Univerzitet u Novom Sadu; Filozofski fakultet Novi Sad

Katedra za komparativnu književnost sa teorijom književnosti

Seminarski rad iz predmeta

Ranohrišćanska i srednjovekovna umetnost islama i Zapadne Evrope

Minijatura u umetnosti karolinškog doba: Minijature

„Utrehtskog psaltira”

Profesor mentor: Student:

Doc. Dr Tatjana Starodubcev Sanja Pavlović КК5/10

Univerzitet u Novom Sadu; Akademija umetnosti

Franačka država i Karolinzi

Franački narod je, posle pobede nad muslimanima, počeo o sebi da razmišlja kao o narodu

izabranom od Boga; obrazac za njih postalo je izabrano pleme iz Biblije. Vladar Franaka je

shvatan Božjim izaslanikom, kao novi David ili novi Solomon.

Dinastija Karolinga dobila je ime po Karlu Velikom, nasledniku kralja Pipina Mlađeg koji je 754.

krunisan za kralja Franačke države. Karlo Veliki je zavladao celim kraljevstvom nakon smrti svog

brata, Karlomana. Vladao je od 768. do 814. godine. Podigao je prestonicu u Ahenu, na tromeđi

Nemačke, Belgije i Holandije.

Renovacija antike

Franački narod smatrao je sebe izabranim narodom okupljenih oko novog Davida (novus David).

Karlo Veliki bio je taj novi tip vladar, obdaren solomonskom mudrošću. Smatrao je da crkva

treba da bude model i obrazac za život čitavom hrišćanskom svetu, ali mu je smetala

neprosvećenost i nepismenost franačkog sveštenstva. Zato je on oko svog dvora okupio

učenjake iz drugih evropskih država: Alkuina, Pavlina, Petra i Pavla Đakona iz Italije; Angilberta,

Teodulfa i Agobarda iz Franačke države i Španije, kao i Irce, Klemensa, Dangala, Dikuila i dr. Na

čelu ovog učenog kruga stajao je kralj sam, naklonjen nauci, umetnosti i muzici.1 Glavni stožeri

ovog „projekta“ Karla Velikog su mudrost Atine, zlatno doba Rima, ali i služenje Isusu Hristu,

dakle visoko poštovanje najvećih tekovina antike spojenom sa hrišćanskim idejama. Zato ovo

razdoblje možemo shvatiti kao renesansu antike pre same renesanse, ili renovacijom antike,

kako je naziva Viktor H. Elbern. Postoji težnja za autentičnošću – kako tekstova Biblije,

liturgijsko pojanja, tako i arhitektonskih uzora (npr. donosili su se antički stubovi u Ahen radi

uobličavanja arihtektonskih normi). Karolinškim učenjacima možemo da zahvalimo za očuvanje

gotovo svih književnih i naučnih dela antike. Takođe, pismo, koje danas nazivamo rimskim,

karolinškog je porekla. Greškom je nazvano rimskim jer se dugo smatralo da su karolinški

rukopisi autentični rimski tekstovi, pa je samim tim i pismo kojim su pisani nazvano rimskim.2

1 Erih Kubah i Viktor H. Elbern, Karolinška i otonska umetnost, Izdavačko preduzeće „Bratstvo i jedinstvo”, Novi Sad, 1973.; str. 109.2 H. W. Janson, Istorija umetnosti, Prosveta, Beograd, 1994,; str. 198.

2

Remska škola rukopisa

Likovnoj umetnosti ovog doba stalo je, pre svega, do istorijskog načina prikazivanja. „Umetnički

opis sakralne kao i profane istorije svakako treba shvatiti i kao opšterazumljiv, vaspitni činilac u

odnosu na literarno neškolovan narod.“3 Stari rimski rukopisi su prepisivani u više centara,

odnosno skriptorijuma, od kojih su najznačajniji oni u Ahenu, Turu, Mecu i Remsu. Skriptorijum

u Remsu doživeo je vrhunac u vreme nadbiskupa Ebona (816-835). Odatle potiču neki važni

karolinški rukopisi kao što su Jevanđelje nadbiskupa Eba, Utrehtski psaltir, itd. U Remskom

skriptoriju klasični uzori su prevedeni na osoben i lako prepoznatljiv slikarski izraz kojim

dominiraju nervozan ekspresivni potez i ustreptala eneregija koji svaki detalj stavljaju u

neprekidan pokret. Takođe, umetnici sebi daju određenu slobodu pri prikazivanju pojedinih

scena.

Utrehtski psaltir

Rukopis je izrađen između 820. i 840. godine. U njemu se nalazi 166 monohromnih slikovnih

prikaza koji idu redom i mogu se sastojati iz nekoliko scena. Ovo je zapravo najopširniji

iluminirani psaltir.4 Psaltir je pisan rimskim velikim slovima, što nije slučaj sa ostalim tekstovima

tog perioda. Karlo Veliki je 789. godine naredio da se sve knjige piše karolinškom minuskulom,

ali Utrehtski psaltir se razlikuje. Zato se smatralo da potiče iz ranijeg perioda, iz četvrtog ili

petog veka. Smatra se da je uzor za izradu ovog dela bilo neko ranohrišćansko delo,

najverovatnije iz perioda oko 400. godine. Viktor H. Elbern smatra da je kao uzor poslužio neki

ilustrovani Psalterium duplex ili triplex.5

Čitava knjiga ilustrovana je crtežima perom, i to braon bojom, i to iz praktičnih razloga – ovakva

tehnika bila je jeftinija od obojenih ilustracija, ali i brža za crtanje. Kao i u drugim rukopisima

Remske škole, i ovde dominira entuzijastična živost, žurba, dinamični pokreti i dramatična

gestiklulacija. Prizori iz ovog rukopisa pružaju pravi kompendijum antičkog, ranohrišćanskog i

karolinškog slikarstva.6 Remska skriptorija je zasigurno raspolagala i mnogim profanim 3 Erih Kubah i Viktor H. Elbern, Karolinška i otonska umetnost; str. 112.4 Herbert Schutz, The Carolingians in Central Europe, their history, arts and architecture: a cultural history of Central Europe, 750-900, Brill, Leiden – Boston, 2004.5 Erih Kubah i Viktor H. Elbern, Karolinška i otonska umetnost; str. 136.6 Erih Kubah i Viktor H. Elbern, Karolinška i otonska umetnost; str. 136.

3

iluminiranim rukopisima prozne antike, te se i ovo može smatrati jednim od uzora u nastanku

Utrehtskog psaltira. Smatra se da su Utrehtski psaltir radila tri različita umetnika na šta ukazuju

različite veličine glava, tela, loše kompozicije i prazni prostori – sve to ukazuje na delo više

ruku.7

Ono što je novina u ovom psaltiru jeste prikazivanje scena i kompozicija iz Starog i Novog

zaveta, koji do tada nisu bili pristutni u karolinškim rukopisima. Ilustrovani su psalmi, ali

problem je u tome što pesnički jezik psalama nije pogodan za ilustrovanje kao narativni delovi

Biblije.8 Ovo je nadoknađeno ritmom skica, a rešeno je tako što je svaka rečenica psalama

shvatana i ilustrovana doslovno.

Slika 1.

Primer toga vidimo na ilustraciji psalma 44 (slika 1.). Rečenica „Ustani, što spavaš, Gospode?”

predstavljena je slikom Gospoda kako spava zavaljen u postelji, a okružen je anđelima koji ga

mole (gornji deo ilustracije). Sa leve strane ilustrovana je rečenica „...tijelo je naše bačeno na

zemlju” slikom vernika na kolenima pred hramom, a pored gradske kapije ih ubijaju i postupaju

7 Herbert Schutz, The Carolingians in Central Europe, their history, arts and architecture: a cultural history of Central Europe8 H. W. Janson, Istorija umetnosti; str. 204.

4

sa njima „kao s ovcama na klanicama”. „U rukama običnog slikara ova se procedura lako mogla

pretvoriti u dosadnu šaradu; ovde ona ima snagu jedne velike drame”9.

Ove ilustracije su često jednostavni, razumljivi slikovni komentari ili doslovni prevodi psalama,

ali najčešće, za potpuno razumevanje, zahtevaju i maštu i tekstualnu osnovu. Tematika

ilustracija je raznolika. Prikazani su Isus, anđeli, paganske personifikacije (Luna, Selena, itd.),

sveštenici, hramovi, flora i fauna, grupe vojnika (prikazani kao bezbožne brdovite trupe, kao na

slici 1.). takođe, na ovim minijaturama prikazana je i tadašnja vlast – u psalmima 38 i 77 franački

monarsi pretpostavljaju poreklo od kralja Davida.10

Još jedan primer doslovnog prikazivanja psalama je ilustracija psalma 1, koji glasi: „Blago

čovjeku koji ne ide na vijeće bezbožničko, i na putu griješničkom ne stoji, i u društvu nevaljalijeh

ljudi ne sjedi, nego mu je omilio zakon Gospodnji i o zakonu njegovu mislim dan i noć! On je kao

drvo usađeno kraj potoka, koje rod svoj donosi u svoje vrijeme, i u kojemu list ne vene: šta god

radi, u svemu napreduje. Nijesu tako bezbožnici, nego su kao prah koji rasipa vjetar. Zato se

neće bezbožnici održati na sudu, ni grješnici na zboru pravedničkom. Jer Gospod zna put

pravednički; a put bezbožnički propašče.”11 Na ovoj minijaturi nacrtan je prizor koji prikazuje

stablo pokraj potoka, sa kojim se vernik u tekstu upoređuje (slika 2.). Bezbožnici su prikazani

kao dva muškarca u raspravi, a njihov položaj tela ukazuje na temu razgovora: nose toge,

okrenuti su leđima jedan drugom i došaptavaju se. Prikazani su još čovek pod tremom u pozi

jevanđeliste, dok anđeo daje božansko nadahnuće bradatom čoveku. Anđeo je mladalačkog

lika, nosi lepršavu odeću. Iznad su nacrtani sunce, mesec i zvezde koji aludiraju na njihovu

neprekidnu delatnost.

Slika 2.

9 H. W. Janson, Istorija umetnosti; str. 204.10 Herbert Schutz, The Carolingians in Central Europe, their history, arts and architecture: a cultural history of Central Europe11 Biblija ili Sveto pismo, Britansko i inostrano biblijsko društvo, Beograd, 1993.; str. 492.

5

Zaključak

Tehnika, stil i ikonografija remske škole, a samim tim i Utrehtskog psaltira, imali su širok uticaj.12

U Engleskoj, na primer, Utrehtski psaltir, imao je uticaja na vinčesterski stil, u X-XI veku, smatra

se da je linearni stil ovog rukopisa postavio osnove za razboj anglo-saksonskog stila. Utrehtski

psaltir je najznačniji verovatno zbog ilustrovanja biblijskih tekstova koji nisu predstavljani do

tada. Domišljati umetnici, najverovatnije trojica njih, iznašli su način kako da prikažu stihove

psalama koje je praktično nemoguće prikazati, i tako dali trajnu vrednost ovom remek-delu

karolinške likovne umetnosti.

12 Erih Kubah i Viktor H. Elbern, Karolinška i otonska umetnost, str. 136.6

Literatura:

1. Biblija ili Sveto pismo, Britansko i inostrano biblijsko društvo, Beograd, 1993.

2. Janson, H. W., Istorija umetnosti, Prosveta, Beograd, 1994.

3. Kubah, Erih, Elbern, Viktor H., Karolinška i otonska umetnost, Izdavačko preduzeće

„Bratstvo Jedinstvo“, Novi Sad, 1973.

4. Shutz, Herbert, The Carolingians in Central Europe, their history, arts and architecture: a

cultural history of Central Europe, 750-900, Brill, Leiden – Boston, 2004.

5. Walther, Ingo F., Wolf, Norbert, Masterpieces of Illumination – The world's most

beautiful illuminated manuscripts 400 to 1600, Taschen, Köln, 2005.

7