fragment w sopranie, drugi w alcie, inny w tenorze, inny znowu w basie, tak jak mu w danej chwili dyktuje inwencja. Przygrywka choraowa Bacha na temat Ein' jeste Burg (VI, nr 22) pomylana zostaa cakowicie w duchu owej w dobrym tego sowa znaczeniu wirtuozowskiej maniery Buxtehudego 1 3 .

i . R E I N K E N , B U X T E H U D E

Oto formy przygrywek choraowych, jakie stworzyli sobie mistrzowie schyku XVII wieku. Z formalnego punktu widzenia cakowicie rozwizali swoje zadanie, poniewa w sposb nader wyrazisty opracowali wszelkie moliwe typy tego gatunku. Jest ich trzy:

Wykonuje si ca przygrywk z motyww danej melodii, nie naruszajc jej przy tym, lecz utrzymujc j jako cantus firmus. Jest to motywiczna technika Pachelbela.

Roztapia si melodi w arabeskach, tak i owija si ona niczym rozkwite pncze wok prostej harmonii. To kolorystyczna maniera Bhma.

Mona wreszcie uczyni melodi centralnym punktem swobodnej fantazji wwczas otrzymujemy choraow fantazj Buxtehu-dego.

Wszelkie inne moliwe rodzaje przygrywek choraowych s jedynie formami porednimi pomidzy tymi trzema podstawowymi typami. Osign je mona, kolorujc z lekka w choraowej fudze Pachelbela cantus firmus i ornamentujc go; wplatajc motywy melodii w harmonie, ktre podtrzymuj choraow arabesk Bh-ma; wreszcie pozwalajc tematom fantazji Buxtehudego w sposb mniej lub bardziej swobodny rozwin si z melodii chorau.

Bach zasta te podstawowe typy i formy porednie. Nie stworzy adnych nowych. Rwnie Brahms i Reger, mimo i tak nowoczeni, nie dokonali tego, bo jest to po prostu niemoliwe. Rnica pomidzy Bachem i jego poprzednikami polega jedynie na tym, i on doszed do czego wicej ni do formy, oni za nie.

Im bardziej zreszt staramy si bada rozwj pewnych zjawisk obojtne, w jakiej dziedzinie tym bardziej przekonujemy si, e kada epoka ma pewne granice poznania, przed ktrymi musi si zatrzyma, i to zazwyczaj wanie wwczas, gdy przypuszczamy, e zmuszona bdzie po prostu uczyni jeszcze krok, aby doj do jakiego uchwytnie bliskiego, wyszego, ostatecznego poznania. Prawdziwa historia postpu w dziedzinie nauk przyrodniczych, filozofii, religii, nauk humanistycznych w ogle jest histori niepojtych zahamowa poznania, ktre w danej epoce byo nieosigalne, mimo i wszystko zdawao si sprzyja doprowadzeniu do niego, histori myli, ktrych epoka ta nie pomylaa nie dlatego, eby pomyle nie potrafia, ale poniewa na zasadzie tajemnego rozkazu pomyle ich nie moga.

Prawdziwa historia sztuki jest rwnie histori niewidzialnych, nieprzekraczalnych granic, ktre nikn dopiero wwczas, gdy nadejdzie czas, przy czym nikt nie rozumie, dlaczego dzieje si tak akurat w tym momencie, w ktrym w fakt konstatujemy, a nie

45

P R Z Y G R Y W K I C H O R A O W E P R Z E D B A C H E M

46

na przykad nieco wczeniej czy te pniej. Niepojte, i mistrzowie, ktrzy stworzyli typy przygrywek choraowych, nie pojmowali, e byy one przecie tylko formami, i nie odczuwali potrzeby tchnicia w te formy ycia, napenienia ich duchem poezji, przynalenym do melodii. Nie rozumieli oni, i przygrywka choraowa jeli istotnie chce ni by musi zosta zrodzona nie tylko z melodii, lecz i z tekstu. Podobnie jak przedbachowscy mistrzowie ukadu choraowego harmonizowali jedynie melodi, nie tekst, tak te ci teraz pisali przygrywki choraowe, ktrych inspiracja jest czysto muzyczna i poezji nic nie zawdzicza. Inwencja ich bywa niekiedy niezwykle ciekawa, lecz nigdy nie wypywaa z tekstu.

U Buxtehudego interesujce jest wszystko. Niektre z jego przygrywek choraowych uoone zostay z prawdziwym odczuciem; w niektrych take tekst odbija si nieco w muzyce. Tak np. w przygrywce na temat Durch Adams Fall ist ganz verderbt upadek" zosta kilkakrotnie zaznaczony w figurach basu. Lecz przyjrzawszy si bliej stwierdzamy, i te tekstowe reminiscencje s raczej przypadkowe i e Buxtehude, jak i inni, zasadniczo i wiadomie od poezji nie wychodzi.

Tak wic wszyscy ci twrcy dokonali w istocie tylko pracy przygotowawczej. By moe, nie wiedzielibymy, e tylko tak bya, gdyby po nich nie zjawi si artysta wikszy, ktry jeszcze w czasach, gdy u tych mistrzw si uczy, intuicj geniuszu poj, i prawdziwa przygrywka choraowa musi dopuci do gosu poezj, jaka daa nazw danej melodii, i przygotowa suchaczy nie tylko do melodii, lecz rwnie do treci..., i ktry posiad tajemnic przemawiania dwikami.

Nigdzie te zasada goszca, e przed doskonaoci musi ustpi wszystko, co niedoskonae, nie obowizuje tak rygorystycznie, jak w muzyce. Prymitywne malarstwo zachowuje po wszystkie czasy swj artystyczny wdzik. czy si przecie z natur, z rzeczywistoci, i mimo ca sw nieporadno oddaje je w sposb naturalny, ktry na widzw w kadej epoce dziaa tak bezporednio, i sami zaczynaj widzie owe rzeczy dziecicymi oczami tych pierwszych malarzy. Muzyka jednak nie posiada realnego wiata, z ktrego ku jego odzwierciedleniu pynoby zawsze ycie, lecz jest odzwierciedleniem wiata niewidzialnego, jaki w dwikach utrwali mog tylko ci, co ogldali go w caej doskonaoci i potrafili odda. Wszystko inne za z czasem blednie i zaciera si, staje si nierozpoznawalne. Moe by jeszcze historycznie interesujce, jako denie do celu, nie potrafi ju jednak da bezporedniej satysfakcji artystycznej.

Przekonuje si o tym kady, kogo szczeglnie zajy choraowe

B A C H I J E G O P O P R Z E D N I C Y

przygrywki Buxtehudego i innych starych mistrzw. Pocztkowo wydaje mu si, i odkry Bg wie jakie skarby. Gdy jednak zacznie przeglda je po kolei, stopniowo trzewieje. Zdaje sobie spraw, i rozpatrywa je w sposb relatywny, tj. z wpojonym nam historycznym rozumieniem, i ocenia z t wyuczon, idealizujc sprawiedliwoci, ktra wprawTdzie przystoi badaczowi, lecz kademu artycie jest z gruntu obca i obca by musi, bowiem kryteria oceny w sztuce s absolutne i bezporednie.

Tak tedy choraowe przygrywki mistrzw przedbachowskich staj si take dla wspczesnego admiratora, ktry pragnie odda im sprawiedliwo a moe i wicej ni sprawiedliwo w kocu niczym wicej ni tym, czym s: formami stworzonymi przez nich w oczekiwaniu na przyszego wikszego mistrza, aby mg je ju zasta, jeli ich bdzie potrzebowa, by ksztatowa z nich twory ywe.

47

6

W dziejach kantaty chodzi o dwa zagadnienia: natury liturgicznej i muzycznej.

Dlaczego w Kociele ewangelickim zaczto umieszcza koncerty religijne pomidzy odczytywaniem Ewangelii a kazaniem, tj. wanie w miejscu, gdzie najmniej mona si byo spodziewa takiego muzycznego przerywnika? To zagadnienie liturgiczne.

Muzyczne zajmuje si rozwojem starych, czysto wokalnych motetw i przeksztaceniem si ich w wyposaon w arie, recytaty-wy i bogaty akompaniament instrumentalny kantat z czasw Bacha.

Chcc zrozumie, w jaki sposb kantata zdobya sobie miejsce w naboestwie Kocioa ewangelickiego, musimy wyj od nowej organizacji kultu w okresie Reformacji. Luter nie usun mszy jako formy naboestwa, lecz przej j, wyczajc jedynie Ojjer-torium, czyli waciwy akt ofiarny w naboestwie katolickim, a na jego miejsce umieszczajc na stae kazanie *.

Muzycznej struktury naboestwa zmiana ta nie dotyczya, poniewa wielkie chry mszalne Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus wraz z Benedictus i Agnus Dei, figuroway w kulcie ewangelickim na tym samym miejscu co w katolickim. Mona je byo wprawdzie zastpi pieniami niemieckimi: Kyrie przez, pie Kyrie, Gott Vater in Ewigkeit 2; Gloria przez Allein Gott in der Hh' sei Ehr'; Credo przez Wir glauben all an einen Gott; Sanctus przez pie Lutra Jesaia dem Propheten das geschah; Agnus Dei przez O Lamm Gottes unschuldig. Lecz w kocioach, ktre posiaday chr, nie robiono tego, gdy sam Luter przynajmniej pocztkowo uzna zachowanie aciskiego piewu chralnego za rzecz podan. Wychodzi przy tym po czci z zaoenia, i piew aciski stanowi dla modziey okazj do wiczenia si w tym jzyku.

Od Lutra do Bacha te wielkie ustpy muzyczne byy wsplne

48

Kantaty i pasje przed Bachem

D A W N A M U Z Y K A D O E W A N G E L I I

dla naboestw ewangelickich i katolickich. Kantorzy protestanccy komponowali msze na rwni z muzykami katolickimi, a utwory mszalne mistrzw woskich wykonywano bez jakichkolwiek zastrzee w kocioach ewangelickich. Publikowano zbiory mszy, zawierajce zarwno dziea kompozytorw ewangelickich, jak i katolickich. Sam Bach sporzdzi odpisy wielu woskich kompozycji muzyki kocielnej odpisy te zachoway si bynajmniej nie dlatego, e nie mia nic lepszego do roboty, lecz dlatego, e miay one by wykonywane w niedziel w kociele Sw. Tomasza. Tak czsto podkrelana rnica pomidzy muzyk kocieln protestanck i katolick bya wic w owych czasach jeszcze nieuchwytna.

Naboestwo w gminach obserwancji luteraskiej ksztatowao si zatem w porzdku nastpujcym: Introitus, Kyrie, Gloria, Lekcja, Graduale, Ewangelia, Credo (nicejskie wyznanie wiary), kazanie, Komunia wraz z Sanctus, Benedictus i Agnus Dei. Ukadu tego przestrzegano w oglnych zarysach wszdzie, chocia w szczegach poniewa Luter odrzuca ostateczne i jednolite unormowanie kultu jako rzecz nie na czasie porzdek naboestw znacznie si rni.

Z czci tych pozostaway nie zmienione na wszystkie niedziele: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus i Agnus Dei. Introitus natomiast i Graduale zmieniay si co niedziela, skaday si bowiem z wersetw, ktre powinny byy odpowiada charakterowi danej niedzieli. Offertorium, w ktrym rwnie wyraaa si indywidualno kadej niedzieli, odrzucono, ustpujc miejsca niemieckiemu kazaniu.

Teraz stao si to, co wobec takiego stanu rzeczy sta si musiao: pieni niemieckie, odpowiadajce niemieckiemu kazaniu, przejy role okrelania charakteru kadej poszczeglnej niedzieli. Do Introitu, owej pieni aciskiej, piewanej na przemian przez kapana i chr, nie wtargny. Ale w Graduale, pomidzy Lekcj a Ewangeli, gdzie ju w pocztkowym okresie wersety pieni niemieckiej, odpowiedniej dla danego okresu roku kocielnego, piewane byy na przemian z pieniami aciskimi, mogy teraz by piewane przez chr lub przez wiernych. Jak silna bya dno do wyraania danego okresu roku kocielnego pieniami niemieckimi, wskazuje fakt, i w cigu drugiej poowy XVI wieku na stae ju przeznaczono na kad niedziel dwie lub trzy takie pieni. Pieni religijne uoone w porzdku roku brzmi tytu piewnika wydanego w 1566 3.

Wiksze jeszcze znaczenie ni owe niemieckie pieni w Graduale, wiodce od Lekcji do Ewangelii, zyskay piewy wczone po-

J. S. Bach 4 49

K A N T A T Y I P A S J E P R Z E D B A C H E M

50

midzy odczytanie Ewangelii i Credo z jednej, a kazanie z drugiej strony. Wizay si one oczywicie jak najcilej z Ewangeli i dziki temu wanie staway si charakterystyczne dla danej, niedzieli. Poniewa za w danym wypadku chodzio o piew chralny wierni piewali pomidzy Ewangeli i kazaniem pie Wir glauben all' an einen Gott nic nie stao na przeszkodzie tworzeniu nieustannie nowych, odnoszcych si do Ewangelii pieni, aby wykonywa je w tym wanie miejscu.

Obok kazania w jzyku niemieckim na temat niedzielnej Ewangelii pojawia si wic kazanie muzyczne. I wszystko, co muzycznie znajduje si poza nim, zostaje odsunite w cie. Muzycy ujrzeli nagle przed sob zadanie wiksze ni nieustannie ponawiane komponowanie kanonicznych pieww mszalnych: chodzio bowiem teraz o to, eby co roku ukada muzyk do nowych tekstw na tematy z Ewangelii. Ta swobodna muzyka religijna spodobaa im si tak bardzo, e cakiem niemal zobojtnieli na ustawow muzyczn cz naboestwa. Godzono si chtnie na to, by kadej niedzieli piewa to samo Kyrie lub Gloria, byle tylko odnoszcy si do kazania motet by nowy i wywiera wraenie. Doszo do tego, e nawet w kocioach, gdzie sztuka zajmowaa poczesne miejsce, msz zoon w caoci z muzyki figuralnej wykonywano rzadko, w wielkie wita. Zazwyczaj poprzestawano na umuzycz-nianiu" Kyrie i Gloria. To za, co po nich nastpowao, zostawao wprawdzie zachowane w ukadzie naboestwa, lecz pod wzgldem muzycznym byo znacznie gorsze kompozytorzy wszystkie swe siy powicali bowiem motetom zwizanym z kazaniem. Tak tedy artyci protestanccy odwracali si od dawnego pana i zaczynali suy panu nowemu, bo by bardziej interesujcy i obiecywa wiksz nagrod.

Woleli komponowa muzyk do nowych tekstw motetowych,. ni z pogard mierci wci od nowa przybiera w dwiki okropnie niemuzyczne nicejskie wyznanie wiary. Pisali raczej cay rocznik muzyki do kaza ni jedn jedyn msz. Bach skomponowa a pi takich rocznikw, a tylko jedn ca msz. Wszystko za, co ponadto byo mu potrzebne do muzyki mszalnej, zapoycza od Wochw lub... z wasnych swoich kantat 4. W zasadzie mgby rwnie dobrze wykorzysta nawet dziesi penych oryginalnych kompozycji mszalnych i wystarczyoby mu to na jeden rocznik muzyki kocielnej, gdyby zamiast obcych czci mszy zapoycza cudze kantaty. Wiedziony jednak instynktem, ktry od poowy XVI stulecia oywia protestanck muzyk kocieln, nie mg postpowa inaczej ni tak wanie, jak postpowa.

Pierwszy wybitniejszy cykl utworw muzycznych zwizanych

S C H T Z I S Z T U K A W O S K A

z Ewangeli ukaza si w roku 1542: Sangbchlein aller Sonntagsevangelien. Eine kurze deutsche Segen-Music mit sampt den Evangelien durchs gantze Jahr auf alle Sonntage Martina Agricoli. Wartociowe utwor