Seminar Ski Rad-Edin Mujkic

8/2/2019 Seminar Ski Rad-Edin Mujkic

1/18

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE

BANJA LUKA

INVESTICIJE I EKONOMSKI RAST(SEMINARSKI RAD)

Mentor : Student :

Doc.dr.Srpko Kosori Edin MujkiIndex br II-1534/10

Banja Luka, maj, 2011


2/18

1

S A D R A J

UVOD.......................................................................................................................................1

1. POJAM DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA..............................................................2

1.1. VRSTE STRANIH INVESTICIJA.........................................................................3

1.2. PODJELA DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA................................................3

1.3. RAZLIKE IZMEDJU GREENFIELD SDI I DRUGIH VRSTA INVESTICIJA....3

2. POVJESNI RAZVOJ DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA.......................................5

2.1.GLOBALIZACIJA KAO SVJETSKI PROCES I SDI............................................6

3. MOTIVI ZA PREDUZIMANJE SDI................................................................................7

4. PREDNOSTI I NEDOSTACI SDI.....................................................................................8

5. UTICAJ SDI NA PRIVREDU ZEMALJA U TRANZICIJI...........................................9

6. DIREKTNE STRANE INVESTICIJE U BIH.................................................................10

6.1.DIREKTNE STRANE INVESTICIJE U BiH U 2009............................................12

ZAKLJUAK.........................................................................................................................14

LITERATURA........................................................................................................................15


3/18

2

U V O D

Jedna od bitnih karakteristika svjetske privrede u posljednje tri decenije je poveaniobim stranih ulaganja. Pod direktnim stranim investicijama podrazumijevamo takav oblik

ulaganja kod koga ulaga obezbjeuje pravo svojine,kontrole i upravljanja nad firmom u kojusu uloena sredstva radi ostvarivanja nekog dugoronog ekonomskog interesa. Preko ovog

oblika ulaganja strani ulaga obezbjeuje svoj aktivan odnos u radu i poslovanju firme u kojusu sredstva uloena.

Predmet ovog rada je sagledavanje znaaja koji imaju direktna strana ulaganja uzemljama u tranziciji (Bosni i Hercegovini i zemalja Centralne i Istone Evrope) na sferusocijalnog, ekonomskog i drutvenog razvoja. Strana ulaganja privlae posebnu panju istranih lica-potencijalnih investitora, ali i zemalja korisnika stranog kapitala. Suoene sa

problemima u toku privrednih reformi, nekadanje socijalistike zemlje okreu se stranimsredstvima u pokuaju da izau iz nastalih potekoa. Svakako centralno mjesto u raduzauzela je Bosna i Hercegovina. Ukazano je na ekonomsku determinisanost stranih ulaganja

na meunarodnom nivou u kontekstu ostvarivanja politikih, drutvenih i bezbjednosnih

komponenti izgradnje svijeta na osnovama globalistike filozofije.U nedovoljno razvijenim zemljama tj. zemljama Centralne i Istone Evrope, u koje

spadaju i drave BiH i Srbija koje odlikuje korjenite promjene drutveno-ekonomskestrukture svojinskih i produkcionih odnosa, vanost stranih ulaganja je multiplikovana. Otuda

je logino da na nacionalnom planu drave donose propise kojim stvaraju profitabilneekonomske i stabilnepravne uslove za strane investicije uz visok stepen garancija i zatitnihmahanizama za strane ulagae. Nagli rast stranih direktnih investicija u svijetu posebno jeizraen u posljednje dvije i pol decenije dvadesetog vijeka i jedan je od najvanijih faktorakoji je uticao na internacionalizaciju i globalizaciju svjetske proizvodnje i trgovine kao

osnove novog meunarodnog ekonomskog poretka.

Ovim radom daju se osnovne postavke o direktnim stranim investicijama kroz

slijedea poglavlja: pojam i podjela direktnih stranih investicija, povijesni razvoj, nainnastanka direktnih stranih investicija, motivi za preduzimanje direktnih stranih investicija,

koristi od direktnih stranih investicija i uticaji na zemlje u tranziciji. Na kraju je dat kratak

osvrt na priliv direktnih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu u posljednjih nekoliko

godina.


4/18

3

1. POJAM DIREKTNIH STRANIH ULAGANJAPod stranim ulaganjima se podrazumjevaju ulaganja kojim ulagai ulau odreene

uloge i na osnovu njih imaju odreena prava i obaveze. Na osnovu uloga, ulagai uestvuju uupravljanju i rukovoenju, odnosno kontroli poslovanja zajednikog poduhvata jointventure [1].

Strane direktne investicije predstavljaju direktno investiranje u preduzea uinostranstvu u cilju sticanja trajne kontrole nad proizvodnjom, trgovinom i finansijamapreduzea u koje se ulae. Zemlja se smatra sposobnom ako ima znaajne direktne investicijeu inostranstvu. Strane direktne investicije podstiu i razvoj zemlje u koju se kapital ulae jerdaju marku proizvoda (brand-name), marketinko znanje, ulaz na strana trita, menaderskesposobnosti neophodne za proizvodnju, konkurentnost izvoza i promjenu privredne strukture

[2].

"Direktno strano ulaganje " ili "Strano ulaganje": znai sticanje, stvaranje ili proirenjebilo kojeg poslovnog poduhvata, ili bilo koje aktivnosti koja, sama ili sa drugom, istovremeno

ili jedna za drugom, ima za ishod omoguavanje jednom ili vie stranih ulagaa sticanje ilipoveanje kontrole nad nekom kompanijom koja pod svojom kontrolom obavlja, industrijske,

poljoprivredne, komercijalne i finansijske poslove i poslove vezane za nekretnine, usluge ilidruge aktivnosti, ili da omogui proirenje preduzea koje je ve pod kontrolom stranogulagaa. Takve investicije mogu obuhvatiti bilo koji objekat stvarnih i prava intelektualnesvojine ukljuujui ali ne i neophodno ogranieno na: slobodno konvertibilnu valutu ili nalokalnu valutu, pozajmice, avanse, vrijednosne papire, licence, zakupe i prava zasnovana na

ugovoru, ukljuujui koncesije, postrojenja, opremu, rezervne dijelove, sirovine, pravaindustrijske ili intelektualne svojine ili bilo koje finansijske pogodnosti date od strane fizikogili pravnog lica pod stranom kontrolom, izuzev situacije izmeu matinih kompanija injihovih filijala ako to ne rezultira poveanjem strane kontrole nad domaim preduzeima [3].

Posmatrano sa vremenskog aspekta strane direktne investicije spadaju u dugorono

meunarodno kretanje kapitala. Ako sagledavamo prema ekonomskom kriterijumu,dugorono kretanje kapitala se ostvaruje u okviru zajmovnog i investicionog kapitala. Ciljevimeunarodnog kretanja dugoronog kapitala su odreeni mogunostima i potrebamainvestiranja u meunarodnim razmjerama i ekonomsko-politikim odnosima u svijetu.Meunarodno kretanje investicionog kapitala se odnosi na finansiranje: direktnih i portfolio1investicija (slika 1). Strane direktne investicije znaajno doprinose razvoju industrije.Realizuju se kroz merdere, akvizicije2 i nove investicije . SDI preuzimaju funkciju kljunograzvojnog faktora svjetske privrede i uz trgovinu postaju osnovni mehanizam globalizacije

svjetske privrede odnosno globalizacije poslovanja preduzea. Putem direktnih investicija uinostranstvu, preduzea razmjetaju svoje proizvodne sisteme i ostale poslovne funkcije uglobalnim razmjerama, nastojei da obezbijede najpovoljnije snadbijevanje sa jedne strane,sirovinama, energijom i radnom snagom, a sa druge strane najprofitabilniji plasman svojih

proizvoda i usluga uz prisustvo na svim vanijim tritima.

1Portofolio investicije:Ulaganje u hartije od vrijednosti koje donose fiksnu kamatu;

2

Pojam akvizicija i merdera se odnosi na proces spajanja domaeg (postojeeg) preduzea sa stranim. Merderii akvizicije mogu imati brojne efekte na privredni rast zemalja kroz transfer tehnologije, unapreenje poslovanjakupljenih preduzea i tehnoloke eksternalije ka ostalim firmama, to se najbolje vidi kod zemalja u tranziciji,gdje akvizicije vezane za proces privatizacije preovlauju u ukupnim SDI.


5/18

4

Slika 1. Dekompozicija stranih investicija [4].

1.1. Vrste stranih investicijaPodijela stranih ulaganja sa aspekta meunarodnog kapitala pravi razliku na ulaganja

na bazi kompenzacijskog karaktera kada se finansijske operacije monetarnih vlasti

preduzimaju u cilju konsolidacije stavki platnog bilansa i nekompenzacijskog odnosno

autonomnog kapitala. Strani autonomni kapital sa aspekta cilja, namjene i vremena potrebnog

za povrat, dijeli se na kratkoroni i dugoroni izvozni kapital3. Sa aspekta ekonomskogsvojstva uesnika u meunarodnom kretanju kapitala, kapital se dijeli na javni i privatni.

Privatni kapital je u najveoj mjeri predmet meunarodnih transakcija. Argument pri

odluivanju determinisani su iroko iznijansirani uslovima ulagaa odnosno finansijera iciljeva recipijenta. Strani privatni kapital je ekonomski povoljnija forma inostrane

akumulacije u odnosu na strani javni kapital, gdje se kao ulagai najee pojavljujumeunarodne finansijske organizacije koje u formi kredita, pod veoma strogimuslovima,(visoke kamate, kratki rokovi vraanja, a esto i pod ekonomskim uslovljavanjimavoenje odgovarajue ekonomske politike), uglavnom usmjeravaju na reprogramiranje starihdugova, a samo manji dio na ulaganja.

Strani privatni kapital obuhvata, direktne strane investicije i indirektne strane

investicije ili portfolio investicije. Kod direktnih stranih ulaganja bitan je ekonomski interes

na dugoronoj osnovi, koji se osim kroz formu ulaganja, ispoljava i kroz uee(u cjelini ilidijelom) u sistemu upravljanja preduzeem i kontrolu visine dobiti na uloeni kapital.

3Risti,.,Komazec,S.,Klincov,R.,Ekonomija kapitala i finansiranjerazvoja, Banja Luka, 2011.


6/18

5

Zainteresovanost stranog investitora za poslovanje i mogunost odluivanja iorganizovanje daju ovom obliku investiranja sutinske preferencijale u odnosu na drugeoblike investiranja.

Javni kapital je generalno, predmet regulisanja prevashodno domena meunarodnogjavnog prava sa sutinskim reperkusijama na privredna kretanja.Strani javni kapital obuhvatatransfere, kredite meunarodnih institucija i meunarodne zajmove.Pod transferima se

podrazumjeva sva jednokratna bespovratna davanja iz inostranstva dravi primaocu, najeesa odreenim ciljem, kao i zajmovi koji se odobravaju pod znatno povoljnim uslovima odtrinih(dui rokovi otplate sa grejs periodom i niskim kamatnim stopama).

1.2. Podjela direktnih stranih investicijaStrane direktne investicije podrazumijevaju ulaganja koja za cilj imaju stvaranje

aktivnog ekonomskog interesa, koji se ostvaruje kroz pravo svojine, kontrola poslovanja i

mogunosti upravlja nad uloenim sredstvima. Strane direktne investicije, bez obzira na irokizbor modela ulaganja, mogu se podijeliti, u sutini na tri vrste:

- Greenfield investicije ili investicije u ledinu,- Merger/acquisition (M/A sticanje integracijom) ili brownfield investicije,

- Zajedniko ulaganje sa domaim firmama u zemlji plasmana (Joint venture);Greenfield investicije ili investicije u ledinu su ulaganja koja stvaraju novu

proizvodnju i imovinu. Potpuno vlasnitvo stranaca koje nastaje ili potpuno noviminvestiranjem na ledini ili otkupom postojeih kompanija u inostranstvu. Ove investicije usocijalistikim zemljama bile su veoma malo zastupljene.

Merger/acquisition(M/A sticanje integracijom) sutina ove vrste direktnih investicijaje da kupovina postojeih postrojenja i preduzea, preuzimanje kontrole nad njima, kako binovi vlasnik upravljao efikasnije od prethodnog. U ovu vrstu investiranja spadaju i direktne

strane investicije nastale privatizacijom.

Zajednika ulaganja (joint ventures), koja imaju drugu tradiciju i u zemljama utranziciji, pripadaju obliku stranih investicija gdje je zajedniko ulaganje sa domaim

preduzeima u zemlji domaina.

1.3. Razlike izmeu greenfield SDI i drugih vrsta investicija

Kada su u pitanju razlike izmeu greenfield i drugih vrsta investicija, istie se da, na kratakrok, zemlja domain ima vie koristi od greenfield nego od drugih vrsta SDI. Tabela 1.ukazuje na neke od razlika izmeu greenfield i drugih tipova investiranja. Na dui rok mnogeod ovih razlika izmeu naina ulaska investicija se smanjuju ili potpuno nestaju. Merderi iakvizicije esto ulau u proizvodnju i transfer nove ili bolje tehnologije kao i greenfield

investicije. Razlike izmeu ova dva naina ulaska kada je u pitanju otvaranje novih radnihmjesta, esto se smanjuju tokom vremena i vie zavise od motiva ulaska nego od naina.


7/18

6

Tabela 1. Razlike izmeu greenfield SDI i drugih investicija [5]

2. POVJESNI RAZVOJ DIREKTNIH STRANIH ULAGANJAPoeci stranih ulaganja su u 16. vijeku u Europi gdje poinju da se stvaraju prave trgovinekoje se proiruju po itavoj Europi, a njihova predstavnitva se otvaraju u svim veimtrgovakim centrima. to se tie preduzea, industrijska revolucija je imala izuzetan uticaj nanjihov razvoj. Poveavaju se kapaciteti preduzea,stvara se nova organizacija te se snanijeizlazi na svjetsko trite. To je omoguilo bre stvaranje multinacionalnih preduzea koja e uvremenu koje dolazi postati lokomotiva koja e naprijed povui svjetska ulaganja. U ovoj fazi

investira se na stranom tritu prvenstveno u trgovaka preduzea sa ciljem povoljnijegnabavljanja sirovina,kao i plasmana gotovih proizvoda.U periodu izmeu dva svjetska ratainvesticije su se stalno poveavale. Multinacionalna predua su snanije poela da investirajuu naftne izvore posebno u kolonijama. Nakon drugog svjetskog rata za razliku od ranijih

ulaganja koja su uglavnom bila motivirana osiguranjem sirovina, poinje se ulagati u razvojnovih tehnologija, menadment znanja i osvajanje novih trita.Period do 1960.god.karakterie snana amerika investiciona dominacija jer je oko investicija dolo iz USA.Karakteristika 70-tih godina prolog vijeka je jaanje evropskih multinacionalnih kompanijate njihovo snanije investiranje u svijetu. Poetak osamdesetih prolog vijeka karakteriuznaajna ulaganja TNK u zemlje u razvoju, gdje je osnovni motiv ulagaa bio jeftina radnasnaga. U tom periodu strana ulaganja su rasla po prosjenoj godinjoj stopi od 30%, arazvijene zemlje dominiraju ukupnim svjetskim direktnim tokovima stranih investicija.


8/18

7

Logino, porast stranih ulaganja se poklapa sa poveanim obimom investiranjatransnacionalnih (TNK), odnosno multinacionalnih kompanija (MNK) u privredne subjekte

irom svijeta.

Karakteristika 90-tih prolog vijeka je da osnaene i ve dovoljno razvijene neke od zemalja urazvoju se pojavljuju kao znaajni svjetski ulagai. Prema podacima UNCTAD-a, ukupan

obim ulaganja dostigao je nivo od oko 1500 milijardi dolara. Samo direktna strana ulaganja izzemalja u kojima se nalaze transnacionalne kompanije dostigao je u 1996. godini rekordnih

350 milijardi dolara.Kroz ovaj kratki prikaz vidi se da su poeci investiranja vezani zapoetke svjetske trgovine, a da sepravi razvoj stranih ulaganja vezuje za poetke moderneindustrije.

2.1. Globalizacija kao svjetski proces i SDI

U poslednjih etvrt vijeka evidentno je da su glavni izvoznici i uvoznici stranihdirektnih investicija pored SAD, zemlje Europske ekonomske zajednice, sada Evropske unije

, Japan, a da je udio drugih regiona i zemalja u svijetu praktino determinisan interesnomsferom ekonomskih politika razvijenih zemalja.

Ono to takoe treba imati u vidu kao zakonomernost meunarodnih ekonomskih odnosa jeinjenica da je rast meunarodnih finansijskih transakcija na finansijskim tritima stalnonadmaivao stope rasta svjetske trgovine. Nema sumnje da je kraj XX vijeka prelazni periodod industrijskog ka tzv. Postindustrijskom nainu proizvodnje, kada se kroz procesglobalizacije sutinski i trajnije mijenja raspored ekonomske i politike moi u svijetu u koristnajefikasnijih privreda i drutva.

Globalizacija prije svega internacionalizacija kapitala i proizvodnje, odvija se u dva

paralelna procesa:

Povezivanje proizvodnih, komercijalnih, finansijskih i informaciono-tehnolokihcentara SAD, Japana i Europe kroz multinacionalne kompanije, bankarske i drugefinansijske institucije.

Svjetski giganti se meusobno povezuju na stratekim pitanjima uz jaanjekonkurentskih odnosa unutar tih novih cjelina.

Nakon nekoliko decenija neprekidne ekspanzije TNK su tokom poslednjih 10-15 godina

postale dominantna snaga svjetske privrede. Preko 50% najsnanijih ekonomskih cjelina usvijetu su ove kompanije, a manje od polovine su nacionalne drave.Teite prodornosti idominacije TNK u svjetskoj privredi koncentrisano je u njihovoj finansijsko-tehnolokoj

potenciji, odnosno njihovom presudnom znaaju u strukturiranju meunarodne tranje isvjetske proizvodnje [6].Proizvodnu stagnaciju, inflatorne tendencije i rastuu nezaposlenostrazvijene zemlje reavale su kroz bre restruktuiranje svojih privreda i cjelovit ekonomskioporavak, a ne kroz stalno jaanje uloge drave u ekonomskom ivotu, poveanje dravnogsektora u privredi ili kroz poveano administriranje u ekonomskim odnosima.

Mjere ekonomske politike usmjeravane su na jaanje trinih mehanizama i trinogregulisanja tokova roba, kapitala, rada i znanja, poveavanje privrednog rasta, produktivnosti imeunarodne konkurentnosti.Mjere restruktuiranja privrednog sistema ide u pravcu razvojanovih tehnolokih intenzivnih proizvodnji i programa.U cilju poveanja efikasnosti

privreivanja dolazi do privatizacije dravnog sektora u privredi i deregulacije ukupneekonomske aktivnosti.


9/18

8

Na meunarodnom planu SAD i ostale najrazvijenije zemlje su inicirale proces deregulacijekojima se stvaraju uslovi za slobodno kretanje roba, kapitala, rada i znanja i suava prostor zadravnu regulativu, a s druge strane, ustanovljava se jednoobrazovni meunarodni standardi,kodeksi i procedure,preko kojih se obezbjeuje racionalizacija i ubrzavanje prometnih tokovau svijetu, koji u krajnjem sluaju oznaava prenoenje dijela suverenosti drava nameunarodne institucije i regulative (u okviru EU, STO i dr.).

3. MOTIVI ZA PREDUZIMANJE SDIPostoji vie studija koje se zasnivaju na empirijskim istraivanjima i informacijama dobijenimod rukovodeeg osoblja kompanija, o motivima i iniocima koji jednu kompaniju pokreu napreduzimanje direktnih investicija u inostranstvu. Ove inioce je teko sistematizovati iodrediti stepen njihovog uticaja. Ti su faktori vezani za zaobilaenje raznih uvoznih barijera,

poveanje prometa, neposredno osvajanje inostranih trita, uvrivanje pozicije u odnosu nalokalne konkurente, sniavanje proizvodnih trokova iskoriavanje prirodnih resursa i razne

prednosti koje prua aktivnost na globalnom osnovu: u strategiji marketinga, snadbjevanja,korienjaproizvodnih inilaca, organizacije, fniansiranja, itd.

Polazite i bazni motiv svih subjekata koji preduzimaju SDI jeste maksimiranje profita nadugi rok. Transnacionalne korporacije (TNK), kao nosioci SDI kroz svoje korporativne

strategije moraju integrisati poslovanje pojedinanih afilijacija u jedinstveni sistem kako bi sepostigla maksimizacija profita na korporativnom nivou.

Nasuprot ovakve strategije postoji mogunost pokuaja da se kroz maksimiranje profita svakepojedinane afilijacije dostigne i maksimalan profit na korporativnom nivou, to moe dovestido situacija da pojedinane afilijacije iz iste TNK imaju suprostavljene interese i time da seumanji profit na korporativnom nivou.

Motive investiranja moemo sagledati iz dva ugla, sa stanovnita interesa investitora i zemlje

korisnice kapitala. Kako je motiv u neposrednoj vezi sa oblicima u kojima se kapital investira,kod svakog od ovih oblika trebalo bi da se ispolji i neki specifini interes, i na strani ulagaa ina strani korisnika tih sredstava. Osnovni motiv stranih lica za plasman kapitala je mogunostostvarivanja visoke profitne stope, bilo na osnovu svojine bilo na osnovu uea u

preduzetnitvu (dividende). Ostali motivi se mogu smatrati sekundarnim, na primjer: transfersopstvene tehnologije, proirenje proizvodnje, savlaivanje carinskih i drugih prepreka,ostvarenje novog trita [7].

Sa druge strane tu su zemlje korisnice kapitala koje imaju za cilj razvoj privrede koji se ne

moe realizivati sopstvenom akumulacijom sredstava i zbog toga jeneophodno angaovanjestranog kapitala. Strane investicije doprinose broj tehniko-tehnolokoj opremljenosti,

aktiviranju rudnih i prirodnih bogatstava, smanjenju stope nezaposlenosti, poboljanjuivotnog standarda stanovnitva,poveanju izvoza... Motive stranih lica za investiranjekapitala je mogue sagledati i u mogunosti osvajanja novih trita, izbjegavanju carinskihbarijera, obezbjeenje vojno-strategijskih ciljeva i dr.

4. PREDNOSTI I NEDOSTACI SDIIskustva velikog broja zemalja su pokazala da su direktne strane investicije povoljniji kanal

priliva neophodne strane akumulacije u odnosu na uzimanje klasinih kredita nameunarodnom finansijskom tritu. Kad se analizira stanje platnih bilansa i stope rastaostvarene u sedamdesetim godinama,vidjet emo da se ona grupa zemalja koja se vie

oslanjala na direktne strane investicije bre razvijala.


10/18

9

Gledano sa makroaspekta prednosti direktnih stranih investicija ogledaju se u sljedeem: poboljava se trgovanski i platni bilans zemlje,dolazi do breg i efikasnijeg uklapanja domaeprivrede na svjetskom tritu,poboljava se snabdjevenost domaeg trita,poveava se brojnovih radnih mjesta itd.

Na mikro planu, domae firme imaju sljedee koristi:Bre i jeftinije dolaze do savremenije

tehnologije, uvode savremeniju organizaciju rada, stiu savremenija znanja iz oblasti obradetrita itd.SDI treba da predstavljaju dopunske faktore privrednom razvoju zemalja u razvojuu skladu sa njihovom strategijom razvoja, da doprinesu transferu odgovarajue tehnologije,

posebno razvoju domaih naunih i tehnolokih potencijala, da doprinesu veoj zaposlenosti ikolovanju kadrova, da poveaju tranju za domaim sirovinama i uopte domaim

proizvodnim iniocima,da doprinesu poveanju izvoza i poboljanju platnog bilansa dotinihzemalja, da doprinesu diverzifikaciji nacionalne privredne strukture.SDI utiu na porastdohotka,poveanjetehnikog sastava proizvodnih inilaca, porast produktivnosti rada, porastzaposlenosti. Uvozom kapitala poveavaju se i budetski prihodi i to kroz porast poreskihprihoda. Strane investicije se planski usmjeravaju na odreene djelatnosti i na ogranieno

podruje. Teorijski bi to bilopodruje sa manjim nivoom razvijenosti.

Ipak, osnovni problem koji moe dovesti u pitanje opredjeljenje ka prihvatanju stranogkapitala jeste eventualna posljedica koju ovakvo investiranje moe da ima na ekonomsku i

politiku suverenost zemlje u koju se kapital plasira [8].

Strana lica ne vode rauna o potrebama i interesima domae privrede kao i o ciljevima njenogekonomskog i drutvenog razvoja. Gubitakpolitike samostalnosti i ugroavanje nacionalnogsuvereniteta, usljed ekonomske zavisnosti, mogubiti takoe negativni efekti SDI.

5. UTICAJ SDI NA PRIVREDU ZEMALJA U TRANZICIJIStrane direktne investicije utiu na proces tranzicije CIE zemalja ka trinoj ekonomiji na

direktan i indirektan nain. Pod direktne uticaje mogu se svesti oni koji su vezani zaekonomski rast u kljunim industrijskim granama, trgovinu i razvoj trgovinskih veza sa Zapadom, i transfer tehnologije (grafik 1). Inidrektan uticaj SDI ogleda se u izgradnji

institucionalnih sistema tih zemalja, podsticanju procesa privatizacije i kreiranju uslova

konkurencije.


11/18

10

Grafik 1. Uticaj SDI na proces tranzicije zemalja centralne i istone Evrope[9]

Strane direktne investicije podstiu trgovinu zemalja u tranziciji tako to donose materijalne(tangible - kapital i tehnologija) i nematerijane (intangible assets - ulaz na strana trita,registrovani trgovinski znaci ili marke proizvoda-brand-name, marketinsko znanje i

menaderske sposobnosti) resurse koji mobiliu i domae faktore na trgovinu. Non-equtyforme saradnje stranih i domaih kompanija u domenima kao to su transport, telekomunikacije itd. idirektno podstiu trgovinu jer obezbjeuju modernu infrastrukturu ikomunikacije neophodne za savremene uslove trgovanja.

Znaajan direktan uticaj prisustva TNK u zemljama u tranziciji ostvaruje se transferom tehnologije lokalnim partnerima. Posebno su znaajni uvoenje programa kontrole kvaliteta i viih standarda kvaliteta koji odgovaraju zahtjevima zapadnih trita, i obuka lokalne radnesnage u skladu s proizvodnim i menaderskim procesima kompanija sa Zapada. Prenos tehnologija esto prati i razvoj novih usluga, koje su do tada bile nepoznate u istonim ekonomijama, kao to su menadment, konsalting, reklamne i marketike agencije, prodajanekretnina i slino[10].

Jedan od prvih indirektnih, a time i tee mjerljivih efekata SDI na zemlje u tranziciji jestepodosticajno dejstvo na izgradnju institucionalnih i zakonskih okvira neophodnih za

djelovanje trita. Prvi pomak sigurno predstavlja donoenje regulative o SDI u tim

ekonomijama, uglavnom liberalnog karaktera. U arsenal ostalih neophodnih zakona spadaju i:zakon o organizaciji i funkcionisanju preduzea, poreski zakoni, zakoni koji reguliu ferkonkurenciju i funkcionisanje pravne drave, zatim domen finansija i finansijskih institucijakoji odgovaraju zahtjevima trine ekonomije, i drugi.

Trina ekonomija se ne moe realizovati bez ostvarivanja procesa privatizacije u privredamau tranziciji. Strane direktne investicije mogu uticati na formiranje privatne strukture vlasnitvau CIE zemljama na direktan i indirektan nain .

Direktno, tako to TNK obezbjeuju neophodna finansijska sredstva za kupovinu dravnihpreduzea i time premouju gap male tednje i nerazvijenih finansijskih institucija tih

zemalja. Indirektno, prisustvo TNK u ekonomiji u tranziciji podsticajno djeluje na razvojprivatnog preduzetnitva putem demonstracionog efekta, kako na strani tranje, tako na straniponude.


12/18

11

Na strani tranje, domai ponuai nastoje da ponude intermedijalne proizvode i nove uslugekoje TNK u procesu svoje proizvodnje trae. Na strani ponude, podstiu konkurenciju i

podiu kvalitet proizvoda koji se nude na domaem tritu.

Trei indirektan uticaj SDI na privrede zemalja u tranziciji vezan je za podsticanje konkurencije u tim ekonomijama.

Izlaganje dravnih monopola konkurenciji obezbeuje efikasniju alokaciju resursa i slobodnoformiranje cijena. Kao osnovne prednosti koje formiranje konkurentskih uslova u privredama

u tranziciji donosi navode se pad cijena i podizanje nivoa proizvoda koji se nude lokalnim

potroaima.

Praksa stranih investitora da u CIE zemljama uglavnom kupuju domaa preduzea koja veimaju monopolsku poziciju, ili da svoj ulaz uslovljavaju zatitom domaeg trita na odreeni

period ili uvoenjem razliitih zastitnih mjera uvoza4,zahtjeva paljivo tumaenje odnosa irelacija monopola i konkurencije.

Zemlje centralne i istone Evrope postaju svjesne da su same odgovorne za stvaranje to

privlanijeg okruenja za strane investitore, koje ini: zdrav i konkurentan domai sektor,pravni i institucionalni okviri koji ohrabruju ulaganja "bez diskriminacije", liberalni devizni

sistem, fleksibilno trite radne snage, poboljano regulisanje javnog sektora i obezbjeenjefizike i ljudske infrastrukture. Odnosno, kako reimi SDI u veini zemalja postaju svesliniji u smislu liberalizovanog pristupa, tako stabilni makroekonomski uslovi i efikasniekonomski mehanizmi zemlje potencijalnog domaina investicija postaju sve vanijadeterminanta za privlaenje stranog kapitala.

6. DIREKTNE STRANE INVESTICIJE U BIHOpredjeljenje za otvaranje vrata ulaganju stranog kapitala od sutinske je vanosti za BiH.

Upravo su strana ulaganja omoguila bru obnovu i izgradnju ratom poruene zemlje. Stranimkapitalom se mora poticati rekonstruiranje i preorijentiranje onih industrijskih grana s kojimaje BiH uspjeno istupala na svjetskom tritu. Ulaganjem stranog kapitala trebalo bi da seubrza i proces transformiranja dosadanjih drutvenih u privatne svojinske oblike. A to bi opetu konanici trebalo imati odraza na bre konstituiranje trita novca i kapitala, a naroitotrita dionica. Stranim ulaganjima bi se mogla ublaiti izuzetno visoka stopa nezaposlenosti,posebice visokokvalificirane radne snage. Prvi korak u stvaranju ambijenta za privlaenjedirektnih stranih investicija Bosna i Hercegovina je uinila donoenjem Zakona o politicidirektnih stranih ulaganja u BiH.

BiH kao i veina zemalja nudi poticaje za strana ulaganja. Radi se o tome da su direktna

strana ulaganja u prvih pet godina osloboene plaanja poreza na dobit. Svakako da porezneolakice nisu dovoljne stranim ulagaima. BiH treba osigurati dobru temeljnu infrastrukturu,povezanost privrede s drugim zemljama (ugovor o slobodnoj trgovini), politiku stabilnost izakonodavstvo zemlje, te stabilnost poreznog sistema.

Na osnovu podataka Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH u periodu od

05.1994. - 31.12.2008.godine u BiH je uloen kapital stranih investitora iz 90 zemalja svijeta.Na osnovu toga je registrirano 12.095 Ugovora (akata), o direktnim stranim ulaganjima u

skladu sa Zakonom o politici direktnih stranih ulaganja u BiH i drugim zakonskim propisima,

u vrijednosti od 7,06 milijardi KM, ili 9,0 % vie u odnosu na stanje 31.12.2007.godine.

4Japanske investicije u maarsku automobilsku industriju bile su uslovljene velikom carinskom zastitom

domae proizvodnje automobila. Slino je i u ekoj - investicije u kodu vezane su za uvoenje zatitinihuvoznih carina;


13/18

12

U navedenom periodu strani kapital u BiH iz 29 drava koji prelazi vrijednost od 10 milijunaKM iznosi 99,1% od vrijednosti ukupnih stranih ulaganja u BiH. Najznaajnija ulagai u BiHprikazani su u narednoj tabeli:

Tabela 2. Zemljenajznaajniji ulagai u BiH[11]

U slijedeem grafiku prikazane su zemlje - investitori u BiH koji su u periodu od maja 1994.godine do decembra 2008. godine uloile ukupno 5.3 milijuna eura.

Grafik 2. Najvei investitori u BiH[12]

Od maja 1994. do decembra 2008. godine, najvie investicija dolo je iz kompanija Austrije27.1%, Srbije 15.6%, Hrvatske 11.7%, Slovenije 11.4%, vicarske 6.8%, Njemake 5.5%,Rusije 5%, Nizozemske 2.5%, Italije 2.1%, SAD-a 1.9%, Turske 1.3%, i drugih zemalja

9.1%.


14/18

13

Grafik 3. SDI u BiH po sektorima [13]

Investicije u proizvodnji participiraju s 35% u odnosu na ukupan iznos investicija. Investicije

u telekomunikacije, transport, turizam i usluge biljee stalan porast. Vano je naglasiti da su

za sektor nekretnina uvedeni meunarodni standardi, u cilju jaeg privlaenja novihinvesticija. Postignuta razina direktnih stranih ulaganja se moe smatrati zadovoljavajuim,

posebno uzimajui u obzir njegovu pozitivnu strukturu, odnosno pretena ulaganja uproizvodne djelatnosti (49%), a potom trgovinu (25%), usluge (13%), bankarski sektor (8 %),

te visoko uee grenfield investicija. Najznaajnije za istai je da je priliv Greenfieldinvesticija u porastu.Iako je elektroenergetski sektor ono najzanimljivije to BiH moeponuditi inozemnom kapitalu, vlasnika organizacija tog najmonolitnijeg entiteta u zemlji je uopasnosti da znatno reducira svoj strateki i ekonomski znaaj. U prvom sluaju zato toudara temelje teritorijalnom razgranienju, a u drugom to postoji mogunost iskrivljenasmisla privatizacije uope. Privatizacija tog sektora ima smisla jedino ako vodi ukidanjumonopola i smanjenja cijene elektrine energije.


15/18

14

6.1. Direktne strane investicije u BiH u 2009.g.Tokom 2009. primjetan je manji priliv direktnih stranih investicija u BiH u odnosu na 2008.

Grafik 4. SDI u BIH [14]

Ukoliko direktne strane investicije posmatramo u odnosu prema BDP-u, direktne strane

investicijepredstavljaju 2,9% bruto drutvenog proizvoda, to predstavlja najnii zabiljeeni

omjer u posmatranom periodu za koji postoje dostupni podaci.Prema tome, u 2009. Vrijednosti direktnih stranih investicija po procjenama CBBiH jesu u

ukupnom neto prilivu od oko 699,3 miliona KM, to predstavlja smanjenje u odnosu na 2008.za 50,1%.

Po osnovu redovnog istraivanja koje je provela CBBiH na kvartalnoj osnovi, prikupljeni supodaci o tokovima direktnih stranih investicija za prvih devet mjeseci 2009. Iznosi zadranihzarada se prikupljaju samo na godinjem nivou, tako da nisu ukljueni u vrijednosti tokova direktnih stranih investicija za 2009. te samim tim nisu ni uporedivi s podacima koji su dati za

prethodne godine, a nalaze se u prilogu statistikih tabela.

Tokom 2009. primjetan je nastavak priliva direktnih stranih ulaganja u BiH koji iznosi 382

miliona KM. Analizom prikupljenih podataka moe se uoiti da je u prvih devet mjeseci 2009. primjetan manji priliv direktnih stranih ulaganja nego to je to bio sluaj u istomperiodu 2008, i to za 50,8%. Posmatrano po djelatnostima, tokom 2009. dolo je do znatnogodliva direktnih stranih investicija po osnovu djelatnosti finansijsko posredovanje (izuzevosiguranja i penzijskih fondova). Ipak, moemo konstatirati da je u posmatranom perioduviedjelatnosti registriralo nastavak priliva direktnih stranih investicija, pri emu su naizraenijedjelatnosti proizvodnje ostalih proizvoda od nemetalnih minerala i trgovina na malo, osim

trgovine motornim vozilima i motociklima.


16/18

15

Z A K LJ U A K

Privlaenje investicija je jedno od prioritetnih zadaa svih nivoa vlasti u jednoj dravi,kako bi se omoguio rast i prosperitet u zemlji, poveao bruto drutveni proizvod i

zaposlenost. Iako postoje domai investitori veina investicija i priliva kapitala se upravooekuje iz inostranstva, obzirom na ogranienu koliinu raspoloivosti istog na domaemtritu.

Ekonomski rast predstavlja stalno poveanje obima proizvodnje u jednoj zemlji, tj.rast bruto drutvenog proizvoda, dok ekonomski razvoj podrazumjeva ne samo kvantitativnepromjene vec i kvalitativne, koje vode poboljanju zadovoljenja ljudskih potreba. Privrednirazvoj je povezan sa akumulacijom kapitala, tj. sa investicijama.Globalizacija je uinila da sekapital veoma brzo kree i dolazi na ona podruja koja su atraktivna ali prije svega i sigurna ,zbog ega se inae i prave rejtinzi svih drava. Kako bi uspjeli privui i zadrati ino ulagae

potrebno je omoguiti sigurno i stabilno okruenje za ekonomsko ulaganje. Zemlje u tranzicijisu bile primamljivo trite kako zbog jeftine radne snage a i samog procesa privatizacije gdjesu investitori dolazili do povoljnih poslovnih prostora. Prodor na nova trita je veoma bitanza investitore, tako da je priliv investicija bio znaajan u proteklom periodu na naem

podruju, ali ipak zbog nedovoljne sigurnosti i nerijeenih brojnih proceduralnih potekoaino kapital je esto zaobilazio naa podruja i odlazio u zemlje okruenja koje su stvorilepovoljniju klimu za investiranje.

Investicije su dakle kumulativni proces, i kad su jednom zapoete, pokreu spontaneekonomske snage koje proces investiranja ne samo podravaju nego ga ubrzavaju i proiruju.


17/18

16

L I T E R A T U R A

(1) Burnazovi T., Strana ulaganja u Bosni i Hercegovini i u svijetu, Sarajevo, 1996, str. 29;

(2) Staki B.,Bara S., Meunarodne finansije, univerzitet singidunum, Beograd, 2010, str.330;

(3) Slubeni glasnik BiH broj 17, Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u Bosni iHercegovini, Sarajevo, 1998, str 553;

(4) Milanovi Z., Uticaj stranih direktnih investicija na razvoj zemlje u tranziciji, magistarskirad, Ekonomski fakultet, Banjaluka, 2009, str.9;

(5) Dogovi M., Strane direktne investicije kao faktor privrednog rasta i razvoja, Fakultetorganizacionih nauka, Beograd, 2009, str. 13;

(6) Popovi T., Zajednika ulaganja domaih i stranih preduzea, Beograd, 2000., str.828;

(7) Radenkovi-Joci D., Strane investicije u zemljama u tranziciji, ZadubinaAndrejevi,Beograd, 1997,str. 34;

(8) Radenkovi-Joci D., Strane investicije u zemljama u tranziciji, Zadubina Andrejevi,Beograd, 1997,str. 35;

(9) Risti .,Komazec S.,Klincov R., Ekonomija kapitala i finansiranje razvoja,Banja Luka2011;

(10) WIR, 1994, strane 102-111;

(11) WIR, 1994, strana 103-104;

(12) Beji J., Petkovi D., Serdarevi N., Globalizacija i strane direktne investicije u Bosni iHercegovini, Proceedings of the Business Development Conference, Zenica, 2009, str.151;



(15) Godinji izvjetaj Centralne banke Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2009, str.45;


18/18

17

Documents

Seminar Ski Rad-Edin Mujkic