VISOKA POSLOVNA ŠKOLASTRUKOVNIH STUDIJA

Društveni bruto proizvod

seminarski rad

Nastavni predmet: Makroekonomija

SADRŽAJ

UVOD .............................................................................................................................. 2

1. POJAM DRUŠTVENOG BRUTO PROIZVODA ..................................................... 3

1.1. Naturalna struktura društvenog bruto proizvoda ................................................. 4

1.2. Vrednosna struktura društvenog bruto proizvoda ................................................ 4

1.3. Namenska (funkcionalna) raspodela društvenog bruto proizvoda ....................... 4

2. FAKTORI KOJI ODREĐUJU OBIM DRUŠTVENOG BRUTO PTOIZVODA ....... 5

2.1. Prirodno bogastvo ................................................................................................. 5

2.2. Razvijenost sredstava za proizvodnju ................................................................... 5

2.3. Stanovništvo ......................................................................................................... 6

2.4. Dužina radnog vremena ........................................................................................ 6

2.5. Društveni odnosi ................................................................................................... 6

2.6. Intenzivnost rada ................................................................................................... 7

2.7. Produktivnost rada ................................................................................................ 7

3. OBRAČUN DRUŠTVENOG BRUTO PROIZVODA ................................................ 9

4. NOMINALNI, REALNI I POTENCIJALNI DRUŠTVENI BRUTO PROIZVOD .... 9

5. DRUŠTVENI BRUTO PROIZVOD I EKONOMSKO BLAGOSTANJE .................. 9

6. ZAKLJUČAK ............................................................................................................. 10

7. LITERATURA ............................................................................................................ 11

1

UVOD

Makroekonomski agregati su sve ekonomske veličine u jednoj nacionalnoj privredi koje izražavaju resurse i rezultate. Pod resursima se podrazumeva: veličina fiksnog kapitala, raspoloživi prirodni resursi, broj preduzeća, broj domaćinstava/stanovnika, broj zaposlenih/nezaposlenih. Pod rezultatima se podrazumeva: proizvodi i usluge-društveni bruto poizvod, društveni proizvod i nacionalni dohodak sa njihovim javnim komponentama-lična, javna potrošnja, investicije, izvoz.1

Analiza društvene proizvodnje koja se obavlja u određenoj društvenoj zajednici nije moguća bez izražavanja rezultata proizvodnje. Pošto je rezultat pojedinačnog procesa neki određeni proizvod, ako se sagledavaju svi pojedinačni procesi kao jedinstveni proces proizvodnje čitave jedne zajednice, onda se rezultat procesa proizvodnje u nekom vremenskom periodu, obično u toku jedne godine, naziva društveni bruto proizvod. Društveni bruto proizvod se može izraziti naturalno (metrima tkanine, litrima ulja, tonama uglja i sl.) i vrednosno (u novcu). Naturalno izražavanje je moguće jedino jedino kada se radi o jednoj vrsti proizvoda. Pošto društveni bruto proizvod sačinjavaju proizvodi različitih vrsta, to se u svom ukupnom iznosu društveni bruto proizvod može izraziti vrednosno. Ukupan društveni bruto proizvod izračunava se tako što se sabiraju vrednosti svih proizvoda (materijalna dobra i proizvodnih usluga) koje proizvode različiti proizvođači jedne države u toku godine. Društveni bruto proizvod nije realan pokazatelj rezultata proizvodnje, zato što se neki proizvodi više puta obračunavaju u ukupnoj vrednosti društveno bruto proizvoda. Posledica razvijene društvene podele rada jeste da se veza između proizvođača različitih grana uspostavljaju na tržištu. Dešava se da proizvod jednog preduzeće ulazi u vrednost proizvoda drugog preduzeća. Na primer, šumsko gazdinstvo seče drva i prodaje pilani koja od drveta pravi daske i prodaje preduzeću koje proizvodi nameštaj. Vrednost drveta je ušla u sastav daske da bi se na kraju vrednost daske našla u izrađenom nameštaju.2

_________________________________________________

2

1 Internet: http://www.ekof.bg.ac.rs/2 Prof. dr Dragana Bogdanović, prof. dr Gordana Ivanišević, „Osnovi ekonomije“, Beograd, 2004., str 51.

1. POJAM DRUŠTVENOG BRUTO PROIZVODA

Društveni bruto proizvod je mera ukupne vrednosti proizvodnje dobara i usluga narodnog gospodarstva u određenom razdoblju, najčešće u jednoj godini. Utvrđuje se vrednovanjem proizvoda i usluga po tržišnim cenama. Društveni bruto proizvod, kao najširi sastav obračuna vrednosti ukupne proizvodnje, sadržava u sebi društveni proizvod i nacionalni dohodak. Predstavlja zbir prodajnhih cena međufaznih i finalnih proizvoda, a dobija se kao zbir materijalnih troškova, amortizacije i novostvorene vrednosti:

DBP=MT+Am+NV

Pri čemu je:

DBP - društveni bruto-proizvod;MT - materijalni troškovi predstavljaju vrednost utrošenog materijala, sirovina

proizvodnih usluga, nabavljenih od drugih preduzeća;Am - amortizacija izražava deo vrednosti osnovnih sredstava koji je utrošen u

procesu proizvodnje. U pitanju je trošenje (rabaćenje) mašina, opreme, zgrada i nematerijalnih sredstava koje se upotrebljavaju duže od jedne godine;

NV – novostvorena vrednost (narodni-nacionalni dohodak).3

Društveni bruto proizvod veći je od društvenog proizvoda, jer se u njemu nalaze intermedijarni proizvodi, pa su ti iznosi višekratno obračunati. Društveni bruto proizvod predstavlja ukupno proizvedenu količinu materijalnih dobara i proizvodnih usluga u jednoj društvenoj zajednici (državi) u određenom vremenskom periodu (na primer, u godinu dana). U ovoj veličini isti iznosi vrednosti se više puta obračunavaju. Da bi se to izbeglo koristi se druga ekonomska kategorija koja se naziva društveni proizvod. Društveni bruto proizvod je jedan od najvažnijih makroekonomskih agregata. Njegova analitička vrednost je mnogostruka. U društvenom bruto proizvodu se najpotpunije odražava uspeh i efikasnost privređvanja uopšte. To je veličina od koje zavisi mogućnost obnavljanja proizvodnje i zadovoljenje potreba. Društveni bruto proizvod izražava ukupan rezultat drzštvene proizvodnje u datom vremenskom periodu. Porast društveno bruto proizvoda u toku jedne godine pokazuje dinamiku privrednog rasta i razvoja jedne zemlje i izražava se preko stope privrednog rasta. Društveni bruto proizvod možemo posmatrati sa raznih aspekata i tada govorimo o strukturi (sastavnim delovima) društvenog bruto proizvoda. Tako ga možemo posmatrati sa stanovišta udela pojedinačnih oblasti i grana privrede koje učestvuju u njihovom formiranju. Ukoliko je zemlja razvijenija, utoliko u stvaranju njenog društvenog bruto proizvoda više učestvuju sekundarne grane i tercijarne delatnosti (uslužni sektor) a manje primarne delatnosti (poljoprivreda, šumarstvo), i obrnuto. Danas u stvaranju društvenog bruto proizvoda sve više učestvuju znanje i sposobnost (nauka), što se naziva kvartalnim sektorom ili u njegovom okviru informatika (informatično društvo). Zatim društveni bruto proizvod možemo posmatrati sa stanovišta vlasničke strukture i tada govorimo o društvenom (državnom) i privatnom sektoru stvaranja društveno bruto proizvoda.

_________________________________________________

3

3 Prof. dr Nikola Petrović, prof. mr Dragana Petrović, „Makroekonomija“, Visoka poslovna škola strukovnih studija iz Čačka, Čačak, 2011., str 82.

1.1. Naturalna struktura društvenog bruto proizvoda

Proizvodi ljudskog rada zadovoljavaju različite potrebe. Jedni služe proizvodnoj potrošnji, a drugi su namenjeni ličnoj potrošnji. Prema tome društveni bruto proizvod se sastoji od proizvodnih i potrošnih materijalnih dobara. Materijalna dobra mogu se koristiti u proizvodnoj i ličnoj potrošnji. To je, na primer, slučaj sa drvetom, ugljem, šećerom i slično. Drvo u industriji nameštaja, građevinarstvu, hemijskoj industriji spada u proizvodna dobra, i obrnuto, ako se koriste u domaćinstvu, onda spadaju u potrošna materijalna dobra.

1.2. Vrednosna struktura društvenog bruto proizvoda

Živi ili tekući rad stvara takozvanu novostvorenu vrednost koja se dodaje u procesu proizvodnje i tako se uvećava društveno bogastvo, a utroškom minulog ili prenetog rada formira se preneta vrednost.

Vrednosnu strukturu društvenog bruto proizvoda čini preneta i novostvorena vrednost. Prema tome, društveni bruto proizvod zavisi od ukupne količine prenete vrednosti (prenetog rada) i ukupne količine novostvorene vrednosti (novododatog rada). Može se izraziti pomoću obrasca:

DBP=PV+NV

DBP - društveni bruto proizvod,PV - preneta vrednost,NV - novostvorena vrednost (narodni-nacionalni dohodak).

1.3. Namenska (funkcionalna) raspodela društvenog bruto proizvoda

Materijalna struktura društvenog bruto proizvoda-jedan deo se koristi u proizvodnoj potrošnji kao sredstvo za proizvodnju (SP), a drugi deo u ličnoj potrošnji kao predmet lične potrošnje (PLPt). Dakle, namensku strukturu društvenog bruto proizvoda čini nadoknada utrošenih sredstava za proizvodnju, u šta spada nadoknada utošenih sredstava za rad-amortizacija (Am) i vrednost utrošenih predmeta rad (MT), sredstva za proširenu reprodukciju (FA), što služi za kupovinu dodatnih sredstava za proizvodnju i dodatnih sredstava za ličnu potrošnju i fond lišne potrošnje (FLP), što služi za kupovinu sredstava lične potrošnje. To se može prikazati na sledeći način: DBP=AM+MT+NV DBP=AM+MT+FA+FLP

AM+MT+FA - sredstva za proizvodnju,FLP - fond lične potrošnje4

_________________________________________________

4 Prof. dr Bogdan Ilić, „Makroekonomija“, Visoka poslovna škola Čačak, Čačak, 2006., str 32.

4

2. FAKTORI KOJI ODREĐUJU OBIM DRUŠTVENOG BRUTO PTOIZVODA

U faktore koji određuju obim društvenog bruto proizvoda spadaju: Prirodno bogastvo, Razvijenost sredstava za proizvodnju, Stanovništvo, Dužina radnog vremena, Društveni odnosi, Intenzivnost rada, Produktivnost rada.

2.1. Prirodno bogastvo

Najopštiji uslov svake proizvodnje je prirodno bogastvo. Ono je dar prirode i može da koristi ljudima tek kada ga osvoje. U prirodno bogastvo spada zemlja i sve što se u njoj ili na njoj nalazi-vode (reke, jezera, mora), biljni i životinjski svet, mineralna i rudna bogastva, energetski izvori i drugo. Proces proizvodnje je u suštini prilagođavanje, merenje prirode od strane proizvođača, pa će veće prirodno bogastvo omogućiti stvaranje većeg obima društvenog bruto proizvoda. Da bi se prirodno bogastvo moglo da koristi, moraju biti razvijena sredstva za proizvodnju. Rudna i mineralna bogastva se vekovima nalaze u utrobi zemlje, ali se mogu koristiti u proizvodnji tek kada se otkriju i kada razvoj sredstava za proizvodnju omogući njihovo vađenje iz zemlje i preradu.

2.2. Razvijenost sredstava za proizvodnju

Da bi se prirodno bogastvo koristilo u društvenoj proizvodnji, mora se raspolagati razvijenim sredstvima za proizvodnju. Ljudi mogu da žive vrlo siromašno u prirodno bogatom podneblju ako nemaju odgovarajuća sredstva, znanja i sposobnosti da iskoriste to prirodno bogastvo i pretvore ga u društveno bogastvo. Prema tome, društveno bogastvo su sva nogomilana materijalna dobra kojima raspolaže jedno društvo a proizvod su rada prošlih i sadašnjih generacija određene zajednice. Društveno bogastvo, dakle nije dar prirode, nego dar prošlih i sadašnjih generacija proizvođača. Ono je proizvedeno bogastvo. Sastoji se od:

Proizvodnih dobara (sredstva za proizvodnju), Potrošna dobra (sredstva za ličnu potrošnju),

Ako društvena zajednica raspolaže većim obimom sredstava za proizvodnju (posebno sredstava za rad) i ako su ta sredstva razvijenija, to će i obim društvenog bruto proizvoda biti veći.

5

2.3. Stanovništvo

Među najvažnijim faktorima koji utiču na društveni bruto proizvod spada stanovništvo određene zemlje. Ono je trajni izvor radne snage bez koga se ne može zamisliti proces proizvodnje. S druge strane, broj i struktura stanovništva u jednoj zemlji utiče na obim i strukturu potrošnje. Na obim društvenog bruto proizvoda stanovništvo utiče svojim brojem, prirodnim priraštajem, i naročito svojom strukturom. Najvažniji uticaj na proizvodnju ima podela stanovništva na proizvodno aktivno (zaposleni u materijalnoj proizvodnji) i ostalo neproizvodno i neaktivno stanovništvo.

2.4. Dužina radnog vremena

Dužina radnog dana u toku svakog dana, svake nedelje, pa i na osnovu toga i u toku jedne godine, ima svoje granice. Radni dan mora da bude kraći od 24 časa, jer jedan deo dana proizvođač mora da posveti odmoru, ishrani, zadovoljavanju drugih potreba... Sa razvojem ljudskog društva skraćuje se i dužina radnog vremena (sa 8 na 7 ili čak 6 časova), kao i broj radnih dana u nedelji. To zači da ovaj faktor u savremenim uslovima gubi značaj, jer se povećanje obima proizvodnje može postići, čak i uz skraćivanje radnog vremena.

2.5. Društveni odnosi

Pored prirodnog bogastva, razvijenosti sredstava za proizvodnju, stanovništva, dužine radnog vremena, produktivnosti i intenzivnosti rada, značaj faktor koji utiče na društveni bruto proizvod su i društveni odnosi. Oni imaju presudan uticaj na stepen korišćenja svih raspoloživih ljudskih i materijalnih činilaca proizvodnje. Što su društveni odnosi povoljniji za proizvođače, odnosno što su razvijeniji, proizvođači će imati veći ekonomski interes da povećaju obim proizvodnje.5

_________________________________________________

5 Prof. dr Dragana Bogdanović, prof. dr Gordana Ivanišević, „Osnovi ekonomije“, Beograd, 2004. god.

2.6. Intenzivnost rada

Stepen utrošaka ljudskog rad u jedinici vremena naziva se intenzivnost rada. Ako se radi sa većim intenzitetom, to znači da se u jedinici vremena utroši veća količina rada i time se postiže veći obim proizvodnje. Može se reći da se sa razvojem društva povećava stepen intenzivnosti rada, što utiče na povećanje društvenog bruto proizvoda. Radom veće intenzivnosti, odnosno povećanjem intenzivnosti rada, postiže se veći obim proizvodnje u jedinici vremena, uz veći utrošak rada. Povećanje intenzivnosti rada ima određene granice (granice fizičke iscrpljenosti proizvođača).

6

Da li intenzivnost rada kao faktor društvenog bruto proizvoda isključivo zavisi od ličnog zalaganja svakog pojedinačnog proizvođača? Naravno da ne zavisi samo od toga. Ona u mnogome zavisi od tehničko tehnološke osnove proizvodnje. Primera radi, uvođenje mašinskog rada u ukupnu fabričku proizvodnju (a pogotovu lančanog rada na beskrajnoj traci), uslovilo je da tempo rada određuje mašina a ne proizvođač. Intenzivnost rada u ovom slučaju je veća nego u zanatskoj proizvodnji.6

2.7. Produktivnost rada

Pod pojmom produktivnost podrazumevaju se dva značenja. Prvo značenje odnosi se na zahtev da se ostvari što veći fizički obim proizvodnje (Q) sa što manjim utrošcima radne snage (L), što predstavlja princip produktivnosti. Drugo značenje odnosi se na uspešnost u ostvarivanju principa produktivnosti, koja se izražava odnosom između ostvarenog fizičkog obima proizvodnje i stvarnih utrošaka radne snage. Može se izraziti obrascem: Po=Q o Lo

Po-moguća produktivnost u datom periodu, Qo-mogući fizički obim proizvodnje, Lo-utrošci radne snage u datom periodu.

Posle završetka jednog perioda poslovanja preduzeća (dana, meseca, godine) ocenjuje se stepen uspešnosti u sprovođenju principa produktivnosti. To se može izraziti obrascem: P1=Q 1 L1

P1-ostvarena produktivnost u prvom periodu, Q1-ostvareni fizički obim proizvodnje, L1-utrošak radne snage u prvom periodu. U faktore produktivnosti spadaju:

Objektivno uslovljeni faktori, Subjektivno uslovljeni faktori.

_________________________________________________

6 Prof. dr Stefan Devetaković, prof. dr Biljana Jovanović-Gavrilović, prof. dr Gojko Rikalović, „Osnovi ekonomije“, Beograd, 2006. god. U objektivne faktore ubrajaju se sva ona dejstva koja preduzeće ne može menjati svojom organizacionom sposobnošću u toku procesa poslovanja. To su tehnički i društveni faktori.

Tehnički faktori čine sva materijalna i tehnička sredstva koja služe za konkrentnu proizvodnju. Ovi faktori utiču na produktivnost preko karakteristika:

Sredstava za rad, Tehnološkog procesa, Materijala, Proizvoda.

Društveni faktori produktivnosti su razni uticaji državnih organa, tržišta i opštih uslova u okruženja na poslovanje preduzeća. Oni se ispoljavaju u vidi:

7

Odnosa ponude i tražnje, Poreske politike, Razvijenosti saobraćajne mreže, Kulturnog i obrazovnog nivoa stanovnićtva i slišno.

U subjektivne faktore produktivnosti svrstavaju se sva dejstva koja su vezana za čovekovu ličnost u proizvodnji i za napore u organizovanju korišćenja objektivno uslovljenih mogućnosti preduzeća. Ovi faktori ispoljavaju se preko:

Nepotpunog korišćenja proizvodnog kapaciteta, Nivoa stvarne kvalifikanosti radnika, Radne discipline i slično,7

Značaj produktivnosti rada je u tome da povećava proizvodni dohodak, a to

povećava životni standard građana: Veći lični dohoci, Sniženje cena proizvoda, Veća izdavanja za zajedničke društvene potrebe.

Opšti faktori produktivnosti rada su: Prosečan stepen umešnosti radnika, Stepen razvoja nauke i njene tehnološke primenljivosti, Društvena organizacija procesa proizvodnje, Obim i delotvornost sredstava za proizvodnju, Prirodne okolnosti, odnosno prirodni uslovi proizvodnje.8

_________________________________________________

7 Prof. dr Božidar Stavrić, prof. dr Blagoje Paunović, prof. dr Petar S. Bojović, „Poslovna ekonomija preduzeća“, Beograd, 2004. god.8 Internet: http://www.fonforum.org/

3. OBRAČUN DRUŠTVENOG BRUTO PROIZVODA

Obračun vrednosti dručtvenog bruto proizvoda može se izvršiti na dva načina: Zasnovan na vrednosti same proizvodnje-proizvodni (realni) metod, Zasnovan na raspodeli dobara koja je određena prihodima-prihodni metod.

Proizvodni ili realni metod zasniva se na utvrđivanju društvenog bruto proizvoda direktnim putem, preko vrednosti samih proizvoda i proizvodnih usluga. Svaki proizvod i proizvodna usluga imiju svoju prodajnu cenu koju treba pomnožiti sa ostvarenom količinom da bi se dobila vrednost odgovarajuće proizvodnje. Prihodni metod predstavlja najčešće primenljiv metod za izračunavanje društvenog bruto proizvoda. Ona se zasniva na utvrđenju prihoda pojedinačnih učesnika u prvoj raspodeli društvenog bruto proizvoda. Ta raspodela je određena strukturom cenaodnosno bruto vrednosti proizvodnje. Strukturu vrednosti društvenog bruto proizvoda možemo izraziti sa četiri elementa:

8

Materijalni izdaci, Lični dohotci, Višak rada, Amortizacija.

4. NOMINALNI, REALNI I POTENCIJALNI DRUŠTVENI BRUTO PROIZVOD

Nominalni društveni bruto proizvod se dobija obračunom po tekućim cenama. Da bi se eliminisao uticaj porasta cena proizvodnih i materijalnih dobara i usluga, društveni bruto proizvoda se obračunava po stalnim cenama. U tom slučaju govorimo o realnom društvenom bruto proizvodu. Potencijalni društveni bruto proizvod predstavlja dugoročne proizvodne mogućnosti koju privreda jedne zemlje može da ostvari uz održavanje stabilnih cena.

5. DRUŠTVENI BRUTO PROIZVOD I EKONOMSKO BLAGOSTANJE

Veličina društvenog blagostanja se najčešće posmatra kao mera ekonomskog blagostanja u jednoj državi. Međutim društveni bruto proizvod nije uvek adekvatna mera ekonomskog blagostanja zato što on obuhvata samo one proizvode i usluge koji se prodaju na tržištu i imaju cenu. Nekada je radni dan trajao i više od dvanaest sati, a radna nedelja svih sedam dana. Danas radna nedelja u svim razvijenim zemljama traje 40 časova. Pored toga, mladi se mnogo kasnije zapošljavaju nego njigovi roditelji (najčešće posle fakulteta). Povećanjem slobodnog vremena je jedna od glavnih prednosti života u društvu i blagostanja, jer čovek može više vremena da se posveti sebi i porodici, da se bavi sportom i hobijem, da se dalje usavršava i obrazuje. Dodatni časovi slobodnog vremena ne ulaze u obračun društvenog bruto proizvoda. Postoje i ekonomske aktivnosti koje se ne vrednuju na tržištu, kao što je posao domaćice koja za obavljanje svakodnevnih kućnih poslova ne dobija nikakvu nadoknadu. Takođe, ne postoji ni adekvatna osnova za uključivanje volonterskih poslova u obračun društvenog bruto proizvoda. Dve zemlje mogu imati isti društveni bruto proizvod, a da se pri tome drastično razlikuju kada je u pitanju raspodela ekonomskog blagostanja, između pojedinaca.9

_________________________________________________ 9 Prof. dr Bogdan Ilić, „Makroekonomija“, Visoka poslovna škola Čačak, Čačak, 2006. god.

6. ZAKLJUČAK

Analiza društvene proizvodnje, raspodele i potrošnje predstavlja složenu problematiku u kojoj se koriste globalne vrednosti koje se ostvaruju u svim privrednim delatnostima. Društveni bruto proizvod predstavlja ukupnu masu materijalnih dobara i usluga proizvedenih u jednom vremenskom razdoblju (obično se uzima jedna kalendarska godina) u svim granama nacionalne privrede. Jedno od veoma značajnih pitanja jeste i pitanje upotrebe pojedinih veličina u analizi privrednih kretanja, oko koje postoje velike dileme i različita teorijska tumačenja. Društveni bruto proizvod ima dve karakteristike koje ne treba izgubiti iz vida i to:

Jedan deo društvenog bruto proizvoda jeste prenesena vrednost prethodnog vremenskog perioda,

Prilikom izračunavanja društvenog bruto proizvoda dolazi do višestrukog zaračunavanja društvenog bruta proizvoda.

9

Značaj društvenog bruto proizvoda je u zadovoljavanju ljudskih potreba.10

_________________________________________________

10 Internet: http://www.crnarupa.singidunum.ac.rs/7. LITERATURA

1) Prof. dr Nikola Petrović, prof. mr Dragana Petrović, „Makroekonomija“, Visoka poslovna škola strukovnih studija iz Čačka, Čačak, 2011. god.

2) Prof. dr Dragana Bogdanović, prof. dr Gordana Ivanišević, „Osnovi ekonomije“, Beograd, 2004. god.

3) Prof. dr Stefan Devetaković, prof. dr Biljana Jovanović-Gavrilović, prof. dr Gojko Rikalović, „Osnovi ekonomije“, Beograd, 2006. god.

4) Prof. dr Bogdan Ilić., „Makroekonomija“, Visoka poslovna škola Čačak, Čačak, 2006. god.

5) Prof. dr Božidar Stavrić, prof. dr Blagoje Paunović, prof. dr Petar S. Bojović, „Poslovna ekonomija preduzeća“, Beograd, 2004. god.

Inrernet sajt:

10

- http://www.ekof.bg.ac.rs/

- http://www.fonforum.org/

- http://www.crnarupa.singidunum.ac.rs/

11