Filozofski fakultet

Univerzitet u sarajevu

SEMINARSKI RAD

(Sociologija naselja)

URBANIZAM I ARHITEKTURA TOTALITARNIH REŽIMA 20. STOLJEĆA

Studentica: Hedija Bošnjak

Sarajevo, Januar, 2015

1.0. ABSTRACT

Bitna odlika razvoja sovjetske arhitekture tokom prvih godina poslije revolucije bio je veliki

uticaj novih konstruktivnih metoda i materijala na stvaralaštvo slikara, koji su u jednostavnim

geometrijskim oblicima lišenim dekorativnih efekata prepoznali ogromne mogućnosti za

stvaranje nove estetike i osnove novog stila. U ovom seminarskom radu govoriću o tome kako

je umjetnost uticala na arhitekturu, koja se imena vežu upravo za istu, kako su inžinjeri

shvatali ulogu novih trendova koje su nametali konstruktivizam i racionalizam, te kakvu

poziciju je imala imala arhitektura.

2.0. UVOD

Tokom najranijih godina sovjetske vlasti novi kreativni pravac, definisan kao dio borbe protiv

stilizacije, eklekticizma i modernističkog stila, uobličio se putem saradnje arhitekata i

umjetnika pripadnika lijeve umjetničke opcije. Novi stil u evropskoj umjetnosti, iskristalisao

se kao posljedica složenog procesa koji je svoj najjači izraz našao na granici između

figurativnih umjetnosti i arhitekture. Vodeću poziciju koju je imala arhitektura, tako što se

gledalo na nju kao odrednicu stilskih promjena, sada je preuzelo slikarstvo, koje je

uspostavilo pravce u umjetnosti. O tome kako se razvijala umjetnost u arhitektonskom smislu

biće rečeno u ovom radu.

3.0. URBANIZAM I ARHITEKTURA TOTALITARNIH REŽIMA

Da bi prostor dobio svoj svoj materijalni oblik prethode mu dvije urbaništičke faze, strogo

uzevši tehničke prirode- planiranje u projektovanje. Uređenje naselja u tehničkom i estetskom

smislu takođe spada u djelokrug urbanizma. ( Pušić, 1997., 68.)

Kada su se stvorili uslovi za razvoj novog stila početkom dvadesetog vijeka, postojao je

očigledan raskorak između stanja u likovnim umjetnostima i stanja u arhitekturi i

primjenjenim umjetnostima. Arhitektura, zajedno sa primjenjenim umjetnostima, očigledno su

zaostajali. Vladala je stilizacija, dok su nove ideje teško bile prihvatane. U svjetskim

okvirima, arhitektura je bila na ivici neizbježnog i radikalnog raskida sa prihvaćenim

estetskim vrijednostima. Estetska osnova za novu arhitekturu nije bila obezbjeđena, stoga nije

činilo ništa više od prolazne pojave. Ono što je bilo potrebno, jeste obnavljanje. Stereotipe je

trebalo potisnuti, tako da bi objektivni zahtjevi novog stila, mogli postati umjetnički

prihvatljivi za arhitekte. Sovjetskoj arhitekturi bio je neophodan veliki pomak i progres u

ruskom slikarstvu, kako bi postigla izvanredne rezultate. ( Dulić; Voljevica, 2001., 45.)

Daleko najznačajnija ličnost nove umjetnosti u ranim godinama sovjetske vlasti, bio je

Vladimir Majakovski. On je širio svoj uticaj na sve oblasti savremene umjetnosti pa i na

arhitekturu. Kao pristalica futurizma, vjerovao je da je odbacivanje starih pravila činilo samo

fazu u njihovom umjetničkom napredovanju, dok je sam futurizam smatran nečim što služi za

prikazivanje, načinom da se šokira publika, destruktivnim i negativnim trendom. Svojim

lingvističkim mogućnostima i velikom slobodom u upotrebi jezika, Majakovski je uticao na

rješavanje likovnih problema u figurativnim umjetnostima i arhitekturi. Njegov uticaj nije se

ogledao samo u bavljenju čisto estetskim problemima forme. Čak i prije izbijanja revolucije,

on je reformu izražajnih sredstava već povezivao sa potrebom da ta izražajna sredstva budu

primjerena novom umjetničkom sadržaju. Usredsredio se na problem teme i izjednačio

inovacije u formi sa promjenjenom ulogom umjetnosti u novom društvenom poretku. Inače,

futuristi su bili prvi među lijevo orijentisanim umjetnicima koji su pokušali da umjetnost

zasnuju na njenoj novoj društvenoj funkciji. Njihov slogan "Sva umjetnost za sve ljude"

pozivao je umjetnike i pisce da se oslobode i uživaju u svojim zamislima i delima. (Dulić;

Voljevica, 2001., 62.)

4.0. MONUMENTALNA UMJETNOST

Vasilj Kandinski kao predstavnik ovog trenda, želio je da izrazi određena osjećanja

umjetničkim formama i radio je na uticaju nesvjesnog na stvaralački proces. Otkrio je i

postavio objektivna pravila za izvođenje piktoralne kompozicije iz unutrašnje lične realnosti i

subjektivnog iskustva. Kako bi stvorio novu monumentalnu umjetnost, Kandinski je

proučavao psihološku percepciju elemenata koji se koriste u različitim umjetničkim formama.

Posebna pažnja posvećena je vezi između slikarstva i izražajnih formi (muzika, ples), koje

najprije prenose emotivna stanja. Kombinujući slikarstvo sa drugim umjetničkim formama, on

je pronašao različita izražajna sredstva koja će u pojedincima stvoriti ista raspoloženja.

Kandinski je nastavio da razvija svoju ideju o monumentalnoj umjetnosti tokom perioda koji

je slijedio neposredno prije revolucije. Njegovo interesovanje za posebne odlike i pravila koja

utiču na umjetnička djela, kao i interesovanje za primjenu novih naučnih i tehnoloških metoda

u istraživanju psihološke percepcije različitih umjetničkih formi, posredno su uticali na razvoj

noviteta u stvaranju arhitektonskih formi.

5.0. RACIONALIZAM

Opšti ton sovjetskoj arhitekturi dalo je intenzivno traganje za novim formama. Inovatori su

bili potpuno svjesni da pitanja koja se tiču estetskih izraza, kao i problema konstrukcije, ne

mogu biti rješena bez ovladavanja novim mogućnostima. Odbacivši eklekticizam i stilizajicu,

raskinuto je sa tradicijom arhitektonskih oblika, a novi oblici bili su tek u nastajanju.

Posljedica toga bila je da su projekti i građevine djelovali neprofesionalno, budući da se ni

naprednim društvenim pogledima, ni novim umjetničkim idejama nije moglo prevazići ono

što je ovim arhitektama nedostajalo. Zaostalost forme zadržavalo je cjelokupan razvoj

arhitekture kao umjetnosti. Dva glavna inovativna usmjerenja sovjetske arhitekture dvadesetih

godina, racionalisti i konstruktivisti, bavila su se problemima u kojima se tada našla sovjetska

umjetnost. Uprkos međusobnim teorijskim i umjetničkim osporavanjima koja su ih

razdvajala, ova dva usmjerenja težila su ka rješenju istog zadatka. Racionalisti su formi

prilazili sa pozicija objektivnih zakona percepcije. Sam razvoj ovog pravca bio je dug i buran.

U vrijeme kada su teorijski i umjetnički principi ovog pravca postepeno uobličeni, njegovi

sljedbenici bili su pod uticajem kubofuturizma, simboličkog romantizma, poduhvata

konstruktivističkih slikara.

Kao lider racionalizma može se izdvojiti Nikolaj Ladovski koji se može smatrati

reformatorom umjetničkih aspekata arhitektonskog obrazovanja. On nije samo radio na

eksperimentalnim projektima, već ispitivao i teorijska načela racionalizma. Pridavao je veliki

značaj savremenoj tehnologiji, ali je njene nove materijale i konstruktivne metode smatrao

značajnijim po tome koliko su oni mogli doprinjeti prostornoj organizaciji nego po njihovom

estetskom potencijalu. U seriji rasprava o načinima formulisanja novog izgleda građevina,

Ladovski je uvijek naglašavao ulogu prostora u arhitekturi. Iako forma može biti apstraktna i

nezavisna u odnosu na bilo koji materijal, njen uticaj na posmatrača u izvesnoj mjeri jeste u

funkciji primjerenih materijala. Takođe je naglašavao da inžinjerstvo novoj formi daje

materijalnu supstancu. Vjerovao je da izgled građevine ne treba da bude određen samo

funkcijom, već izgled podrazumjeva i stvaranje slikovne predstave, a oblikovanje predstavlja

mnogo više od običnog odražavanja unutrašnje namjene prostora. Nova arhitektura bila bi

obilježena korišćenjem prostih punih oblika bez dekoracije i zato je isticao potrebu razvijanja

postupka pomoću kojih bi se odlike svakog upotrebljenog geometrijskog tijela istakle

arhitektonskim sredstvima. Ipak, nije se zalagao za korišćenje jednostavnih geometrijskih

kompozicija, već je smatrao da arhitekta treba da podstakne maštu posmatrača povezivanjem

lako čitljivih oblika. Prema Ladovskom, osnovni činioci koji treba da upravljaju oblikovanjem

forme su prostor, oblik i konstrukcija, i za arhitektu razmatranje prostora mora biti važnije od

pitanja umjetničkog potencijala. Takođe je koristio najnovije građevinske materijale i

pridavao je veliku važnost primjeni objektivnih zakona u komponovanju arhitektonske forme.

Za Ladovskog je bilo od suštinskog značaja da pri projektovanju postoji naučna studija

psiholoških i fizioloških principa koji upravljaju individualnom spoznajom arhitektonske

forme, prostora i boja. Racionalna estetika i racionalna arhitektura predstavljale su primjenu

naučno ustanovljenih objektivnih kriterijuma na pitanje umjetničkog i arhitektonskog

projektovanja. Prema Ladovskom, drugi pravac, konstruktivizam, previše pažnje poklanjao je

tehnološkoj i funkcionalnoj efikasnosti arhitektonske forme, dok su on i racionalisti i dalje

zastupali potrebu za psihološkim i fiziološkim kriterijumima. Njegov rad i zalaganje ostaće

upamćeni po istraživanjima novih arhitektonskih principa i rešenja. Stvaralačka imaginacija

trebalo je da igra glavnu ulogu u stvaranju potpuno novih arhitektonskih ideja. Ladovski je

takođe, nakon što je angažovan u reformi umjetničkih aspekata obrazovnog programa,

ustanovio psihoanalitički metod u nastavi. Izložio je nov način podučavanja arhitektonskoj

kompoziciji i osmislio zadatke koji su se odnosili na komponovanje velikih prostornih formi.

Cilj psihoanalitičkog metoda bio je da razvije shvatanje prostora potrebnog za rad u

arhitekturi. Ladovski je smatrao da bi posebna pažnja u najranijoj fazi obrazovanja trebalo da

bude posvećena proučavanju umjetničkih kompozicionih kriterijuma zasnovanih na

fiziološkoj i psihološkoj percepciji. U tom procesu, buduće arhitekte bi se upoznale sa

mnoštvom osnovnih prostornih oblika, površinom, masom, zatvorenim prostorima, kao i sa

sredstvima građenja arhitektonske kompozicije kao što su proporcija, ritam, boja i dinamika.

Glavna razlika između psihoanalitičkog metoda zasnovanog na principima Ladovskog i

tradicionalnog učenja leži u različitom pristupu prema prostoru i problemu percepcije.

Ladovski je zamenio insistiranje na uobičajenoj studiji proporcija i hijerarhije arhitektonskih

oblika, kriterijumima zasnovanim na individualnoj percepciji. Pored Ladovskog, Krinski se

takođe smatra vođom racionalizma jer je znatno doprinijeo razvoju njegovih teorijskih

postavki. Radio je projekte pokazujući neumorni dinamizam i veliku originalnost u

komponovanju prostora. Sa sve većom zrelošću, njegove kompozicije sve više su za cilj imale

eskspresivna prostorna rješenja, do kojih se dolazilo uz najveću moguću primjenu nove

građevinske tehnologije. Svi njegovi projekti (Palata rada u Moskvi, Palata sovjeta u Moskvi,

Sportski stadion) pokazali su da je od prve polovine dvadesetih godina, Krinski već odbacio

mnoge postupke koji su bili karakteristični za njegov raniji rad. Izložio je armiranobetonski

skelet suprotstavljajući mu zastakljene i pune površine. Krajem decenije priklonio se sve

većoj upotrebi centralnih i simetričnih klasicističkih oblika kompozicije, kombinovanih sa

širokom primjenom modernih tipova konstrukcije i novih arhitektonskih formi. Racionalisti

su 1923. godine osnovali svoju organizaciju pod nazivom Udruženje novih arhitekata

(Asnova). Ladovski je bio ideolog Asnove, njen vođa u pitanjima umetnosti. Zadatak Asnove

bio je da se u društvu napravi prostor za novu arhitekturu i na se ustanovi centar za

stvaralačka istraživanja. Unutar ovog udruženja, razvile su se dvije teorijske, metodološke i

organizacione grupacije. Jedna je okupljala studente Ladovskog, dok se Viktor Balihin

pojavio kao ideolog druge grupe racionalista. On je smatrao da je odnos Ladovskog prema

problemima umjetnosti previše rigidan i vjerovao je da njegova teorija treba da bude

dograđena povratkom umjetnosti. Razlika među njima jeste ta što je Ladovski naglašavao

objektivna geometrijska svojstva prostora i forme, dok je Balihin naglašavao njihove

umjetničke odlike.

6.0. KONSTRUKTIVIZAM

Konstruktivizam je postigao zrelost nekoliko godina poslije racionalizma. Održavao je

zahtjev nove arhitekture da se ponovo preduzmu pravi graditeljski poduhvati po završetku

građanskog rata. Ovaj pravac pojavio se u borbi za uspostavljanje novih oblika umjetnosti

koji bi odrazili promjene u društvu i proizvodnom procesu. Njihov cilj trebalo je da bude

razvijanje novih estetskih ideala. Uprkos čestom poistovjećivanju teoretičara, dva usmjerenja,

konstruktivizam i produktivistička umjetnost, nisu bila identična. Na razvoj samog

konstruktivizma uticali su i mnogi spoljni činioci. Preuzimao je od produktivističke

umjetnosti ponešto, što je značajno doprinijelo njegovoj teorijskoj osnovi. Što se tiče postavki

produktivizma, ono se mogu ogledati u poemama Majakovskog. Poslije zahtjeva da

umjetnost služi da ukrasi rad, slijedio je, za društvene svrhe koncept umjetnosti stvari.

Postojanje umjetnosti nije poricano, ali njena uloga bila je posvećena stvaranju korisnih

stvari. Sledeći predlog za promenu same prirode umjetničke aktivnosti bio je da pravljanje

bude zamijenjano proizvodnjom. Početni zahtjev za pretvaranje umjetničkog objekta u

koristan predmet, pretvorio se sada u koncept rada koji je zapravo predstavljao izjednačavanje

umjetnosti sa radom. U časopisu Iskustvo komuni, Brik i drugi, izložili su osnovne postavke

produktivističke umjetnosti, kao što su negiranje bilo kakve razlike između umjetnosti i

drugih oblika rada i nametanja mišljenja da stvaranje forme jeste zapravo stvaranje korisnih

stvari. Arhitekte su ovu situaciju shvatile kao izuzetnu priliku da demokratizuju arhitekturu, i

da omoguće ravnoprvan tretman malih i jednostavnih projekata i velikih i složenih zadataka

kao što su masovna stambena izgradnja, javni objekti i industrijski kompleksi. Predstavnici

konstruktivizma i produktivističke umjetnosti zahtjevali su od umjetnika da se bave potpuno

praktičnom proizvodnjom. Vjerovali su da bi nova umjetnost uz pomoć proizvodnih sredstava

trebalo da poboljša stvaranje novog materijalnog okruženja. Smatrali su da bi proletarijat

trebalo da odbaci sve beskorisne stvari, ubrajajući tu i umjetničke predmete, kao što bi trebalo

i da zahtjeva samo ono što mu je od koristi.

Inače, sam termin konstruktivizam, pojavio se u Evropi 1922. godine gdje ga je iz Sovjetskog

Saveza donio El Lisicki. U eseju Pariz, Majakovski je napisao: Po prvi put jedan umjetnički

termin potekao je iz Rusije, a ne iz Francuske. Konstruktivizam se odnosi na umjetničku

aktivnost koja se svodi na inžinjerstvo potrebno za stvaranje svega postojećeg. Mi smo oni od

kojih će francuski umjetnici morati da uče. Tome se niko neće oduprijeti. Građenje nove

kulture zahtjeva čistinu. Zahtjeva oktobarski vihor. Inače, bukvalno značenje riječi je veoma

slojevito. Ono nosi asocijacije o tehnološkim konstrukcijama, o pravljanju umjetničkih dela, o

inžinjerskom poslu, kao i brojne asocijacije o zadatku organizovanja novog okruženja.

Kao lidera konstruktivizma mogli bi imenovati Aleksandra Vesnina. Bio je član radne grupe

objektivista, čiji su cilj bile suštinske i konkretne konstrukcije u prostoru i ravni, a trebalo je

da se radi na stvarnju čitavog organizma, kako u prostoru tako i u ravni. Posebna pažnja bila

je posvećena pojmu umjetničke proizvodnje. Godine 1917. Napravio je izvjestan broj

kompozicija sa kvadratnim površinama različite veličine. Te površine su postavljene pod

različitim uglovima sa naglašenim prostornim skraćenjima. Vesnin je uveo pravougaone

mreže, što se može primjetiti u njegovim grafičkim radovima. Ovi radovi sadržavali su

primjere arhitektonskih kompozicija, prije svega fasada, iz budućih konstruktivističkih

projekata. Značajno je da je konstruktivizam, za razliku od prouna El Lisickog, u arhitekturu

ušao putem apstraktnog slikarstva, koje je prikazivalo pravougaonu mrežu, a ne geometrijska

tijela. Zajedno sa Ljubov Popovom Sovjetska umjetnica, bavila se scenografijom.

Konstruktivistički dizajn i scenografije pojavile su se u moskovskim pozorištima tokom 1922.

godine. Najoriginalnije rešenje sa najviše uvedenih inovacija bio je njen dizajn za predstavu

Odvažni naivčina. , projektovao je 1921. godine složenu simboličku konstrukciju u čast

Trećeg kongresa Komiterne. Struktura se sastojala od dva simbolička grada koji su

predstavljali dva društvena sistema. Jedan od njih bila je tvrđava kapitalizma koja se sastojala

od slijepih kubističkih tijela, dok se drugi, grad budućnosti, sastojao od dinamično

postavljenih kontrasta punih masa i otvora (zupčanika, prijenosnih traka, nosača...). Objekti sa

otvorima imali su prije simboličku nego arhitektonsku svrhu. Izražen dinamizam bio je

naglašen pokretljivošću nekih djelova. Vesnin i njegova grupa uradili su veliki broj projekata,

od kojih su mnogi postali obilježja sovjetske arhitekture

Inžinjeri su veoma dobro shvatali stvaralačke principe novih trendova kao što su

racionalizam i konstruktivizam. Početkom tridesetih godina desio se nagli prelaz na

intenzivnu primenu konstruktivnih metoda iz prošlosti. Ovo se objašnjava nesposobnošću

sovjetske građevinske industrije da ispuni tehničke zahtjeve koje su postavili standardi

arhitekture dvadesetih godina. Smatralo se da je u Sovjetskom Savezu, građevinska

tehnologija bila ozbiljno unazađena tokom tridesetih i četrdesetih godina.

Aleksandar Vesnin ustanovio je osnovne principe arhitektonskog konstruktivizma, dok je

Mojsej Ginzburg svojim tekstovima doprinijeo teorijskim postavkama. On je naglasio uticaj

arhitekture na rast proizvodnih resurasa i na napredovanje u industriji i tehnologiji. Postavio

je tezu da su nove arhitektonske forme kroz historiju obično bile posljedica promjene

strukturalnih i funkcionalnih zahtjeva i da su na početku uvijek bile bez dekorativnih detalja.

Smatra da, ako je insistiranje na konstrukciji odlikovalo svaku ranu fazu, onda to mora biti još

više istaknuto u modernoj arhitekturi. Ginzburg je takođe postavio principe funkcinalističkog

metoda koji je kasnije bio veoma korišćen. Funkcionalistički metod nastao je funkcionalnih

zahtjeva date strukture, kao što su međusobno usklađivanje pojedinih funkcionalnih celina i

slično. Konstruktivisti su mnogo koristili takozvani paviljonski metod komponovanja, kojim

su građevina ili kompleks djeljeni u blokove ili prostorne jedinice u skladu sa svojom

namjenom. Zatim su povezivani koridorima ili mostovima, prema zahtevima ukupnog

funkcionalnog procesa.

6.1. Kreativne inovacije raznih umetnika

Pored staklenih površina kao i korištenja simbola kod mnogih umjetnika, ovaj period

obilježavaju harmonizovani konstruktivizam i proleterski klasicizam. Prvi pravac može se

primjetiti u radovima Žoltovskog. On je stvorio modele koji sadrže mnoge kompozicione

postupke i oblike proistekle iz italijanske renesanse. Koristio je renesansne elemente u

projektovanju javnih građevina i industrijskih objekata. Industrijske objekte krasile su estetski

prefinjene kompozicije fasada. One su imale vodeću ulogu u stvaranju arhitektonske slike.

Zgrade Žoltovskog veoma se ističu među monumentalnim utilitarnim industrijskim

građevinama tog vremena. Druga struja, proleterski klasicizam, sa Fominom na čelu, postavio

je klasične elemente na fasadu koja bi bila potpuno zastakljena, ne skrivajući konstrukciju

koja je istoj fasadi davala klasičan izgled. Fomin je smatrao da bi moderan stil trebalo da se

zasniva na uprošćenoj verziji klasičnog stila. Suštinskim je smatrao da se svi otvori toliko

prošire da sve površine između nosećih elemenata ili stubova, budu zastakljene. Osnovni

element proleterskog klasicizma jesu dvostruki stubovi koji bi povezivali spratove.

Iako je došlo do ujedinjenja umjetnika protiv konzervativnih težnji, što je i doprinelo

utvrđivanju umjetničkih i organizacionih stanovišta među zagovornicima nove arhitekture,

razlike unutar nove sovjetske arhitekture zaoštravale su se, zahvaljujući arhitektnonskom

udruženju Vopra. Oni koji su podržavali Vopru tvrdili su da je njihov jedini cilj da govore u

korist proleterske arhitekture i da sve ostale trendove označe kao buržoaske, usputne,

prolazne. Oni su predstavili jedno viđenje marksističko- lenjinističko učenje o ulozi

umjetnosti u društvenom životu, proglasili svoje uske interese vodećim principima i donijeli

odluku da iz sveta socijalističke umjetnosti proteraju sve one koji misle drugačije od njih.

Optužbama da je konstruktivistički i racionalistički pokret "neproleterski", pristalice Vopre

doprinijele su vidnom slabljenju osnovnog usmjerenja sovjetske arhitekture dvadesetih i

tridesetih godina, i na taj način ojačale uticaj onih koji su se zalagali za povratak tradiciji.

Zaključak

Savremena arhitektura nije samo misaoni ili umjetnički pokret koji, predstavljan malim

grupama ljudi, tek traži pravo opstanka svoje ideologije, već stvaran proizvod i odraz novih

vremena, sadržajno i oblikovno prečišćena stvar čiji su protivnici još samo neznalice ili ljudi

nenaklonjeni stvarima napretka. Brzina i uspjeh njenog Ruskog, pa i svijetskog pohoda, zavisi

od mnogih okolnosti, prvo od stručnih i stvarlačkih sposobnosti samih arhitekata, kao i od

uviđavnosti upravljača država. Briga oko uzdizanja i podržavanja istinski kulturnih, i stručnih

arhitekata, uslov je za uspješan razvoj savremene arhitekture.

SADRŽAJ

1.0. ABSTRACT.......................................................................................................22.0. UVOD...................................................................................................................33.0. URBANIZAM I ARHITEKTURA TOTALITARNIH REŽIMA.......................44.0. MONUMENTALNA UMJETNOST...................................................................55.0. RACIONALIZAM................................................................................................56.0. KONSTRUKTIVIZAM........................................................................................8

6.1. KREATIVNE INOVACIJE RAZNIH UMJETNIKA.......................10

Literatura:

1. Perović R. M. (2000): Istorija moderne arhitekture, Beograd: Arhitektonski

fakultet (tekstovi Selima O. Han- Magomedova);

2. Pevsner N. (1972): Izvori moderne arhitekture i dizajna, Beograd;

3. Dulić G., Voljevica N. (2001): Istorija arhitekture, Zavod za udžbenike i

nastavna sredstva, Beograd;

4. Pušić Lj. (1997.) , Grad društvo prostor, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd;