SEMEJNOTO FUNKCIONIRAWE I ODNESUVAWE NA RODITELITE …

SEMEJNOTO FUNKCIONIRAWE I ODNESUVAWE NA RODITELITE NA DECA SO AUTIZAM

-magisterski trud-

Kandidat: Mentor: Rozalija Davkovska Prof. d-r Vladimir Trajkovski

April 2014 SKOPJE

UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ“ FILOZOFSKI FAKULTET-SKOPJE

INSTITUT ZA DEFEKTOLOGIJA

2

ODBRANA NA MAGISTERSKI TRUD

SEMEJNOTO FUNKCIONIRAWE I ODNESUVAWE NA RODITELITE NA DECA SO AUTIZAM

Komisija za ocena na Kandidat: magisterski trud: Rozalija Davkovska 1. Prof. d-r Vladimir Trajkovski 2. 3. Datum: _______________________________

3

Ovoj magisterski trud go posvetuvam na moite roditeli Milorad i Jonka Davkovski

4

SODR@INA

REZIME........................................................................................................................................6

ABSTRACT.....................................................................................................................................8

VOVED..........................................................................................................................................10

I. TEORETSKI OSNOVI ......................................................................................................13

1. Pervazivni rastrojstva.....................................................................................................13

1.1 Poim i definicija za pervazivni rastrojstva.........................................................13

1.2 Poim i definicija za autizam.....................................................................................15

1.3 Epidemiologija................................................................................................................16

1.4 Etiologija.........................................................................................................................17

1.5 Klini~ka slika................................................................................................................19

1.6 Dijagnoza, trtman i prognoza........................................................................................21

2. Semejstvo i vidovi semejstva..............................................................................................23

2.1 Definicija za semejstvo................................................................................................23

2.2 Glavni karakteristiki na semejstvoto......................................................................23

2.3 Vidovi semejstva..............................................................................................................24

3. Semejstvo i dete so autizam...............................................................................................25

4. Kohezija i adaptibilnost....................................................................................................29

5. Strategii vo odnesuvawe....................................................................................................31

6. Stres vo semejstvoto.............................................................................................................34

7. Socijalna poddr{ka..............................................................................................................37

II. METODOLOGIJA NA ISTRA@UVAWE ...................................................................40

1. Predmet na istraùvawe......................................................................................................40

2. Cel na istraùvaweto..........................................................................................................40

3. Zada~i na istraùvaweto.....................................................................................................41

4. Hipotezi..................................................................................................................................42

5. Varijabli na istraùvaweto..............................................................................................45

6. Metodi, tehniki i instrumenti...........................................................................................45

7. Populacija i primerok.........................................................................................................48

5

8. Statisti~ka obrabotka.........................................................................................................48

9. Organizacija i tek na istraùvawe....................................................................................49

III. ANALIZA NA REZULTATI ........................................................................................51

1. Demografska analiza.............................................................................................................51

2. Deskriptivna analiza ...........................................................................................................57

2.1 Deskriptivna analiza kaj eksperimentalna grupa.......................................................57

1. Pra{alnik za adaptacija i kohezija vo semejstvo- Family Adaptability and Cohesion

Evaluation Scales (FACES III).......................................................................................................57

2. Skala orientirana za li~na procenka na krizite vo smejstvoto- Family crisis

oriented personal evaluation scale (F-COPES)...............................................................................63

3. Sogleduvawe na socijalnata poddr{ka od semejstvoto i prijatelite-Perceived

social support from friends and from family (PSS-Fa, PSS-Fr).....................................................72

2.2 Deskriptivna analiza kaj kontrolna grupa...................................................................77

1. Pra{alnik za adaptacija i kohezija vo semejstvo- Family Adaptability and Cohesion

Evaluation Scales (FACES III).......................................................................................................77


oriented personal evaluation scale (F-COPES)...............................................................................83


social support from friends and from family (PSS-Fa, PSS-Fr).....................................................93

3. Komparativna analiza..........................................................................................................98

IV. DISKUSIJA .....................................................................................................................113

V. ZAKLUÔCI .....................................................................................................................129

VI. PREDLOZI ........................................................................................................................132

VII. LITERATURA .................................................................................................................134

VIII. PRILOZI ........................................................................................................................141

6

REZIME Davkovska R. Semejnoto funkcionirawe i odnesuvawe na roditelite na deca so autizam. Magisterski trud. Filozofski fakultet: Skopje, 2014, 1-147. Voved: Vo sistemot na funkcionirawe na semejstvoto, site ~lenovi imaat podednakva uloga. So toa, sekoj ~len e klu~en del od celiot semeen sistem. Dokolku nekoj zna~aen nastan mu se slu~uva na eden ~len od semejstvoto toa zna~i deka istiot toj nastan vlijae na celoto semejstvo. Dokolku vo semejstvoto ima dete so autizam, toga{ toa ima vlijanie na celokupnoto semejno funkcionirawe. Cel: Osnovnata cel na ovoj magisterski trud e da se istraì funkcioniraweto na edno semejstvo kade ima dete so autizam. Isto taka, da se napravi sporedba na semejnoto funkcionirawe, nivoto na koristewe na strategii za spravuvawe so stresot i vlijanieto na socijalnata poddr{ka vo funkcioniraweto, pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstvata kade nema dete so autizam. Metodi: Vo istraùvaweto e opfaten primerok od 140 ispitanika, od koi 70 se roditeli (majki i tatkovci) na deca so autizam i 70 se roditeli (majki i tatkovci) na deca so normalen razvoj. Podatocite bea obraboteni so standarden statisti~ki program SPSS - 21 for Windows 7, pri {to se analiziraa merkite na centralna tendencija (M) i merkite na varijabilnost (SD), minima{eniot i maksima{eniot skor. Za statisti~ki zna~ajna razlika be{e smetana razlikata na nivo na zna~ajnost od p<0,05. Rezultati: Vo semejstvata kade ima ili nema dete so autizam, postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva vo odnos na koristewe na poddr{kata od prijatelite, odnosno nebalansiranite semejstva ja koristat pove}e od balansiranite, a dodeka vo odnos na koristeweto na poddr{kata od semejstvoto i vkupnata socijalna poddr{ka ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome}u dvete grupi od interes. Vo onie semejstva kade ima dete so autizam ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo odnos na koristewe na strategijata dobivawe na socijalna poddr{ka (Acquiring social support-ASS) i strategijata barawe duhovna poddr{ka (Seeking spiritutal support-SSS), odnosno majkite i tatkovcite podednakvo gi koristat ovie dv strategii. Dodeka vo odnos na strategiite: restruktuirawe na problemot (Reframing-R) pasivna ocenka (Passive appraisal-PA) i mobilizirawe na semejstvoto (Mobilizing family-MF), postoi statisti~ka zna~ajna razlika, odnosno majkite vo pogolema mera gi koristat ovie strategii da se spravat so stresot otkolku tatkovcite . Vo odnos na strategiite za spravuvawe so stres od strana na kontrolnata grupa na ispitanici, ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na ovie strategii, odnosno tie podednakvo gi koristat, osven vo odnos na strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA) kade tatkovcite vo pogolema mera ja koristat ovaa strategija od majkite. Postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na poddr{kata od prijatelite i vkupnata socijalna poddr{ka, odnosno majkite vo zna~ajno pogolema mera gi koristat ovie vidovi na poddr{ka, dodeka vo koristeweto na poddr{kata od semejstvoto ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika

7

pome|u majkite i tatkovcite, odnosno tie ja koristat vo ista mera vo semejstvata kade ima dete so autizam. Majkite na deca so autizam vo pogolema mera go percepiraat semejstvoto kako kohezivno i adaptivno, posakuvanata kohezija e na povisoko nivo kaj niv otkolku kaj tatkovcite, dodeka vo odnos na nivoto na posakuvanata adaptacija ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite. Pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstvata kade nema dete so autizam vo odnos na koristeweto na poddr{kata od prijatelite postoi statisti~ki zna~ajna razlika, odnosno semejstvata kade nema dete so autizam ja koristat vo pogolema mera, no ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na poddr{kata od semejstvoto i vkupnata socijalna poddr{ka pome|u ovie dve grupi od interes. Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u brojot na balansirani i nebalansirnai semejstva vo semejstvata kade ima dete so autizam i semejstvata kade nema dete so autizam. Zaklu~ok: Postojat razliki vo semejnoto funkcionirawe, koristeweto na socijalnata poddr{ka i koristeweto na strategiite za spravuvawe so stresot pome|u roditelite vo semejstavata kade ima dete so autizam i semejstvata kade nema dete so atuzam. Najva`no od se za roditelite na deca so autizam e da imaat neophodna i sistemski organizirana sekojdnevna poddr{ka za da moàt da se spravat so sekojdnevnite predizvici. Klu~ni zborovi: autizam, strategii za spravuvawe so stres, socijalna poddr{ka, semejstvo.

8

ABSTRACT Davkovska R. Family functioning and behavior of the parents of children with autism, Master’s thesis, Faculty of philosophy, Skopje, 2014, 1-147 Introduction: In the system of functioning within the family, all the members have an equal role. Thereby, every member is a crucial part of family system. If some important event happens to one of the members it means that it influences the whole family. If there is a child with autism in a family, then it influences the whole family functioning. Goal: The basic goal of this master’s work is to research the functioning of one family with a child with autism and to compare family functioning, the level of using strategies for dealing with the stress and the influence of the social support in the functioning, between the families where there is a child with autism or there is not the one. Methods: In this research there is included an example of 140 inquired, 70 of which are parents (mothers and fathers) of children with autism and 70 with children with normal development. Data have been processed with standard statistical program SPSS – 21 Windows 7, whereupon the measures of central tendency (M), the measures of variability (SD), the minimal and maximal score have been analyzed. Difference of the level of importance of p < 0, 05 have been considered as statistically important. Results: In families with or without a child with autism, there is a statistically significant difference between the balanced and unbalanced families considering the support of their friends, i.e. unbalanced families use it more than the balanced ones, whereas considering the family support and the whole social support there is not a statistically significant difference between the two groups of interest. In those families with a child with autism there is not a statistically significant difference considering the use of the strategy of acquiring social support – ASS and the strategy of seeking spiritual support – SSS, respectively mothers and fathers use these two strategies equally. Considering the strategies: reframing of the problem –R, passive appraisal –PA and mobilizing the family – MF, there is a statistically significant difference, which means mothers use these strategies more often than fathers in order to deal with the stress. Regarding strategies for dealing with stress from the control group of inquired there is not a statistically significant difference between mothers and fathers using these strategies, which means they both use them equally, except the strategy of passive appraisal – PA which is used more by fathers than mothers. There is a statistically significant difference between mothers and fathers in using the support given by friends and overall social support, i.e. they both are more used by mothers, whereas in the use of family support there is not a statistically significant difference between mothers and fathers, which means it is used equally in families where there is a child with autism. Mothers with a child with autism perceive the family as cohesive and adaptive and the acquired cohesion is on much higher level comparing fathers, whereas considering the level of acquired adaptation there is not a statistically significant difference. Between families with a child with autism and those without one there is a statistically significant difference considering the use of friends support, i.e. families with a child without autism use it more but there is not a statistically significant difference in the use of family support and overall social support between these two groups of interest. There is not a statistically significant difference between the number of balanced and unbalanced families in the families with a child with autism and those without one.

9

Conclusion: There are differences in families where there is a child with autism and in families with a child without autism considering family function, use of social support and strategies for dialing the stress. The most important for families with a child with autism is to have an essential and systematically organized support for dealing with everyday challenges. Key words: autism, strategies for dialing the stress, social support, family.

10

VOVED

Trgnuvaj}i od 1940 godina koga Leo Kaner i Hans Aperger prvi go opi{ale

sindromot koj nie denes go znaeme kako AUTIZAM, mnogu ne{ta povrzani so

autizmot se promeneti. Taka, se pove}e se pro{iruva lepezata na istraùvawa

povrzani so ovoj sindrom (1).

Vrz osnova na trendot na zgolemena prevalencija od re~isi 1%, autizmot i

autisti~niot spektar na naru{uvawa pokaùvaat najgolema ekspanzija, ostavaj}i gi

zad sebe decata so juvenilen dijabetes i maligni zaboluvawa. Ovie predupreduva~ki

znaci pokaùvaat na javno zdravstven problem koj e iten, bidej}i autizmot pove}e

ne pretstavuva redok sindrom (2).

Postoi golema heterogenost na klini~kite fenotipovi na autisti~niot

spektar na naru{uvawa, so varijacii na dominacija na klu~nite simptomi i

nivnata teìna. Op{to prifateniot stav e deka ranoto otkrivawe obezbeduva rana

intervencija za vreme na periodot koga terapevtskiot prozorec e {iroko otvoren

i koga e neophodno da se dade psihosocijalna poddr{ka na semejstvoto.

Navremenoto soo~uvawe na roditelite so faktot deka ne{to ne e vo red so nivnoto

dete e od golema va`nost (3).

Pove}eto roditeli toa go zabeleùvaat u{te na 18 meseci, a dodeka 10% od

niv zabeleùvaat pred vtorata godina.

So ovie podatoci se naglasuva potrebata od ranoto dijagnosticirawe i pred

tretata godina {to go pobiva faktot deka ne treba da se ~eka tri godini za da se

dijagnosticira autizmot (4).

Klu~ot za optima{een detski razvoj se nao|a vo vlijanijata od neposrednata

ìvotna sredina. Sistemot na semejstvoto kako del od ìvotnata sredina, igra

centralna uloga vo ishodot od detskiot razvoj (5).

Nekoi istraùvawa pokaùvaat deka dokolku edno semejstvo ima dete so

autizam, toa sigurno vlijae na celokupnoto semejno funkcionirawe.

Vo studiite na semejstva koi imaat dete so autizam, istraùva~ite

tradicionalno go ispituvaat i se fokusiraat na efektot od roditelite vrz deteto,

a ne na efektot od deteto vrz roditelite.

11

Vo ponovo vreme studiite se fokusiraat na problemot na te{kotiite so koi

se soo~uvaat roditelite na deca so autizam vo nivnoto semejstvo (6).

Pogolemiot broj familijarni studii za autizmot se fokusiraat na majka-

dete i isklu~uvaat bilo kakva analiza na tatkoto i drugite vo semejstvoto ili na

primer, gi vklu~uvaat bra}ata i sestrite, no ne i tatkoto. Pridonesite na tatkoto

vo semejstvo kade ima dete so autizam se golemi, no e te{ko da se procenat (7).

Teorijata za familijarnite sistemi se steknuva so visoka popularnost vo

poslednite godini i sluì kako alatka za analiza na semejnoto funkcionirawe.

Vo prilog na ispituvawe na dijadite vo semejstvata (vrskata me|u majka-dete

ili brat-sestra), istraùva~ite na familijarnite sistemi gi procenuvaat

pogledite i dejstvijata na celoto semejstvo. Drugite sistemi koi komuniciraat so

semejstvata se: prijateli, po{irokite ~lenovi na semejstvoto, op{testvoto samo po

sebe, u~ili{teto itn. (8).

Vo sistemot na funkcionirawe na semejstvoto, site ~lenovi imaat

podednakva uloga. So toa sekoj ~len e klu~en del od celiot semeen sistem. Dokolku

nekoj zna~aen nastan mu se slu~uva na eden ~len od semejstvoto toa zna~i deka

istiot toj nastan vlijae na celoto semejstvo. Pa taka, na primer dokolku eden ~len

od semejstvoto dobiva dijagnoza autizam, toga{ ovoj moment vlijae na celokupnoto

semejno funkcionirawe.

Vo najgolem broj slu~ai, deteto so autizam ima nizok stepen na socijalno

funkcionirawe bidej}i ima naru{uvawe vo komunikacija, stereotipno ponekoga{

i agresivno odnesuvawe, koi se edni od faktorite za niskiot stepen na socijalnoto

funkcinirawe kaj ovie lica.

Se smeta deka autizmot e najteòk oblik na naru{uvawe vo odnesuvaweto na

detstvoto, so dosta komplicirana razvojna {ema (9).

Dete so autizam vo semejstvoto e golem stres za site ~lenovi, pred se zaradi

dvosmislenosta na dijagnozata, teìnata i vremetraeweto na naru{uvaweto,

problemite koi se javuvaat zaradi neuspe{nosta vo nepo~ituvaweto na

op{testvenite normi od strana na deteto. Stresot se zgolemuva koga roditelite }e

sfatat deka ne postoi lek za autizmot. Iako, denes postojat mnogu na~ini koi

12

pomagaat vo podobruvaweto na klini~kata slika, sepak prvi~noto soo~uvawe so toj

moment e teòk.

Isto taka, semejstvoto na dete so autizam moè }e ima potreba da napravi

bezbroj usoglasuvawa za da moè da funkcionira na prose~no nivo (10).

Vo literaturata postojat i se razgledani razli~ni aspekti na semejnoto

funkcionirawe i koristeweto na strategii za spravuvawe, koi moàt da bidat

relevantni za semejstvata koi imaat dete so autizam, vklu~uvaj}i kohezija,

adaptibilnost, socijalna poddr{ka, semejna poddr{ka, itn.

Tokmu ovoj trud }e go prou~i semejnoto funkcionirawe vo koj }e bidat

razgleduvani strategiite za spravuvawe so stresot i funkcioniraweto vo

semejstvoto.

Celta na ovoj trud e da da se istraì funkcioniraweto na edno semejstvo

kade ima dete so autizam. Isto taka, da se napravi sporedba na semejnoto

funkcionirawe, nivoto na koristewe na strategii za spravuvawe so stresot i

vlijanieto na socijalnata poddr{ka vo funkcioniraweto, pome|u semejstvata kade

ima dete so autizam i semejstvata kade nema dete so autizam.

13

I TEORETSKI OSNOVI NA PROBLEMOT

1. Pervazivni rastrojastva

1.1 Poim i definicija za pervazivni rastrojstva

Terminot „pervazivni razvojni rastrojstva“ za prv pat e upotreben vo 80-te

godini vo DSM III klasifikacijata na Amerikanskata psihijatriska asocijacija za

da se opi{e edna grupa na razvojni naru{uvawa. Psihopatolo{kite promeni kaj tie

naru{uvawa prodiraat i gi zafa}aat site sferi od funkcionirawe na deteto (11).

Dijagnosti~kata kategorija „Pervazivni razvojni rastrojstva“ vo DSM IV e

sprotivna na kategorijata specifi~ni razvojni rastrojstva i vo nea spa|aat:

Autizam

Aspergerov sindrom

Retov sindrom

Dezintegrativno naru{uvawe vo detstvoto (Helerov sindrom)

PDDNOS ili atipi~en autizam (nespecificirano pervazivno razvojno

rastrojstvo)

Slika 1.Grafi~ki prikaz na pervazivnite razvojni rastrojstva.

PERVAZIVNI RAZVOJNI NARU[UVAWA

AUTIZAM

DEZINTEGRA-

TIVNO NARU[UVAWE VO DETSTVOTO

HELLER-OV SINDROM

ASPERGER OVSINDROM

ATIPIÊN AUTIZAM

PDDNOS nespecificirnao

pervazivno razvojno

rastrojstvo

RETOV SINDROM

14

Voobi~aena pojava kaj pervazivnite razvojni rastrojstva e periodot na

normalen ili naizgled normalen razvoj pred jasnoto pojavuvawe na klini~kite

simptomi. So retki isklu~oci, op{tiot kognitiven razvoj e pove}e ili pomalku

popre~en. Nitu vo eden moment ne e najden biolo{ki indikator {to bi moèl da ja

potvrdi dijagnozata (12).

Pervazivnite razvojni rastrojstva gi karakterizira o{tetuvawe na

recipro~nite socijalni interakcii i obrasci na komunikacija kako i siroma{en,

stereotipen, repetitiven repertoar na interesi i aktivnosti.

Ovie dlaboki abnormalni odnesuvawa na li~nosta se manifestiraat vo site

situacii, iako moàt da variraat vo stepenot na izrazuvaweto (13).

Nekoi rastrojstva od ovaa grupa se smeta deka se povrzani so organski pre~ki

na CNS predizvikani od genetski, kongenitalni, infektivni ili traumatski

faktori. Ova posebno se odnesuva na rastrojstvata koi iniciraat prisustvo na

umerena, te{ka i dlaboka mentalna retardacija, kako i pojava na epilepsija (14).

Pervazivnite rastrojstva se definirani vo ~etvrtoto izadanie na

dijagnosti~kiot i statisti~kiot prira~nik za mentalni naru{uvawa (DSM IV),

izdaden od Amerikanskata psihijatriska asocijacija (APA) vo 1994 godina (15).

Petoto izdanie (DSM V) e izdadeno vo maj 2013 godina. Postojat pove}e

kritiki za DSM IV koi se odnesuvaat na toa deka stapkata na prevalencija na

autizmot e zgolemena kako rezultat na pro{iruvawe na kriteriumite za

dijagnosticirawe na autisti~noto naru{uvawe.

Promenite vo DSM V vklu~uvaat:

• pove}e nema da postojat poddijagnozi kako autisti~no naru{uvawe,

pervazivno naru{uvawe, dezintegrativno naru{uvawe, Aspergerov sindrom

tuku site tie zaedno }e bidat vklu~eni vo dijagnozata autisti~en spektar na

naru{uvawe-ASN. Retoviot sindrom ne e pove}e del od od ASN iako licata

so Retov sindrom moè da imaat ASN.

Isto taka noviot dijagnosti~ki kriterium opfa}a dve oblasti na funkcionirawe

namesto tri:

• Socijalna komunikacija i

• Restriktivni i repetitivni odnesuvawa.

15

So ogled na ova nau~nicite se nadevaat deka DSM V }e gi pokrie

nedostatocite na korisen na~in (16).

1.2. Poim i definicija za autizam

Detskiot autizam pretstavuva pervazivno rastrojstvo kade psihopatolo{kite

manifestacii gi zafa}aat site sferi na funkcionirawe na deteto koe obi~no

nema period na normalen razvoj (primaren autizam kade klini~kata slika se javuva

vo prvite meseci od ra|aweto) ili rastrojstvoto se manifestira vo tekot na

vtorata ili tretata godina, no sekoga{ pred tretata godina od ìvotot (sekundaren

autizam) (17).

Autizmot e edno od najte{kite razvojni naru{uvawa koe se javuva vo najranoto

detstvo koe go zagrozuva normalniot razvoj na deteto i negovata adapatacija vo

socijalnata sredina. Poimot autizam poteknuva od gr~kiot zbor „autos“ {to zna~i

sam, a moè da se prevede kako povle~enost vo sebe i egoisti~no bitisuvawe. Iako

autizmot kako termin e sozdaden vo dvaesetiot vek, za negovoto postoewe ima

podatoci u{te mnogu porano.

Razgleduvaj}i gi bibliografskite edinici moè da se dojde do pove}e

definicii za autizmot vo koi se otkriva negovata su{tina, kompleksnost i

heterogenost na klini~kata slika (18).

Amerikanskata psihijatriska organizacija vo 1994 godina go definira autizmot

kako {irok kontinuum na povrzani kognitivni i nevrobihejvioralni naru{uvawa,

vklu~uvaj}i tri karakteristiki: naru{uvawe vo socijalizacijata, naru{uvawe vo

verbalnata i neverbalnata komunikacija i restriktivni i repetitivni {emi na

odnesuvawe (19).

Spored SZO detskiot autizam pretstavuva pervazivno razvojno naru{uvawe koe

se definira so postoewe na nenormalen ili o{teten razvoj {to se manifestira

pred tretata godina od ìvotot so karakteristi~en oblik na patolo{ko

funkcionirawe vo site tri oblasti na socijalnite interakcii, vo komunikaciite

i so povtoruvako odnesuvawe (20).

16

Avstriskiot psihijatar Leo Kaner e mnogu zna~ajno ime koga stanuva zbor za

autizmot. Imeno, toj ima objaveno preku 260 statii i poglavja na tema autizam,

psihologija i psihijatrija. Vo edna negova studija od 1943 godina se opi{ani 11

deca koi se identifikuvani kako deca so ran infantilen autizam ili vo dene{nata

literatura moè da se sretne kako Kanerov autizam. Terminot autizam go pozajmil

od psihijatarot Eugen Blojler koj go upotrebuval za da ja opi{e {izofrenijata kaj

pacientite koi isto taka pokaùvale povle~enost i naru{uvawe vo

komunikacijata vo ekstremna forma (21).

Autizmot kako sloèn op{testven problem, go pottiknuva interesot kaj golem

broj stru~waci i nau~nici od celiot svet, a posebno negovata kompleksnost koja

bara istraùvawe na etiologijata, karakteristikite, mo`nostite za edukacija,

podobruvawe na tretmanot i rehabilitacijata na ovie lica.

1.3. Epidemiologija

Epidemiolo{kite studii za autizmot zapo~nale vo sredinata na {eesetite

godini vo Anglija i ottoga{ po~nuvaat da se sproveduvaat vo dràvite {irum

svetot. Me|u prvite dràvi vo koi se sproveduvaat epidemiolo{kite studii se

Amerika, Danska, [vedska i Japonija kade se istaknuva deka prevalencijata

iznesuva 4-5 deca na 10.000 ìvorodeni (22).

Dokolku se koristat po{iroki i razli~ni kriteriumi moè da se naide na

mnogu pogolem procent na prevalencija vo razli~ni geografski podra~ja. Na

primer, vo Velika Britanija razgleduvani se slu~ai na deca so autizam kade

dominirale problemite vo socijalnite interakcii i govorot i tamu

prevalencijata iznesuva 21 dete na 10.000, vo Japonija vo studija na 21.610 deca se

otkriva 1,3 deca so autisti~no naru{uvawe na 1.000 deca. Vo [vedska vo studijata

na Rapin se objavuva prevalencija od 1-2 deca so autizam na 1.000 ìvorodeni na

vozrast od 3 do 17 godini (23).

Vo edna ponova studija od 2003 na Yeargin-Allsopp se otkriva stapka od 34 deca

so autisti~en spektar na naru{uvawe na 10.000 ìvorodeni na vozrast od 3-10

godini vo Atlanta. Isto taka, vo ovaa studija se otkriva prevalencija od 60 deca na

10.000 ìvorodeni so autisti~en spektar na naru{uvawe vo po{iroki ramki

17

vklu~uvaj}i gi i pervazivnite rastrojstva i Asperger sindromot (24). Dokolku ovoj

podatok se zeme predvid moè da se kaè deka vo Amerika okolu 425.000 deca

pomali od 18 godini imaat autisti~en spektar na naru{uvawe, vklu~uvaj}i i

114.000 deca pomali od 5 godini.

Vo odnos na polot, ma{kite se pozasegnati od ènskite i toj odnos se dviì od

2,1:1 до 3,9:1 vo korist na ma{kite vo svetski ramki (25).

Vo periodot me|u 2007 i 2011-2012 godina rasprostranetosta na autizmot kaj

deca na vozrast od 6-17 godini vo SAD zna~itelno e zgolemena od 1,16% do 2.00%.

Zgolemuvaweto na autizmot kako vo SAD taka i vo drugite razvieni zemji e trend

vo izminatite nekolku decenii (26).

Vo edna studija od 2011-2012 godina e napravena analiza kade e utvrdeno deka e

zabeleàna zgolemena prevalencija na autizam na deca na vozrast od 6-9 i 10-13

godina.

Osnovnata pri~ina za ovoj trend ne e mo`no da se utvrdi, no se pretpostavuva

deka poranoto dijagnosticirawe ima mnogu va`no vlijanie. Dokazite od golemiot

broj na istraùvawa vo oblasta na epidemiologijata, genetikata i nevrologijata

pokaùvaat na prenatalniot period kako prozorec na izloènost za rizik

faktorite (27).

1.4. Etiologija

Ponovite nau~ni istraùvawa pokaùvaat deka autizmot pretstavuva

biopsiholo{ko rastrojstvo vo koe zna~ajna uloga imaat genetskite i

imunolo{kite faktori, perinatalnite naru{uvawa, biohemiskite i hormonalnite

~initeli (28).

Sovremenite medicinski istraùvawa ukaùvaat na biolo{ki predizvikuva~i

na autizmot. Ima brojni zna~ajni pokazateli za biolo{ka osnova:

1. Autizmot e ~esto pridruùvan so nevrolo{ki simptomi;

2. Autizmot e ~esto asociran so pote{kotii vo u~eweto;

3. Autizmot e ~esto pridruùvan so epilepsija;

18

4. Majkite na deca so autizam ~esto kaùvaat za pote{kotii vo tekot na

bremenosta;

5. Gorenavedenite sostojbi kako virusnite infekcii, metabolnite sostojbi i

genetskite naru{uvawa se tesno povrzani so autisti~niot spektar na

naru{uvawa (29).

Vo golem broj na istraùvawa se pokaàlo deka faktorite na sredinata vo

interakcija so genetskite faktori se pri~inata za pojava na autizamot. Tuka se

vbrojuvaat odredeni vidovi na hrana, zarazni bolesti, te{ki metali, pesticidi,

alkohol, pu{ewe, konsumirawe na nedozvoleni drogi, prenatalen stres itn. (30)

Teorijata za vakcinite kako pri~initel e kontroverzna. Mo`no e koga }e se

postavi dijagnozata i koga roditelite }e stanat svesni za sostojbata na nivnoto

dete da bide vo periodot na redovnoto vakcinirawe (31).

Za teorijata na vakcinite nema cvrsti nau~ni dokazi no, i pokraj toa se pove}e

roditeli ja izbegnuvaat imunizacijata (32).

Site ponovi svetski istraùvawa ukaùvaat deka autizmot pred se ima cvrsta

genetska osnova, no genetskiot sostav na autizmot e sloèn. Se raboti za

interakcija me|u pove}e geni, okolinata i epigenetskite faktori koi ne go

promenuvaat sostavot na DNK, no se nasledni i vlijaat na reprodukcija na genite

(33).

Najgolem broj od mutaciite koi go zgolemuvaat rizikot za vospostavuvawe

dijagnoza autizam ne se identifikuvani. Pri~inata ne moè da se najde vo genetska

mutacija spored Mendelovite zakoni na nasleduvawe ili pak vo abnormalnosta na

eden hromozom. Vo najgolem del autizmot e rezultat na hromozomska aberacija vo

genite, kako spontana delecija ili duplikacija na genetski materijal za vreme na

mejozata.

Slika 2. delecija (1), duplikacija (2), inverzija (3)

19

Ottuka, golem del od slu~aite na autizam moè da gi baraat svoite koreni vo

genetskite pri~ini, koi se nasledni, no ne nasledeni-{to zna~i deka mutacijata

koja go predizvikala autizmot ne e prisutna vo roditelskiot genom (34).

1.5 Klini~ka slika

Klini~kite manifestacii glavno se manifestiraat vo t.n trijada na

naru{uvawa koja vo sebe vklu~uva:

1. Naru{uvawe na socijalizacijata;

2. Naru{uvawe na komunikacijata;

3. Naru{uvawe na imaginacijata (35).

Naru{uvawata na socijalizacijata se odnesuvaat na problemi vo razvivawe na

socijalnata interakcija, izbegnuvawe na kontakt o~i vo o~i, siroma{na facijalna

ekspresija. Decata so autizam ne moàt da vospostavat vrska so decata na ista

vozrast, imaat namaleni interesi, otsustvo na empatija koja rezultira so

nemo`nosta da se razberat tu|ite ~ustva. Naj~esto, ne odgovaraat koga im se

zboruva, se povlekuvaat i dràt na strana (36).

Okolu edna tretina od licata so autizam ne razvivaat dovolno govorni

sposobnosti za da gi zadovolat potrebite za osnovna komunikacija. Vo prvite tri

godini od ìvotot kaj decata so autizam se zabeleùva zadocnuvawe vo govorot,

neobi~ni gestikulacii, ispu{tawe na glasovi i zborovi (37). Poznata e pojavata na

eholalija ili postojano povtoruvawe na zborovite, kako i ~estoto otsustvo na

svrznicite pri obidot za komunikacija. Naj~esto, licata so autizam koi imaat

razvieno govor, jazikot go koristat na neobi~en na~in. Ne moàt da gi povrzat

zborovite za da napravat re~enica, povtoruvaat eden ist zbor nekoe vreme i

naj~esto na pra{awe odgovaraat so pra{awe (38).

Ima pove}e karakteristiki povrzani so na~inot na govor koi moàt da bidat

zabeleàni kaj licata so autizam koi vklu~uvaat: problem so ja~ina na glasot-

20

ponekoga{ e preglasno, glasot zvu~i mehani~ki ili monotno, izgovorot na

zborovite moè da bide prenaglasen (39).

Licata so autizam imaat te{kotija vo koristeweto i razbiraweto na gestovite,

govorot na teloto, glasovite i tonovite. Na primer, moè da ne razbere {to zna~i

maftaweto so rakata za doviduvawe. Facijalnata ekspresija, dvièwata,

gestikulacijata ne odgovaraat so toa {to go zboruvaat, pa taka moè da se smeat, a

da zboruvaat ne{to ta`no (40).

Edna od prepoznatlivite karakteristiki na autizmot e nesposobnosta za igra

ili kreirawe na imaginarni aktivnosti, odnosno licata so autizam imaat

naru{uvawe na imaginacijata. Taka, kamionot igra~ka stanuva sredstvo za igrawe

samo ako vrteweto na trkaloto mu obezbeduva stimulacija (41).

Vo ranoto detstvo ima nekoi simptomi koi moè da ukaùvaat na autizam:

ne odgovara na sopstvenoto ime na 12 meseci;

ne pokaùava interes za slu~uvawata vo okolinata na 14 meseci;

ne igra imaginarni igri (da hrani ili uspiva kukla) na 18 meseci;

izbegnuva kontakt o~i vo o~i i saka da bide samo;

ima te{kotija vo razbiraweto na ~uvstvata na drugite lu|e;

ima te{kotii vo govorot ili jazi~nite sposobnosti;

povtoruva zborovi ili frazi postojano;

dava nepovrzani odgovori na pra{awa;

ima opsesivni interesi;

gi stiska racete, se vrtat vo krug;

imaat neobi~ni reakcii na zvuci, mirisi i vkusovi (42).

Mnogu individui so autizam imaat i zdravstveni problem:

Nevrolo{ki naru{uvawa vklu~uvaj}i epilepsija;

Gastrointestinalni problem;

Kompromintiran imun sistem;

Naru{uvawe na finata i grubata motorika;

Anksioznost i depresija (43).

21

Isto taka mnogu rano moè da se zabeleàt i odredeni promeni koi se odnesuvaat

na:

1. Emocionalniot ìvot se razviva sporo ili ne se razviva;

2. Deteto ne ja zabeleùva realnosta ili edvaj ja zabeleùva, iako negovite

setila se intaktni, taka {to ne reagira na vizuelni i slu{ni drazbi. Isto

taka, deteto ne reagira na dopiri, galewe itn.;

3. Intelektualniot razvoj e zabaven, osobeno kaj decata kaj koi autistic~noto

rastrojstvo se javuva rano, a onie koi dostignale odredeno nivo na

intelektualen razvoj funkcioniraat pod toa nivo;

4. Govorot ne se razviva ako autizmot se razvil rano, a ako govorot ve}e se

pojavil, toga{ pokaùva tendencija na usporuvwe. Ako govorot e prisuten,

toj ne sluì za komunikacija so okolinata;

5. Percepciite, osobeno vizuelnite i slu{nite se zabaveni, taka {to deteto

ostava vpe~atok deka e gluvo ili slepo;

6. Igrata na deteto so autizam e poednostavna, bez sodrìna i fantazija,

prazna e i stereotpna;

7. Deteto te`nee da se zadràt istite okolnosti (prostor, lica, predmeti), a

sekoja nivna promena predizvikuva strav, nemir i agresivnost (44).

1.6 Dijagnoza, tretman i prognoza

Postojat niza na testovi so koi moè da se dijagnosticira autizmot. Bidej}i ne

postoi biolo{ki test za autizam, dijagnosticiraweto obi~no se bazira na

specifi~ni kriteriumi od DSM IV, a od ovaa godina i DSM V na Amerikanskata

psihijatriska asocijacija. Isto taka, se koristat i ICD-10 kriteriumi na Svetskata

zdravstvena organizacija (45). Dijagnosticiraweto ~esto vklu~uva i drugi

specifi~ni skrining alatki kako:

• Autizam dijagnosti~kata opservacija (ADOS);

• Autizam dijagnosti~koto intervju (ADI-R);

• Rejting skala za detski autizam (CARS);

• Vineland skala (46).

22

Za da se dijagnosticira autizam se primenuvaat i drugi dijagnosti~ki

postapki kako na primer: procena na sluh i auditivni testovi, krvni analizi,

imunodijagnosti~ki testovi i defektolo{ka procenka (47).

Bidej}i ne postoi edinstven lek, tretmanot na autizmot vklu~uva postapki

koi se odnesuvaat na sevkupnoto funkcionirawe na li~nosta.

Biomedicinskiot tretman vklu~uva dieti, dodatoci vo ishranata kako

vitamini i minerali, imunolo{ka terapija, terapija so lekovi itn. (48).

Vo tretmanot na autizmot se koristat specifi~ni metodi na rabota kako

{to e TEACCH, PECS, ABA.

Bihejvioralnata terapija e mnogu vaèn segment vo tretiraweto na

autizmot. Taa se odnesuva na postapki preku koi se namaluva nesoodvetnoto

odnesuvawe i uve`buvaweto na socijalnite ve{tini (49). Psihoterapijata se

odnesuva na sovetuvawe i poddr{ka na roditelite na decata so autizam.

Najgolema vrednost ima sovetuvaweto (suportivna terapija), zaradi

nadminuvaweto na te{kite periodi i depresijata, predizvikani od osnovniot

problem (50). Vo tretmanot na autizmot se koristi i muzikoterapija, terapija niz

crte`, Holding terapija, Daily life therapy, i psihomotorna reedukacija (51).

Prognozata na autizmot pred se najmnogu zavisi od ranoto otkrivawe i

ranata intervencija, a e direktno povrzana so koeficientot na inteligencija,

verbalnite sposobnosti i intenzivniot multidiscipliniran priod vo tretmanot.

Edna britanska studija (2004), koja opfa}a 68 vozrasni koi bile dijagnosticirani

pred 1980 godina kako deca so autizam so IQ nad 50, pokaùva deka 12% od niv

postignale visoko nivo na nezavisnost kako vozrasni, 10% imaat rabota i

prijateli, na 19% im bila potrebna zna~itelna poddr{ka, na 46% visoko nivo na

poddr{ka, a na 12% visoko nivo na bolni~ka nega (52).

Zaradi promenite vo dijagnosti~kata praktika i zgolemuvaweto na

dostapnosta na ranata intervencija stanuva jasno deka site ovie naodi ne moàt

to~no da se generaliziraat.

23

Prognozata e relativno dobra za onie lica koi zavr{uvaat obrazovanie,

imaat razvieno komunikaciski ve{tini, se vrabotuvaat i vodat sekojdneven

normalen ìvot (53).

2. Semejstvo i vidovi semejstva

2.1 Definicija za semejstvo

Semejstvoto e sostavna edinica na socijalnoto op{testvo i ne moè da se

zamisli zaednicata da funkcionira bez nego. Semejstvoto e univerzalna socijalna

institucija, odnosno del od ~ovekovata zaednica. Brojnite definicii za

semejstvoto, pokaùvaat deka se definira od razli~en aspekt na gledawe na

ne{tata (54).

Obedinetite nacii (1948) ja dava slednava definicija za semejstvo:

„Semejstvoto e prirodna i osnovna edinica na op{testvoto i ima pravo na za{tita

od strana na op{testvoto i dràvata“.

Patterson i Rothausen (1999) tolkuvaat deka pogolemata upotreba na zborot

„semejstvo“ vo istraùvawata ukaùvaat na toa deka ~esto e definirano kako

„bra~niot drugar i decata“ ili „rodnini vo familijata“(55).

Semejstvoto kako {to e definirano vo ekonomijata, psihologijata,

sociologijata, ~esto e kombinacija na pretstavite za doma}instvoto i rodninite.

McDaniel i sorabotnicite (2005) go definiraat semejstvoto kako grupa na

lu|e povrzani biolo{ki ili emocionalno. Toa e grupa na lu|e koja e zna~ajna za

blagosostojbata na ~ovekot (56).

2.2. Glavni karakteristiki na semejstvoto

1. Univerzalnost: Nema ~ove~ko op{testvo vo koe nekoj vid na semejstvo ne

se pojavilo. Edno semejstvo koe se sostoi od majka, tatko i nivnite deca, se nao|a vo

site zaednici, civilizirani ili necivilizirani. Nagonot za reprodukcija i

zaedni~kite ekonomski potrebi pridonesuvaat za ovaa univerzalnost.

24

2. Emocionalna osnova: Semejstvoto se temeli na emocii i ~uvstva. Toa e

osnova za ra|awe, maj~inska posvetenost, bratska qubov, roditelska grià. Taa e

izgradena vrz osnova na ~uvstvata qubov, so~ustvo, sorabotka i prijatelstvo.

3. Ograni~ena golemina: Kako primarna grupa goleminata e sekoga{

ograni~ena. Toa e najmalata op{testvena edinica.

4. Formativno vlijanie: Semejstvoto e sredina vo koja se formira li~nosta

na nejzinite ~lenovi.

5. Nuklearna pozicija vo op{testvenata struktura: Semejstvoto e jadroto na

site drugi op{testveni organizacii. Celata op{testvena struktura e izgradena od

semejni edinici.

6. Odgovornost na ~lenovite: ^lenovite vo semejstvoto imaat odredeni

obvrski i odgovornosti.

7. Socijalna regulacija: Semejstvoto e za{titeno so zakonska regulativa

(57).

2.3 Vidovi semejstva

Vo tekot na godinite, strukturata na semejstvoto pretrpuva odredeni

promeni. Strukturata na semejstvoto ne moè da pokaè kako toa semejstvo

navistina funkcionira.

Postojat ~etiri vidovi na semejstva spored negovata struktura:

nuklearno semejstvo;

samohran roitel;

po{iroko semejstvo;

bezdetno semejstvo.

1. Nuklearnoto semejstvo ili u{te se narekuva i tradicionalno se sostoi od

dvajca roditeli (majka i tatko), nivnite biolo{ki ili posvoeni potomci. Vo ovoj

vid na semejstvo, roditelite im pruàat qubov na svoite deca, postoi emocionalna

poddr{ka me|u ~lenovite;

25

2. Samohran roditel e struktura na semejstvo kade deteto ìvee so edniot

roditel, od bilo koja pri~ina osven taa pri~ina da ne e smrt na edniot od

roditelite;

3. Po{irokoto semejstvo e vid na semejstvo kade dve ili pove}e vozrasni lica od

razli~ni generacii delat edno doma}instvo. Vakviot vid na semejstvo vklu~uva

roditeli i deca, bratu~edi, tetki, vujkovci, babi i dedovci.

4. Bezdetno semejstvo e vid na semejstvo kade od bilo koja pri~ina nema potomci.

Nekoi od niv moèbi }e imaat deca vo idnina, nekoi moèbi ne ni moàt da imaat

(58).

3. Semejstvo i dete so autizam

Site semejstva se soo~uvaat so promeni. Nekoi promeni moè da ja izmenat

strukturata na semejstvoto, kako i efektot na rastewe i sozrevawe na decata.

Semejstvata moè da bidat izloèni na mnogu stresni situacii zaradi: razvod,

smrt vo semejstvoto, dete so pre~ki vo razvojot.

Rastewe na dete so pre~ki vo razvojot vo semejstvo, dodava nova dimenzija na

kompleksnosta i predizvicite na roditelstvoto. Vozrasta na deteto koga e

postavena dijagnozata, specijalnite potrebi, kulturata na semejstvoto se ~initeli

koi moàt da vlijaat na semejnoto funkcionirawe. Nekoi od posebnite potrebi

koi gi imaat ovie deca baraat intenzivna medicinska intervencija i poddr{ka,

adaptibilna oprema ili smestuvawe, dodeka pak drugi baraat intenzivni

intervencii vo odnesuvaweto (59).

Dodeka trae periodot na dijagnosticirawe, potrebite i uslovite na

semejstvata se menuvaat so tekot na vremeto. Nivnite ìvoti se serija na reakcii i

adaptacii, serija na tranzicii i povtorni usoglasuvawa, proizlezeni od razvojnite

fazi na deteto, vozrasta, serioznosta na hendikepot i tekovnite medicinski

pra{awa.

26

Za da moè da se razberat barawata na semejstvata koi imaat dete so autizam,

mora da se potencira deka ponekoga{ za bilo koe semejstvo koe nema dete so

autizam ili nekoja druga popre~enost, roditelstvoto moè da bide stresno).

Sekoe semejstvo e unikatno i ima razli~ni iskustva vo periodot dodeka trae

dijagnosticiraweto, planiraweto i prilagoduvaweto za da se zadovolat potrebite

na deteto so autisti~en spektar na naru{uvawe. Dobivaweto dijagnoza e ~esto

kulminacija na eden dolg proces koga roditelite se podloèni vo potraga da go

razberat nivnoto dete (60).

Dokolku edno semejstvo ima dete so autizam, sekako deka toa vlijae na

celokupnoto semejno funkcionirawe. Osobeno bidej}i stanuva zbor za kompleksno

razvojno naru{uvawe koe pri~inuva dopolnitelen stres vo semejstvoto. Vo takvo

semejstvo i najmalite problemi koi se sozdavaat moè da izgledaat kako

nere{livi.

Roditelite na deca so autizam moè da po~uvstvuvaat vina, sram,

izoliranost itn. Ova se objasnuva so faktot deka nitu eden roditel ne o~ekuva

negovoto dete da bide dete so autizam.

Kaj bra}ata i sestrite na deteto so autizam se razlikuvaat pove}e vidovi

izvori na stres. Eden od izvorite vsu{nost pretstavuva samiot sram od koj postoi

od svoite vrsnici. Bra}ata i sestrite moè da po~uvstvuvaat nervoza i neizvesnost

koga nivnite prijateli }e bidat vo blizina, stravuvaj}i pritoa nivniot brat ili

sestra so autizam da ne pokaè agresivno odnesuvawe (61).

Autism Society od 2011 godina vo edna studija opfa}a bra}a i sestri na vozrst

od 7-20 godini, koi imaat brat ili sestra so autizam. Vo ovaa studija se potvrduvaat

~uvstvata na strav kaj niv. Studijata na Orsmond & Seltzer 2007 gi potvrduva ovie

rezultati, pokaùvaj}i na negativnite aspekti od prisustvoto na brat ili sestra

so autizam vo semejstvoto.

Drug izvor na stres kaj bra}ata i sestrite se gleda vo nivnata qubomora za

pomalku posvetenoto vreme od strana na roditelite. Za nekoi roditeli

pretstavuva te{kotija da se balansira pominatoto vreme so site deca, osobeno ako

se raboti za dete so autizam koe ima pogolema potreba od nega (62).

27

Trgnuvaj}i od ~estotata na pojavata na agresivno i impulsivno ili opsesivno

odnesuvawe na decata so autizam, moè da se pretpostavi kako toa }e vlijae na

semejnoto ìveewe i funkcionirawe.

Site istraùvawa pokaùvaat deka roditelite na decata so posebni potrebi

se osobeno podlo`ni na stres. Visoki nivoa na voznemirenost se pronajdeni vo 70%

od majkite i 40% od tatkovcite na deca so seriozen invaliditet.

Rivers i Stonemen otkrivaat deka informaciite od pove}eto studii za

efektot na deteto so autizam vrz semejstvoto gi dobivaat od strana na majkata, no

ne i od strana na tatkoto (63).

Pokraj toa, psiholo{kata literatura i specifi~nite studii za decata so

posebni potrebi pokaùvaat deka roditelskata voznemirenost vlijae na mnogu

na~ini na semejnoto funkcionirawe. Iako, postojat mnogu drugi razvojni

naru{uvawa koi vlijaat na funkcioniraweto na semejstvoto, sepak autizmot e

edinstven na pove}e na~ini.

Prvo, autizmot nema jasna biolo{ka etiologija za razlika od mnogu drugi

pre~ki vo razvojot, kako {to se mentalna retardacija, gluvost, slepilo i afazija.

Ovaa dvosmislenost doveduva do pote{kotija za roditelite da go prifatat

celokupnoto dejstvuvawe na deteto (64).

Vtoro, bidej}i se karakterizira so problemi vo socijalna interakcija,

roditelite na deca so autizam ~esto gi zanemaruvaat fundamentalnite pridobivki

na roditelstvoto.

Kako rezultat na toa, autizmot se smeta kako eden od najkompleksnite

razvojni naru{uvawa so koi semejstvata treba da se spravat. Istraùvawata

pokaàle deka autizmot moè da sozdade pogolema roditelska voznemirenost i

tenzija od roditelite na deca so drugi razvojni naru{uvawa, roditeli na deca so

fizi~ki pre~ki ili pote{kotii vo u~eweto (65).

Iako, nekoi istraùvawa pokaùvaat visoko nivo na semejno funkcionirawe,

sepak ovie roditeli ~uvstvuvaat pove}e stres od roditeli na deca so medicinski

problemi ili drugi razvojni naru{uvawa. Generalno, majkite pokaùvaat pogolem

stres i i depresija otkolku tatkovcite.

28

DeMyer istaknuva deka postojat studii na semejstva na deca so autizam kade e

vklu~ena procenkata na dvata roditela. Vakvite istraùvawa moè da imaat svoj

pridones vo zgolemuvaweto na uslugite koi im se potrebni na semejstvata, ako se

zeme vo predvid i se pogolemata rasprostranetost na autizmot na svetsko nivo (66).

Vo nau~nata literatura ne postojat golem broj na istraùvawa koi pravat

sporedba na psihi~koto zdravje na roditeli koi imaat dete so autizam so op{tata

populacija. Vo 2003 godina, nacionalnoto istraùvawe na detskoto zdravje vo

Amerika pokaùva deka majkite ~ii deca se dijagnosticirani so autizam

pokaùvaat labilno mentalno zdravje za razlika od op{tata populacija (67).

Relaciite na roditelite so prijatelite moàt da bidat naru{eni zaradi

prirodata na naru{uvaweto. Socijalniot ìvot na roditelite moè da bide

ograni~en zaradi zadovoluvawe na potrebite na nivnoto dete. Zaradi ova nekoi

roditeli se ~uvstvuvaat kako da se zatvoreni vo eden krug i kolku simptomite se

poseriozni tolku stresot e pogolem. Ova za vozvrat ja zgolemuva potrebata za

koristewe na pove}e vreme za koristewe na strategii za spravuvawe so ovaa

situacija (68).

Sonot i spieweto e vaèn faktor za zdrav razvoj, no simptomite na autizmot

vklu~uvaat naru{eno i nepravilno spiewe. Ova zna~i deka roditelite neminovno

stradaat na ist na~in {to go zgolemuva stresot i zamorot (69).

Moèbi pridru`nite efekti na ovoj nedostatok e toa deka psihijatriskite

naru{uvawa se po~esti kaj roditelite na deca so autizam otkolku kaj roditelite na

deca so normalen razvoj. Zatoa se ograni~uvaat nivnite o~ekuvawa {to prethodno

gi ima{ee, se ~uvstvuvaat izgubeni i depresivni, pri {to se menuva semejnoto

funkcionirawe (70).

Va`ni elementi za normalno semejno funkcionirawe pretstavuvat kohezijata

vo semejstvoto, adaptibilnosta, socijalnata poddr{ka, semejnata poddr{ka,

strategiite vo odnesuvaweto itn.

29

4. Kohezija i adaptibilnost

Nivoto na adaptibilnost na semejstvoto se odnesuva na sposobnosta na edno

semejstvo da se soo~i so ìvotna situacija, da se generiraat novi re{enija na

problemite, da se menuvaat ulogi i odgovornosti.

Iako, adaptibilnosta ~esto se povrzuva so kohezijata, ovie dve konstrukcii

ne samo {to koncepciski se razli~ni edna od druga, isto taka se i prili~no

nepovrzani (71).

Semejstvata na deca so razvojni naru{uvawa se unikatni vo svoite iskustva

i pokaùvaat {irok spektar na semejna dinamika. Sposobnosta na edno semejstvo da

stane fleksibilno, da se reorganizira okolu novi predizvici, najverojatno }e im

ovozmoì na svoite ~lenovi da ispolnat mnogu predizvici na semejniot ìvot (72).

Sprotivno na toa rigidnosta vo semejnata dinamika moè da go zadu{i

kreativnoto razmisluvawe i re{avaweto na novite problemi.

Adaptibilnosta se definira kako merka za sposobnosta na semejstvoto za

promeni, kako odgovor vo stresna situacija. Ako adaptibilnosta isto taka se sfati

kako kontinuum, toga{ na edniot kraj od toj kontinuum se nao|a rigidnoto

semejstvo, koe ne menuva ni{to vo sistemot, vo situacija koga treba da odgovori na

golem stres. Obi~no ovoj tip na semejstvo ima stav za toa deka tatkoto e glava na

semejstvoto, pa taka majkata ima golem tovar vo griàta za semejstvoto (73).

Adaptibilnosta moè da bide od golemo zna~ewe za poedinci ~ii posebni

potrebi baraat zgolemeno re{avawe na problemite.

Deimling, Smerglia, а Shefer (2001) pokaùvaat deka niskata adaptibilnost e

najsilniot indikator za depresija na roditelite.

Seligman i Darling istaknuvaat deka postojat nekolku oblasti koi moè da go

podobrat semejnoto funkcionirawe na semejstva na deca so autizam. Tie oblasti se

vsu{nost, kohezijata i adaptibilnosta na semejstvoto, mehanizmite za spravuvawe

kako {to e socijalnata poddr{ka itn. Postojat mnogu studii koi merat mehanizmi

za spravuvawe na semejstvata, no nitu edna od tie studii ne vklu~uva i ne go meri

nivoto na semejnoto funkcionirawe i zadovolstvoto od funkcioniraweto na

semejstvoto (74).

30

Vo op{tata populacija visokoto nivo na semejnata adaptibilnost e povrzana

so pomal procent na problem i vo odnesuvaweto kaj decata.

Semejstvo koe dobro funkcionira ima dobar balans na kohezija i

adaptibilnost.

Kohezijata vo edno semejstvo ja pretstavuvaat emotivnite vrski koi

~lenovite vo semejstvoto gi pokaùvaat edni kon drugi {to gi drì zaedno kako

eden sistem.

Spored Olson, Portner i Lavee, semejnata kohezija e definirana kako:

emocionalno povrzuvawe na ~lenovite eden kon drug (75).

Minuchin ukaùva na toa deka ekstremi vo kontinuitetot na kohezija vo

semejstvata se konceptite na angaìranost i neangaìranost. Semejstvata so

visoka angaìranost se premnogu vklu~eni vo za{titata na svoite deca. Takvite

premnogu za{titni~ki semejstva, moàt da imaat lo{o vlijanie vrz razvojot na

dete so autizam, bidej}i ne moàt da go promoviraat negoviot razvoj i nezavisnost

(76).

Olson i sorabotnicite vo edno istraùvawe istaknuvaat deka vo semejstvo

kade ima umereno nivo na kohezija i adaptibilnost se o~ekuva podobro da

funkcionira, za razlika od semejstvo koe ima ekstremno nivo na kohezija i

adaptibilnost. Ovie istraùva~i na krajot od istraùvaweto davaat izve{taj kade

stoi deka i onie semejstva koi imaat ekstremno nivo na kohezija i adaptibilnost se

zadovolni od funkcioniraweto na svoeto semejstvo.

Na sprotivniot kraj od kontinuumot, odnosno, neangaìranosta kaj

semejstvata moè da predizvikuva anksioznost. Vakov tip na semejstvo kaj dete so

posebni potrebi, moèbi }e uspee da razvie nezavisnost, no nema da doprinese toa

dete da se po~uvstvuva sakano i za{titeno (77).

Sanders i Morgan pravat komparativna analiza na semejstva kade ima deca so

autizam so semejstva kade ima dete so Down sindrom i semejstva kade nema dete so

naru{uvawa vo detskiot razvoj. Interesen e faktot deka ovie istraùva~i ne

nao|aat razliki vo semejnoto funkcionirawe vo odnos na kohezijata,

adaptibilnosta, konfliktite, nezavisnosta itn. (78).

31

Za dobro funkcionirawe na semejstvo vo koe ima dete so autizam, Bristol

nao|a deka semejstvata koi se tesno povrzani, sposobni da gi izrazat emociite,

sposobni da dadat poddr{ka, vklu~eni vo raznovidni nadvore{ni rekreativni

aktivnosti, se posposobni da se prilagodat na te{kotiite pri griàta za dete so

autizam.

Rigidnite semejstva moè da imaat pote{kotii vo griàta za dete so

posebni potrebi koja bara dopolnitelna nega, bidej}i drugite ~lenovi na

semejstvoto ne se podgotveni da go namalat zgolemeniot tovar koj go ima majkata.

Na drugiot kraj od kontinuumot se haoti~nite semejstva koi se

karakteriziraat so nestabilni i nekonzistentni promeni. Vo takvite semejstva,

maliot broj na pravila moè postojano da se menuva (79).

5. Strategii vo odnesuvawe

Iako stresot e del od semejniot ìvot so nego pozitivno moè da se spravi

preku koristewe na pove}e strategii. Nekoi od tie strategii se slednive:

1. Pozitivno razmisluvawe

Pozitivno razmisluvawe i pozitivniot stav za sebe se efikasni

na~ini za spravuvawe so stresot. Toa gi zgolemuva pozitivnite ~uvstva i

sposobnosta da se spravi so stresnite situacii (80).

2. Poddr{ka od prijatelite i semejstvoto

Potrebno e da se ima aktivna poddr{ka od prijatelite i od ~lenovite

na semejstvoto. Toa navistina moè da pomogne preku spodeluvawe ~uvstva,

idei i informacii (81). Prijatelite i semejstvoto moè da predloàt

na~ini za upravuvawe i spravuvawe so stresot, iznao|awe na pri~initeli

koi moàt da predizvikaat stres. Isto taka, vo ponovo vreme mnogu

32

pozitivni iskustva moè da se steknat od internet forumite za roditeli na

deca so autizam (82).

3. Strategii za spravuvawe so pote{kotiite vo odnesuvaweto na decata so

autizam

Te{kotiite {to se javuvaat vo odnesuvaweto kaj decata so autizam se

edni od faktorite koi predizvikuvaat stres kaj roditelite i semejstvoto.

Zaradi toa, potrebno e da se posveti vnimanie na specifi~nite situacii koi

doveduvaat do nesoodvetno odnesuvawe. Otkako }e se utvrdat situaciite koi

go predizvikuvaat takvoto odnesuvawe, toga{ treba da se izbegnuvaat ili da

se minimiziraat (83).

Koristeweto na strategii od strana na roditelite za spravuvawe so

te{kotiite moè da zavisi od pove}e faktori:

Verski veruvawa i religija;

Imotna sostojba;

Kulturni normi;

Ruralna sredina;

Urbana sredina;

Obrazovanieto na roditelite.

Isto taka, mnogu e va`no da se iznajdat strategii na odnesuvawe koi

se dizajnirani samo za edno dete. Ne postojat univerzalni strategii koi se

upotrebuvaat za site deca so autizam. Sekoga{ vo iznao|aweto na

strategiite se trgnuva od toa {to go predizvikuva takvoto odnesuvawe kaj

deteto so autizam (84).

4. Soveti od drugi roditeli i stru~ni lica

Site deca so autizam se razli~ni. Iskustvata na roditelite isto taka

se razli~ni. Potrebno e da se zemaat soveti do roditeli koi bile vo sli~ni

33

situacii. Potrebno e da se razbere deka }e ima podemi i padovi vo

sekojdnevnoto semejno funkcionirawe. Sovetite od stru~nite lica }e

pomognat vo prezemawe na soodvetni merki so cel da se podobri sostojbata na

nivnoto dete (85).

Roditelite na decata so posebni potrebi, vklu~uvaj}i gi i roditelite na

deca so autizam, koristat golem broj na strategii za spravuvawe so sostojbata vo

koja se nao|aat, potpiraj}i se na semejstvoto, grupite za poddr{ka, uslugite na

zdravstvenata za{tita ili na nivnata vera ili religija (86).

Autizmot moè da bide osobeno te{ko rastrojstvo koe e stresno, {to se

dolì na nemo`nosta na deteto da odgovara na op{testvenite normi.

Nekoi roditeli smetaat deka e polesno da se izoliraat sebesi od

op{testvoto otkolku da se spravat so reperkusiite od vklu~uvawe na nivnoto dete

vo nepoznata situacija (87).

Roditelite ne samo {to treba da se soo~at so predrasudi za nadminuvawe na

negativnite aspekti tuku i da se fokusiraat na pozitivnite aspekti, kvaliteti i

sposobnosti koi gi poseduva nivnoto dete i da se naso~at da gi nadgraduvaat tie

potencijali (88).

Goleminata na stresot zavisi od toa kolku tie samite mu dozvoluvaat da

vladee so nivniot semeen ìvot. Semejstva koi donesuvaat pozitivni mentalni

stavovi, nikoga{ ne moè da se sudrat so krizi (89).

Vo studijata na Twoy, Konoli, Novak (2007), se razgleduvaat tri nivoa na

resursi koi se na raspolagawe na semejstvata:

Poedinecot-li~nosta kako resurs;

Semejstvoto;

Zaednicata (90).

Resursite na poedinecot-li~nosta gi vklu~uvaat: fizi~koto i emocionalnoto

zdravje, stepenot na obrazovanie, znaeweto i ve{tinite, samata li~nost.

34

Semejstvoto kako ednica resurs vo sebe gi vklu~uva: ve{tinite vo

donesuvaweto na odluki, sposobnosta za organizacija i komunikacija, ve{tinite

kako i sposobnoista za re{avwe na konfliktite (91).

Resursite na zaednicata gi vklu~uvaat semejstvoto, prijatelite, verskite

organizacii, obrazovnite i zdravstvenite ustanovi.

Vo edno semejstvo moè da se najdat efektivni metodi za spravuvawe so

naru{enata ramnoteà vo semejstvoto. Grey (2002) pokaùva deka najpopularna

strategija za spravuvawe so odnesuvaweto na semejstvoto e da se poddràt

~lenovite na toa toa semejstvo (92).

Druga popularna strategija e i u~estvo vo verski i drugi individualni

aktivnosti. Kako popularen negativen na~in na spravuvawe se naveduva

povlekuvaweto na semejstvoto od po{irokoto semejstvo, kako i od prijatelite i

op{testvoto (93).

Vo literaturata se naveduvaat vnatre{nii i nadvore{ni strategii za

spravuvawe. Primer za vnatre{na strategija e koga celoto semejstvo veruva deka

problemite so tekot na vremeto }e se re{at. Ova sekako ne e dobra strategija za

spravuvawe vo semejstvo kade ima dete so autizam, iako funkcioniraweto na deteto

moè da se podobri so tekot na vremeto, deteto sekoga{ }e pokaùva nekoi

simptomi (94).

Najizu~uvana nadvore{na strategija za spravuvawe pretstavuva socijalnata

poddr{ka. Ovoj nadvore{en mehanizam moè da bide najvaèn za dete so autizam, no

mnogu te{ko moè da se najde kvalitetna mreà na poddr{ka (95).

6. Stres vo semejstvoto

Roditelite na deca so autizam pokaùvaat zgolemeni nivoa na stres i

afektivni simptomi vo sporedba so roditeli koi imaat deca so normalen razvoj i

roditeli na deca koi imaat drugi pre~ki vo razvojot. Stresot na roditelite e

naj~estiot istraùvan aspekt vo semejstvata koi imaat dete so autizam (96).

35

Kako {to raste brojot na dijagnosticirani deca so autizam, kontinuiranite

studii na faktorite koi go predizvikuvaat roditelskiot sres, treba da im

pomognat na semejstvata da se adaptiraat na predizvicite od grièweto na decata

so autizam.

Dima i sorabotnicite pravat komparativna analiza za nivoto na stresot vo

semejstvoto kaj dete so autizam i kaj semejstvo koe ima dete so Down-ov sindrom,

kade nao|aat deka vo semejstvoto kaj dete so autizam ima pove}e stres, depresija i

anksioznost (97).

Istraùvawata pokaùvaat deka semejstvata so dete so autizam naj~esto

pokaùvaat pogolem stres od drugite semejstva. Pri~ini koi doveduvaat do takva

situacija se slednive:

- ~uvstvata koi gi obzemaat koga se u{te ne znaat kako da go razberat i {to

zna~i autizmot za nivnoto dete;

- ~uvstvoto za niska kontrola vrz sopstvenoto dete;

- pote{kotiite vo odnesuvaweto;

- pote{kotiite so koi se sre}avaat roditelite pri dobivaweto na servisnite

uslugi;

- predizvicite od sekojdnevniot ìvot so koi se sre}avaat (98).

Zaedni~kite karakteristiki na decata so autizam posebno problemite so

odnesuvaweto i komunikacijata, pridonesuvaat za pojava na stres vo semejstvoto.

Deficitot na emocionalnata ekspresivnost na autisti~nite deca moè da ja

namali empatijata me|u majkata i deteto i na toj na~in da predizvika pogolem

stres za roditelite.

Postoe~kite studii na semejstvata na deca so autizam pokaùvaat deka

odnesuvaweto, socijalnite i kognitivnite dimenzii na rastrojstvoto se povrzani i

vlijaat na stepenot na stresot kaj roditelite, odnosno kolku se pote{ki

simptomite, tolku e pogolem stresot (99).

Isto taka, kolku pove}e negativni karakteristiki ima deteto so autizam,

tolku se socijalno poizolirani i }e se ~uvstvuvaat stigmatizirani.

36

Gray vo edna svoja studija nao|a deka skoro site roditeli na deca so autizam

se po~ustvuvale stigmatizirani vo sekojdnevni situacii (kako na primer vo

supermarket ili vo trgovski centar).

Drugi va`ni faktori povrzani so stresot na roditelite vo semejstvoto

vklu~uvaat gubitok na li~na kontrola, otsutnost na neformalna i profesionalna

poddr{ka (100).

Sekojdnevnite prilagoduvawa na realnosta na potrebite na deteto so

autizam, domuvaweto i finansiite se nekoi od faktorite koi vlijaat na

roditelskiot stres. Vo slu~aite na semejstvata kaj koi decata pokaùvaat

nasilstvo i agresivnost, roditelite se soo~uvaat so visoki nivoa na stres.

Sivberg (2002) pravi studija za nivoto na stres i vidovite na strategii za

spravuvawe so odnesuvaweto vo semejstva so dete so autizam i vo semejstva kade

nema dete so autizam. Studijata pokaàla deka semejstvata koi imaat dete so

autizam imaat povisoko nivo na stres za razlika od normalnite semejstva.

Semejstva na dete so autizam imaat poniska samokontrola, isto taka ne

koristat mehanizmi za spravuvawe so odnesuvaweto (101).

Druga grupa avtori nao|aat deka roditeli na deca so autizam pokaùvaat

povisoko nivo na anksioznost i depresija za razlika od normalnata ppulacija.

Nekolku publicirani izve{tai od intervjua na roditeli pokaùvaat deka

mora da se soo~uvaat so mnogu stresori dodeka se griàt za nivnoto dete so autizam.

Griàta za dete so autizam mora da bide 24 ~asa dnevno, 7 dena vo nedelata. Zaradi

toa roditelite, ~esto pati gi rizikuvaat svoite karieri za da moàt da mu

ovozmoàt kompletna nega na deteto so autizam (102).

Zgolemenoto nivo na stres moè da zeme svoj danok za semejstvata so deca so

posebni potrebi. Vakvite semejstva imaat zgolemen rizik za brojni te{kotii (pr.

bra~ni, emocionalni, fizi~ki problemi), za razlika od onie semejstva koi nemaat

dete so posebni potrebi.

Dokolku majkata go zeme pogolemiot del okolu obvrskite za grià na deteto

so autizam, drugite deca moè da dobijat pomalku vnimanie. Pokraj toa, majkata

moè da ima malku vreme za sebe i za svojot soprug. Semejstvo koe ima dete so

autizam treba da se bori da postigne ramnoteà vo naru{eniot semeen sistem

37

preku koristewe na efektivni strategii za spravuvawe so pote{kotiite i

problemite so koi se soo~uva (103).

7. Socijalna poddr{ka

Socijalnata poddr{ka im ovomoùva na lu|eto da se sakaat, da se griàt

eden za drug, da gi namalat negativnite efekti so odredena kriza, da napravat

promeni vo nivniot ìvot se so cel za polesno adaptirawe i prevencija na

mentalnoto zdravje.

Socijalnata poddr{ka moè da se definira kako emocionalna,

informativna, instrumentalna i monetarna pomo{ koja e pruèna od lu|eto vo

neposrednoto opkruùvawe (104).

Semejnata socijalna poddr{ka ima pove}e tipovi. Koga se odnesuva na

socijalna poddr{ka na semejstva koi imaat dete so pre~ki vo razvojot vklu~uva:

menaxment na pari~ni sredstva;

uslugi poddràni od profesionalci;

poddr{ka od drugi lica;

hrana i produkti;

kombinacija na uslugi.

Isto taka, socijalnata poddr{ka vklu~uva poddr{ka za celata doma{na

sredina so cel funkcionalno kanalizirawe na celoto semejstvo. Taa go zbogatuva

kvalitetot na semejniot ìvot vo koj ima dete so pre~ki vo razvojot za da imaat

podobra pozicija vo op{testvoto (105).

Socijalnata poddr{ka posreduva politiki i praktiki za da mu ovozmoàt na

celoto semejstvo da bide poefektivno i taa moè da bide:

formalna i

neformalna

Formalnata poddr{ka e poddr{ka od strana na profesionalcite, a

neformalnata poddr{ka gi vklu~uva ~lenovite na semejstvoto, prijatelite koi se

del od nivniot sekodneven ìvot.

38

Socijalnata poddr{ka sama po sebe ne e dovolna. Ekspertizata vo davaweto

poddr{ka e zna~aen faktor vo namaluvaweto na stresot kaj roditelite, vo relacija

so samoefikasnost i kontrolirawe na odnesuvaweto bazirano na doma{na nega

(106).

Ima mnogu debati za efektivnite na~ini za poddr{ka na decata

dijagnosticirani so ASD. Nasproti faktot deka mnogu od ovie ne se nau~no

proceneti, sepak ima dokazi za zadovolstvoto na roditelite.

Mnogu od semejstvata po~nuvaat so barawe na formalna socijalna poddr{ka za

da im pomogne vo griàta za deteto so autizam. Ovie semejstva vakvata poddr{ka ja

baraat od lekarite-specijalisti, psiholozite, socijalnite rabotnici i

defektolozi. Po steknuvaweto na ovaa formalna socijalna poddr{ka za

ispolnuvawe na fizi~kata i psihi~kata potreba na deteto, semejstvoto obi~no

bara neformalno socijalna poddr{ka, kako {to se prijatelite, grupite za

poddr{ka itn.

Vo studija na Grey koja go opi{uva zna~eweto na socijalnata poddr{ka na

semejstva na dete so autizam, istaknuva deka najgolemiot broj od semejstvata se

izjasnile deka op{testvoto te{ko }e go prifati deteto so autizam, kako i deka

postoi op{testvenata stigma za sramot za iznesuvawe na ovie deca vo javnosta

poradi nepromislenoto odnesuvawe koe moè da go pokaàt (107).

Sharpley, Bitska i Efremidis istaknuvaat deka socijalnata poddr{ka e od golema

vrednost za roditelite na dete so autizam, no najva`no od se e poddr{kata na

~lenovite od semejstvoto.

Semejstvata na decata so autizam moè postepeno da go gubat dopirot so svoite

prijateli zaradi se pomalku dostapnoto slobodno vreme koe go imaat. Isto taka

zaradi toa {to prijatelite moàt da se ~uvstvuvaat deka ne se sposobni da ja

razberat sostojbata na svoite prijateli ili pak ne moàt da im pomognat.

Podale~nite rodninite moè da se slu~i i da go odbegnuvaat semejstvoto.

Vakvite rodnini, roditelite na dete so autizam naj~esto gi opi{uvaat kako

rodnini koi se studeni, dale~ni i generalno ne se od pomo{.

39

Socijalnata poddr{ka odamna e priznata kako va`na komponenta pri

soo~uvawe so stres, koja doprinesuva za psiholo{ka dobrosostojba.

Soodvetnata i kvalitetnata socijalna poddr{ka moè da im pomogne na

semejstvata na dete so autizam da se spravat so postojaniot stress (108).

So ogled na povrzanosta na socijalnata poddr{ka so psiholo{kata

blagosostojba, se pove}e ima studii koi go ispituvaat vlijanieto na socijalnata

poddr{ka kaj roditelite na deca so posebni potrebi vklu~uvaj}i gi i decata so

autizam. Vo ovie studii se pokaàlo deka visokite nivoa na primena socijalna

poddr{ka se povrzani so poniski nivoa na negativni vlijanija vrz psiholo{koto

zdravje.

Istraùvawata povrzani so roditelite na deca so posebni potrebi i

seriozni zdravstveni problem, pokaùva deka u~estvoto vo grupi za poddr{ka moè

da obezbedi ~uvstvo za pripadnost i e povrzano so namaluvawe na stresot.

Grupite za poddr{ka se relativno efektivni i so niv lesno se implementira

nekakva intervencija so cel poddr{ka za potrebite na ovie semejstva (109).

40

II. METODOLOGIJA NA ISTRA@UVAWE

1. Predmet na istraùvaweto

Predmet na ova istraùvawe e semejnoto funkcionirawe i odnesuvawe na

roditelite vo semejstva kade ima dete so autizam.

2. Cel na istraùvaweto

Celta na istraùvaweto za ovoj magisterski trud e:

1. Da se napravi sporedba pome|u semejnoto funkcionirawe i nivoto na

koristewe na strategii vo odnesuvaweto na roditelite za spravuvawe so

stresot vo semejstva kade ima dete so autizam i vo semejstva kade nema dete so

autizam.

2. Da se istraì vlijanieto na primenata socijalna poddr{ka vrz semejnoto

funkcionirawe vo semejstva kade ima dete so autizam i vo semejstva kade

nema dete so autizam.

3. Da se napravi sporedba vo ocenuvaweto na svoeto semejstvo kako kohezivno i

adaptibilno pome|u majkite i tatkovcite vo semejstvata kade ima dete so

autizam.

4. Da se istraì vlijanieto na primenata socijalna poddr{ka i koristeweto na

strategii vo odnesuvaweto za spravuvawe so stresot pome|u majkite i

takovcite vo semejstva kade ima dete so autizam.

5. Da se istraì vlijanieto na primenata socijalna poddr{ka i koristeweto na

strategii vo odnesuvaweto za spravuvawe so stresot vrz semejnoto

funkcionirawe pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i vo semejstvata

kade nema dete so autizam.

41

3. Zada~i na istraùvaweto

Zada~i na istraùvaweto se:

1. Da se utvrdi nivoto na koristewe socijalna poddr{ka, odnosno koristenata

poddr{ka od prijatelite i semejstvoto pome|u balansiranite i

nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam.


poddr{ka od prijatelite i semejstvoto pome|u balansiranite i

nebalansiranite semejstva kade nema dete so autizam.

3. Da se utvrdi nivoto na koristenite strategii za spravuvawe so stresot

pome|u majkite i tatkovcite na decata so autizam.


poddr{ka od prijatelite i semejstvoto pome|u majkite i tatkovcite na

decata so autizam.

5. Da se utvrdi nivoto na percepirana kohezija i adaptacija i posakuvanata

kohezija i adaptacija pome|u majkite i tatkovcite na decata so autizam.

6. Da se utvrdi nivoto na koristenite strategii za spravuvawe so stresot

pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstvata kade nema dete so

autizam.


poddr{ka od prijatelite i semejstvoto pome|u semejstvata kade ima dete so

autizam i semejstvata kade nema dete so autizam.

8. Da utvrdi brojot na balansirani semejstva pome|u semejstvata kade ima dete

so autizam i semejstvata kade nema dete so autizam.

42

5. Hipotezi na istraùvaweto

A. Kaj balansiranite semejstva kade шto ima dete so autizam }e ima povisoko nivo

na koristewe na socijalna poddr{ka za spravuvawe so stres vo sporedba so

nebalansiranite semejstva kade {to ima dete so autizam.

A.1. Kaj balansiranite semejstva kade шto ima dete so autizam }e ima povisoko

nivo na koristewe na poddr{ka od prijatelite za spravuvawe so stres vo sporedba

so nebalansiranite semejstva kade {to ima dete so autizam.

A.2. Kaj balansiranite semejstva kade шto ima dete so autizam }e ima povisoko

nivo na koristewe na poddr{ka od semejstvoto za spravuvawe so stres vo sporedba

so nebalansiranite semejstva kade {to ima dete so autizam.

B. Kaj balansiranite semejstva kade nema dete so autizam }e ima povisoko nivo na

koristewe na socijalna poddr{ka za spravuvawe so stres vo sporedba so


B.1. Kaj balansiranite semejstva kade шto ima dete so autizam }e ima povisoko nivo

na koristewe na poddr{ka od prijatelite za spravuvawe so stres vo sporedba so


B.2. Kaj balansiranite semejstva kade шto ima dete so autizam }e ima povisoko nivo

na koristewe na poddr{ka od semejstvoto za spravuvawe so stres vo sporedba so


V. Vo semejstvata kade ima dete so autizam majkite koristat pove}e strategii za

spravuvawe so stres od tatkovcite.

V.1. Vo semejstvata kade ima dete so autizam majkite vo pogolema mera ja koristat

strategijata dobivawe na socijalna poddr{ka (Acquiring social support-ASS) za

spravuvawe so stresot od tatkovcit.e


strategijata restruktuirawe na problemot (Reframing-R), za spravuvawe so stresot

od tatkovcite.

43


strategijata barawe duhovna poddr{ka (Seeking spiritutal support-SSS) za spravuvawe

so stresot od tatkovcite.


strategijata mobilizirawe na semejstvoto (Mobilizing family-MF) za spravuvawe so

stresot od tatkovcite.


strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA), za spravuvawe so stresot od

tatkovcite.

G. Vo semejstva kade {to nema dete so autizam majkite i tatkovcite koristat

podednakvo strategii za spravuvawe so stresot.

G.1. Vo semejstvata kade ima dete so autizam majkite i tatkovcite podednakvo ja

koristat strategijata dobivawe socijalna poddr{ka (Acquiring social support-ASS) za

spravuvawe so stresot.


koristat strategijata restruktuirawe na problemot (Reframing-R), za spravuvawe so

stresot.


koristat strategijata barawe duhovna poddr{ka (Seeking spiritutal support-SSS) za



koristat strategijata mobilizirawe na semejstvoto (Mobilizing family-MF) za



koristat strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA), za spravuvawe so

stresot.

44

D. Vo semejstvata kade ima dete so autizam, majkite vo pogolema mera }e koristat

socijalna poddr{ka za spravuvawe so stresot od tatkovcite.

D.1. Vo semejstvata kade ima dete so autizam, majkite vo pogolema mera }e koristat

poddr{ka od prijatelite od tatkovcite.

D.2. Vo semejstvata kade ima dete so autizam, majkite vo pogolema mera }e koristat

poddr{ka od semejstvoto od tatkovcite.

\. Vo semejstvata kade ima dete so autizam, majkite vo pogolema mera }e go procenat

semejstvoto kako kohezivno i adaptivno od tatkovcite.

\.1. Vo semejstvata kade ima dete so autizam majkite vo pogolema mera }e go

percepiraat semejstvoto kako kohezivno od tatkovcite.

\.2. Vo semejstvata kade ima dete so autizam nivoto na posakuvana kohezija e na

povisoko nivo kaj majkite otkolku kaj tatkovcite.

\.3. Vo semejstvata kade ima dete so autizam majkite vo pogolema mera }e go

percepiraat semejstvoto kako adaptivno od tatkovcite.

\.4. Vo semejstvata kade ima dete so autizam nivoto na posakuvana adaptacija e na

povisoko nivo kaj majkite otkolku kaj tatkovcite.

E. Vo semejstvata kade ima dete so autizam vo pogolema mera se koristi socijalna

podr{ka otkolku vo semejstvata kade nema dete so autizam.

E.1. Vo semejstvata kade ima dete so autizam vo pogolema mera se koristi poddr{ka

od prijatelite otkolku vo semejstvata kade nema dete so autizam.

E.2. Vo semejstvata kade ima dete so autizam vo pogolema mera se koristi poddr{ka

od semejstvoto otkolku vo semejstvata kade nema dete so autizam.

@.Vo semejstvata kade nema dete so autizam ima pogolem broj na balansirani

semejstva otkolku vo semejstvata kade ima dete so autizam

45

6. Varijabli vo istraùvaweto se:

Zavisna varijabla: adaptacija, kohezija, poddr{ka od prijateli, poddr{ka od

semejstvoto, socijalna poddr{ka, strategii za spravuvawe so stres

Nezavisna varijabla: pol na roditel, semejstvo kade ima dete so autizam, semejstvo

kade nema dete so autizam

7. Metodi, tehniki i instrumenti

Metodi:

metod na deskriptivna analiza

metod na komparativna analiza

Tehniki:

analiza na dokumentacija

anketirawe

Instrumenti:

Pra{alnici koi gi pretstavuvaat slednive skali:

• Skala za procena na adaptacija i kohezija vo semejstvo (FACES III),

• Skala orientirana za li~na procenka na krizite vo smejstvoto (F-COPES),

• Skala za sogleduvawe na socijalnata poddr{ka od semejstvoto i

prijatelite PSS-Fa, PSS-Fr.

Site skali se prevedeni i prilagodeni od strana na Davkovska R. (2011)

Opis na instrumentite

1. Skala za procena na adaptacija i kohezija vo semejstvo- Family Adaptability

and Cohesion Evaluation Scales (FACES III)

Skalata se sostoi od 40 ajtemi i e vo vid na pra{alnik koj ja meri kohezijata

me|u ~lenovite vo semejstvoto kako i sposobnosta za adaptacija na promenite.

Odgovorite se rangiraat vrz osnova na pet to~ki od Likertova skala i se dviàt od

„skoro nikoga{“ do „skoro sekoga{“. Ispitanicite go opi{uvaat nivnoto

46

sogleduvawe (percepirawe) na funkcionirawe na semejstvoto kako i posakuvanoto

nivo na funkcionirawe na semejstvoto.

Mereweto ima test-retest relijabilnost od 0.80-0.83. Alfa relijabilnosta

za kohezija e 0.71, a za adaptibilnosta e 0.62. Celokupnata alfa e 0.68, koja ima

dobra vnatre{na konzistentnost.

Ovaa merka pokaùva dobra diskriminativna validnost, bidej}i moè da

napravi razlika me|u problemski semejstva i neproblemski semejstva.

Interkorelacijata me|u adaptacijata i kohezijata e 0.03 {to ukaùva deka se

razli~ni faktori. Celta na koristewe na skalata e da se utvrdi i sogleda

semejnoto funkcionirawe.


oriented personal evaluation scale -F-COPES

Skalata se sodrì od 30 ajtemi. Se koristi za da se proceni koi na~ini i

strategii semejstvata gi koristat za da se spravat so stresot. Odgovorite se

rangiraat vrz osnova na pet to~ki od Likertova skala i se dviàt od „strogo ne se

soglasuvam“ do „strogo se soglasuvam“. Ovaa skala ima pet subskali grupirani vo

dve dimenzii: vantre{ni i nadvore{ni. Vnatre{nite strategii se koristat vo

krugot na semejstvoto. Vo vnatre{ni strategii spa|aat: restruktuirawe(Reframing-

R) i preformulirawe na problemot so koj se soo~uva semejstvoto, so cel da go

napravi semejstvoto polesno za funkcionirawe i pasivna ocenka (Passive appraisal-

PA) {to zna~i pasivno prezemawe i prifa}awe na problemot bez da se prezeme

bilo {to vo vrska so nego. Vo nadvore{ni strategii spa|aat: barawe na duhovna

poddr{ka (Seeking spiritutal support-SSS) preku vklu~uvawe na semejstvoto vo

religiozni aktivnosti, sposobnosta na semejstvoto da se zdobiva so socijalna

poddr{ka (Acuiring social support-ASS) i mobilizirawe na semejstvoto (Mobilizing

family-MF) so cel da gi dobiva i koristi resursite na zaednicata kako i da ja

prifa}a pomo{ta od drugite.

Povisokite rezultati indiciraat popozitivno spravuvawe so problemot za

vreme na kriza. Ovaa merka ima dobra dobra vnatre{na kozistentnost i

celokupnata alfa iznesuva 0.86. Celokupniot test-retest za relijabilnost e 0.81.

47

Alfa za subskalite e od 0.61-0.81, a test-retest vrednostite se dviàt vo opseg o

0.61-0.95. Ovoj instrument se koristi za da se vidat i izmerat strategiite koi se

koristat od strana na semejstvoto vo spravuvaweto so krizite i dali istite se

sproveduvaat efektivno.


social support from friends and from family (PSS-Fa, PSS-Fr)

Ovoj instrument se sostoi od dve skali so po 20 pra{awa za sekoja od niv.

Dvete skali ja merat socijalnata poddr{ka od semejstvoto i prijatelite.

Ispitanicite odgovaraat so „DA“, „NE“ i „NE ZNAM“. Poddr{kata od prijatelite

i socijalnata poddr{ka od semejstvoto imaat alfa od 0.88 i 0.90. Dvete skali imaat

0.40 korelacija edna so druga. Dvete skali so pra{awata se koristat za da se izmeri

socijalnata poddr{ka, bidej}i e vaèn segment vo spravuvaweto so problemite so

koi se soo~uvaat semejstvata koi imaat dete so autizam.

4. Demografski pra{alnik

Pra{alnikot e namenet za roditeli na deca so i bez autizam koi }e zemat u~estvo

vo ovaa istraùvawe i ima za cel da sobere osnovni podatoci kako:

• pol na roditelot;

• vozrast na roditelot;

• vozrast na deteto;

• pol na deteto.

Ovoj magisterski trud pretstavuva kvantitativna studija koja e sovremena i

aktuelna vo istovreme, prou~uvaj}i go funkcioniraweto na semejstvoto vo

zavisnost od primenata poddr{ka (semejna i socijalna) i upotrebata na strategiite

za spravuvawe so problemite, komparativna zatoa {to pravi sporedba na razli~ni

kategorii na ispitanici, vo zavisnost od toa dali vo semejstvoto ima dete so

autizam.

48

8. Populacija i primerok

Primerokot vo ovaa istraùvawe e sostaven od 4 grupi na ispitanici.

1. Ispituvana grupa na roditeli (tatkovci) od semejstva kade ima dete so

autizam-35 ispitanici.

2. Kontrolna grupa na roditeli (tatkovci) od semejstva kade nema dete so

autizam-35 ispitanici.

3. Ispituvana grupa na roditeli (majki) od semejstva kade ima dete so autizam-

35 ispitanici.

4. Kontrolna grupa na roditeli (majki) od semejstva kade nema dete so autizam-

35 ispitanici.

Vo ova istraùvawe u~estvuvaa ispitanici-roditeli (majka i tatko) od

semejstva kade ima ili nema dete so autizam pod uslov da se biolo{ki roditeli

i da ìveat zaedno.

9. Statisti~ka obrabotka

Potrebnite podatoci za ova istraùvawe bea pribrani preku sproveduvawe na tri

pra{alnika i toa:

1. Skala za procena na adaptacija i kohezija vo semejstvo- Family Adaptability and

Cohesion Evaluation Scales (FACES III)


oriented personal evaluation scale (F-COPES)


social support from friends and from family (PSS-Fa, PSS-Fr)

4. Demografski pra{alnik

Slednata postapka be{e obrabotka na podatocite, odnosno kodirawe i

vnesuvawe vo statisti~ka programa. Za obrabotkata na podatocite se koriste{e

statisti~ka programa SPSS 21 for Windows. Po vnesuvaweto, najprvo se napravi

demografska analiza na primerokot na ispitanici. Ponatamu se izraboti

deskriptivna anliza na podatocite dobieni od pra{alnicite, pri {to se

49

analiziraa merkite na centralna tendencija (M) i merkite na varijabilnost (SD)

minima{een i maksima{een skor. Rezulatite od deskriptivnata i demografskata

analiza se prikaàa grafi~ki i tabelarno.

Za testirawe na statisti~kite hipotezi se koriste{e t-testot za nezavisni

primeroci, so koj se ispituvaa razlikite pome|u aretmite~kite sredini na grupite,

hi-kvadrat testot, so koj se ispituvaa razlikite pome|u frekfenciite vo

razli~nite kategorii. Za statisti~ki zna~ajna se smeta{e r-vrednosta p<0,05.

10. Organizacija i tek na istraùvaweto

Otkako se definira{e problemot koj e predmet na ovaa studija, se izgotvi

plan za sproveduvawe na istraùvaweto.

Istraùvaweto se sprovede preku stapuvawe vo kontakt so roditeli koi

imaat dete so autizam i roditeli koi imaat normalni deca. Dvajcata roditeli

(majka i tatko) potpolnuvaa pra{alnici koi se spomenati vo instrumentite na

istraùvaweto.

Istraùvaweto se sproveduva{e po~nuvaj}i od juni 2011 do januari 2012

godina.

Primerokot vo ova istraùvawe e 35 para na roditeli koi imaat dete so

autizam i 35 para roditeli na normalni deca. Kontaktite so semejstvata se

obezbedija preku Makedonskoto nau~no zdruènie za autizam, a dodeka

instituciite koi ovozmoìja da se sprovede istraùvaweto se slednive:

Posebnite u~ili{ta: POU„Zlatan Sremec“-Skopje, POU „Maca Ov~arova“-

Veles, POU „Idnina“-Skopje.

Op{tinskite osnovni u~ili{ta: OU„Bra}a Miladinovci“-Kumanovo, OU

„Krste Misirkov“-Kumanovo, OU„Kliment Ohridski“-Prilep, OU„Goce

Del~ev“ OU„ “Vlado Kantarxiev“-Gevgelija, OU „Sande [terjoski“ Ki~evo,

OU„Dane Krap~ev“-Skopje.

50

Vo tekot na istraùva~kiot proces se vr{e{e analiza na dokumentacija,

~ija cel be{e prou~uvawe na problemot na istraùvawe, pritoa koristej}i

doma{na i stranska literatura, internet resursi-nau~ni spisanija, e-knigi, web

strani, nau~ni publikacii itn.

Po zavr{uvaweto na istraùva~kiot proces se pristapi kon obrabotka na

podatocite od instrumentite i nivna soodvetna statisti~ka obrabotka koja e

prethodno navedena.

51

III. ANALIZA NA REZULTATI

1. Demografska analiza na eksperimentalnata i kontrolnata grupa

Za potrebite na ova istraùvawe bea opfateni dve osnovni grupi na

ispitanici, odnosno 35 para na roditeli od semejstva kade ima dete so autizam

(eksperimentalna grupa) i 35 para na roditeli od semejstva kade nema dete so

autizam (kontrolna grupa)

Vo odnos na vozrasta na ispitanicite se razgleduva{e vozrasta i kaj roditelite

i kaj decata vo eksperimentalnata i kontrolnata grupa.

Vo odnos na roditelite od eksperimentalnata grupa, srednata vozrast

iznesuva{e M=41,25 i SD=6,10, pri {to najmladiot roditel ima{e 28, a

najvozrasniot ima{e 52 godini. Dokolku ja razgleduvame vozrasta kaj roditelite

spored nivniot pol, srednata vozrast kaj roditelite od ènski pol iznesuva{e

M=39,6 i SD=6,12 pri {to najmladiot roditel ima{e 28, a najvozrasniot ima{e 52,

dodeka pak srednata vozrast kaj roditelite od ma{ki pol iznesuva{e M=43,46 i

SD=5,32, pri {to najmladiot roditel ima{e 32, a najvozrasniot ima{e 52. Vozrasta

na roditelite vo eksperimentalnata grupa e prikaàn grafi~ki i tabelarno,

podolu vo Tabela 1, Slika 3, Slika 4 i Slika 5.

Tabela 1. Vozrast na roditeli vo eksperimentalnata grupa

М SD Min Max Ma{ki roditeli 43,46 5,32 32 52 @enski roditeli 39,06 6,12 28 52 Vkupno roditeli 41,26 6,10 28 52

52

Slika 3. Vozrast na roditeli od eksperimentalna grupa

Slika 4. Vozrast na ènski roditeli od Slika 5. Vozrast na ma{ki roditeli od eksperimentalnata grupa eksperimentalnata grupa

Vo odnos na roditelite od kontrolnata grupa, srednata vozrast

iznesuva{e M=37,01 i SD=7,01, pri {to najmladiot roditel ima{e 20, a

najvozrasniot ima{e 50 godini. Dokolku ja razgleduvame vozrasta kaj roditelite

spored nivniot pol, srednata vozrast kaj roditelite od ènski pol iznesuva{e

M=34,31 i SD= 7,50 pri {to najmladiot roditel ima{e 20, a najvozrasniot ima{e

47, dodeka pak srednata vozrast kaj roditelite od ma{ki pol iznesuva{e M=39,71

i SD=5,34, pri {to najmladiot roditel ima{e 30, a najvozrasniot ima{e 50.

53

Vozrasta na roditelite vo kontrolnata grupa e prikaàn grafi~ki i tabelarno,

podolu vo Tabela 2, Slika 6, Slika 7 i slika 8.

Tabela 2. Vozrast na roditeli vo kontrolnata grupa

М SD Min Max Ma{ki roditeli 39,71 5,34 30 50 @enski roditeli 34,31 7,50 20 47 Vkupno roditeli 37,01 7,01 20 50

Slika 6. Vozrast na roditeli od kontrolna grupa

Slika 7. Vozrast na ènski roditeli od Slika 8. Vozrast na ma{ki roditeli od kontrolna grupa kontrolna grupa

54

Vo odnos na decata od eksperimentalnata grupa, srednata vozrast iznesuva{e

M=10,83 i SD=2,19, pri {to najmaloto dete ima{eo 5, a najvozrasnoto ima{eo 17

godini. Vozrasta na decata vo eksperimentalnta grupa e prikaàn grafi~ki i

tabelarno, podolu vo Tabela 3, Slika 9, Slika 10 i Slika 11.

Tabela 3. Vozrast na dete vo eksperimentalnata grupa

М SD Min Max Ma{ki deca 10,63 2,07 5 14

@enski deca 11,03 2,31 7 17 Vkupno 10,83 2,19 5 17

Slika 9. Vozrast na dete od eksperimentalna grupa

Slika 10. Vozrast na ènski deca Slika 11. Vozrast na ènski deca od eksperimentalna grupa od eksperimentalna grupa

55

Vo odnos na decata od kontrolnata grupa, srednata vozrast iznesuva{e M=

8,50 i SD=4,58, pri {to najmaloto dete ima{eo 1, a najvozrasnoto ima{eo godini

15. Vozrasta na decata vo kontrolnata grupa e prikaàn grafi~ki i tabelarno,

podolu vo Tabela 4, Slika 12, Slika 13 i Slika 14.

Табела 4. Возраст на дете во контролната група

М SD Min Max Ma{ki deca 8,79 4,65 1 15 @enski deca 8,22 4,5 1 15 Vkupno 8,50 4,58 1 15

Slika 12. Vozrast na dete od kontrolna grupa

Slika 13.Vozrast na ènski deca Slika 14. Vozrast na ma{ki deca od kontrolna grupa od kontrolna grupa

56

Vo odnos na polot na decata od eksperimentalnata grupa, 80% od decata od

eksperimentalnata grupa bile od ma{ki, a 20% bile od ènski pol.

Polot na decata e prikaàn grafi~ki podolu na Slika, 15.

Slika 15. Pol na decata od eksperimentalnata grupa

Vo odnos na polot na decata od kontrolnata grupa, od decata od kontrolnata grupa 48,56% bile od ma{ki, a 51,4% bile od ènski pol.

Polot na decata e prikaàn grafi~ki podolu na Slika 16.

Slika 16. Pol na decata od kontrolnata grupa

57

2. Deskriptivna analiza

2.1 Deskriptivna analiza kaj eksperimentalna grupa

1. Pra{alnik za procena na adaptacija i kohezija vo semejstvo- Family Adaptability and Cohesion Evaluation Scales (FACES III)

Vo odnos na varijablite percipirana i posakuvana kohezija i percipirana i

posakuvana adaptacija se analiziraa postignuvawata na testot kaj

eksperimentalnata i kaj kontrolnata grupa, pri {to se napravi prikaz vo odnos na

celata grupa, kako i po odnos na podelbata po pol na roditelot. Rezultatite od

analizata se dadeni vo prodolènie.

A) Kohezija kaj eksperimentalnata grupa

Vo odnos na eksperimentalnata grupa se analiziraa dvata aspekta na

kohezija percipirana kohezija i posakuvana kohezija. Vo odnos na percipiranata

kohezija kaj eksperimentalnata grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=38,99 i

SD=6,14, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 26, a najvisokiot

postignat skor iznesuva{e 49. Vo odnos na posakuvanata kohezija kaj

eksperimentalnata grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=42,90 i SD=4,39, pri

{to najniskiot postignat skor iznesuva{e 35, a najvisokiot postignat skor

iznesuva{e 50. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki vo

prodolènie na Slika 17 i Slika 18.

Slika 17. Percepirana kohezija Slika 18. Posakuvana kohezija vo eksperimentalnata grupa vo eksperimentalnata grupa

58

Kohezijata kaj eksperimentalnata grupa se razgleduva{e i od aspekt na polot

na roditelite, odnosno zasebno za roditelite od ènski i roditelite od ma{ki

pol. Vo odnos na kohezijata kaj roditelite od ènski pol povtorno se analiziraa

dvata aspekti na percipirana i posakuvana kohezija, pri {to se pokaà deka

percepiranata kohezija ima{e sredna vrednost od M=41,20 i SD=4,80, pri {to

najniskiot postignat skor iznesuva{e 27, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e

49. Vo odnos na posakuvanata kohezija kaj roditelite od ènski pol od

eksperimentalnata grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=44,71 i SD=3,73, pri {to


50.

Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki vo prodolènie na

Slika 19 i Slika 20.

Slika 19. Percepirana kohezija Slika 20. Posakuvana kohezija kaj kaj roditeli od ènski pol roditeli od ènski pol vo eksperimentalnata vo eksperimentalnata grupa

Vo odnos na kohezijata kaj roditelite od ma{ki pol povtorno se analiziraa


percepiranata kohezija ima{e sredna vrednost od M=36,77 i SD=6,58, pri {to


59

50. Vo odnos na posakuvanata kohezija kaj roditelite od ma{ki pol od



47.


na Slika 20 i Slika 21.

Slika 20. Percepirana kohezija Slika 21: Posakuvana kohezija kaj roditeli od ma{ki pol kaj roditeli od ma{ki pol vo eksperimentalnata grupa vo eksperimentalnata grupa

B) Adaptacija kaj eksperimentalnata grupa

Vo odnos na eksperimentalnata grupa se analiziraa dvata aspekta na

adaptacijata, percipirana i posakuvana adaptacija. Vo odnos na percipiranata

adaptacija kaj eksperimentalnata grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=29,41 i

SD=4,39, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 18, a najvisokiot postignat

skor iznesuva{e 41. Vo odnos na posakuvanata adaptacija kaj eksperimentalnata

grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=36,77 i SD=5,79, pri {to najniskiot

postignata skor iznesuva{e 24, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e 50.



60

Slika 21. Percepirana adaptacija Slika 22. Posakuvana adaptacija vo eksperimentalnata grupa vo eksperimentalnata grupa

Adaptacijata kaj eksperimentalnata grupa se razgleduva{e i od aspekt na

polot na roditelite, odnosno zasebno za roditelite od ènski i roditelite od

ma{ki pol. Vo odnos na adaptacijata kaj roditelite od ènski pol povtorno se

analiziraa dvata aspekti na adaptacijata-percipirana i posakuvana, pri {to se

pokaà deka percepiranata adaptacija ima{e sredna vrednost od M=28,49 i


skor iznesuva{e 37. Vo odnos na posakuvanata adaptacija kaj roditelite od ènski

pol od eksperimentalnata grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=38,40 i SD=5,28,

pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e, 29 a najvisokiot postignat skor



61

Slika 23. Percepirana adaptacija Slika 24. Posakuvana adaptacija kaj roditeli od ènski pol kaj roditeli od ènski pol vo eksperimentalnata grupa vo eksperimentalnata grupa

Vo odnos na adaptacijata kaj roditelite od ma{ki pol povtorno se


pokaà deka percepiranata adaptacija ima{e sredna vrednost od M=35,14 i SD=

5,89, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 24, a najvisokiot postignat

skor iznesuva{e 50. Vo odnos na posakuvanata adaptacija kaj roditelite od ma{ki


pri {to najniskiot postignata skor iznesuva{e 23, a najvisokiot postignat skor



Slika 25. Percepirana adaptacija kaj roditeli od ma{ki pol vo eksperimentalnata grupa

62

Slika 26. Posakuvana adaptacija kaj roditeli od ma{ki pol vo eksperimentalnata grupa

63

2. Skala orientirana za li~na procenka na krizite vo smejstvoto- Family crisis oriented personal evaluation scale -F-COPES

Vo odnos na varijablite, odnosno strategiite koi se koristat za spravuvawe so

stres vo semejstvoto: restruktuirawe na problemot (Reframing-R vo ponatamo{en

tekst), pasivna ocenka (Passive appraisal-PA vo ponatamo{en tekst), barawe duhovna

poddr{ka (Seeking spiritutal support-SSS vo ponatamo{en tekst) dobivawe na socijalna

poddr{ka (Acquiring social support-ASS vo ponatamo{en tekst) i mobilizirawe na

semejstvoto (Mobilizing family-MF vo ponatamo{en tekst) se analiziraa

postignuvawata na testot kaj eksperimentalnata i kaj kontrolnata grupa, pri {to

se napravi prikaz vo odnos na celata grupa, kako i po odnos na podelbata po pol na

roditelot. Rezultatite od analizata se dadeni vo prodolènie.

A) Vo odnos na koristeweto na strategijata dobivawe socijalna poddr{ka (Acquiring

social support-ASS) za spravuvawe so stresot, se pokaà deka vo eksperimentalnata

grupa taa ima{ea sredna vrednost od M=29,90 i SD=6,49, pri {to najniskiot

postignat skor iznesuva{e 13, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e 42.

Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na Slika 27.

Slika 27. Koristewe na strategijata ASS kaj roditelite od eksperimentalnata

grupa

64

Koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so stres isto taka be{e

razgleduvana i spored polot na roditelite, pa taka se pokaà deka kaj roditelite

od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=30.86 i SD=6,26, pri {to


42. Vo odnos na koristeweto na ovaa strategija od strana na roditelite od ma{ki

pol, se pokaà deka srednata vrednost na ovaa varijabla iznesuva{e M=28,94 i


skor iznesuva{e 42. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki

podolu na Slika 28 i Slika 29

Slika 28. Koristewe na strategijata Slika 29. Koristewe na strategijata ASS kaj roditelite od ASS kaj roditelite od ènski pol od eksperimentalnata grupa ma{ki pol od eksperimentalnata grupa B) Vo odnos na koristeweto na strategijata restruktuirawe na problemot

(Reframing-R) za spravuvawe so stresot, se pokaà deka vo eksperimentalnata



Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na i Slika 30.

65

Slika 30. Koristewe na strategijata (R) kaj roditelite od eksperimentalnata grupa



od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=31,49 i SD= 3,88, pri {to






podolu na Slika 31 i Slika 32.

Slika 31.Koristewe na strategijata Slika 32. Koristewe na strategijata (R) kaj roditelite od ènski pol (R) kaj roditelite od ma{ki pol vo eksperimentalnata grupa vo eksperimentalnata grupa

66

V) Vo odnos na koristeweto na strategijata barawe duhovna poddr{ka (Seeking

spiritutal support-SSS) za spravuvawe so stresot, se pokaà deka vo eksperimentalnata



Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na Slika 33.

Slika 33. Koristewe na strategijata (SSS) kaj roditelite od eksperimentalnata grupa



od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=12,51 i SD=3,33, pri {to







67

Slika 34. Koristewe na strategijata Slika 35. Koristewe na strategijata (SSS) kaj roditelite od (SSS) kaj roditelite od ènski pol od eksperimentalnata ma{ki pol od eksperimentalnata grupa grupa G) Vo odnos na koristeweto na strategijata mobilizirawe na semejstvoto

(Mobilizing family MF) za spravuvawe so stresot, se pokaà deka vo

eksperimentalnata grupa taa ima{ea sredna vrednost od M=14,90 i SD=3,88, pri


iznesuva{e 20. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na

Slika 36.

Slika 36. Koristewe na strategijata (MF) kaj roditelite od eksperimentalnata grupa

68










Slika 37. Koristewe na strategijata Slika 38. Koristewe na strategijata (MF) kaj roditelite od (MF) kaj roditelite od ènski pol od eksperimentalnata grupa ma{ki pol od eksperimentalnata grupa D) Vo odnos na koristeweto na strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA) za

spravuvawe so stresot, se pokaà deka vo eksperimentalnata grupa taa ima{ea

sredna vrednost od M=12,03 i SD=2,41, pri {to najniskiot postignat skor

iznesuva{e 6, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e 19. Distribucijata na ovaa

varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na Slika 39.

69

Slika 39. Koristewe na strategijata (PA) kaj roditelite od eksperimentalnata grupa


razgleduvana i spored polot na roditelite, pa taka se pokaà deka kaj

roditelite od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=11,40 i


postignat skor iznesuva{e 19. Vo odnos na koristeweto na ovaa strategija od

strana na roditelite od ma{ki pol, se pokaà deka srednata vrednost na ovaa

varijabla iznesuva{e M=12,66 i SD=2,21, pri {to najniskiot postignat skor

iznesuva{e 6, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e 16. Distribucijata na

ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na Slika 40 i Slika 41.

70

Slika 40. Koristewe na strategijata Slika 41. Koristewe na strategijata (PA) kaj roditelite od (PA) kaj roditelite od ènski pol od eksperimentalnata grupa ma{ki pol od eksperimentalnata grupa

\) Vkupno koristewe na strategii

Vo odnos na vkupnoto koristewe na strategii za spravuvawe so stresot, se

pokaà deka vo eksperimentalnata grupa taa ima{ea sredna vrednost od M=73 i

SD=128, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 73, a najvisokiot postignat


podolu na Slika 42.

Slika 42. Vkupno koristewe na strategii za spravuvawe so stres kaj roditelite od eksperimentalnata grupa

71








postignat skor iznesuva{e 128. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna

grafi~ki podolu na Slika 43 i Slika 44.

Slika 43. Vkupno koristewe na strategii Slika 44.Vkupno koristewe na strategii za spravuvawe so stres kaj roditelite od za spravuvawe so stres kaj roditelite od ènski pol od eksperimentalnata grupa ma{ki pol od eksperimentalnata grupa

72

Pra{alnik za sogleduvawe na socijalnata poddr{ka od semejstvoto i prijatelite-Perceived social support from friends and from family (PSS-Fa, PSS-Fr)

Vo odnos na koristeweto na poddr{ka od sredinata, se ispituvaa nekolku

aspekti od istata. Imeno, se ispituva{e koristeweto na poddr{ka od prijatelite

pri spravuvaweto so stres, koristeweto na poddr{ka od semejstvoto pri

spravuvaweto so stres, kako i vkupnoto koristewe na poddr{kata od sredinata pri

spravuvawe so stres. Rezultatite od ovoj pra{alnik se dadeni vo prodolènie:

A) Koristewe na poddr{ka od prijatelite pri spravuvaweto so stres. Vo odnos na

ovaa varijabla se pokaà deka vo eksperimentalnata grupa taa ima{ea sredna

vrednost od M=11,49 i SD=2,45, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 6, a

najvisokiot postignat skor iznesuva{e 16. Distribucijata na ovaa varijabla e

prikaàna grafi~ki podolu na Slika 45.

Slika 45.Koristewe na poddr{ka od prijatelite pri spravuvaweto so stres kaj eksperimentalnata grupa

Koristewe na poddr{ka od prijatelite pri spravuvaweto so stres isto taka

be{e razgleduvana i spored polot na roditelite, pa taka se pokaà deka kaj

roditelite od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=12,40 i SD=2,03,

pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 6, a najvisokiot postignat skor

iznesuva{e 16. Vo odnos na koristewe na poddr{ka od prijatelite pri

73

spravuvaweto so stres od strana na roditelite od ma{ki pol, se pokaà deka

srednata vrednost na ovaa varijabla iznesuva{e M=10,57 i SD=2,51, pri {to


15. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na Slika 46 i

Slika 47.

Slika 46. Koristewe na poddr{ka Slika 47. Koristewe na poddr{ka od prijatelite od prijatelite kaj roditelite od ènski pol kaj roditelite od ma{ki pol od eksperimentalnata grupa od eksperimentalnata grupa

b) Koristewe na poddr{ka od semejstvoto pri spravuvaweto so stress- vo odnos na

ovaa varijabla se pokaà deka vo eksperimentalnata grupa taa ima{ea sredna




74

Slika 48. Koristewe na poddr{ka od semejstvoto pri spravuvaweto so stres

kaj eksperimentalnata grupa

Koristewe na poddr{ka od semejstvoto pri spravuvaweto so stres isto taka




iznesuva{e 20. Vo odnos na koristewe na poddr{ka od semejstvoto pri


srednata vrednost na ovaa varijabla iznesuva{e M= 9,68 i SD=4,82, pri {to



Slika 50.

75

Slika 49. Koristewe na poddr{ka Slika 50. Koristewe na poddr{ka od semejstvoto kaj roditelite od semejstvotokaj roditelite kaj roditelite od ènski pol kaj roditelite od ma{ki pol od eksperimentalnata grupa od eksperimentalnata grupa

v) Vkupno koristewe na poddr{ka od sredinata pri spravuvaweto so stres

Vo odnos na ovaa varijabla se pokaà deka vo eksperimentalnata grupa taa

ima{ea sredna vrednost od M=21,83 i SD=5,03, pri {to najniskiot postignat skor

iznesuva{e 13, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e 39. Distribucijata na ovaa

varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na Slika 51.

Slika 51. Vkupno koristewe na poddr{ka od sredinata pri spravuvaweto so stres kaj eksperimentalnata grupa

76

Vkupnoto koristewe na poddr{ka od sredinata pri spravuvaweto so stres

isto taka be{e razgleduvana i spored polot na roditelite, pa taka se pokaà deka

kaj roditelite od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=23,43 i


skor iznesuva{e 33. Vo odnos na vkupno koristewe na poddr{ka od sredinata pri





Slika 53.

Slika 52. Vkupna socijalna poddr{ka Slika 53. Vkupna socijalna poddr{ka kaj roditelite od ènski pol kaj roditeliteod ma{ki pol od eksperimentalnata grupa od eksperimentalnata grupa

77

2.2 Deskriptivna analiza kaj kontrolna grupa

1. Pra{alnik za procena na adaptacija i kohezija vo semejstvoto (Family Adaptability and Cohesion Evaluation Scales (FACES III)

A) Kohezija kaj kontrolnata grupa

Vo odnos na kontrolnata grupa se analiziraa dvata aspekta na

percipirana kohezija i posakuvana kohezija. Vo odnos na percipiranata kohezija

kaj kontrolnata grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=41,32 si SD=3,08, pri {to

najniskiot postignat skor iznesuva{e 34, a najvisokiot postignat skor

iznesuva{e 50. Vo odnos na posakuvanata kohezija kaj kontrolnata grupa, taa

ima{e sredna vrednost od M=43,53 i SD=3,24, pri {to najniskiot postignat skor


ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki vo prodolènie na Slika 54 i Slika 55.

Slika 54. Percepirana kohezija Slika 55. Posakuvana kohezija vo kontrolnata grupa vo kontrolnata grupa

Kohezijata kaj kontrolnata grupa se razgleduva{e i od aspekt na polot na

roditelite, odnosno zasebno za roditelite od ènski i roditelite od ma{ki pol.

Vo odnos na kohezijata kaj roditelite od ènski pol povtorno se analiziraa


78

percepiranata kohezija ima{e sredna vrednost od M=41,17 i SD=3,00 , pri {to


50. Vo odnos na posakuvanata kohezija kaj roditelite od ènski pol od


najniskiot postignata skor iznesuva{e 38, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e

50. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki vo prodolènie na


Slika 56. Percepirana kohezija Slika 57. Posakuvana kohezija kaj roditeli od ènski pol kaj roditeli od ènski pol vo kontrolnata grupa vo kontrolnata grupa

Vo odnos na kohezijata kaj roditelite od ma{ki pol povtorno se analiziraa


percepiranata kohezija ima{e sredna vrednost od M= 41,49i SD=3,20, pri {to


60. Vo odnos na posakuvanata kohezija kaj roditelite od ma{ki pol od kontrolnata

grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=42,71 i SD=3,54 , pri {to najniskiot

postignata skor iznesuva{e 36, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e 49.

Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki vo prodolènie na Slika

58 i Slika 59.

79

Slika 58. Percepirana kohezija Slika 59. Posakuvana kohezija kaj roditeli od ènski pol kaj roditeli od ma{ki pol vo kontrolnata grupa vo kontrolnata grupa

B) Adaptacija kaj kontrolnata grupa

Vo odnos na kontrolnata grupa se analiziraa dvata aspekta na adaptacijata,

percipirana i posakuvana adaptacija. Vo odnos na percipiranata adaptacija kaj

kontrolnata grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=33,74 i SD= 3,79, pri {to


40. Vo odnos na posakuvanata adaptacija kaj kontrolnata grupa, taa ima{e sredna

vrednost od M=36,54 i SD= 3,77, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 28, a


prikaàna grafi~ki vo prodolènie na Slika 60 i Slika 61.

80

Slika 60. Percepirana adaptacija Slika 61. Posakuvana adaptacija vo kontrolnata grupa vo kontrolnata grupa

Adaptacijata kaj kontrolnata grupa se razgleduva{e i od aspekt na polot na

roditelite, odnosno zasebno za roditelite od ènski i roditelite od ma{ki pol.

Vo odnos na adaptacijata kaj roditelite od ènski pol povtorno se


pokaà deka percepiranata adaptacija ima{e sredna vrednost od M=33,74 i


skor iznesuva{e 40. Vo odnos na posakuvanata adaptacija kaj roditelite od ènski


pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e, 28 a najvisokiot postignat skor



81

Slika 62. Percepirana adaptacija Slika 63. Posakuvana adaptacija kaj roditeli od ènski pol kaj roditeli od ènski pol vo kontrolnata grupa vo kontrolnata grupa

Vo odnos na adaptacijata kaj roditelite od ma{ki pol povtorno se


pokaà deka percepiranata adaptacija ima{e sredna vrednost od M=31,80 i SD=

3,67, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 23, a najvisokiot postignat

skor iznesuva{e 38. Vo odnos na posakuvanata adaptacija kaj roditelite od ma{ki

pol od kontrolnata grupa, taa ima{e sredna vrednost od M=34,31 i SD=4,15, pri {to


47. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki vo prodolènie na


82

Slika 64. Percepirana adaptacija Slika 65. Posakuvana adaptacija kaj roditeli od ma{k pol kaj roditeli od ma{ki pol vo kontrolnata grupa vo kontrolnata grupa

83

2. Skala orientirana za li~na procenka na krizite vo smejstvoto- Family crisis oriented personal evaluation scale -F-COPES

A) Vo odnos na koristeweto na strategijata dobivawe socijalna poddr{ka

(Acquiring social support-ASS) za spravuvawe so stresot, se pokaà deka vo

kontrolnata grupa taa ima{ea sredna vrednost od M=31,78 i SD=4,97, pri


iznesuva{e 44. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki

podolu na Slika 66.

Slika 66. Koristewe na strategijata ASS kaj roditelite od kontrolnata grupa








84



Slika 67. Koristewe na strategijata Slika 68. Koristewe na strategijata ASS kaj roditelite od ASS kaj roditelite od ènski pol od eksperimentalnata grupa ma{ki pol od eksperimentalnata grupa

B) Vo odnos na koristeweto na strategijata restruktuirawe na problemot

(Reframing-R), se pokaà deka vo kontrolnata grupa taa ima{ea sredna

vrednost od M=30,56 i SD=2,99, pri {to najniskiot postignat skor

iznesuva{e 25, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e 39. Distribucijata

na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na Slika 69.

Slika 69. Koristewe na strategijata (R) kaj roditelite od kontrolnata grupa

85



od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=30,86 i SD= 2,80, pri {to







Slika 70. Koristewe na strategijata Slika 71. Koristewe na strategijata (R) kaj roditelite od ènski pol (R) kaj roditelite od ma{ki pol od kontrolnata grupa od kontrolnata grupa

V) Vo odnos na koristeweto na strategijata barawe duhovna poddr{ka (SSS) se

pokaà deka vo kontrolnata grupa taa ima{ea sredna vrednost od M=13,23 i



podolu na Slika 72.

86

Slika 72. Koristewe na strategijata (SSS) kaj roditelite od kontrolnata grupa










87

Slika 73. Koristewe na strategijata Slika 74. Koristewe na strategijata (SSS) kaj roditelite od (SSS) kaj roditelite od ènski pol od kontrolnata grupa ma{ki pol od kontrolnata grupa

G) Vo odnos na koristeweto na strategijata mobilizirawe na semejstvoto

(Mobilizing family MF) se pokaà deka vo eksperimentalnata grupa taa ima{ea sredna




88

Slika 75. Koristewe na strategijata (MF) kaj roditelite od kontrolnata grupa










89

Slika 76. Koristewe na strategijata Slika 77. Koristewe na strategijata (MF) kaj roditelite od (MF )kaj roditelite od ènski pol od kontrolnata grupa ma{ki pol od kontrolnata grupa

D) Vo odnos na koristeweto na strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA) za

spravuvawe so stresot, se pokaà deka vo kontrolnata grupa taa ima{ea sredna




Slika 78. Koristewe na strategijata (PA) kaj roditelite od kontrolnata grupa

90


razgleduvana i spored polot na roditelite, pa taka se pokaà deka kaj

roditelite od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=11,17 i

SD=1,90 pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 8, a najvisokiot

postignat skor iznesuva{e 16. Vo odnos na koristeweto na ovaa strategija od

strana na roditelite od ma{ki pol, se pokaà deka srednata vrednost na ovaa

varijabla iznesuva{e M=12,34 i SD=2,70, pri {to najniskiot postignat skor


ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na Slika 79 i Slika 80.

Slika 79. Koristewe na strategijata Slika 80. Koristewe na strategijata (PA) kaj roditelite od (PA)kaj roditelite od ènski pol od eksperimentalnata grupa ma{ki pol od eksperimentalnata grupa

\) Vkupno koristewe na strategii

Vo odnos na vkupnoto koristewe na strategii za spravuvawe so stresot, se

pokaà deka vo kontrolnata grupa taa ima{ea sredna vrednost od M=100,61 i



podolu na Slika 81.

91

Slika 81. Vkupno koristewe na strategii za spravuvawe so stres kaj roditelite od kontrolnata grupa

Koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so stres isto taka be{e razgleduvana

i spored polot na roditelite, pa taka se pokaà deka kaj roditelite od ènski pol

nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=100,94 i SD=9,27, pri {to najniskiot

postignat skor iznesuva{e 82, a najvisokiot postignat skor iznesuva{e 120. Vo

odnos na koristeweto na ovaa strategija od strana na roditelite od ma{ki pol, se

pokaà deka srednata vrednost na ovaa varijabla iznesuva{e M=100,29 i SD=10,30,


iznesuva{e 122. Distribucijata na ovaa varijabla e prikaàna grafi~ki podolu na


92

Slika 82: Vkupno koristewe na strategii Slika 83: Vkupno koristewe na strategii za spravuvawe so stres kaj roditelite od za spravuvawe so stres kaj roditelite od ènski pol od kontrolnata grupa ma{ki pol od kontrolnata grupa

93

3. Pra{alnik za sogleduvawe na socijalnata poddr{ka od semejstvoto i prijatelite-Perceived social support from friends and from family (PSS-Fa, PSS-Fr)

A) Koristewe na poddr{ka od prijatelite pri spravuvaweto so stres. Vo odnos na

ovaa varijabla se pokaà deka vo kontrolnata grupa taa ima{ea sredna vrednost od

M=12,35 i SD=2,04, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 6, a najvisokiot


grafi~ki podolu na Slika 84

Slika 84. Koristewe na poddr{ka od prijatelite pri spravuvaweto so stres kaj kontrolnata grupa

Koristewe na poddr{ka od prijatelite pri spravuvaweto so stres isto taka




iznesuva{e 18. Vo odnos na koristewe na poddr{ka od prijatelite pri




94


Slika 86.

Slika 85. Koristewe na poddr{ka Slika 86. Koristewe na poddr{ka od od prijatelite od prijatelite kaj roditelite od ènski pol kaj roditelite od ma{ki pol od kontrolnata grupa od kontrolnata grupa

b) Koristewe na poddr{ka od semejstvoto pri spravuvaweto so stres- vo odnos na

ovaa varijabla se pokaà deka vo kontrolnata grupa taa ima{ea sredna vrednost od

M=9,56i SD=2,47, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 4, a najvisokiot


grafi~ki podolu na Slika 87.

Slika 87: Koristewe na poddr{ka od semejstvoto pri spravuvaweto so stres

kaj kontrolnata grupa

95

Koristewe na poddr{ka od semejstvoto pri spravuvaweto so stres isto taka




iznesuva{e 15. Vo odnos na koristewe na poddr{ka od semejstvoto pri


srednata vrednost na ovaa varijabla iznesuva{e M= 9,91 i SD=2,44, pri {to



Slika 89.

Slika 88. Koristewe na poddr{ka Slika 89. Koristewe na poddr{ka od semejstvoto kaj roditelite od semejstvoto kaj roditelite od ènski pol od kontrolnata grupa od ma{ki pol od kontrolnatagrupa

v) Vkupno koristewe na poddr{ka od sredinata pri spravuvaweto so stres

Vo odnos na ovaa varijabla se pokaà deka vo kontrolnata grupa taa ima{ea sredna

vrednost od M=21,93i SD=3,58, pri {to najniskiot postignat skor iznesuva{e 11, a



96

Slika 90. Vkupno koristewe na poddr{ka od sredinata pri spravuvaweto so stres kaj kontrolnata grupa

Vkupnoto koristewe na poddr{ka od sredinata pri spravuvaweto so stres

isto taka be{e razgleduvana i spored polot na roditelite, pa taka se pokaà deka

kaj roditelite od ènski pol nejzinata sredna vrednost iznesuva{e M=21,35 i


skor iznesuva{e 29. Vo odnos na vkupno koristewe na poddr{ka od sredinata pri





Slika 92.

97

Slika 93. Vkupna socijalna poddr{ka Slika 94. Vkupna socijalna poddr{ka kaj roditelite kaj roditelite od ènski pol od kontrolnata grupa od ma{ki pol od kontrolnata grupa

98

3. Komparativna analiza

Po deskriptivnata analiza se pristapi kon proveruvawe na istraùva~kite hipotezi

HIPOTEZA 1: Kaj balansiranite semejstva kade шto ima dete so autizam }e ima

povisoko nivo na koristewe na socijalna poddr{ka za spravuvawe so stres vo

sporedba so nebalansiranite semejstva kade {to ima dete so autizam.

Za testiraweto na ovaa hipoteza se koriste{e t-testot so koj se ispituvaa

razlikite na aritmeti~kite grupi na postignuvawata po odnos na dadena varijabla

kaj dvete grupi od interes, odnosno se testira{e statisti~kata zna~ajnost na

razlikata vo koristeweto na socijalnata poddr{ka pome|u balansiranite i

nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam.

a) Vo odnos na koristeweto poddr{ka od prijatelite se sporeduvaa razlikite

vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so stres pome|u

balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam, pri {to

se dobi vrednost na t=-2,04, pri {to vrednosta na p =0,045, odnosno p<0,05, so

{to se zaklu~uva deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u

balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam vo odnos

na koristewe na ovaa strategija za spravuvawe so stres, no vo nasoka

sprotivna na o~ekuvanata, odnosno, nebalansiranite semejstva koristat

pove}e strategii za spravuvawe so stres od balansiranite. Rezultatite od ova

analiza se pokaàni podolu vo (Tabela 5).

Tabela 5. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristewe poddr{ka od prijatelite

M D t df p

Balansirani semejstva 10,81 Prijateli Nebalansirani semejstva

12,00

-1,19 -2,04 67,00 0,045

b) Vo odnos na koristeweto poddr{ka od semejstvoto se sporeduvaa razlikite


balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam, pri

99

{to se dobi vrednost na t=0,78, pri {to vrednosta na p=0,441 so {to se

zaklu~uva deka ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u balansiranite

i nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam vo odnos na koristewe

na ovaa strategija za spravuvawe so stres. Rezultatite od ova analiza se

pokaàni podolu vo (Tabela 6).

Tabela 6. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristewe poddr{ka od semejstvoto

M D t df p

Balansirani semejstva 10,92 Semejstvo Nebalansirani semejstva

10,10

0,82 0,78 66 0,441

v) Vo odnos na koristeweto na vkupnata socijalna poddr{ka se sporeduvaa

razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so stres pome|u

balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam, pri

{to se dobi vrednost na t=-0,27, pri {to vrednosta na p=0,786 so {to se


i nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam vo odnos na koristewe



Tabela 7. Razliki pome|u grupite vo odnos na vkupnoto koristewe na socijalna poddr{ka

M D t df p

Balansirani semejstva 21,73 Vkupno Nebalansirani semejstva

22,07

-0,34 -0,27 66 0,786

HIPOTEZA 2: Kaj balansiranite semejstva kade nema dete so autizam }e ima

povisoko nivo na koristewe na socijalna poddr{ka za spravuvawe so stres vo

sporedba so nebalansiranite semejstva kade nema dete so autizam. Za testiraweto

na ovaa hipoteza se koriste{e t-testot so koj se ispituvaa razlikite na

aritmeti~kite grupi na postignuvawata po odnos na dadena varijabla kaj dvete

100

grupi od interes, odnosno se testira{e statisti~kata zna~ajnost na razlikata vo

koristeweto na socijalnata poddr{ka pome|u balansiranite i nebalansiranite

semejstva kade nema dete so autizam.


vo koristeweto na ova strategija za spravuvawe so stres pome|u

balansiranite i nebalansiranite semejstva kade nema dete so autizam, pri


zaklu~uva deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u balansiranite i

nebalansiranite semejstva kade nema dete so autizam vo odnos na koristewe

na ovaa strategija za spravuvawe so stres, no vo nasoka sprotivna na

o~ekuvanata, odnosno nebalansiranite semejstva koristat pove}e strategii

za spravuvawe so stres od balansiranite. Rezultatite od ovaa analiza se



M D t df p Balansirani semejstva 11,79 prijateli Nebalansirani semejstva

12,73

-0,94 -1,93 67 0,057






i nebalansiranite semejstva kade nema dete so autizam vo odnos na koristewe



101


M D t df p Balansirani semejstva 9,45 Semejstvo Nebalansirani semejstva

9,63

-0,18 -0,31 68 0,758

v) Vo odnos na koristeweto na vkupnata socijalna poddr{ka se sporeduvaa

razlikite vo koristeweto na ova strategija za spravuvawe so stres pome|u




i nebalansiranite semejstva kade nema dete so autizam vo odnos na koristewe




M D t df p

Balansirani semejstva 21,29 Vkupno Nebalansirani semejstva

22,37

-1,08 -1,23 67 0,221

HIPOTEZA 3: Vo semejstvata kade ima dete so autizam majkite koristat pove}e

strategii za spravuvawe so stres od tatkovcite.-za testiraweto na ovaa hipoteza se

koriste{e t-testot so koj se ispituvaa razlikite na aritmeti~kite grupi na

postignuvawata po odnos na dadena varijabla kaj dvete grupi od interes, odnosno se

testira{e statisti~kata zna~ajnost na razlikata vo koristeweto na opredelena

strategija pome|u majkite i tatkovcite.

a) Vo odnos na strategijata dobivawe na socijalna poddr{ka (Acquiring social

support-ASS) se sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za

spravuvawe so stres pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost

na t=1, 24, pri {to vrednosta na p=0,22 so {to se doa|a do zaklu~ok deka ne

postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite vo

102

koristeweto na ovaa strategija pome|u majkite i tatkovcite vo

eksperimentalnata grupa (Tabela 11).

Tabela 11. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na dobivawe na socijalna poddr{ka (ASS) kako strategija za spravuvawe so stresot.

ASS Min Max M SD t-тест p-вредност

Majki 17 42 30,86 6,26Tatkovci 13 42 28,94 6,66

1.24 0,22

b) Vo odnos na strategijata restruktuirawe na problemot (Reframing-R) se

sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so

stres pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=3,44, pri

{to vrednosta na p=0,001 so {to se doa|a do zaklu~ok deka postoi silna

statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto

na ovaa strategija pome|u majkite i tatkovcite vo eksperimentalnata

grupa, odnosno deka majkite vo zna~ajno pogolema mera ja koristat ovaa

strategii vo spravuvawe so stresot. (Tabela 12).

Tabela 12. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na restruktuirawe na problemot (R) kako strategija za spravuvawe so stresot.

R Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 23 40 31,49 3,88Tatkovci 19 40 27,94 4,70

3,44 0,001**

в) Во однос на стратегијата barawe duhovna poddr{ka (Seeking spiritutal

support-SSS) се споредуваа разликите во користењето на оваа стратегија за

справување со стрес помеѓу мајките и татковците, при што се доби вредност

на t=1,98, при што вредноста на p=0,052 со што се доаѓа до заклучок дека не

постои статистички значајна разлика во користењето на оваа стратегија

помеѓу мајките и татковците во експерименталnata grupa. (Tabela 13)

103

Tabela 13. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na barawe duhovna poddr{ka (SSS) kako strategija za spravuvawe so stresot.

SSS Min Max M SD t-тест p-вредност

Majki 6 18 12,51 3,33Tatkovci 4 19 10,91 3,44

1,98 0,052

g) Vo odnos na strategijata mobilizirawe na semejstvoto (Mobilizing

family-MF) se sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za

spravuvawe so stres pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi

vrednost na t=2,67, pri {to vrednosta na p=0,010 so {to se doa|a do

zaklu~ok deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na

ovaa strategija pome|u majkite i tatkovcite vo eksperimentalnata

grupa, odnosno deka majkite vo zna~ajno pogolema mera ja koristat ovaa

stretegija za spravuvawe so stresot (Tabela 14).

Tabela 14. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na mobilizirawe na semejstvoto (MF) kako strategija za spravuvawe so stresot.

MF Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 7 20 16,09 3,36 Tatkovci 4 20 13,71 4,04

2,67 0,010**

d) Vo odnos na strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA) se

sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe

so stres pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na

t=2,24, pri {to vrednosta na p=0,028 so {to se doa|a do zaklu~ok deka

postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na ovaa strategija

pome|u majkite i tatkovcite vo eksperimentalnata grupa, odnosno deka

tatkovcite vo zna~ajno pogolema mera ja koristat ovaa strategija za

spravuvawe so stresot, no vo nasoka sprotivna od o~ekuvanata, odnosno

tatkovcite ja koristat ovaa strategija vo pogolema mera od majkite.

(Tabela 15).

104

Tabela 15. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na pasivna ocenka (PA) kako strategija za spravuvawe so stresot.

PA Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 6 19 11,40 2,48 Tatkovci 6 16 12,66 2,21

-2,24 0,028*

d) Vo odnos na vkupnoto koristewe na strategii za spravuvawe so

stresot se sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za

spravuvawe so stres pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi

vrednost na t=3,00, pri {to vrednosta na p=0,0048 so {to se doa|a do

zaklu~ok deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na

ovaa strategija pome|u majkite i tatkovcite vo eksperimentalnata

grupa, odnosno deka majkite vo zna~ajno pogolema mera koristat

strategii za spravuvawe so stresot (Tabela 16).

Tabela 16. Razliki pome|u grupite vo odnos na vkupnoto koristewe na strategii za spravuvawe so stresot

Vkupno strategii Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 73 124 102,34 10,67 Tatkovci 75 128 94,17 12,08

3,00 0,004**

HIPOTEZA 4: Vo semejstva kade {to nema dete so autizam majkite i tatkovcite

koristat podednakvo strategii. Za testiraweto na ovaa hipoteza se koriste{e t-

testot so koj se ispituvaa razlikite na aritmeti~kite grupi na postignuvawata po

odnos na dadena varijabla kaj dvete grupi od interes, odnosno se testira{e

statisti~kata zna~ajnost na razlikata vo koristeweto na opredelena strategija

pome|u majkite i tatkovcite.

a) Vo odnos na strategijata dobivawe na socijalna poddr{ka (Acquiring social support-

ASS) se sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so

stres pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=0,694, pri {to

vrednosta na p=0,490 so {to se doa|a do zaklu~ok deka ne postoi statisti~ki

105

zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na ovaa strategija

pome|u majkite i tatkovcite vo kontrolnata grupa (Tabela 17).

Tabela 17. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na dobivawe na socijalna poddr{ka (ASS) kako strategija za spravuvawe so stresot.

ASS Min Max M SD t-тест p-вредност

Majki 19 44 32,30 5,09Tatkovci 16 39 31,37 4,89

0,694 0,490

b) Vo odnos na strategijata restruktuirawe na problemot (Reframing-R) se

sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so stres

pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=0,836, pri {to

vrednosta na p=0,406 so {to se doa|a do zaklu~ok deka ne postoi statisti~ki

zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na ovaa strategija

pome|u majkite i tatkovcite vo kontrolnata grupa. (Tabela 18).

Tabela 18. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na restruktuirawe na problemot (R) kako strategija za spravuvawe so stresot

R Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 25 36 30,86 2,80Tatkovci 25 39 30,26 3,19

0,836 0,406

в) Во однос на стратегијата barawe duhovna poddr{ka (Seeking spiritutal support-

SSS) се споредуваа разликите во користењето на оваа стратегија за справување со

стрес помеѓу мајките и татковците, при што се доби вредност на t=0,927, при што

вредноста на p=0,357 со што се доаѓа до заклучок дека не постои статистички

значајна разлика во користењето на оваа стратегија помеѓу мајките и татковците во

kontrolnata grupa. (Tabela 19).

Tabela 19. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na barawe duhovna poddr{ka (SSS) kako strategija za spravuvawe so stresot.

SSS Min Max M SD t-тест p-вредност

106

Majki 10 20 13,50 2,43Tatkovci 8 19 12,97 2,30

0,927 0,357

g) Vo odnos na strategijata mobilizirawe na semejstvoto (Mobilizing family-MF)

se sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so

stres pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=-0,360, pri

{to vrednosta na p=0,720 so {to se doa|a do zaklu~ok deka ne postoi

statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na ovaa strategija pome|u

majkite i tatkovcite vo kotrolnata grupa. (Tabela 20).

Tabela 20. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na mobilizirawe na semejstvoto (MF) kako strategija za spravuvawe so stresot.

MF Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 10 20 13,11 2,43 Tatkovci 6 19 13,34 2,83

-0,360 0,720

d) Vo odnos na strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA) se sporeduvaa

razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so stres pome|u

majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=-2,098, pri {to vrednosta

na p=0,049 so {to se doa|a do zaklu~ok deka postoi statisti~ki zna~ajna

razlika vo koristeweto na ovaa strategija pome|u majkite i tatkovcite vo

eksperimentalnata grupa, odnosno deka tatkovcite vo zna~ajno pogolema mera

ja koristat ovaa strategija za spravuvawe so stresot (Tabela 21).

Tabela 21. Razliki pome|u grupite vo odnos na koristeweto na pasivna ocenka (PA) kako strategija za spravuvawe so stresot

PA Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 8 16 11,17 1,90 Tatkovci 7 16 12,34 2,70

-2,098 0,049*

d) Vo odnos na vkupnoto koristewe na strategii za spravuvawe so stresot se

sporeduvaa razlikite vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so

stres pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=0,277, pri

{to vrednosta na p=0,782 so {to se doa|a do zaklu~ok deka ne postoi

107

statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na ovaa strategija pome|u

majkite i tatkovcite vo kontrolnata grupa. (Tabela 22).

Tabela 22. Razliki pome|u grupite vo odnos na vkupnoto koristewe na strategii za spravuvawe so stresot

Vkupno strategii Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 82 120 100,94 9,27 Tatkovci 72 122 100,29 10,20

0,277 0,782

HIPOTEZA 5: Vo semejstvata kade ima dete so autizam, majkite vo pogolema

mera }e koristat socijalna poddr{ka za spravuvawe so stresot od tatkovcite.-

za testiraweto na ovaa hipoteza se koriste{e t-testot so koj se ispituvaa

razlikite na aritmeti~kite grupi na postignuvawata po odnos na dadena

varijabla kaj dvete grupi od interes, odnosno se testira{e statisti~kata

zna~ajnost na razlikata vo koristeweto na socijalnata poddr{ka pome|u

majkite i tatkovcite kade ima dete so autizam.

a) Vo odnos na poddr{kata od prijatelite se sporeduvaa razlikite vo

pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=3,35, pri {to

vrednosta na p=0,0012 so {to se doa|a do zaklu~ok deka postoi

statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite, odnosno deka

majkite vo zna~ajno pogolema mera koristat poddr{ka od prijatelite vo

spravuvawe so stresot. (Tabela 23).


Poddr{ka od prijatelite

Min Max M SD t-тест p-вредност

Majki 6 16 12,40 2,03 Tatkovci 6 15 10,57 2,51

3,35 0,001**

b) Vo odnos na poddr{kata od semejstvoto se sporeduvaa razlikite vo pome|u

majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=1,33, pri {to vrednosta

na p=0,189 so {to se doa|a do zaklu~ok deka ne postoi statisti~ki zna~ajna

108

razlika pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na koristeweto na poddr{ka

od semejtvoto vo spravuvawe so stresot. (Tabela 24).


Poddr{ka od semejstvoto


Majki 4 20 11,03 3,56 Tatkovci 5 33 9,68 4,82

1,33 0,189

v) Vo odnos na vkupnata socijalna poddr{ka vo spravuvawe so stresot se

sporeduvaa razlikite vo pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi

vrednost na t=2,82, pri {to vrednosta na p =0,006 so {to se doa|a do

zaklu~ok deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i

tatkovcite, odnosno deka majkite vo zna~ajno pogolema mera koristat

socijalna poddr{ka vo spravuvawe so stresot.(Tabela 25).


Vkupno poddr{ka Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 14 33 23,43 4,71 Tatkovci 13 39 20,18 4,88

2,82 0,006**

HIPOTEZA 6: Vo semejstvata kade ima dete so autizam, majkite vo pogolema mera

}e go procenat semejstvoto kako kohezivno i adaptivno od tatkovcite. Za

testiraweto na ovaa hipoteza se koriste{e t-testot so koj se ispituvaa razlikite

na aritmeti~kite grupi na postignuvawata po odnos na dadena varijabla kaj dvete

grupi od interes, odnosno se testira{e statisti~kata zna~ajnost na razlikata

pome|u percepiranata kohezija i adaptacija i posakuvanata kohezija i adaptacija,

pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade ima dete so autizam.

109

a) Vo odnos na percipiranata kohezija se sporeduvaa razlikite vo pome|u

majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=3,22, pri {to vrednosta

na p=0,002 so {to se doa|a do zaklu~ok deka postoi statisti~ki zna~ajna

razlika pome|u majkite i tatkovcite, odnosno deka majkite vo zna~ajno

pogolema mera go percipiraat svoeto semejstvo kako kohezivno.(Tabela 26).

Tabela 26. Razliki pome|u grupite vo odnos na percipiranata kohezija

Перцепирана кохезија


Majki 27 49 41,20 4,80 Tatkovci 26 47 36,77 6,58

3,22 0,002**

b) Vo odnos na posakuvanata kohezija se sporeduvaa razlikite pome|u

majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=3,78, pri {to

vrednosta na p=0,0001 so {to se doa|a do zaklu~ok deka postoi

statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite, odnosno deka

posakuvanata semejna kohezivnost e na mnogu povisoko nivo kaj majkite

otkolku kaj tatkovcite (Tabela 27).

Tabela 27. Razliki pome|u grupite vo odnos na posakuvanata kohezija

Посакувана кохезија Min Max M SD t-тест p-вредност Majki 36 50 44,71 3,73 Tatkovci 35 50 41,09 4,30

3,78 0,0001**

V) Vo odnos na percipiranata adaptacija se sporeduvaa razlikite vo

pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=-1,80, pri

{to vrednosta na p =0,077 so {to se doa|a do zaklu~ok deka ne postoi

statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na

procenkata na adaptivnosta na nivnoto semejstvo, odnosno deka majkite

i tatkovcite vo ista mera go percipiraat svoeto semejstvo kako

adaptivno. (Tabela 28).

110

Tabela 28. Razliki pome|u grupite vo odnos na percipiranata adaptacija

Percepirana adaptacija


Majki 18 37 28,49 4,83 Tatkovci 23 41 30,34 3,73

-1,80 0,077

g) Vo odnos na posakuvanata adaptacija se sporeduvaa razlikite vo

pome|u majkite i tatkovcite, pri {to se dobi vrednost na t=2,44, pri

{to vrednosta na p=0,018 so {to se doa|a do zaklu~ok deka postoi

statisti~ki zna~ajna razlika pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na

posakuvanata adaptacija na nivnoto semejstvo, odnosno deka

posakuvanata semejna adaptacija e na mnogu povisoko nivo kaj majkite

otkolku kaj tatkovcite (Tabela 29).

Tabela 29. Razliki pome|u grupite vo odnos na posakuvanata adaptacija

Posakuvana adaptacija


Majki 29 50 38,40 5,28 Tatkovci 24 50 35,14 5,89

2,44 0.018*

HIPOTEZA 7: Vo semejstvata kade ima dete so autizam vo pogolema mera se

koristi socijalna poddr{ka otkolku vo semejstvata kade nema dete so autizam. Za

testiraweto na ovaa hipoteza se koriste{e t-testot so koj se ispituvaa razlikite

na aritmeti~kite grupi na postignuvawata po odnos na dadena varijabla kaj dvete

grupi od interes, odnosno se testira{e statisti~kata zna~ajnost na razlikata vo

koristeweto na socijalnata poddr{ka pome|u semejstvata koi imaat dete so autizam

i semejstvata koi nemaat dete so autizam.


vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so stres pome|u semejstvata

koi imaat dete so autizam i semejstvata koi nemaat dete so autizam, pri {to

se dobi vrednost na t=-2,26, pri {to vrednosta na p=0,026 so {to se zaklu~uva

111

deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u semejstvata koi imaat dete

so autizam i semejstvata koi nemaat dete so autizam vo odnos na koristewe na

ova strategija za spravuvawe so stres, no vo nasoka sprotivna na o~ekuvanata,

odnosno semejstvata kade nema dete so autizam koristele pove}e poddr{ka od

prijatelite. Rezultatite od ovaa analiza se pokaàni vo Tabela 30.


M D t df p Semejstvo so dete so autizam

11,49 Prijateli

Semejstvo bez dete so autizam

12,35

-0,86 -2,26 137 0,026


vo koristeweto na ovaa strategija za spravuvawe so stres pome|u semejstvata

koi imaat dete so autizam i semejstvata koi nemaat dete so autizam, pri {to se

dobi vrednost na t=1,37, pri {to vrednosta na p=0,174 so {to se zaklu~uva deka

ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u semejstvata koi imaat dete so

autizam i semejstvata koi nemaat dete so autizam vo odnos na koristewe na ova

strategija za spravuvawe so stres. Rezultatite od ova analiza se pokaàni vo

Tabela 31.


M D t df p

Semejstvo so dete so autizam

10,36 Semejstvo

Semejstvo bez dete so autizam

9,56

0,80 1,37 137 0,174

v) Vo odnos na vkupnoto koristewe na socijalna poddr{ka se sporeduvaa

razlikite vo koristeweto na ova strategija za spravuvawe so stres pome|u

semejstvata koi imaat dete so autizam i semejstvata koi nemaat dete so

autizam, pri {to se dobi vrednost na t=-0,14 , pri {to vrednosta na p=0,892,

so {to se zaklu~uva deka ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u

semejstvata koi imaat dete so autizam i semejstvata koi nemaat dete so

112

autizam vo odnos na koristewe na ovaa strategija za spravuvawe so stres.

Rezultatite od ova analiza se pokaàni vo Tabela 32.


M D t df p

Semejstvo so dete so autizam

21,83 Vkupno

Normalno semejstov 21,93

-0,10 -0,14 136 0,892

HIPOTEZA 8: Vo semejstvata kade nema dete so autizam ima pogolem broj na

balansirani semejstva otkolku vo semejstvata kade ima dete so autzam- vo odnos na

ova hipoteza, se sporeduvaa razlikite vo brojot na balansirani i nebalansirani

semejstva pome|u semejstvata koi imaat dete so autizam i semejstvata koi nemaat

dete so autizam, pri {to se dobi vrednost na -test=1,211, pri {to vrednosta na p

=0,546, odnsno p>0,05, so {to se zaklu~uva deka ne postoi statisti~ki zna~ajna

razlika pome|u brojot na balansiranite i nebalansiranite semejstva pome|u

semejstvata koi imaat dete so autizam i semejstvata koi nemaat dete so autizam.

Rezultatite od ovaa analiza se pokaàni vo Tabela 33.

Tabela 33. Razliki pome|u grupite vo odnos na balansiranosta na semejstvata

Balansiranost na semejstvata po odnos na kohezija i adaptacija

-test

df p

Balansirani Nebalansirani Vkupno Semejstva so dete so autizam

26 44 70

Semejstva bez dete so autizam

29 41 70

Vkupno 55 85 140

1,211a

2

0,546

113

IV. DISKUSIJA

Otkako se napravi deskriptivna analiza na podatocite, se testiraa istraùva~kite hipotezi. Kaj hipotezite bea testirani razlikite pome|u aritmeti~kite sredini na individualnite skorovi za sekoja od varijablite pri {to se koriste{e t-testot. Rezultatite od ovaa analiza se dadeni vo prodolènie.

Pri testirawe na hipotezata 1 se ispituva{e pra{aweto dali postoi

statisti~ki zna~ajna razlika vo nivoto na koristewe na socijalnata poddr{ka za

spravuvawe so stresot me|u balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima

dete so autizam.

a) Za da se napravi sporedba pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva

vo odnos na nivoto na koristewe na poddr{kata od prijatelite se

sporeduvaa razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,045,

so {to se pokaà deka se razlikuvaat vo odnos na varijablata poddr{ka od

prijatelite, no vo nasoka sprotivna od o~ekuvanata. Ova zna~i deka

nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam vo pogolema mera

koristat poddr{ka od prijatelite za razlika od balansiranite semejstva

kade ima dete so autizam.

Hipotezata deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na

poddr{kata od prijatelite kaj balansiranite i nebalansiranite semejstva

kade ima dete so autizam se potvrduva.

b) Za da se napravi sporedba pome|u balansiranite i nebalansiranite

semejstva vo odnos na nivoto na koristewe na poddr{kata od semejstvoto se


so {to se pokaà deka ne se razlikuvaat vo odnos na varijablata poddr{ka

od semejstvoto. Ova zna~i deka balansiranite i nebalansiranite semejstva

kade ima dete so autizam ja koristat ednakvo poddr{kata od semejstvoto.

114


poddr{kata od semejstvoto kaj balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima

dete so autizam ne se potvrduva.

v) Za da se napravi sporedba pome|u balansiranite i nebalansiranite

semejstva vo odnos na koristeweto na vkupnata socijalna poddr{ka se


so {to se pokaà deka ne se razlikuvaat vo odnos na ovaa varijabla. Ova zna~i

deka balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam ja

koristat ednakvo socijalnata poddr{ka.

Hipotezata deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na vkupnata

socijalna poddr{ka kaj balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete

so autizam ne se potvrduva.

Balansiranite semejstva po definicija se vsu{nost semejstva koi imaat

umereno nivo na kohezija i adaptacija (koja se meri so soodveten instrument-FACES

III). Koga edno semejstvo se soo~uva so problem, toga{ toa sigurno vlijae na

semejnoto funkcionirawe, {to zna~i deka moè da se naru{at nivoata na kohezija

i adaptacija vo semejstvoto, pa taka edno balansirano semejstvo lesno moè da

pomine vo nebalansirano.

Golem broj na istraùvawa pokaùvaat deka pogolemoto nivo na primena

socijalna poddr{ka doveduva do namaluvawe na stresot vo semejstvoto. Vo toj slu~aj

koga stresot kaj roditelite e pomal, toga{ toa semejstvo podobro funkcionira.

Vo na{iot slu~aj nebalansiranite semejstva kade ima dete so autizam koristat

edinstveno pove}e poddr{ka od prijatelite za da se spravat so stresot, za razlika

od balansiranite semejstva, dodeka poddr{kata od semejstvoto i vkupnata socijalna

poddr{ka vo ista mera ja koristat.

115

Vo studijata na Pottie i Ingram u~estvo zemaat 34 semejstva na deca so autizam

kade istraùva~ite nao|aat deka socijalnata poddr{ka e vaèn faktor za

adaptacijata na semejstvoto i prifa}awe na dijagnozata i sostojbata (108).

Vo ovaa nasoka interesna e studijata na Higgins i sorabotnicite koi nao|aat

deka negativnite socijalni stavovi se naj~estite predizvici kaj 22% od

ispitanicite (roditelite na deca so autizam). Za da se spravat so seto toa 55,6% od

niv gi gledaat bra~nite drugari kako izvor na poddr{ka, a 26,7 % na poddr{kata od

samite sebesi, dodeka 20% od niv se potpiraat na nivnite prijateli (98).



spravuvawe so stresot me|u balansiranite i nebalansiranite semejstva kade nema

dete so autizam.

a) Za da se napravi sporedba pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva

vo odnos na nivoto na koristewe na poddr{kata od prijatelite se

sporeduvaa razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,047

so {to se pokaà deka se razlikuvaat vo odnos na varijablata poddr{ka od

prijatelite. Ova zna~i deka balansiranite semejstva kade nema dete so

autizam vo pogolema mera koristat poddr{ka od prijatelite za razlika od



poddr{kata od prijatelite kaj balansiranite i nebalansiranite semejstva kade

ima dete so autizam se potvrduva.

b) Za da se napravi sporedba pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva

vo odnos na nivoto na koristewe na poddr{kata od semejstvoto se


so {to se pokaà deka ne se razlikuvaat vo odnos na varijablata poddr{ka od

prijatelite. Ova zna~i deka balansiranite semejstva nebalansiranite

116

semejstva kade nema dete so autizam vo ista mera koristat poddr{ka od

semejstvoto.


poddr{kata od semejstvoto kaj balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima

dete so autizam ne se potvrduva.

v) Za da se napravi sporedba pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva

vo odnos na koristeweto na vkupnata socijalna poddr{ka se sporeduvaa

razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,221 so {to se

pokaà deka ne se razlikuvaat vo odnos na ovaa varijabla. Ova zna~i deka

balansiranite semejstva nebalansiranite semejstva kade nema dete so

autizam vo ista mera koristat socijalna poddr{ka.


vkupnata socijalna poddr{ka kaj balansiranite i nebalansiranite semejstva

kade ima dete so autizam ne se potvrduva.

Bez razlika dali vo semejstvoto ima ili nema dete so autizam, balansiranosta na

semejstvoto e osnovata za adaptirawe i soo~uvawe so problemot kako i

koristeweto na socijalnata poddr{ka za spravuvawe so stresot.

Razlikata vo primaweto i koristeweto na socijalnata poddr{ka kaj

semejstvata kade ima ili nema dete so autizam e vo kvantitetot i kvalitetot na taa

poddr{ka. Ovaa razlika se javuva pred se zaradi toa {to simptomite koi se javuvaat

kaj decata so autizam baraat pogolem anga`man i na ovie semejstva im e potrebna

pogolema poddr{ka. Ovaa konstatacija e poddr`na vo istraùvaweto na Siklos i

Kerns kade nao|aat deka roditelite na deca so autizam primaat sli~na poddr{ka

kako i semejstvata kade nema deca so autizam. Tie razlikata ja nao|aat vo

kvantitetot na poddr{kata, odnosno dobro adaptirano semejstvo kade nema dete so

117

autizam koristi poddr{ka vo pomala mera. Naj~esto na ovie semejstva dovolna im e

poddr{kata od samoto semejstvo (109).


statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategiite za spravuvawe so stres

me|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade ima dete so autizam.

a) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata dobivawe na socijalna poddr{ka (Acquiring social support-ASS ) se


so {to se pokaà deka ne se razlikuvaat vo odnos na koristeweto na ovaa

strategija. Ova zna~i deka majkite i tatkovcite strategijata (ASS) ja

koristat ednakvo za da se spravat so stresot.

Vo na{iot slu~aj hipotezata deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo

koristeweto na strategijata (ASS) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i

tatkovcite vo semejstva kade ima dete so autizam ne se potvrduva.

b) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata restruktuirawe na problemot (Reframing-R), se sporeduvaa

razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,001, odnosno so

{to se pokaà deka se razlikuvaat vo odnos na koristeweto na ovaa

strategija. Ova zna~i deka majkite vo pogolema mera ja koristat strategijata

(ASS) od tatkovcite za da se spravat so stresot.


koristeweto na strategijata (R) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i

tatkovcite vo semejstva kade ima dete so autizam se potvrduva.

в) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata barawe duhovna poddr{ka (Seeking spiritutal support-SSS) se



118

strategija. Ova zna~i deka majkite i tatkovcite strategijata (SSS) ja



koristeweto na strategijata (SSS) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i


g) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata mobilizirawe na semejstvoto (Mobilizing family-MF) se


so {to se pokaà deka se razlikuvaat vo odnos na koristeweto na ovaa

strategija. Ova zna~i deka majkite vo pogolema mera ja koristat strategijata

(MF) od tatkovcite za da se spravat so stresot.


koristeweto na strategijata (MF) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i


d) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA), se sporeduvaa razlikite

pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,028 so {to se pokaà deka

se razlikuvaat vo odnos na koristeweto na ovaa strategija, no vo nasoka

sprotivna na o~ekuvanata. Ova zna~i deka tatkovcite vo pogolema mera ja

koristat strategijata (PA) od majkite.


koristeweto na strategijata (PA) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i


|) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na

vkupnoto koristewe na strategii se sporeduvaa razlikite pome|u nivnite

aritmeti~ki sredini pri {to p=0,048 so {to se pokaà deka se razlikuvaat

vo odnos na vkupnoto koristewe strategii. Ova zna~i deka majkite vo

119

pogolema mera gi koristat strategiite za spravuvawe so stres od tatkovcite

vo semejstva kade ima dete so autizam.

Vo na{iot slu~aj hipotezata deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo odnos na

vkupnoto koristewe na strategiite za spravuvawe so stresot pome|u majkite i


Majkite na deca so autizam imaat pogolem anga`man okolu niv za razlika od

tatkovcite. Sekojdnevnata grià nudi golem broj na predizvici so koi se

soo~uvaat. Kako rezultat na toa, se pretpostavuva deka koristat mnogu pove}e

kompenzatorni mehanizmi, kako {to se strategiite za spravuvawe so stres vo

na{iov slu~aj. Opravdanosta na ovaa konstatcija se gleda preku studijata na Dale i

sorabotnicite koja opfa}a majki i tatkovci na deca so autizam vo tekot na

postavuvaweto na dijagnozata. Za vreme na dijagnosticiraweto naj~estite ~uvstva

koi se javile kaj roditelite bile lutina, stres, {ok i vina. Majkite pokaàle

pove}e vakvi negativni ~uvstva i depresija za razlika od tatkovcite (110).

Istraùvawata napraveni na ova pole pokaùvaat deka kolku pove}e

strategii za spravuvawe so stres se koristat tolku polesno se spravuva so

popre~nosta, odnosno, koristeweto na pove}e strategii se od pogolema pomo{

(111).

Vo edna studija koja opfa}a 129 roditeli na deca so autizam na koi im e

potrebna posebna nega, ja istraùva vrskata pome|u koristenite strategii za

spravuvawe so stres, depresijata na roditelite i sostojbata na deteto.

Istraùva~ite nao|aat deka majkite i tatkovcite ednakvo ja koristat strategijata

(ASS) i (R). Vo na{iot slu~aj, strategiite (ASS) i (SSS) gi koristat ednakvo,

dodeka strategijata (PA) tatkovcite pove}e ja koristat od majkite (1).


statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategiite za spravuvawe so stres

me|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade nema dete so autizam.

120

a) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata dobivawe na socijalna poddr{ka (Acquiring social support-ASS )

se sporeduvaa razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to

p=0,49 so {to se pokaà deka ne se razlikuvaat vo odnos na koristeweto

na ovaa strategija. Ova zna~i deka majkite i tatkovcite strategijata

(ASS) ja koristat ednakvo za da se spravat so stresot.

Vo na{iot slu~aj hipotezata deka ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo

koristeweto na strategijata (ASS) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i

tatkovcite vo semejstva kade nema dete so autizam se potvrduva.

b) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata restruktuirawe na problemot (Reframing-R), se sporeduvaa

razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,406 so {to se

pokaà deka ne se razlikuvaat vo odnos na koristeweto na ovaa strategija.

Ova zna~i deka majkite i tatkovcite strategijata (R) ja koristat ednakvo za

da se spravat so stresot.


koristeweto na strategijata (R) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i


в) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata barawe duhovna poddr{ka (Seeking spiritutal support-SSS) se



strategija. Ova zna~i deka majkite i tatkovcite strategijata (SSS) ja



koristeweto na strategijata (SSS) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i


121

g) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata mobilizirawe na semejstvoto (Mobilizing family-MF) se



strategija. Ova zna~i deka majkite vo podednakva mera ja koristat

strategijata (MF) so tatkovcite za da se spravat so stresot.


koristeweto na strategijata (MF) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i


d) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo koristeweto na

strategijata pasivna ocenka (Passive appraisal-PA), se sporeduvaa razlikite


se razlikuvaat vo odnos na koristeweto na ovaa strategija, no vo nasoka

sprotivna na o~ekuvanata. Ova zna~i deka tatkovcite vo pogolema mera ja

koristat od majkite.


koristeweto na strategijata (PA) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i


|) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na

vkupnoto koristewe na strategii se sporeduvaa razlikite pome|u nivnite

aritmeti~ki sredini pri {to p=0,782 so {to se pokaà deka ne se

razlikuvaat vo odnos na vkupnoto koristewe strategii. Ova zna~i deka

majkite i tatkovcite vo ista mera koristat strategii za spravuvawe so stres

vo semejstvata kade nema dete so autizam.


odnos na vkupnoto koristewe na strategiite za spravuvawe so stresot pome|u

majkite i tatkovcite vo semejstva kade nema dete so autizam se potvrduva.

122

Vo semejstvata kade nema dete so autizam majkite i tatkovcite gi koristat

podednakvo strategiite za spravuvawe so stres, osven strategijata (PA) kade

tatkovcite pove}e ja koristat od majkite. Ovaa strategija isto taka pove}e ja

koristat i tatkovcite od semejstvata kade ima dete so autizam od prethodnata

hipoteza.



spravuvawe so stres me|u majkite i tatkovcite vo semejstvo kade ima dete so

autizam.

a) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na nivoto

na koristewe na poddr{kata od prijatelite se sporeduvaa razlikite

pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,0012 so {to se pokaà

deka se razlikuvaat vo odnos na varijablata poddr{ka od prijatelite.

Ova zna~i deka majkite vo pogolema mera koristat poddr{ka od

prijatelite za razlika od tatkovcite vo semejstva kade ima dete so

autizam.

Hipotezata deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo primenata poddr{ka od

prijatelite pome|u majkite i tatkovcite na decata so autizam se potvrduva.

b) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na nivoto

na koristewe na poddr{kata od semejstvoto se sporeduvaa razlikite

pome|u nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,189 so {to se pokaà

deka ne se razlikuvaat vo odnos na varijablata poddr{ka od semejstvoto.

Ova zna~i deka majkite i tatkovcite poddr{kata od semejstvoto ja

koristat ednakvo.


poddr{kata od semejstvoto pome|u majkite i tatkovcite na decata so autizam ne se

potvrduva.

123

v) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na

vkupnoto koristewe na socijalnata poddr{ka se sporeduvaa razlikite


se razlikuvaat vo odnos na ovaa varijabla. Ova zna~i deka majkite vo

pogolema mera koristat socijalna poddr{ka za razlika od tatkovcite vo

semejstva kade ima dete so autizam.

Hipotezata deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo vkupno primenata

socijalna poddr{ka pome|u majkite i tatkovcite na decata so autizam se potvrduva.

Majkite na deca so autisti~en spektar na naru{uvawe ostavaat pove}e vreme

za svoite deca. Majkite koi primaat pogolemo nivo na formalna i neformalna

socijalna poddr{ka imaat poniski nivoa na depresija i anksioznost (90).

Vo na{iot slu~aj tatkovcite i majkite podednakvo ja koristat poddr{kata

od semejstvoto, a vo istraùvaweto na Herman Thompson ovaa poddr{ka ja

potenciraat kako najva`na, odnosno deka neformalnata poddr{ka koja ja dobivaat

majkite od sopruzite i obratno e najpoznatata strategija voop{to (112).

Altiere pak, vo svoeto istraùvawe dobiva sli~ni rezultati kako vo na{eto

istraùvawe, vo odnos na toa deka majkite primaat i koristat pove}e poddr{ka od

prijatelite za razlika od tatkovcite. Vo odnos na koristeweto na poddr{kata od

semejstvoto, rezultatite na ovie dve istraùvawa se razlikuvaat.

Majkite se popodlo`ni na stres zaradi postojanata grià, pa zatoa majkite

pokaùvaat pogolemi potrebi od tatkovcite, odnosno:

• im treba pove}e vreme za sebe; • sakaat da vospostavuvaat kontakt so drugi semejstva; • baraat poddr{ka i pomo{ od prijatelite (113).

124


statisti~ki zna~ajna razlika vo ocenuvaweto na semejstvoto kako kohezivno i

adaptivno me|u majkite i tatkovcite vo semejstvo kade ima dete so autizam.

a) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na

percepiranata kohezija, se ispituvaa razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki

sredini, pri {to p=0,002 so {to se pokaà deka se razlikuvaat vo odnos na

ovaa varijabla. Ova zna~i deka majkite vo pogolema mera go percepiraat

semejstvoto kako kohezivno.

Hipotezata deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika me|u majkite i tatkovcite na

deca so autizam vo odnos na percepiraweto na semejstvoto kako kohezivno, odnosno

majkite vo pogolema mera go percepiraat semejstvoto kako kohezivno, se potvrduva.

b) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na

posakuvanata kohezija, se ispituvaa razlikite pome|u nivnite

aritmeti~ki sredini, pri {to p=0,0001 so {to se pokaà deka se

razlikuvaat vo odnos na ovaa varijabla. Ova zna~i deka posakuvanata

semejna kohezivnost e na mnogu povisoko nivo kaj majkite otkolku kaj

tatkovcite.


deca so autizam vo odnos na posakuvanata semejna kohezija, odnosno posakuvanata

kohezija e na povisoko nivo kaj majkite, se potvrduva.

v) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na

percepiranata adaptacija, se ispituvaa razlikite pome|u nivnite

aritmeti~ki sredini, pri {to p=0,077 so {to se pokaà deka ne se

razlikuvaat vo odnos na ovaa varijabla. Ova zna~i deka majkite i tatkovcite

vo ista mera go percepiraat semejstvoto kako adaptivno.

125


deca so autizam vo odnos na percepiraweto na semejstvoto kako adaptivno, odnosno

majkite vo pogolema mera go percepiraat semejstvoto kako adaptivno, ne se

potvrduva.

g) Za da se napravi sporedba pome|u majkite i tatkovcite vo odnos na posakuvanata

adaptacija, se ispituvaa razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki sredini, pri {to

p=0,018 so {to se pokaà deka se razlikuvaat vo odnos na ovaa varijabla. Ova zna~i

deka posakuvanata semejna adaptivnost e na mnogu povisoko nivo kaj majkite

otkolku kaj tatkovcite.


deca so autizam vo odnos na posakuvanata semejna adaptacija, odnosno posakuvanata

adaptacija e na povisoko nivo kaj majkite, se potvrduva.

Vo na{eto istraùvawe majkite vo odnos na ocenuvaweto na percepiranoto i

posakuvanoto nivo na kohezija, kako i posakuvanoto nivo na adaptacija se

razlikuvaat od tatkovcite, odnosno vo pogolema go ocenuvaat kako takvo, dodeka ne

postoi razlika vo odnos na ocenuvaweto na percepiranoto nivo na adaptacija

pome|u majkite i tatkovcite. Interesno e da se napomene istraùvaweto na Altiere

koj nao|a deka nema razlika vo ocenuvaweto na percepiranata i posakuvanata

kohezija i adaptacija na svoeto semejstvo kade ima dete so autizam (114).

Imaj}i predvid deka majkite se kreatori na semejnoto opkruùvawe kako

{to veli Krauss, toga{ se o~ekuva od niv da go ocenat svoeto semejstvo kako

kohezivno i adaptivno. Toj vo edna svoja studija, koja opfa}a roditeli na deca

pre~ki vo razvojot nao|a deka postojat razliki vo odnos na rangiraweto na

semejstvoto kako kohezivno i adaptivno me|u majkite i tatkovcite. (115).

126


statisti~ki zna~ajna razlika vo nivoto na koristewe na socijalnata poddr{ka me|u

semejstvata kade ima dete so autizam i semejstvata kade nema dete so autizam.

a) Za da se napravi sporedba pome|u semejstvata vo odnos na nivoto na

koristewe na poddr{kata od prijatelite se sporeduvaa razlikite pome|u

nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,026 so {to se pokaà deka se

razlikuvaat vo odnos na varijablata poddr{ka od prijatelite, no vo nasoka

sprotivno od o~ekuvanata, odnosno semejstvata kade nema dete so autizam vo

pogolema mera koristat poddr{ka od prijatelite za razlika od semejstvata



poddr{kata od prijatelite pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstva

kade nema dete so autizam, se potvrduva.

b) Za da se napravi sporedba pome|u semejstvata vo odnos na nivoto na

koristewe na poddr{kata od semejstvoto se sporeduvaa razlikite pome|u

nivnite aritmeti~ki sredini pri {to p=0,174 so {to se pokaà deka ne se

razlikuvaat vo odnos na varijablata poddr{ka od semejstvoto. Ova zna~i deka

semejstvata kade ima dete so autizam vo ista mera koristat poddr{ka od

semejstvoto kako i semejstvata kade nema dete so autizam.


poddr{kata od semejstvoto pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstva

kade nema dete so autizam, ne se potvrduva.

v) Za da se napravi sporedba pome|u semejstvata vo odnos na vkupnoto

koristewe na socijalnata poddr{ka se sporeduvaa razlikite pome|u nivnite

aritmeti~ki sredini pri {to p=0,892 so {to se pokaà deka ne se

razlikuvaat vo odnos na ovaa varijabla. Ova zna~i deka semejstvata kade ima

127

dete so autizam vo ista mera koristat socijalna poddr{ka kako i semejstvata

kade nema dete so autizam.

Hipotezata deka postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo vkupnoto koristewe na

socijalnata poddr{ka pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstva kade

nema dete so autizam, ne se potvrduva.

Golem e brojot na istraùvawata za psiholo{kata dobrosostojba na

roditelite na deca so autisti~en spektar na naru{uvawe koi se obiduvaat da gi

utvrdat pri~inite za stres. Izve{taite od ovie istraùvawa ukaùvaat na toa

deka roditelite na ovie deca imaat pogolemi nivoa na stres za razlika od

roditelite koi nemaat dete so autizam, pa i roditeli koi imaat deca so drugi

popre~enosti (116).

Istraùvaweto na Plumb nao|a povrzanost na griàta, samoefikasnosta,

namaluvawe na voznemirenosta so primenata socijalna poddr{ka (117).

Edno ponovo istraùvawe pak, Enas and Smith nao|a deka socijalnata

poddr{ka moè da posluì za da se podobri semejnoto funkcionirawe (118)

Rezultatite od na{eto istraùvawe kako i rezultatite na nekoi od

prethodnite istraùvawa na ovaa tematika pokaùvaat deka zaradi sostojbata vo

koja se nao|a semejstvoto vo koe ima dete so autizam, se u{te vo celost ne se

potpira na poddr{kata od prijatelite kako na~in za se spravi so stresot kako {to

toa go pravat toa semejstvata kade nema dete so autizam.

Pri testirawe na hipoteza 8 se ispituva{e pra{aweto dali postoi statisti~ki

zna~ajna razlika pome|u brojot na balansiranite i nebalansiranite semejstva

pome|u semejstvata koi imaat dete so autizam i semejstvata koi nemaat dete so

autizam.

Za da se napravi sporedba pome|u brojot na balansirani i nebalansirani

semejstva pome|u semejstvata koi imaat dete so autizam i semejstvata koi

128

nemaat dete so autizam se ispituvaa razlikite pome|u nivnite aritmeti~ki

sredini pri {to vrednosta p=0,546 pokaùva deka ne postoi razlika, odnosno

brojot na balansirani semejstva vo semejstva kade nema dete so autizam i

brojot na balansirani semejstva vo semejstva kade ima dete so autizam ne se

razlikuvaat zna~ajno.

Hipotezata deka vo semejstvata kade nema dete so autizam ima pogolem broj na

balansirani semejstva otkolku vo semejstvata kade ima dete so autzam, ne se

potvrduva.

Edno romansko istraùvawe ~ija cel e dijagnosticirawe i opredeluvawe na

semejstvata od op{tata populacija spored FACES III pokaùva deka najgolem del od

ispituvanite semejstva se balansirani. Vo istraùvaweto, primerokot e zemen od

op{tata populacija po slu~aen izbor.

129

V ZAKLUÔCI

Postojat razliki vo semejnoto funkcionirawe, koristeweto na socijalnata

poddr{ka i vo koristeweto na nekoi od strategiite za spravuvawe so stresot pome|u roditelite vo semejstavata kade ima dete so autizam i semejstvata kade nema dete so autizam. Poedine~nite zaklu~oci za sekoja od istraùvanite hipotezi se odnesuvaat na toa deka:

Postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na poddr{kata od

prijatelite pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete

so autizam, no vo nasoka sprotivna na o~ekuvanata, odnosno nebalansiranite

semejstva vo pogolema mera ja koristat poddr{kata od prijatelite od

balansiranite.

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo primenata poddr{ka od

semejstvoto pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete

so autizam.

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na socijalna

poddr{ka pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva kade ima dete

so autizam.

Postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo primenata poddr{ka od prijatelite

pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva kade nema dete so

autizam, odnosno nebalansiranite semejstva vo pogolema mera ja koristat

poddr{kata od prijatelite od balansiranite.

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo primenata poddr{ka od

semejstvoto pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva kade nema

dete so autizam.

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo primenata vkupna socijalna

poddr{ka pome|u balansiranite i nebalansiranite semejstva kade nema dete

so autizam.

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategijata

(ASS) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva


130

Postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategijata (R) za

spravuvawe so stresot pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade ima

dete so autizam.


(SSS) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade

ima dete so autizam.

Postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategijata (MF) za


dete so autizam.

Postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategijata (PA) za


dete so autizam.


(ASS) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade


Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategijata (R)

za spravuvawe so stresot pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade nema

dete so autizam


(SSS) za spravuvawe so stresot pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade

nema dete so autizam

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategijata (MF)

za spravuvawe so stresot pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade nema

dete so autizam

Postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na strategijata (PA) za

spravuvawe so stresot pome|u majkite i tatkovcite vo semejstva kade nema

dete so autizam


prijateli pome|u majkite i tatkovcite na decata so autizam.

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na poddr{kata od

semejstvo pome|u majkite i tatkovcite na decata so autizam.

131

Postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristenata socijalna poddr{ka

pome|u majkite i tatkovcite na decata so autizam.

Postoi statisti~ki zna~ajna razlika me|u majkite i tatkovcite na deca so

autizam vo odnos na percepiraweto na semejstvoto kako kohezivno, odnosno

majkite vo pogolema mera go percepiraat semejstvoto kako kohezivno.


autizam vo odnos na posakuvanata semejna kohezija, odnosno posakuvanata

kohezija e na povisoko nivo kaj majkite.

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika me|u majkite i tatkovcite na deca so

autizam vo odnos na percepiraweto na semejstvoto kako adaptivno, odnosno

majkite vo pogolema mera go percepiraat semejstvoto kako adaptivno.


autizam vo odnos na posakuvanata semejna adaptacija, odnosno posakuvanata

adaptacija e na povisoko nivo kaj majkite.


prijatelite pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstva kade

nema dete so autizam, no vo nasoka sprotivna na o~ekuvanata, odnosno

semejstvata kade nema dete so autizam koristele pove}e poddr{ka od

prijatelite

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na poddr{kata od

semejstvoto pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstva kade


Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika vo koristeweto na socijalnata

poddr{ka pome|u semejstvata kade ima dete so autizam i semejstva kade nema

dete so autizam.

Ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u broj na balansirani

semejstva i nebalansirani semejstva pome|u semejstvata koi imaat dete so

autizam isemejstvata koi nemaat dete so autizam.

132

VI PREDLOZI

Po izgotvenata analiza na rezultati i donesuvawe na soodvetni

zaklu~oci za istata, se davaat slednive predlozi koi odat vo prilog na celiot

predmet na istraùvawe na ovoj magisterski trud. Predlozite se:

Da postoi soodveten i utvrden sistem za rana intervencija so cel {to

porano i pobrzo vklu~uvawe na roditelite vo celiot toj proces.

Da postoi soodveten i utvrden sistem za rana dijagnostika koj }e

ovozmoì dostapni resursi i izbegnuvawe na dolgite dijagnosti~ki

proceduri so cel rano soo~uvawe na roditelite na decata so autizam so

problemot.

Da postojat servisi-davateli na uslugi od strana na stru~ni lica koi }e

pruàat stru~na pomo{ i poddr{ka na samite roditeli vedna{ po

dobivaweto na dijagnozata.

Da ima vospostaveno model, kako del od sistemot za rana intervencija koj

}e vklu~uva izgotvuvawe na semeen plan i programa koj }e sodrì

konkretni zada~i so cel prepoznavawe na potrebite i prioritetite na

raniot detski razvoj. Vakviot pristap }e nudi zaedni~ka vklu~enost na

roditelite i profesionalcite.

Da se pottikne inicijativa za organizirawe na rabotilnici, obuki,

tribini so cel budewe na javnata svest za problemot na autizmot so koj se

sre}avaat roditelite i potrebnata poddr{ka koja im e neophodna.

Da postojat posebni servisi-davateli na uslugi od strana na stru~ni lica

koi }e nudat poddr{ka za toa kako roditelite da se griàt i odnesuvaat

so svoite deca. Ovie servisi da vklu~uvaat i realiziraat obuki za

roditelite i kakov treba da bide nivniot pristap kon ovie deca.

Da se organiziraat forumi na roditeli koi moè da bidat i od tipot na

internet forumi koi }e bidat naso~eni na razmena na iskustva me|u niv

kako i ovozmoùvawe na zaedni~ko druèwe so cel podobruvawe na

socijalniot moment na site semejstva koi imaat dete so autizam.

133

Da se sledi trendot na novi tehniki i metodi vo rabotata so deca so

autizam. Za ovaa cel potrebno e permanentno profesionalno

usovr{uvawe na stru~nite lica koi rabotat so ovie deca preku obuki, a

istovremeno i samite roditeli indirektno da bidat vklu~eni vo celiot

toj proces.

Da se odrùvaat rabotilnici so cel gradewe na kapacitetite i razvivawe

na ve{tinite na roditelite so cel sekojdnevno da se poddrùva i

pravilno da se naso~i razvojot na nivnite deca.

Da postojat servisi koi }e nudat poddr{ka na roditeli vo ~ii semejstva

postojat naru{eni semejni odnosi, kako i na samohrani roditeli koi

imaat dete so autizam.

Da postojat nevladini organizacii koi }e rabotat na podigawe na svesta

vo zdravstvenite ustanovi, u~ili{tata, mediumite so cel da se namali

stigmata za autizmot, a roditelite na decata so autizam da ne se

~uvstvuvaat deka se sami i zatvoreni so svojot problem.

Odrùvawe na javni tribini i vklu~uvawe na nadle`nite ministerstva,

vo izgotvuvawe na proceduri, pravilnici kade to~no i konkretno }e

bidat opredeleni pravata na roditeltie so autizam.

Odrùvawe na javni tribini koi }e deluvaat na poleto na zdravstvoto so

cel potkrevawe na inicijativa za besplaten biomedicinski tretman koj

im e neophoden na ovie deca.

134

VII. LITERATURA

1. Dunn ME, Burbine T, Bowers CA, Tantleff-Dunn S. Moderators of stress in parents of children with autism. Community Mental Health Journal 2001; 37:39-52.

2. Rice CE, Baio J, Van Naarden Braun K, Doernberg N, Meaney F J, Kirby RS. A public health collaboration for the surveillance of autism spectrum disorders. Paediatry Perinatal Epidemiollogy 2007; 21:179–90.

3. Kogan MD, Blumberg SJ, Schieve LA, et al. Prevalence of parent-reported diagnosis of autism spectrum disorder among children in the U.S. Pediatrics 2009; 124:1395–403.

4. Baron-Cohen S, Allen J, & Gillberg C. Can autism be detected at 18 months? The needle, the haystack, and the CHAT. British Journal of Psychiatry 1992; 161:839-843.

5. Bibby P, Eikeseth S, Martin NT, Mudford OC, & Reeves D. Progress and outcomes for children with autism receiving parent-managed intensive interventions. Research in Developmental Disabilities 2001; 22: 425-447.

6. Schall C. Family perspectives on raising a child with autism. Journal of Child and Family Studies 2000; 9: 409-423

7. Fombonne E. The prevalence of autism. Journal of the American Medical Association 2003; 289: 87-89.

8. Gray DE. Lay conceptions of autism, Parents’ explanatory models. Medical Anthropology 1995;16: 99-118

9. Mackowiak M. A etiology of autism, Focus on the biological perspective. Early Child Development and Care 2000; 160: 77-84.

10. Moes D, Koegel R, Schreibman L, Loos L. Stress profiles for mothers and fathers of children with autism. Psychological Reports 1992; 71: 1272-1274.

11. Volkmar FR, Lord C, Bailey A, Schultz RT, Klin A. Autism and pervasive developmental disorders. Child Psychol Psychiatry 2004; 45:135–170

12. Robbins DI, Fein D, Barton MI, Green JA. The modified checklist for autism in toddlers: an initial study investigating the early detection of autism and pervasive developmental disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders 2001; 31(2): 149-151.

13. Filipek PA, Volkmar R, Paul A, Klin A. & Cohen D. Medical aspects of autism. Handbook of autism and pervasive developmental disorders 2005; 3(1): 534-581

14. Akshoomoff N, Pierce K, Courchesne E. The neurobiological basis of autism from a developmental perspective. Development and Psychopathology 2002; 14: 613-634.

15. American Psychiatric Association 2000. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed., Text rev.). Washington, DC: Author.

16. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. 5th ed. Washington, DC: American Psychiatric Association, 2013

17. Volkmar FR, Koenig K, State M. Childhood disintegrative disorder. Handbook of Autism and Pervasive Developmental Disorder. 3rd ed. Hoboken, NJ: Wiley; 2005:70-78.

18. Trajkovski V. Autizam. Filozofski fakultet: Institut za defektologija; 2004.

19. American Psychiatric Association (1994) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4th edn) (DSMÎV).Washington,DC: APA.

20. World Health Organization. (1993). The ICD-10 Classification ofmental and behavioral disorders: Diagnostic criteria for research. Geneva: Author.

135

21. Tonge BJ. Autism, autistic spectrum and the need for a better definition. The Medical Journal of Australia 2002; 176(9):412–413.

22. Trajkovski V. Medicinski osnovi na invalidnosta. Filozofski fakultet: Institut za defektologija; 2008

23. Trajkovski V. Autizam i Pervazivni razvojni naru{uvawa. Filozofski fakultet: Institut za defektologija; 2011

24. Fombonne E. Epidemiological surveys of autism and other pervasive developmental disorders: an update. J Autism Dev Disord 2003; 33(4):365–382.

25. Yeargin-Allsopp M, Rice C, Karapurkar T, Doernberg N, Boyle C, Murphy C. Prevalence of autism in a US metropolitan area. JAMA 2003; 289(1):49–55.

26. Blumberg SJ, Luke JV. Wireless substitution: Early release of estimates from the National Health Interview Survey, January–June 2012. National Center for Health Statistics. Available from: http://www.cdc.gov/nchs/nhis.htm. [accesed on 12 December 2012]

27. Schieve LA, Rice C, Yeargin-Allsopp M, Boyle CA, Kogan MD, Drews C, Devine O. Parent-reported prevalence of autism spectrum disorders in US-born children: An assessment of changes within birth cohorts from the 2003 to the 2007. National Survey of Children’s Health. Matern Child Health 2012; 16:151.

28. Matsuzaki H, Iwata K, Manabe T, Mori N. Triggers for Autism: Genetic and Environmental Factors. Journal of Central Nervous System Disease 2012: 4 27–36.

29. Abrahams BS, Geschwind DH. Advances in autism genetics: on the threshold of a new neurobiology. Nat Rev Gene 2008; 9(5):341–55.

30. Folstein SE, Rosen-Sheidley B. Genetics of autism: complex etiology for a heterogeneous disorder. Nat Rev Genet 2001; 2(12):943–55.

31. Abrahams BS, Geschwind DH. Advances in autism genetics: on the threshold of a new neurobiology. Nat Rev Genet. 2008;9(5):341–55.

32. Glessner JT, Wang K, Cai G, et al. Autism genome-wide copy number variation reveals ubiquitin and neuronal genes. Nature. 2009;459(7246):569–73.

33. Ylisaukko-oja T, Alarcon M, Cantor RM, et al. Search for autism loci by combined analysis of Autism Genetic Resource Exchange and Finnish families. Ann Neurol 2006; 59(1):145–55.

34. Johnson KP, Giannotti F, Cortesi F. Sleep patterns in autism spectrum disorders. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America 2009;18(4):917–28.

35. Volkmar FR. Medical Problems, Treatments, and Professionals in Powers MD. Children with Autism: A Parent’s Guide, Second Edition, Bethesda: Woodbine House, 2000.

36. Zafeiriou DI, Ververi A, Vargiami E. Childhood autism and associated comorbidities. Brain and Development 2007;29(5):257–72.

37. Landa RJ, Holman KC, Garrett-Mayer E. Social and communication development in toddlers with early and later diagnosis of autism spectrum disorders. Archives of General Psychiatry 2007; 64(7):853–64.

38. Johnson CP, Myers SM. Identification and evaluation of children with autism spectrum disorders. Pediatrics 2007;120 (5):1183–215.

39. Simonoff E, Pickles A, Charman T, Chandler S, Loucas T, Baird G. Psychiatric disorders in children with autism spectrum disorders: prevalence, comorbidity, and associated factors in а population-derived sample. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 2008; 47(8):921–9.

40. Myers SM, Johnson CP. Management of children with autism spectrum disorders. Pediatrics 2007;120 (5):1162–82.

136

41. Couper JJ, Sampson AJ. Children with autism deserve evidence-based intervention. Medical Journal of Australia 2003; 178(9):424–5.

42. Johnson CP. Early Clinical Characteristics of Children with Autism. Autistic Spectrum Disorders in Children. Marcel Dekker New York Inc. 2004:85-123.

43. Pellicano E. Testing the predictive power of cognitive atypicalities in autistic children: evidence from a 3-year follow-up study. Autism Research, 2013; 6:258–267.

44. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition – Text Revision (DSM-IV-TR). Washington, DC: American Psychiatric Publishing, Inc, 2000.

45. Baird G, Cass H, Slonims V. Diagnosis of autism. BMJ 2003; 327(7413):488-93. 46. Moore K, McConkey R, Sines D, Cassidy A. Improving diagnostic and assessment

services for children with autistic spectrum disorders. Early Child Dev Care 1999;154:1-11.

47. Panerai S, Zingale M, Trubia G, Finocchiaro M, Zuccarello R, Ferri R, & Elia M. Special education versus inclusive education: the role of the TEACCH program. Journal of Autism and Developmental Disorders 2009; 39:874-882.

48. Simpson R, Jennifer B. Ganz Emily M. Lund. The Picture Exchange Communication System (PECS): A Promising Method for Improving Communication Skills of Learners with Autism Spectrum Disorders Education and Training in Autism and Developmental Disabilities, Texas A&M University Department of Educational Psychology 2012; 47(2): 176–186

49. Granpeesheh D, Tarbox J, Dixon D. Applied behavior analytic interventions forchildren with autism: A description and review of treatment research. Annals of Clinica l Psychiatry 2009 ;21(3):162-173

50. Howard JS, Sparkman CR, Cohen HG, Stanislaw H. A comparison of intensive behavior analytic and eclectic treatments for young children with autism. Research in Developmental Disabilities 2005; 26:359–383.

51. Billstedt E, Gillberg C. Autism after adolescence: population-based 13- to 22-year follow-up study of 120 individuals with autism diagnosed in childhood. J Autism Dev Disord 2005; 35(3):351-60.

52. Heuveline P, Timberlake JM. The role of cohabitation in family formation: The United States in comparative perspective. Journal of Marriage and Family 2004; 66:1214-1230.

53. Rothausen TJ. ’Family’ in organizational research: a review and comparison of de Wnitions and measures. Journal of Organizational Behavior 1999; 20:817–836.

54. McDaniel SH, Pisani A. "Interpersonal Relationships". Clinical Guide to the WHO International Classification of Functioning, Disability. American Psychological Assocation Publications 2005. 569:590

55. Thomson E, McLanahan SS, Curtin RB. Family Structure, Gender, and Parental Socialization. Journal of Marriage and the Family 1992; 54(2): 368-378.

56. Goulbourne, H. Transnational Families: Ethnicities, Identities and Social Capital. London: Routledge, 2010.

57. Symon JB. Parent education for autism: Issues in providing services at a distance. Journal of Positive Behavior Interventions 2001; 3:160-174.

58. Lessenberry BM, Rehfeldt, RA. Evaluating stress levels of parents of children with disabilities. Exceptional children 2004; 70(2):231-244.

59. Dunn ME, Burbine T, Bowers CA, Tantleff-Dunn S.‘Moderators of stress in parents of children with autism’. Community Mental Health Journal 2004; 37:39–52.

137

60. Singer GHS, Powers LE. Families, disability, and empowerment. Baltimore: Brookes; . 1993.

61. Tunali B, Power T. Coping by redefinition: cognitive appraisals in mothers of children with autism and children without autism. Journal of Autism and Developmental Disorders 2002; 32(1): 25-34

62. Sloper P, Turner S. Risk and resistance factors in the adaptation of children with severe physical disability. Journal of Child Psychology and Psychiatry 1993; 34:167-188.

63. Sander JL, Morgan SB. Family stress and Adjustment as perceived by parents of children with autism or Down syndrome: Implications for intervention. Child and Family Behavior Therapy 1997; 19: 15-32.

64. Gray DE. Perceptions of stigma: The parents of autistic children. Sociology of Health and Illness 1993; 15: 102-120.

65. Hastings RP, Johnson E. Stress in UK families conducting intensive home-based behavioral intervention for their young child with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders 2001; 31: 327-336.

66. Coplan J, Souders M, Mulberg A, et al. Children with autistic spectrum disorders. II. Parents are unable to distinguish secretin from placebo under double-blind conditions. Arch Dis Child 2003; 88:737–739

67. Dunn ME, Burbine T, Bowers CA, Tantleff-Dunn S. Moderators of stress in parents of children with autism. Community Mental Health Journal 2001; 37 (1): 39–52.

68. Kogan MD, Strickland BB, Blumberg SJ, Singh GK, Perrin JM, Van Dyck PC. A national profile of the health care experiences and family impact of autism spectrum disorder among children in the United States. Journal of the American Academy of Pediatrics 2008; 122 (6):1148–1159

69. Greenberg JS, Seltzer MM, Hong J, Orsmond GI. Bidirectional effects of expressed emotion and behavior problems and symptoms in adolescents and adults with autism. American Journal of Mental Retardation 2006; 111(4):229-249.

70. Glazzard J, Overall K. Living with autistic spectrum disorder: parental experiences of raising a child with autistic spectrum disorder (ASD). British journal of learning support, support for learning 2010; 27 (1): 39-45.

71. Olson DH. FACES IV manual. University of Minnesota and life innovation, Minneapolis, 2008.

72. Kogan MD, Strickland BB, Blumberg SJ, Singh GK, Perrin JM, Dyck PC. A. National profile of the health care experiences and family impact of autism spectrum disorder among children in the United States. Journal of the American Academy of Pediatrics 2008; 122 (6):1148–1159.

73. Deimling G, Smerglia V, Schaefer M. The Impact of Family Environment and Decision-Making Satisfaction on Caregiver Depression, Journal of Aging and Health, Sage Publications, Inc 2001; 13(1):47-71.

74. McCubbin H, Larson A, Olson D. F-COPES Family Crisis Oriented Personal Scales. In H. McCubbin & A. Thompson (Eds.), Family assessment inventories for research and practice. Madison, WI: University of Wisconsin, Madison; 1987.

75. Minuchin S. Families and Family Therapy. Cambridge, MA, Harvard University Press, 1974.

76. Beckman P. Comparison of mothers’ and fathers’ perceptions of the effect of young children with and without disabilities. American Journal of Mental Retardation 1991; 95: 585-595.

138

77. Gray DE. Coping with autism, Stresses and strategies. Sociology of Health &Illness 1994;16: 275-300

78. Gray DE. Ten years on: A longitudinal study of families of children with autism. Journal of Intellectual & Developmental Disability 2002; 27: 215-222.

79. Houser R, Seligman MA comparison of stress and coping by fathers of adolescents with mental retardation and fathers of adolescents without mental retardation. Research in Developmental Disabilities 1991; 12: 251-260.

80. Keenan M, Dillenburger K, Doherty A, Bryne T, Gallagher S. The experience of parents during diagnosis and forward planning for children with autism spectrum 55 disorder. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities 2010; 23:390-397.

81. Penzo JA, Harvey P. Understanding parental grief as a response to mental illness: Implications for practice. Journal of Family Social Work 2008; 11(3): 323-338.

82. Meadan H, Halle JW, Ebata AT. Families with children who have autism spectrum disorders: Stress and support. Exceptional Children 2010; 77(1):7-36.

83. Higgins DJ, Bailey SR, Pearce JC. Factors associated with functioning style and coping strategies of families with a child with an autism spectrum disorder. Autism 2009, 9:125–137.

84. Luther EH, Canham, DL, Cureton VY. Coping and social support for parents of children with autism. The Journal of School Nursing 2005; 21:40–47.

85. Mancil GR, Boyd BA, Bedersem P. Parental stress and autism: are there useful mcoping strategies? Education and Training in Developmental Disabilities 2009; 44(4):523-537.

86. Lyons AM, Leon SC, Phelps C.E, Dunleavy AM. The impact of child symptom severity on stress among parents of children with ASD: The moderating role of coping styles. Journal of Child and Family Studies 2010; 19:516-524.

87. Dunn ME, Burbine T, Bowers CA, Tantleff-Dunn S. Moderators of stress in parents of children with autism. Community Mental Health Journal 2001; 37:39–52.

88. Lee L, Harrington RA, Louie BB, Newhoffer CJ. Children with autism: Quality of life and parental concerns. Journal of Autism and Developmental Disorders 2008; 38:1147-1160.

89. Hassall R, Rose J. Parental cognitions and adaptation to the demands of caring for a child with an intellectual disability: a review of the literature and implications for clinical interventions. Behavoir Cogn Psychother 2005; 33:71–88.

90. Gray D. Ten years on: a longitudinal study of families of children with autism. Journal of Intellectual and Developmental Disability 2002; 27(3):215-222

91. Marshak LE, Seligman M. Counseling persons with disabilities, Theoretical and clinical perspectives. Austin, TX: Pro-Ed; 1993.

92. Patterson JM. A family systems perspective for working with youth with disability. Pediatrician 1991; 18: 129-141.

93. Sharpley CF, Bitsika V, Efremidis B. Influence of gender, parental health, and perceived expertise of assistance upon stress, anxiety, and depression among parents of children with autism. Journal of Intellectual & Developmental Disability1997; 22: 19-28.

94. Green J, Charman T, McChonachie H, et al. Parent mediated communication-focused treatment in children with autism (PACT): a randomised controlled trial. Lancet 2010; 19 (3795): 2152–2160.

95. Hall HR, Graff, JC. The relationships among adaptive behaviors of children with autism, family support, parenting stress, and coping. Issues Comprehensive Pediatric Nursing 2011; 34(1): 4-25.

139

96. Montes G, Halterman JS. Psychological functioning and coping among mothers of children with autism: a population-based study. Pediatrics 2007; 119(5): 1040-1046.

97. Siman-Tov A, Kaniel S. Stress and personal resource as predictors of the adjustment of parents to autistic children: A multivariate model. Journal of Autism and Developmental Disorders 2011; 41(7): 879-890.

98. 100. Higgins DJ, Bailey SR, Pearce JC. 2005 May. Autism. Factors associated with functioning style and coping strategies of families with a child with an autism spectrum disorder. (09.05.2005) Available from URL: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15857858 [accesed on 28.April 2011]

99. GrayDE, Holden W. Psycho-social well-being among the parents of children with autism. Australia and New Zealand Journal of Developmental Disabilities 1992;18: 83-93.

100. Pakenham KI, Samios C, Sofronoff K. Adjustment in mothers of children with Asperger Syndrome: An application of the double ABCX model of family adjustment. Autism 2005; 9:119-212.

101. Rivers JW, Stoneman Z. Sibling relationships when a child has autism. InMarital stress and support coping. Journal of Autism and DevelopmentalDisorders 2003; 33: 383-394.

102. Lounds J, Seltzer MM, Greenberg JS, Shattuck P. Transition and change in adolescents and young adults with autism: Longitudinal effects on maternal well-being. American Journal on Mental Retardation 2007; 112: 401–417.

103. Seltzer MM, Greenberg JS, Hong J, Smith LE, Almeida DM, Coe C, et al. Maternal cortisol levels and child behavior problems in families of adolescents and adults with ASD. Journal of Autism and Developmental Disorders 2010; 40, 457–469.

104. Ekas NV, Lickenbrock DM, Whitman TL. Optimism, social support, and well-being in mothers of children with autism spectrum disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders 2010; 40:1274–1284.

105. August KJ, Sorkin DH. Marital status and gender differences in managing a chronic illness: The function of health-related social control. Social Science and Medicine 2010; 71:1831–1838.

106. Gill MJ, Harris SL. Hardiness and social support as predictors of psychological discomfort in mothers of children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders 1991; 21: 407-416

107. Shira Katz. 2002. When the Child's Illness Is Life Threatening: Impact on the Parents. (01.01.2002). Available from URL: http://www.medscape.com/viewarticle/444200 [accesed on 28.April 2011].

108. Pottie C, Ingram K. Daily stress. Coping and well-being in parents of children with autism: A multilevel Modeling Approach. Journal of family psychology 2008; 22 (6): 855-864.

109. Siklos S, Kerns KA. Assessing need for social supports in parents of children with autism and Down syndrome. Journal of Autism and Dev. Disorders 2006; 36(7):921-933.

110. Dale E, Jahoda A, Knot F. Mothers attributions following their child's diagnosis of ASD: exploring links with maternal levels stress, depression and expectations about their child's future 2006; 10(5) 463-79.

111. Greenbers J, Seltzer M, Hwa-ha J. Parenting a child with disabilities. The role of social support for African-American parents, Parents in society 2012; 92 (4):405-411.

112. Herman S. Thompson I. Families’ perception of their resources for caring for children with developmental disabilities. Mental retardation 1995; 33:73-83

140

113. Bailey D et al. Needs and supports reorted by Latino families of young children with developmental disabilities. American Journal of Mental retardation 1999; 104:437-451

114. Altiere MJ, Kluge S. Family functioning and coping behaviors in parents of children with autism. Journal of Child and Family Studies 2009; 18:83-92.

115. Krauss MW. Child related and parenting stress: similarities and differences between mothers and fathers of children with disabilities. American Journal of Mental Retardation 1993; 97:393-404.

116. Hartley S, Seltzer M, Hedd L. Psychological well-being in fathers of adolescents and young adults with Down Syndrome, Fragile X syndrome and autism, Journal of Family Psychology 2012; 61: 327-342.

117. Plumb J. The impact of social support and family resilience on parental stress in families with a child diagnosed with an ASD. Doctorate in Social work, University of Pennsylvania, 2011.

118. Smith E, Maenner M, Seltzer M. Social support and well-being at mid-life among mothers of adolescents and adults eit ASD. Journal of Autism and Developmental disorders 2012; 42: 1818-1826.

141

Prilog 1 Skala za procena na adaptacija i kohezija vo semejstvo- Family Adaptability and Cohesion Evaluation Scales (FACES III) Pri odgovor na pra{awata koristete ja slednava skala: 1. skoro nikoga{ 2. edna{ vo nekoe vreme 3. ponekoga{ 4. ~esto 5. skoro sekoga{ Opi{i go tvoeto semejstvo _____^lenovite vo semejstvoto baraat pomo{ eden od drug _____ Vo re{avaweto na problemite se slu{aat i sugestiite od decata _____Se odobruvaat prijatelite na site ~lenovi vo semejstvoto _____ Decata imaat udel vo svojata disciplina _____ Sakame da pravime raboti samo vo na{eto poblisko semejstvo _____ Razli~ni lica deluvaat kako lideri vo na{eto semejstvo _____^lenovite vo semejstvoto se ~uvstvuvaat pobliski so ~lenovite od semejstvoto otkolku so ~lenovi koi ne se od semejstvoto _____ Na{eto semejstvo pravi promeni so podelba na zada~ite vo semejstvoto _____ ^lenovite od semejstvoto sakaat slobodnoto vreme da go pominat zaedno _____Roditelite zaedno so decata go diskutiraat kaznuvaweto _____^lenovite od semejstvoto se ~uvstvuvaat bliski eden za drug _____Decata donesuvaat odluki vo semejstvoto _____Koga se pravat zaedni~ki aktvnosti vo semejstvoto, site ~lenovi se prisutni _____Pravilata se menuvaat vo semejstvoto _____Lesno moème da razmisluvame za rabotite {to gi pravime zaedno kako semjestvo _____Se menuvaat odgovornostite na sekoj ~len vo semejstvoto _____^lenovite od semejstvoto se konsultiraat eden so drug pri donesuvawe na nekakva odluka _____Te{ko e da se identifikuva liderot vo na{eto semejstvo _____Semejnoto zaedni{tvo e mnogu va`no _____Te{ko e da se kaè koj koe zadolènie od doma{nite raboti pravi IDEALNO, KAKO BI SAKALE DA BIDE VA[ETO SEMEJSTVO _____^lenovite od semejstvoto da baraat pomo{ eden od drug _____Vo re{avaweto na problemite da se slu{aat i sugestiite od decata _____Da se odobruvaat prijatelite na site ~lenovi vo semejstvoto _____Decata da imaat udel vo svojata disciplina

142

_____Da sakame da pravime raboti samo vo na{eto poblisko semejstvo _____Razli~ni lica da deluvaaat kako lideri vo na{eto semejstvo _____^lenovite vo semejstvoto da se ~uvstvuvaat pobliski so ~lenovite od semejstvoto otkolku so ~lenovi koi ne se od semejstvoto _____Na{eto semejstvo da pravi promeni so podelba na zada~ite vo semejstvoto _____^lenovite od semejstvoto da sakaat slobodnoto vreme da go pominat zaedno _____Roditelite zaedno so decata da go diskutiraat kaznuvaweto _____^lenovite od semejstvoto da se ~uvstvuvaat bliski eden za drug _____Decata koga moè da donesuvaat odluki vo semejstvoto _____Koga se pravat zaedni~ki aktvnosti vo semejstvoto, site ~lenovi bi moèlo da bidat prisutni _____Pravilata da se menuvaat vo semejstvoto _____Lesno da moème da razmisluvame za rabotite {to gi pravime zaedno kako semejstvo _____Da se menuvaat odgovornostite na sekoj ~len vo semejstvoto _____^lenovite od semejstvoto da se konsultiraat eden so drug pri donesuvawe na nekakva odluka _____Da se identifikuva liderot vo na{eto semejstvo _____Semejnoto zaedni{tvo da e mnogu va`no _____Bi moèlo da se kaè koj koe zadolènie od doma{nite raboti da pravi

143

Prilog 2 Skala orientirana za li~na procenka na krizite vo smejstvoto-Family crisis oriented personal evaluation scale -F-COPES Nasoki: Prvo, pro~itajte gi odgovorite edna{. Vtoro, odlu~ete koj odgovor go opi{uva va{iot stav i odnesuvawe vo re{avaweto na problemite. Koristete gi ovie pet to~ki od skalata: 1 - strogo ne se soglasuvam 2 - umereno ne se soglasuvam 3 - nitu se soglasuvam nitu ne se soglasuvam 4 - umereno se soglasuvam 5 - strogo se soglasuvam KOGA SE SOOÛVAME SO PROBLEMI I KRIZI VO SEMEJSTVOTO ODGOVARAME SO: Spodeluvawe na na{ite pote{kotii 1 2 3 4 5 so rodninite Barame odobruvawe i poddr{ka od 1 2 3 4 5 prijatelite Znaeme deka imame mo} da gi re{ime 1 2 3 4 5 golemite problemi Barame soveti i informacii od drugi lica 1 2 3 4 5 od semejstva koi se soo~ile so sli~en problem Barame soveti od rodnini 1 2 3 4 5 Barame soveti od zaednicata, agenciite koi 1 2 3 4 5 se dizajnirani da im pomognat na semejstvata za odredena situacija ili problem Znaeme deka imame sila vo na{eto semejstvo 1 2 3 4 5 da gi re{ime problemite Primawe na podaroci i uslugi od sosedite 1 2 3 4 5 (pr: hrana, nosewe po{ta)

144

Barame soveti i informacii od 1 2 3 4 5 na{iot semeen lekar Barame uslugi i pomo{ od sosedite 1 2 3 4 5 Se soo~uvame so problemot i se obiduvame 1 2 3 4 5 da dojdeme vedna{ do re{enie Gledame televizija 1 2 3 4 5 Pokaùvame deka sme silni 1 2 3 4 5 Prisustvuvame na bogoslu`bi 1 2 3 4 5 Prifa}awe na stresni situacii 1 2 3 4 5 kako del od ìvotot Spodeluvawe na problemite so 1 2 3 4 5 bliskite prijateli Veruvawe vo sre}a koja igra golema uloga vo toa 1 2 3 4 5 kako dobro da se re{i problemot Ve`bawe so prijatelite kako da se namali 1 2 3 4 5 tenzijata Prifa}ame deka problemite se javuvaat 1 2 3 4 5 odedna{ Pravewe na zaedni~ki raboti so rodninite 1 2 3 4 5 (piknik, ve~era i sl.) Barame stru~no sovetuvawe i pomo{ za 1 2 3 4 5 semejnite problemi Veruvame deka moème da se spravime so 1 2 3 4 5 semejnite problemi U~estvuvame vo aktvnosti na crkvata 1 2 3 4 5 Definirawe na problemite na pozitiven 1 2 3 4 5

145

na~in, taka {to ne vleguvame vo re{avaweto na problemot obeshrabreni Barawe mislewe od rodninite 1 2 3 4 5 za problemot so koj se soo~uvame ûvstvuvame deka bez razlika {to pravime 1 2 3 4 5 za da se podgotvime, }e imame problemi vo re{avaweto na problemot Barame sovet od nadleèn minister 1 2 3 4 5 Veruvame deka ako ~ekame dovolno dolgo 1 2 3 4 5 problemot }e is~ezne Spodeluvame problemi so sosedite 1 2 3 4 5 Imame verba vo Boga 1 2 3 4 5

146

Prilog 3 Sogleduvawe na socijalnata poddr{ka od semejstvoto-Perceived social support from family (PSS-Fa) Nasoki: Tvrdewata {to sledat se odnesuvaat na ~uvstva i iskustva koi se javuvaat kaj pove}eto lu|e, vo odnosite so semejstvata. Za sekoe pra{awe ima tri mo`ni odgovori: da, ne, ne znam. Ve molime zaokruète go odgvorot za sekoj ajtem. DA NE NEZNAM 1. Moeto semejstvo mi ja pruà moralnata poddr{ka koja mi treba DA NE NEZNAM 2. Dobivam dobri idei od moeto semejstvo za toa kako da gi napravam nekoi raboti DA NE NEZNAM 3. Pove}eto lu}e {to gi znam se pobliski so svoeto semejstvo otkolku {to sum jas so moeto DA NE NEZNAM 4. Koga se doveruvam na ~lenovi od semejstvoto koi mi se pobliski mislam deka ne se ~uvstvuvaat prijatno DA NE NEZNAM 5. Moeto semejstvo saka da slu{a {to jas mislam za ne{to DA NE NEZNAM 6. ^lenovite od moeto semejstvo delat mnogu od moite interesi DA NE NEZNAM 7. Odreden del od ~lenovite na semejstvoto doa|aat kaj mene koga imaat problem ili koga im treba sovet DA NE NEZNAM 8. Jas se potpiram na semejstvoto za emocionalna poddr{ka DA NE NEZNAM 9. Postoi eden ~len vo semejstvoto so koj bi moèl da se ~uvstvuvam zabavno DA NE NEZNAM 10. Jas i moeto semejstvo sme otvoreni toga{ koga razmisluvame za rabotite DA NE NEZNAM 11. Moeto semejstvo e osetlivo na moite li~ni potrebi DA NE NEZNAM 12. ^lenovi od moeto semejstvo doa|aat kaj mene za emocionalna poddr{ka DA NE NEZNAM 13. Imam {iroko spodeluvawe so golem broj na prijateli DA NE NEZNAM 14. ^lenovite od moeto semejstvo mi pomagaat vo re{avawe na problemi DA NE NEZNAM 15. ^lenovite od moeto semejstvo imaat dobra ideja za toa kako da gi napravat rabotite DA NE NEZNAM 16. Koga se doveruvam na ~lenovi od semejstvoto koi mi se pobliski, toa pravi da se ~uvstvuvam neprijatno DA NE NEZNAM 17. ^lenovite od moeto semejstvo me baraat za druèwe DA NE NEZNAM 18. Mislam deka moeto semejstvo znae deka sum dobar vo pomagawe za re{avaweto na problemi DA NE NEZNAM 19. Nemam vrska so ~len od semejstvoto koj mi e blizok kako vrskite na drugite lu|e so ~lenovite od semejstvoto DA NE NEZNAM 20. Posakuvam semejstvoto da be{e porazli~no od ona {to e

147

Prilog 4 Sogleduvawe na socijalnata poddr{ka od prijatelite-Perceived social support from friends (PSS-Fr) Nasoki: Tvrdewata {to sledat se odnesuvaat na ~uvstva i iskustva koi se javuvaat kaj pove}eto lu|e, vo odnosite so prijatelite. Za sekoe pra{awe ima tri mo`ni odgovori: da, ne, ne znam. Ve molime zaokruète go odgvorot za sekoj ajtem. DA NE NEZNAM 1. Moeto semejstvo mi ja pruà moralnata poddr{ka koja mi treba DA NE NEZNAM 2. Dobivam dobri idei od moeto semejstvo za toa kako da gi napravam nekoi raboti DA NE NEZNAM 3. Pove}eto lu}e {to gi znam se pobliski so svoeto semejstvo otkolku {to sum jas DA NE NEZNAM 4. Koga se doveruvam na ~lenovi od semejstvoto koi mi se pobliski mislam deka ne se ~uvstvuvaat prijatno DA NE NEZNAM 5. Moeto semejstvo saka da slu{a ona {to jas mislam za ne{to DA NE NEZNAM 6. ^lenovite od moeto semejstvo delat mnogu od moite interesi DA NE NEZNAM 7. Odreden del od ~lenovite na semejstvoto doa|aat kaj mene koga imaat problem ili koga im treba sovet DA NE NEZNAM 8. Jas se potpiram na semejstvoto za emocionalna poddr{ka DA NE NEZNAM 9. Postoi eden ~len vo semejstvoto so koj bi moèl da se ~uvstvuvam zabavno DA NE NEZNAM 10. Jas i moeto semejstvo sme otvoreni toga{ koga razmisluvame za rabotite DA NE NEZNAM 11. Moeto semejstvo e osetlivo na moite li~ni potrebi DA NE NEZNAM 12. ^lenovi od moeto semejstvo doa|aat kaj mene za emocionalna poddr{ka DA NE NEZNAM 13. Imam {iroko spodeluvawe so golem broj na prijateli DA NE NEZNAM 14. ^lenovite od moeto semejstvo mi pomagaat vo re{avawe na problemi DA NE NEZNAM 15. ^lenovite od moeto semejstvo imaat dobra ideja za toa kako da gi napravat rabotite DA NE NEZNAM 16. Koga se doveruvam na ~lenovi od semejstvoto koi mi se pobliski pravi da se ~uvstvuvam neprijatno DA NE NEZNAM 17. ^lenovite od moeto semejstvo me baraat za druèwe DA NE NEZNAM 18. Mislam deka moeto semejstvo znae deka sum dobar vo pomagawe na re{avaweto na problemi DA NE NEZNAM 19. Nemam vrska so ~len od semejstvoto koj mi e blizok kako vrskite na drugite lu|e so ~lenovite od semejstvoto DA NE NEZNAM 20. Posakuvam semejstvoto da be{e porazli~no od ona {to e

Documents

SEMEJNOTO FUNKCIONIRAWE I ODNESUVAWE NA RODITELITE …