e y h l i s l m a t a l c a l a l i e f e n d i ' n i n " f e t a v - y i a l i e f e n d i " a d l f e t v

m e c m u a s n a g r e o s m a n l t o p l u m u n d a a i l e k u r u m u n u n o l u m a s v e d a l m a s

Esra YAKUT*

GR

slm dini Arap Yarmadas'nda yaylmadan nce blgede aile hukuku ile ilgili bir takm uygulamalar, rf ve detler mevcuttur. slmiyet ile bu geleneklerin pek ou yrrlkten kaldrlm ya da yeni dzenlemeler ile kabul edilmitir1.

slm dini insann, kendi irade ve abasyla amacna ulaabil-mesinin yannda, evresindeki kiilerle da dayanma ve yardmla-maya ihtiyac olduunu ortaya koymutur. Bu dayanma ve yar-dmlama islm'a gre -merkezden uzaa doru- aile, komu, millet (kavim), mmet (slm kaimleri, milletleri) ve insanlk daire-leri iinde gerekleecektir2. Yani slm'a gre aile toplumun en kk birimini oluturan din ve sosyal bir kurumdur. Eler, cinsin korunmas, neslin devam ve insann mutluluu iin nikh akdiyle bir araya gelirler. ocuun uzun sre anne ve babasnn bakmna muhta olup, kk yatan itibaren eitilmesi gereklilii aileyi zo-runlu klan en nemli unsurlardan biridir. slm dininde ailenin oluumunda miras ve mlkiyet grlerinin zendirici bir rol yok-

* Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Tarihi Anabilim Dal Aratrma G-revlisi

1. Hamza Aktan, "slam Aile Hukuku", Sosyo-kltrel Deime Srecinde Trk Ai-lesi, ankara, 1992, C.II, s.396.

2. Hayrettin Karaman, "slmm Getirdii Aile Anlay", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk ailesi, Ankara, 1992, C.II, s.385.

3. Hseyin ztrk, Knalizde Ali elebi'de Aile, Ankara, 1991, s.97-98.

288 ESRA YAKUT

tur. Bunun temel nedeni slm'n, mlkiyeti ok kltmeye ei-limli miras hukukudur4.

slm aile hukuku Osmanl Devleti'nde olduka geni bir uy-gulama alan bulmutur. Bu konu Osmanl Devleti'nde slm huku-kunun yan sra rf hukukun varln savunan aratrmaclar tara-fndan da kabul edilmitir. Barkan, Osmanl Devleti'nde rf hukukun zellikle kamu hukuku alanlarnda varln savunurken, zel hukuk alan ve bu arada zellikle evlenme ve miras gibi ahsn hukukunu ilgilendiren medeni hukuk konularnda "eklen ve res-men" eriat hkmlerine bal kalndn belirtmitir5.

slm aile hukuku Osmanl Devleti'nde Hanef mezhebinin i-tihadlarna gre uygulanmtr. Ancak Mekke, Medine, Kuds, Halep gibi dier mezhep mensuplarnn da youn olarak bulunduu blgelere bir Hanef bakadnn yansra dier mezheplerden de ka-dlar atanmtr6.

Osmanl aile hukukunun uygulan srasnda kadlar gnmz anlamnda kanunlara sahip deillerdir. nlerine gelen aile hukuku ile ilgili bir hukuk anlamazln zlmesi srasnda kadlar slm aile hukukunun kaynaklarndan yararlanmlardr. Bu kaynaklarn banda slm hukukunun genel olarak ana kaynaklar olan Kur'an, Snnet, cma ve Kyas gelmektedir7. Ayrca kadlar medreselerde okutulan fkh kitaplar ile baz hukuk soru ve cevaplan ieren fetv mecmualarndan da faydalanmlardr8.

Osmanl Devleti'nde fetv makamnn ba eyhlislmdr. eyhlislm eitli sorunlar karsnda verdii fetvlar ile uyulmas gereken itihatlan gstermitir. Bununla beraber Hicr III. yzyl-dan itibaren her trl itihatn yaplm olduu ileri srelerek iti-hat kaps kapatlm olduundan verilen fetvlarda genellikle ben-zer sorunlar karsnda benzer zmler iermitir. Yine de

4. Ahmet Tabakolu, "Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel Deime Sre-cinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.I, s.92.

5. mer Ltf Barkan, "Trkiye'de Din ve Devlet llikelerinin Tarihsel Geliimi", Cumhuriyet'in 50.Yldnm Semineri, Seminere Sunulan Tebliler, Ankara, 1975, s.55.

6. Mehmet Akif Aydn, slam- Osmanl Aile Hukuku, istanbul, 1985, s.71 vd.; Eb'l'ul Mardin, "Kad", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.VI, s.43.

7. Cokun Uok-Ahmet Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, Ankara, 1991, s.41 vd.; Aydn, Islm-Osmanl Aile Hukuku, s.5 vd.

8. Mehmet Akif Aydn, "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarih Tekaml", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.II, s.437.

EYHLSLM ATALCALI ALl EFEND'NN "FETAV-Yl 289

zellikle yaadklar dnemlere etki eden baz eyhlislmlarn fetv mecmualar, kadlara adeta yan resmi birer yrrlk kayna ilevini grmlerdir9. Bu fetv mecmualanndan biri de Osmanl Devleti'nin krk nc eyhlislm atalcal Ali Efendi'nin fetvlarnn toplanm olduu "Fetav-yi Ali Efendi" adl eserdir.

H.1041 (M. 1631) ylnda atalca'da doan Ali Efendi; Selnik ve Msr kadlklar, Rumeli Kadaskerlii grevlerinde bulunduk-tan sonra eyhlislmla ykselmitir. IV. Mehmet'in padiahl srasndaki ilk eyhlislmlk grevi 13 yl 2 ay 15 gn srmtr. Osmanl ordulannn Macaristan'daki baanszlklan zerine ulema, eyhlislm Ali Efendi'yi Padiah IV.Mehmet'i uyarmad gerek-esi ile eletirmitir. Bu nedenle nfuzu azalan atalcal Ali efendi ksa bir sre sonra grevden alnmtr. II.Ahmet'in padiahl s-rasnda tekrar eyhlislmla getirilmise de bu grevde ancak 2 aydan biraz daha fazla bir sre kalabilmi, H.1103 (M.1692) yln-da Edirne'de lmtr10.

eyhlislm Ali Efendi'nin "Fetav-yi Ali Efendi" adl eseri Osmanl Fetvhanesinin en deerli sayd drt fetv kitabndan biri olmutur. Bu eser Kefev Salih Efendi tarafndan toplanmtr". H.1324 (M. 1906) ylnda baslan eser iki cildi bir arada olmak zere toplam 398 sahifedir. Biz bu almamzda eserin aile ile ilgi-li hkmler ieren ksmlann dnemin er'iye sicillerinden de ya-rarlanarak deerlendirmeye alacaz.

I- ALENN OLUUMU: NKAHLANMA12

A) Nikh Akdinin Yaplmas ve Kayd

Ailenin oluumu temelde evlilik kurumuna dayanr. slm hu-kukunda evlenmeyi ifade etmek iin "nikh" terimi kullanlmtr.

9. ok-Mumcu, s.46-47; Aydn. "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarih Tekam-l", s.437; D.B. Macdonald, "Ictihd", slm Ansiklopedisi, istanbul, 1993, C.V, Ksm: H, s.927-928.

10. Sleyman Sadeddin (Mstakmzade), Devhat'l-Meayih'l-Kibar, stanbul, ty s.71-72; iyhi Mehmed Efendi, ak'ik el-nu'mniyye ve Zeyilleri Vek'i iil-fUzal, (Haz: abdlkadir zcan), istanbul, 1989, C.IMII, s.67 vd.; lmiye Salnamesi, stanbul, 1334, s.485; Abdlkadir Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, Ankara, 1972, s.94-95.

11. Altunsu, s.95. 12. islm hukukunda ailenin kuruluunda ilk aama, kadn veya erkek tarafnn ev-

lenme niyet ve arzusunu bir teklif eklinde kar tarafa iletmesiyle balar. Bu davran ni-anllk srecine giritir. Nianlanma, ailenin oluumu iin birinci basama oluturmakla beraber aratrmamzn temelini oluturan eyhlislm atalcal Ali Efendi'nin "Fetav-y Ali Efendi" adl fetv kitabnda sz edilmemesi nedeni ile almamzn kapsam iine alnmamtr.

290 ESRA YAKUT

"Nikh"n kelime anlam, cins mnasebet demektir. Hukuk anla-m ise bu cins mnasebeti meru klan akiddir1'.

Nikh, esas olarak taraflarn ve ahitlerin katlmyla gerekle-tirilen medeni bir akiddir14. Nikhn geerli olabilmesi iin iradele-rin aklanmas srasnda bir kiinin ahitlii yeterli grlmemi-tir15. Geerliliinin salanmas iin kad'nn veya onun izniyle bir din adamnn katlm hukuken zorunlu deildir. Bu nokta fetv mecmualarnda; "Zeyd sar e kz Hind'i kad izinsiz Amr'a tezvc eylese akd-i mezbr sahih olur mu? El-cevab: Olur.", "Hind-i blia nefsini Amr'a tezvic itdikde izn-i kad bulunmasa akd-i mezbr sahih olur mu? El-cevab: Olur." gibi hkmlerle ele aln-mtr16. Bu nedenle Osmanl Devleti'nde nikhlarn ne lde mah-kemede bizzat kad tarafndan ya da kad izniyle bir din adam tara-fndan kyld konusunda kesin bir oran vermek olduka gtr17.

Osmanl Devleti'nde Tanzimat dnemine kadar eitli idar-kaza dzenlemelerle kaddan izin alnmakszn nikh kylmas en-gellenmeye allmtr18. Kaddan izin alnarak kylan nikhlarda, kadnn vermi olduu izinnmeler taraflarn evlenmelerine izin ve-rildiini belirten bir nitelikte olup, mahalle ya da ky imamlarna hitaben yazlmtr. leride meydanagelebilecek karklklar nle-mek amacyla bu belgenin dzenlenmesi byk nem tamtr. Kad huzurunda gerekletirilen nikh akidleri sicillere kaydedil-mitir. Bu kaytlarda, taraflarn isimleri, mahalle ya da kyleri, ocuk, bla ermi ya da dul olma durumlar, saptanan mehr-i muaccel ve meccele miktarlar ve ahitlerin isimleri ve nikh akdi tarihleri bulunmaktadr19. skdar er'iye Sicilleri arasnda rastla-nan H.1302 (M. 1623) tarihli bir kayt konuya iyi bir rnek tekil et-mesi nedeniyle dikkat ekmektedir: "Karye-i Naile 'de skine Ayn

13. Halil Cin, slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Ankara, 1974, s.39. 14. Aydn, slm-osmanh Aile Hukuku, s.85. 15. atalcal, Ali Efendi, Fetav-y Ali Efendi, Dersaadet, 1324, C.I, s.26. 16. A.g.e., s.38. 17. Aydn, tslm-Osmanl Aile Hukuku, s.92. slm hukukunda nikh ilemlerinin

gereklemesi srasnda "kad"nn katlm hukuken zorunlu olmamakla birlikte. Klasik islm Ortaa ile ilgili bilgilerin ok canl rneklerinin grld Binbir Gece Masalla-rnda karlalan nikh akidlerinde evlenme szlemesi ahitlerin huzurunda kad ta-rafndan dzenlenmitir. Konuyla ilgili rnekler iin bkz.: Binbir Gece Masallar, (ev: Alim erif Onaran), istanbul, 1992, C.II, s.49, 285; C.XI, s.224.

18. A.g.e., s.92 vd. 19. Saim Sava, "Fetv ve er'iye Sicillerine Gre ailenin Teekkl ve Dalmas",

Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk ailesi, Ankara, 1992, C.II, s.510-511.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 291

nm hatun tarafndan huss- ti'l-beyana vekl olub vekleti nehc-i er' zere sbite olan Receb bin Bl Halfe nm kimesne mahfel-i kazda Mehmed bin Mustaf mahzarnda takrr-i kelm idb m-vekkilem mezbre Ayn'yi Allah- Tela'nn buyuruu zere Haz-ret-i Muhammed Mustaf'nn Sallallahu Tela aleyhi vesselem Hazretleri'nin er-i mutahhar zere iki yz elli ake kymetli bir ince kaftan ile mehr-i muaccel ve iki yz ake mehr-i meccel zere akd-i nikh murd itmein vekletim hasebiyle mezbre Ayn'yi meclis-i er'de akd-i nikh etdim mezbr Mehmed dahi kabul ider mi didik.de ol dahi kabul itmein minvl-i muharrer zere kayd- sicil olund20."

Osmanl Devleti'nde sicile kaydedilmeyen nikh akidleri eit-li anlamazlk hallerinde mahkeme tarafndan geerli saylmad halde, yaplan her nikhn sicile kadedildiini sylemek de mm-kn deildir21.

B- Nikhta Veklet

Nikhta veklet, bizzat nikh akdedilmek yetkisine sahip olan kimselerin, bu yetkilerini bir vekil yolu ile kullanabilmeleridir".

Vekil yoluyla evlenecek kimselerin hr, mmeyyiz ve reit ol-mas gerekir. Nikhta vekletin geerli olabilmesi iin, vekil ataya-cak kiinin bizzat nikh akdetmeye yetkisine sahip olmas zorunlu-dur. Bu yetkiye sahip olmayan kimseler velileri tarafndan temsil edilirler23.

Evlenmede vekil olabilmek iin mmeyyiz olmak yeterlidir. Veklet yazl veya szl olarak verilebilir. Bu ilem srasnda ahi-de sadece vekletin ispat edilmesi gerektiinde ihtiya duyulmu-tur24.

Nikh ileminin geerli olabilmesi iin nikhlanacak kimsele-rin vekillerinin dnda en az iki tane ahide ihtiya duyulmutur.

20. Ahmet Akgndz, er'iye Sicilleri, Mahiyeti Toplu Katalogu ve Seme Hkm-ler, /stanbul, 1988, C.I, s.264-265'den naklen, skdar er'iye Sicili, 6-147/13.

21. Konuyla ilgili kyaslamalar iin bkz.: Sava, s.511-512. 22. Cin, Evlenme, s.91. 23. Ahmet Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyat, Diyarbakr,

1986, s. 161. 24. Cin. Evlenme, s.91.

292 ESRA YAKUT

Ali efendi konuyla ilgili fetvsnda: "Zeyd Hind'i kendye tezvce Mar' tevkl idb Hind dahi babas Bekr'i tevkl itmekle Mar ve Bekr Zeyd ve Hind'in gyablarnda vekleten akd-i nikh itdiklerin-de mezbrlardan m-ad ancak Beer hazr olup, ahir kimesne ol-mazsa akd-i mezbr sahih olur mu? El-cevab: olmaz" eklinde hkmn belirtmitir25.

Nikahlanacak kii ile onun adna ilerini yrtecek vekili ara-snda nceden yaplan anlamaya vekil uymazsa nikhlanacak kii-nin istei zerine yaplan nikh akdi geersiz saylabilir26.

Kendisine vekil atayan kimse bu vekili istedii zaman azl etme yetkisine de sahiptir27.

C- Nikhta Velyet

Velyet, ehliyeti olmayan veya eksik bulunan ahslarn hakla-rn korumak amacyla kabul edilmi bir messesedir28. slm huku-ku, nikhta velyeti kabul etmitir. Velyetin hangi durumlarda kabul edilebilecei Ali Efendi'nin fetvlannda yle aklanmtr: "Hind'i sare-yi mmeyyyize velisi izinsiz nefsini Zeyd'e tezvc ey-lese akd-i mezbr nfiz olur mu? El-cevab: olmaz.29"

"Cnn mutbk ile mecnn olan Zeyd Hind'i tezevvc eylese akd-i mezbr sahih olur mu? El-cevab: Olmaz."

"Hind-i blia nefsini mehr-i misli kfv Amr'a tezvc eylese Hind'in babas Bekr benim iznim bulunmad dey ahd-i mezbru feshe kadir olur mu? El-cevab: Olmaz.3"'

"Dokuz yan tekml idb cssesinin bula tahmili olan Hind hayz grb bl oldum dey ikrar itdikten sonra nefsini mehr-i misli kfv Amr'a tezvic eylese veliyy-i akrebi ceddesi Zeyneb

25. Ali Efendi, s.29. 26. Konu ile ilgili bir fetv yledir: "Zeyd Hind'i iki bin ake mehr ile kendye

tezvce Amr' tevkl itdikten sonra Amr Zeyd'den izinsiz Hind'i sekiz bin ake mehr ile Zeyd'e tezvc eylese akd-i mezbr btl olur mu? El-cevab: Olur." Ali Efendi, s.29.

27. Cin, Evlenme, s.93. 28. Hayreddin Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, /stabul, 1991, C.I, s.250. 29. Ali Efendi, s.37. 30. A.g.e., s.38. 2,1. A.g.e., s.38.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 293

iznim bulunmad dey akd-i mezbn feshe kadir olur mu? El-cevab: Olmaz.32"

Nikhta velyeti uygulayabilecek olan akrabalar grupta in-celenmitir:

Birinci derecede: Babalar, babalarn babalar ve dedeler,

kinci derecede: ana-baba bir erkek kardeler, baba bir erkek kardeler ve bunlarn oullan,

nc derecede: Ana-baba bir amcalar, baba bir amcalar ve bunlann oullan.

Kiiye veli tayin edilecei zaman erkek yanndan erkek akraba-lannn bulunmamas durumunda; ana, anann anas ve onun anas; kzlar, olun kzlan, kzn kzlan, olun olunun kzlan, kzn kz-nn kzlan, z kz kardeler, baba bir kz kardeler, ana bir erkek ve kz kardeler, bunlann ocuklar; amcalar, daylar, teyzeler, halalar; amca ve hala kzlan velyet grevini stlenebilirler33.

Velyetin uygulanmas srasnda nceki dereceden velisi olan bir kimseye sonraki derecedeki bir kimse veli olarak atanamam-tr34. Bu uygulamalann tersi ancak nceki derecedeki velisi "md-det-i sefer baid" diye isimlendirilen uzak bir yerde bulnduu za-manlarda grlmtr. Bu gibi durumlarda bir sonraki derecedeki veli velyet hakkna sahip olmutur35.

Velisi olabilecek kimsesi bulunmayan kiiler zerindeki velyet hakk devlet bakan veya onun setii kad tarafndan kul-lanlmtr36.

D- Veli Veya Vasi Tarafndan Evlendirilen Kklerin Seim Hakk (Hyr'l-Bl)

Velileri tarafndan evlendirilen ocuklar erginleince kadya ba vurarak evlenmenin feshini isteyebilirler. Buna "Hyr l

32.A.g.e., s.39. 33. Cin, Evlenme, s.71-72. 34. A.g.e., s.72. Ali Efendi'nin aadaki iki fetvs konuya aklk getirmektedir:

"Hind'i sarenin velyet tezvci anas Zeyneb ile l-ebeveyn kzkannda Hadice'den kangsnndr? El-cevab: Zeyneb'indir.", "Cnn- mutbk ile mecnn olan Zeyd'in velyet tezvci l-ebeveyn amm- olu Amr ile anas Hind'den kansnndr? El-cevab: Amr'ndr." Ali Efendi, s.40.

35. Ali Efendi, s.41. 36. Cin, Evlenme, s.72; Ali Efendi, s.43

296 ESRA YAKUT

3. Ana-babann fr ve bunlann ocuklan, ocuklarnn ocuk-lan; ana-baba bir kardeler, yeenler.

4. Byk baba ve analann fru, yani amcalar, halalar, daylar ve teyzeler49.

Shr hsmlk, evlenme ile kurulan hsmlkdr50. Bir erkek ile aralarnda shr hsmlk bulunan kadnlann evlenmesi ebediyen ya-saktr. Bu kadnlar drt snftr:

1. Gelinler yani erkein ocuklarnn torunlannn eleri51. 2. Kaynvalideler yani kannn annesi ve ninileri. 3. vey valideler yani kannn babasnn ve dedelerinin eleri. 4. vey kzlar yani kzlan, ocuklan ve torunlannn kzlan52. St hsml, kendisinden olmayan bir ocuu emziren kadn

ve o kadnn kan hsmlan ile emzirilen ocuk arasnda doan h-smlktr. Bir erkek ile arasnda st hsml bulunan kadnn evlen-mesi ayn kan hsmlnda olduu gibi yasaktr. St hsmlnn baz artlar vardr. rnein; st anas saylacak kadn dokuz yan-dan kk olmamaldr53. Emzirilen ocuk belli bir ya gememeli-dir ki Ali Efendi bir fetvsnda st anne atarfndan emzirilen ya-ndaki ocuk iin "hkm-i rez"nn sabit olamayacan belirtmitir54.

St hsmlnda, st annaye ocuun sadece kendisi yasaktr. Emen ocuun kan hsmlan ile emzirilen kadn arasnda st hsm-l szkonusu olamaz55.

2. Nisb Evlenme Engelleri Belirli hal ve artlarda ortadan kalkabilen evlenme engellerine

nisb evlenme engelleri ad verilir56.

49. Bilmen, s.77. Kan hsml nedeni ile evlenme yasa Ali Efendi'nin bir fetvsnda yle belirtilmitir: "Zeyd'in l-ebeveny kz karndann olunun kz Hind Zeyd'e mahrem midir? El-cevab: Mahremdir." Ali Efendi, s.37.

50. Zevkliler, s.324. 51. Ali Efendi konuyla ilgili bir fetvsnda: "Zeyd olu Amr- mteveffann zevcesi

Hind'i tezevvc itmek caiz olur mu? El-cevab: olmaz." demitir. Ali Efendi, s.37. 52. Cin-Akgndz, s.82. 53. Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz.: Bilmen, s.78 vd. 54. Ali Efendi, s.65. 55. Aktan, s.403, Ali Efendi'nin konuyla ilgili bir fetvas yledir: "Hind Zeyneb'in

olu Zeyd'i mddet-i rez'da irz eylese Zeyneb'in ahir olu Amr Hind'i tezevvc itmek ciz olur mu? El-cevab: Olur." Ali Efendi, s.66

56. Cin-Akgndz, s.83.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 297

Din ayrl nedeni ile ortaya kan evlenme engelleri kadnlar ynnden balayc bir rol oynamaktadr. Mslman kadnlar put-perest ve gayr-i mslim erkeklerle evlenemezler. Mslman erkek-ler ise gayr-i mslim kadnlarla evlenebilir ancak putperest kadn-larla evlenemezler. Mslman kan-kocadan biri dinden kt zaman aralarndaki nikh akdi feshedilir57.

Gayr-i mslim olan kar-koca birlikte mslman olmularsa nikh akdini yenilemeye gerek duyulmadan evlilikleri geerliliini srdrr58.

Mslman bir erkek ile evli olan gayr-i mslim bir kadn, ko-casnn lmnden sonra iddet sresini tamamlayarak gayr-i ms-lim bir erkek ile evlenebilir59.

Nisb evlenme engellerinden bir dieri l boanmadr. Kar-sn kere boayan erkek, onunla tekrar evlenemez. Kadnn doal koullar altnda bu boanmadan sonra baka bir erkekle evlen-mesi ve evlendii bu erkekten ayrlmas ya da kocasnn lm du-rumunda, iddet sresini tamamlamas ile birlikte yeniden ilk ei ile evlenme hakk vardr. Bu ileme "hlle" veya "tahlil" ad verilir60.

Yaplan nikh akdini geersiz klan koullardan biri de iddetin tamamlanmas beklenmeden gerekletirilen evlenmelerde ortaya kar. ddet; talk, fesih, lm gibi nedenlerden biri ile evlenmenin sonulanmas durumunda kadnn baka biri ile evlenmeden nce beklemesi gereken sredir61. Bu sre, ei len bir kadn eer hamile deilse drt ay on gndr. Evlilik, boanma ile sona erdiinde kadn hamile ise iddeti hamileliinin sonuna kadardr. Hamile deil ise bu zaman hayz (det) sresidir. Boanma srasnda hamile olan ve iddetinin sona ermesi iin hamileliinin bitimini bekleyen kadn l bir ocuk dnyaya getirse de iddeti tamamlanm saylr. Gayr-i mslim kadnlar da mslman kocalar ldnde ya da bo-anma sonucunda ayrldklarnda yeniden evlenebilmek iin iddet-

57. Cin, Evlenme, s . l l l vd. 58. Konuyla ilgili fetv: "Hind-i nasrnye eref-i islmla merrefe oldukda zevci

Zeyd-i nasrn dahi eref-i islmla merref olsa Zeyd tecdid-i nikh itmeden Hind ile iz-diva muamelesine kadir olur mu? El-cevab: Olur." eklindedir. Ali Efendi, s.32.

59. "Hind-i nasrniyenin zevci Zeyd- mslim fevt oldukda Hind ba'deh inkz' l iddet nefsini Amr- zimmye tezvce kadire olur mu? El-cevab: Olur." biimindeki fetv konuya aklk getirmektedir. Ali Efendi, s.32.

60. Bilmen, s. 107 vd. 61. Cin-Akgndz, s.116.

298 ESRA YAKUT

lerinin sona ermesini beklemek zorundadrlar. ocuu olmayan ca-riye azat edildikten sonra evlenmek istediinde kendisine iddet tayin edilmemi olduundan bu sreyi geirmek durumunda deil-dir62.

Kan-kocann birbirinden uzak yerlerde bulunduklar durumlar-da ortaya kan eitli sorunlar da, iddetin ne zaman uygulanaca Ali Efendi'nin fetvalarnda yle belirtilmitir: "Hind'in zevci Zeyd ahir diyarda iken Zeyd'in fevti ay olmala ba'deh inkz' l iddet nefsini amr'a tezvc idb Amr dahi Hind'i vat' itdikten sonra Zeyd hay' gelb Hind54i Amr'dan tefrk itdirse Hind'in iddeti mnkaziyye olmadan Zeyd Hindi vat' itmek ciz olur mu? El-cevab: olmaz63."

"Hind'n zevci Zeyd ahir diyarda iken Amr Hind'in zevci oldu-unu bilmemekle Hind'i tezevvc ve vat' itdikten sonra Zeyd gelp Hind'i Amr'dan tefrk itdirse Hind'e Amr'dan iddet lzime olur mu? El-cevab: Olur.64"

"Hind'in zevci 'Zeyd ahir diyarda iken Amr Hind'in zevcu ol-duunu bilrken Hind'i tezevvc ve vat' itdikten sonra Zeyd gelb Hind'i Amr'dan tefrk itdirse Hind'e Amr'dan iddet lzime olur mu? El-cevab: Olmaz65."

Nisb evlenme engeli oluturan bir dier durum da ok kanll-a bal evlenme engelidir, islm'da evlendii kadnlar arasnda tam adaleti salayabilecek erkeklere drde kadar evlenme izni ve-rilmitir. Drt kadnla evli olan bir erkek beinci kadnla asla evle-

66

nemez .

62. Ali Efendi, s.101-102. 63. A.g.e., s. 101. 64. A.g.e., s. 102. 65. A.g.e., s. 102. 66. Cin, evlenme, s. 125 vd. Osmanl Devleti zerinde genel olarak yaplan aratr-

malar aile ierisinde birden fazla kadnla evlilik oranlarnn ortalama olarak % 10 civarn-da olduu sonularn vermitir. Bu oran incelenen blgeye ve zamana gre farkllk gs-terebilmektedir. rnein; mer Ltf Barkan, Edirne ehrinde XVI-XVII. yzyllar iin yapm olduu bir aratrmada birden fazla kadnla evlilik orann %7 olarak belirlemitir. XV-XVII.yzyllarda Bursa ehri zerinde incelemelerde bulunan Hseyin zdeer bu oran %5 olarak saptamtr. Ayn almada Bursa kylerinde birden fazla ele evlilik orannn ok daha dk olduu ortaya koyulmutur. Konuyla ilgili ayrntl bilgi ve tablo-lar iin bkz.: mer D emirel,Adnan Grbz-Muhiddin Tu, "Osmanllarda Ailenin De-mografik Yaps", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.. s. 102 vd.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 299

slm hukukunda kadnlara birden fazla evlenme hakk tann-mamtr. Bakas ile evli olan kadnlarla evlenmek kesinlikle ya-saktr67. Bununla birlikte kylan nikhlarn hepsi resm kaytlara ge-irilmediinden zaman zaman nikhl kadnn yeniden nikhlanmas da sz konusu olabilmitir. Bu tr nikhlanmalar o-unlukla kadnn onay olmakszn gerekleebilmekte ya da ikinci kez nikhlanlan erkein verdii mehir miktarnn ekiciliinden kaynaklanabilmektedir. Sonuta sz edilen kadnla daha nce ev-lendii iki ahitle kantlayan tarafn nikh geerli saylmtr68.

Evlenme engellerinden biri de shr civar hsmldr. Bu du-rumda gz nnde bulundurulmas gereken nokta udur: Evlenmek istenilen kadnlardan herhangi biri erkek farz edildii takdirde die-ri ile evlenmesi yasaksa o kadnlarla ayn zamanda nikh akdetmek mmkn deildir69. rnein, iki kz karde ile ayn anda evlenile-mez. Ancak bunlardan biri ile olan evlilik sona erdiinde gerekli iddet sresi beklenmek koulu ile bu srenin sonunda nikh akdi yaplabilir70.

II- ALENN MAL CEPHES A) Mehr

Mehr, evlenirken erkek tarafndan kadna verilen ya da taahht edilen para veya maldr71. Nikh akdi srasnda mehrin miktar be-lirtilmise buna "Mehr-i Msemma" denir72. Eer nikh mahkeme-de kylmsa mehr-i msemmann miktar er'iye sicil defterine de kaydedilmitir73. Evlilik srasnda mehrin miktar belirtilmemise, boanma veya vefat halinde, kadna ayn sosyal durumdaki baka kadnlara verilmekte olan miktarda bir mehr verilmitir ki buna da "Mehr-i Misi" ad verilmitir74. Erkein nikh akdi srasnda veya

67 Cin-Akgndz, s.84. 68. Sava, s.518. 69. Cin, evlenme, s. 128. 70. Ali Efendi, s.35. 71. Cin-akgndz, s.95 72. ok-Mumcu, s.75. 73. Aydn, Islm-Osmanl Aile Hukuku, s.103. 74. Karaman, slm Hukuku, s.284. Ali Efendi, "Mehr-i Misl"in hangi durumlarda

uygulanabilecei konusuna u fetvalar ile aklk getirmitir: "Zeyd Hind'i hd mah-zarlarnda tezevc edb lkin mehr tesmiye olunmasa ba'deh Zeyd Hind'e dhil olduk-tan sonra bir nesne zerine terazi bulunmadan Hind'i tatlk eylese Hind Zeyd'den ne mik-dar mehr alr? El-cevab: Mehr-i misi alr.", "Zeyd Hind'i hd mahzarlarnda tezevvc itdikten sonra mehr tesmiye olunmayub ba'deh bir nesne zerine terazi bulunmadan Zeyd fevt olsa Hind tereke-yi Zeyd'den ne mikdar mehr alr? El-cevab: Mehr-i misi alr." Ali Efendi, s.46.

300 ESRA YAKUT

dnden nce verdii mehr ksmna "Mehr-i Muaccel" denir. Bu genellikle mehrin yansn ya da te birini kapsar. Geri kalan mehr ise dnden sonra daha ok da evlilik sona erdiinde denmitir. Bu ksma da "Mehr-i Meccel" ad verilmitir75.

slm hukukunda mehrin st snr ile ilgili bir belirleme szko-nusu deildir76. Osmanl Devleti'nde sadece Yenieriler iin 1000 ve 6700 akelik iki st snr getirilmitir77. Bunun dnda mehr miktarlannn yzyllar boyu fazla bir deiiklik gstermeksizin devam ettii dikkat ekmektedir. Mehr miktarlanndaki farkllklar genellikle evlenen kadnn bekar, dul, kyl ya da ehirli olma du-rumundan kaynaklanmtr. Aynca kadnn fizik gzelliinin, sos-yal ve ekonomik durumunun da mehrin belirlenmesinde nemli bir rol oynad sanlmaktadr78. rnein, stanbul er'iye Sicilleri ara-snda rastlanan H.1021 (M.1612) tarihli bir kaytta kocas tarafn-dan evden kovularak, boanan Satlm kz Emine'nin kocasnn zimmetinde bulunduunu iddia ettii mehr-i meccel miktan 3000 akedir79. Ayn er'iye sicilleri arasnda H.1040 (M.1630) tarihli bir belgede ise kocas tarafndan bin talk ile boanan Abdullah kz Peymane'nin ondan zimmetinde bulunan 1500 akelik mehr-i m-eccelini istedii belirtilmitir80. Ayn blgede ve birbirine ok yakn tarihlere ait bulunuan, bu iki belgede belirtilmi olan mehr-i mec-cel miktarlan arasndaki farklln tamamen kadnlann zellikle-rinden kaynakland sanlmaktadr.

Sat veya kullanlmas yasak olmayan her mal mehrin konu-sunu tekil edebilir. Fetvlarda bu mallarn arasnda ev, bahe, giysi, altndan yaplm ziynet eyalan ve cariyelerin isimleri ge-mektedir81.

Para zerinden belirlenen mehr miktannda nikh akdi geerlili-ini srdrrken koca tarafndan bir art yaplabilir. Bu art kadn tarafndan da kabul edildikten soma eer koca lr ise kadn einin terekesinden art deerinde mehrini alma hakkna sahiptir82.

75. ok-Mumcu, s.75. 76. Abdulvahhb Hallf, slm Hukuk Felsefesi (lmu Usli'l-Fkh), (ev: Hseyin

Atay), Ankara, 1973, s.6. 77. Aydn, slm-Osmanl Aile Hukuku, s.103-104. 78. Sava, s.521. 79. Akgndz, er'iye Sicilleri, s.271'den naklen, stanbul er'iye Sicili, 1/65, 454

numaral hkm. 80. A.g.e., s.270'den naklen, stanbul er'iye Sicili, 1/21, 133 numaral hkm. 81. Konuyla ilgili fetvlar iin bkz.: Ali Efendi, s.47-48. 82. A.g.e., s.47

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 301

Nikh akdinin yaplmasndan sonra mehr verilmeden kadn lrse, deeri miras yolu ile kadnn vereselerine geer83.

Mehr sadece evlenen kadnn hakkdr. Ana, baba ve koca bun-dan hi bir zaman hak talep edemezler84. Fakat kadn henz kk-se mehri babas veya dier velileri teslim alabilir. Eer evlenecek erkek daha kk ise mehrin verileceine velisi kefil olmaktadr. Bu gibi durumlarda erkek evlendikten sonra bla ermeden lrse kars mehrini kefil olan kiiden isteyebilir85.

Kk yata velileri aracl ile evlendirilen kimseler bula ermelerinden sonra nikh akdini feshetmek istediklerinde mehr-i msemmann denmesi konusunda eitli sorunlarla karlarlar. Bu sorunlarn bazlan Ali Efendi'nin fetvlannda yle akla ka-vuturulmutur: "Zeyd-i sairin amm- veliyy-i akrebi Amr Zeyd'e Hind'i u kadar ake mehr tesmiyesiyle tezvc itdikten sonra kabl el dhl Zeyd bli olub akd-i mezbru hyr'l-blla hakime fesh itdirse Hind mehr-i msemmnn nsfn Zeyd'den almaa kadire olur mu? El-cevab: olmaz*6."

"Hind'i sairenin veliyy-i akrebi anas Zeyneb Hind'i u kadar ake mehr tesmiyesiyle Zeyd'e tezvc itdikten sonra Hind kabl el dhl blia olub hyr- blla akd-i mezbru hakime fesh itdir-se Hind Zeyd'den mehr namna nesne almaa kedire olur mu? El-cevab: Olmaz*1."

"Hind-i sairenin veliyy-i akrebi anas Zeyneb Hind'i kfv olan Zeyd'e mehr-i misli olan u kadar ake mehr-i muaccel tesmi-yesiyle tezvc idb Zeyd dahi Hind'i vat' itdikten sonra Hind blia olub akd-i mezbru hyr'l-blla hakime fesh itdirse Hind mehr-i msemmy Zeyd'den er'an almaa kdire olur mu? El-cevab: Olur."

Akl hastal nedeniyle velisi tarafndan evlendirilen kimsenin lmnden sonra kans terekeden mehr-i msemmy alma hakk-na sahiptir89.

83. A.g.e., s.49. 84. Hallf, s. 6. 85. Ali Efendi, s.54. 86. A.g.e., s.52. 87. A.g.e s.52. 88. A.g.e., s.52. 89. A.g.e., s.52.

302 ESRA YAKUT

Velisinden izinsez evlenen kn, velisi izin vermeden ko-cas lr ve daha sonra kendisi bla ererse yine de kocasnn te-rekesinden mehrini alamaz. Bununla birlikte velisinden habersiz baka biri tarafndan evlendirilen kk, velisi haberdar olduktan sonra kocasndan boandnlp daha sonra bula ererse mehrini ala hakkna sahiptir90.

Kocann kendi fiiliyle zifaftan ve "halvet-i sahiha"91 dan nce evlilie son verdii hallerde, kadn mehrin ancak yarsn alabilir92. Halvet-i sahiha'nin gereklemesinden sonra kocann kurusu nede-niyle evlilik sona ererse kadn mehr-i msemmann tamamn alabi-lir93.

Evlenme, zifaf ncesinde kadnn kusuru ile sona ererse, rne-in, kadn mslmanken din deitirirse, mehrin tamamn kaybe-der94. Evlenme zifaf sonrasnda yine kadnn kusuru ile biterse meh-rin yans kadna verilir95.

Erkek kadnla evlenmek iin namzet olup, mehr-i muaccelini dedikten sonra nikh akdinden vaz geerse dedii mehri kadn-dan geri alabilir96.

Erkein kendisi ile mutlak veya nisb evlenme engeli olan bir kadnla bilmeden evlenmesi, durumun renilmesinden sonra ayrl-malar sonucunda, kadn, mehr-i misi ya da mehr-i msemmadan "ekall"ini (en azn) alabilir97.

Mehr konusunda en fazla anlamazln grld nokta, lm sonucunda belirlenen mehr-i meccel miktannn kararlatnlmas srasnda ortaya kmtr. Bu konudaki anlamazlklar er'iye mah-kemelerinde zmlenmitir98. Mahkemede hangi taraf, kadnn

90. A.g.e., s.53. 91. Halvet-i sahiha'nin gereklemesi iin geerli bir evliliin varl, kan-kocann

izinsiz kimsenin giremeyecei bir yerde bulunmalar ve halvete mani bir zrn bulunma-mas arttr.

92. Cin-Akgndz, s.97. 93. Ali Efendi, s.49. 94. Cin-Akgndz, s.97. 95. Ali Efendi, s.49. 96.A.g.e., s.51. 97. A.g.e., s.49-50 98. Peter Benedict, "Hukuk Reformu asndan Balk Paras ve Mehr", Trk Huku-

ku ve Toplumu zerine incelemeler, (Editrler: Adnan Griz,Peter Benedict), Ankara, 1974, s. 11.

EYHLSLM ATALCALI ALl EFEND'NN "FETAV-Yl 303

tayin edilen mehr-i misi miktarna uygun tutar belirlemise ya da bu miktara uygun tutar belirlemedikleri halde hakllklarn ahitler-le ispat edebilmilerse, alan davay o taraf kazanmtr. Tm bu delillerin olmad durumlarda son are yemindir".

Evlenme ncesinde kadn iin belirlenen mehr miktarndaki baka, evlenecek kadnn babasnn kendisi iin istedii belli bir miktar para da szkonusu olabilir. Gnmze kadar "balk" ad al-tnda sregelen bu adetle evlenecek erkek, kadnn babasna ya da erkek akrabalarna kararlatrlan bir miktar da para vermektedir. Kzn ailesine yaplan demenin asl amac, evlenme treni giderle-rinin ya da babas tarafndan kzna verilen eyizin bir blmn karlayabilmektir. Mehr de olduu gibi baln da konusu evlenen kadndr. Fakat kadn bal alan kimse deildir100. Fetvlarda geen kaytlar, nikh ncesinde kzn babasna verilen her eyin nikh kyldktan sonra geri istenebileceini gstermektedir101. Bu tr uygulamalar bile zaman ierisinde baln bir evlenme anla-mas olarak zellikle belirli blgelerde yaygnlamasna engel ola-mamtr.

Evlenecek kadn kendisine verilecek mehrden baka ergenlii iin de belli bir miktar para isteyebilir. Fakat nikh akdinden sonra -mehrden farkl olmak zere- koca bu paray karsndan alabilir102.

slm hukukunda evlenecek kadnn "cihz" veya "eyiz" ady-la baz eyalar getirme mecburiyeti yoktur. Ancak babann bu tr eyalar vermesi tavsiye edilmitir. eyiz, kadnn mal varl say-lr103. Ancak bunun iin baba tarafndan fiilen teslim edilmi olmas gerekir104.

99. Ali Efendi, s.56-57. 100. Benedict, s.8. 101. Ali Efendi'nin konuyla ilgili fetvalar yledir: "Zeyd Hind-i bliay tezevvc

murad tidikte Amr ve kad bana u kadar ake vermeyince nikha mni' olub Hind'i nikh itdirmem demekle Zeyd Amr'a ol kadar ake verb ba'deh Hind'i tezevvc eylese Zeyd mebl- mezbru Amr'dan istirdada kadir olur mu? El-cevab: Olur.", "Zeyd Amr'n kz Hind'i tezevvc murad itdikde Amr ve bana nefsim in u kadar ake vermeyince nikh itdirmem demekle Zeyd Amr'a ol kadar ake verb Hind'i tezevvc itdikten sonra Zeyd mebl- mezbru Amr'dan almadan Amr fevt olsa Zeyd mebl- mezbru Amr'n tere-kesinden almaa kadir olur mu? El-cevab: Olur." Ali Efendi, s.64.

102. A..g.e., s.65. 103. Ronald C.Jennings, "Women in early 17th Century Ottoman Judicial Records-

The Sharia Court of Anatolian Kayseri", Jesho, Leiden, 1975, Vol.XVIII, Part: 1, p.76. 104. Cin, Evlenme, s.257

304 ESRA YAKUT

B) Nafaka

Dar anlamda nafaka, hak sahibinin yiyeceklerini kardamak; geni anlamda ise giyecek, mesken ve hizmeti masraflarn temin etmek anlamn iine alr. Evlilikte koca, karsnn normal bir ekil-de hayatn devam ettiribilmesi iin btn yiyecek, giyecek ve ge-rekli ev eyalarn karlamak ile ykmldr. Ayrca koca maddi durumuna gre karsna mstakil bir ev salamaldr105.

Nafaka ykmllnn balamas iin geerli bir nikh akdi-nin yaplmasndan baka, kadnn belli bir fiziki olgunlua erimi olmas gerekir. Bu konuda fetvlarda 3-6 ya gibi kk yalarda evlendirilen ocuklarn kocalarndan nafaka talep etme haklarnn olmad belirtilmitir106.

Nafaka miktarnn belirlenmesinde kocann mali durumu esas alnmtr. Kadn ne kadar zengin olursa olsun, koca karsnn nafa-kasn salamakla ykmldr107.

Nafaka borcunu demeyen koca, kars tarafndan mahkemeye verilerek bu borcu demeye zorlanabilir. Kocann nafaka deme-mesi kasten olabilecei gibi, uzun bir yolculua kmadan nce ka-rsna nafakasn brkmamas eklinde de grlebilir. Byle bir du-rumla karlaan kadn, kadya bavurarak nafaka tespiti yaptrr ve miktar saptanan paray birinden dn alrsa, yolculuk dnnde kocasndan bu miktardaki paray talep etme hakkna sahip olur108.

Erkek uzun bir yolculua karken karsna bu sre iin gerekli nafakay braktktan sonra ksa bir zaman iinde lrse, miraslar kadnn harcad nafaka miktarndan arta kalann isteyemezler109.

Kocasnn izni olmadan evi terkeden ve "nize" (itaatsiz) du-rumuna den kadnlar nafaka talep edemezler110.

C) Evlilikte Mal Rejimi

slm-Osmanl hukukunda evlenme ile kan-koca arasnda mal birlii veya ortakl domaz, kar ve kocann mallan birbirinden

105. A.g.e., s. 196 vd. 106. Konuyla ilgili fetvlar iin bkz.: Ali Efendi, s.l 16. 107. Aktan, s.407. 108. Ali Efendi, s. 118. 109. A.g.e., s.l 19. 110. A.g.e., s. 116.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 305

ayn kalr. Evlenme ile kadnn tasarruf hakk da snrlandrla-maz111. H.1022 (M.1633) tarihli stanbul er'iye Sicilleri arasnda bulunan bir kayt konuya gzel bir rnektir: Bu kaytta; Abdullah kz Hadice, kocas Veli olu Yahya'ya boha, yorgan, yastk, sahan, sandk vb. eyalarn deerlerini de ayr ayr gstererek satt-n belirtmi ve yine kocasn kastederek, "... Bedelleri olan top-lam alt bin drtyz akeden be bin akesini zimmetimde hukuken mu 'teber borcu ile takas eyledi ve geriye kalan bin drtyz akeyi tamamyla elinden teslim aldm." demitir112. rnekte, kan-koca arasnda mal alm-satm akdinin yapld, bolu-alacakl ilikileri-nin mevcut olduu grlmektedir. Yani evlenme akdi sonucunda kan-koca arasnda bir mal ortaklnn ortaya kmad aktr.

Evlilikte kan-koca arasndaki mal aynlna ramen, zellikle boanma srasnda ev eyas konusunda baz anlamazlklann orta-ya kt grlmtr. Bu gibi durumlarda elerden hangisi iddias-n ahitler ile kantlarsa, eyann birine ya da her ikisine de elverili olmasna baklmakszn eya ona verilir113.

Elerden her ikisi de iddialann kantlayamazlarsa ve eya hem kadnlann, hem de erkeklerin kullanabilecei nitelikde ise kocaya yemin teklif edilir114.

ki ede iddialann kantlayamazlarsa, eyann zellii hangi tarafa uygunsa o tarafa yemin teklif edilir. Kii yemin ederse lehin-de, etmezse aleyhinde karar verilir115.

III- ALENN DAILMASI: BOANMA (TALK)116

Boanma slmiyet ncesinde yalnz erkeklere tannm olan bir haktr. slm boanma konusunda kadnn iyiliine deiiklikler

111. ok-Mumcu, s.76. 112. Akgndz, er'iye Sicilleri, s.276-277'den naklen, istanbul er'iye Sicili, 1/77,

552 numaral hkm. 113. Hamdi Dndren, Delilleriyle slm Hukuku, ahs, Aile ve zml Miras,

Konya, 1977, s.236. Ali Efendi'nin konuyla ilgili fetvs yledir: "Zeyd zevcesi Hind'i tatlt itdikten sonra Zeyd ile Hind skin olduklar menzilde bulunub ricl ve nisya sliha olan eya in Zeyd benimdr deyb Hind dahi benemdr deyb tarafeynin beyyineleri olmasa kavi kangsnndr? El-cevab: Zeydindir." Ali Efendi, s.61.

114. Dndren, s.236. 115. A.g.e., s.237. 116. slm-Osmanl hukukunda ailenin dalmas ile sonulanan lm, fesih ve ilan

konularnda atalcal Ali Efendi'nin "Fetav-yi Ali Efendi" adl eserinde herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle "Ailenin Dalmas" bal altnda sadece "Boan-ma" konusu incelenecektir.

306 ESRA YAKUT

yapmsa da temelde erkein istedii zaman evlilie son verebile-ceini kabul etmitir117. slm hukukuna gre, kadn nikh akdinin yaplmas srasnda boanma hakkn isteyebilir. Kadnn bu hakk-n kullanmamas boama yetkisinin tamamen erkee ait olduunu kabullenmesi anlamna gelir118. Talkda kar tarafn onayn almak zorunluluu olmad gibi hakimin kararna da gerek duyulmam-tr119.

A) Boanmann Geerli olabilmesi in Gerekli artlar

Kocann boanma hakkn kullanabilmesi iin akl banda ve bula ermi olmas gerekir. Ya kk kimselerin, akl hastalar-nn uykuda iken boanmak iin gerekli szleri byleyenlerin vb. boanma istekleri geerli saylamaz. Bununla birlikte akl banda bla ermi kimselerin boanma niyeti olmadan gerekletirdikle-ri talk geerlidir120.

Kadnlar asndan ise; evli olmayan kadnlar, nikh akdi ge-erli olmayan kadnlar, kesin ayrc boanmay izleyen iddet bulu-nan kadnlar ve iddetini tamamlam olan kadnlar boanmaya elve-rili deildir121.

Boanma istei szl, yazl ve iaretle olmak zere ekilde aklanabilir.

Szl aklamalarda, boanma istei aka anlalan, rfde bo-anma iin kullanlan szlerle yaplabilir. Bir de hem boama, hem de baka bir anlama gelebilen szlerle fakat boama niyeti bulun-mas art ile gerekletirilebilir122. Ali Efendi'nin aadaki fetvlan konuya iyi birer rnektir: "Zeyd zevce-i medhletn bihs Hind'i tatlk itdikten sonra iddeti iinde Hind'e talk bo ol dese Hind talk bo olur mu? El-cevab: Olur. "123.

117.ok-Mumcu, s.76-77. 118. Bilmen, s.220. 119. Aydn, slm-Osmanl Aile Hukuku, s.36. 120. Ali Efendi, s.72-73. 121. Cin-akgndz, s. 102. 122. Halil Cin, Eski Hukukumuzda Boanma, Konya, 1988, s.49-50. 123. Ali Efendi, s.72.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 307

"Zeyd zevcesi Hind ile ekidikde Hind'e var ykl git deyb lkin talk niyet etmese Hind mbne olur mu? El-cevab: Olmaz. "124.

"Zeyd zevcesi Hind'e mehr-i meccelini verb lkin talk zikr eylemese mcerred mehrini vermekle Hind bo olur mu? El-cevab: Olmaz. "ns.

"Zeyd zevcesi Hind'e seni istemem kime istersen var dese Zeyd talk niyet edecek Hind mbne olur mu? El-cevab: Olur. "l26.

"Zeyd zevcesi Hind iin Hind ile beyinemizde nikh yokdur deyb talk nivet eylese Hind Zeyd'den mbne lur mu? El-cevab: Olur."111.

Boanma yazl olarak da yaplabilir. Bunun iin kan-kocann birbirinden ayn yerlerde bulunmas, kannn gaib olmas gibi szl beyann imknszln douracak artlar da zorunlu deildir'28.

steklerini szl olarak ifade edemeyen sar ve dilsizler bo-anma taleplerini iaretlerle anlatabilirler129.

B) Boanmann eitleri

1- Talk- Ric'veya Caylabilir Boanma

Evlilii tm ile ortadan kaldrmayan boanmadr. Ancak idde-tin bitiminde kar-koca birbirlerinden ayrlrlar. ddet ierisinde erkek boanmadan cayabilir ve evlilik geerliliini srdrr. Bu du-rumda nikh akdinin yenilenmesine gerek yoktur. ddetin bitiminde tamamen aynlm saylan eler baka kimselerle evlenebilirler130.

2- Talk- Byin veya Ayrc Boanma

Aync boanmann gereklemesi iki ekilde olabilir. Bunlar-dan birincisi, talk- ric' ile boanm elerin iddetin bitiminden soma birbirlerinden kesin olarak aynlm saylmalardr. kincisi,

124. A.g.e., s.75. 125. A.g.e., s.75. 126. A.g.e,. s.75. 127. A.g.e., s.76. 128. Cin, Boanma, s.51. 129. Cin-Akgndz, s. 104. 130. ok-Mumcu, s. 77. Konuyla ilgili fetvlar iin bkz.: Ali Efendi, s.73-74.

308 ESRA YAKUT

erkein karsn boarken boanmann ayrc olduunu gsteren bir sz veya iaret kullanmasdr131.

Ayrc boanmaya karar veren eler ya bizzat kendileri ya da vekilleri yolu ile mahkemeye bavurarak bu kararlarn kadya bil-direbilirler. Bylece mehr ve iddet nafakas konusu kad huzurunda bir karara balanm olur. Ancak kadnlarn, zaman zaman ayrldk-lar eleri aleyhine atklar mehr ve iddet nafakas davalar boan-malarn her zaman kad huzurunda gereklemediinin bir gster-gesi saylabilir132. rnein; stanbul er'iye Sicilleri arasnda bulunan H.1021 (M.1612) tarihli bir belgede; stanbul'da Mustafa Reit Paa mahallesinden Memi kz Glli adl Kbt bir kadnn, vekili olan Mustafa olu Hzr Bli aracl ile eski kocas Hasan olu Feryafdi'yi kendinisi bin talk ile boad halde zimmetinde olan 1000 ake mehr-i meccel ve 300 ake iddet nafakasn ver-medii gerekesi ile dava ettii grlmektedir. Araya giren uzlat-rclar, her iki tarafn 600 ake zerinde anlamaya varmalarn sa-lamlardr. Sonuta taraflar "her hususda birbirlerini her eit hak ve davalardan ibra" eylemilerdir133.

Ayrc boanmada erkek, karsn bekleme zaman iinde bile ancak usulne uygunu bir nikhla geri alabilir134.

3- Talk- Selse veya l Boanma

ster caylabilir boama ile ister ayrc boama ile olsun erkek ayn kadn kez boad m, evlilik kesin olarak sona erer. Erkek kez ayr ayr boamak yerine, boanmay gerekletiren sz kez arka arkaya syleyerek de ayn sonucu elde edebilir1". Talk- selse ile kocasndan ayrlan kadnn, dier boanma ekillerinde olduu gibi mehr ve iddet nafakasn alma hakk vardr. rnein; H.1041 (M.1631) tarihli Harput er'iye Sicillerine ait bir kaytta, Piran Ky halkndan Haydar olu Hamza er' meclisde kars Zeynel kz Sultan'n da bulunduu bir ortamda sz alarak yle demitir: " bu karm Sultan Hatun ile kar-koca olarak yaama-mz imkn kalmadndan kendisini talk ile boadm. Mehri

131. ok. Mumcu, s.78. 132. Sava, s.529-530. 133. Akgndz, er'iye Sicilleri, s.287'den naklen, stanbul er'iye Sicili, 1/59, 407

numaral hkm. 134. ok-Mumcu, s.78. 135.A.g.e., s.78.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 309

karlnda kendisine kei ve bir dana ve bir kilim ve bir huru ile bir palas ve bir deve daarck verdim. ddet nafakas iin dahi ayda bir kuru vermek zere kardei ile szletim. Bugnden sonra kar-kocala ait ne benim onda, ne de onun bende bir alakas kal-mad." Bu szler Sultan Hatun tarafndan da kabul edilmi ve onaylanmtr'36.

l boanma sonucunda erkekle kadn yeniden evlenmek is-terlerse, kadnn iddetini tamamladktan sonra baka bir erkekle ev-lenmesi, ondan da boand takdirde iddetini tamamlayarak eski kocas ile nikh akdini yenilemesi gerekir. "Hlle" ad verilen bu ilem l boanma ile birbirlerinden arlm kar-kocann yeniden evlenmeleri iin arttr. Uygulamada, anlamal ve kiralk kimsele-rin hllenin gerekletirilmesi srasnda kullanlmaya balanmalar asl amacn farkllamasna neden olmutur. slm hukuku ailenin salam temellere oturmas, erkein boanma hakkn ktye kullan-masnn engellenmesi gibi nedenlerle boayp tekrar evlenme says zerinde bir snrlama getirmitir. Hllede ise asl ama, usulne uygun olarak defa evlenip ayrlarak baka bir erkekle ikinci bir evlilik denemesi geiren kadnn sonuta yeniden ilk kocas ile bir-letii takdirde mutlu olacana karar verirse onunla evlenebilmesi-dir137.

C) Boanmann arta ve Sreye Balanmas (Ta'lk- Talk)

Boanma erkek tarafndan szl veya yazl olarak belli bir ar-tn gereklemesine yada belli bir srenin tamamlanmasna bala-nabilir. Bu tr boanmalara "Ta'lk-i Talk" ad verilir138. Bu tr bo-anmalarda bazen niyetten ok, ekle nem verildii grlmtr. fkeli iken boanmay gerektiren szlerin sylendii durumlarda, ekil itibariyle sylenen sz yerine getirilirse nikhn devam sa-lanm. olur. Byle durumlar zellikle erkek ve kadnn, nikhn devam konusunda istekli olduklar anlarda yaanmtr. Ali Efen-di'nin u fetvlan konu iin iyi birer rnek oluturmaktadr: "Zeyd eer u iskeleden sefineye binb deryaya sefer idersem avratm talk bo ulsun dedikten sonra Zeyd ol iskeleden sefineye binmeyb

136. Akgndz, er'iye Sicilleri, s.288-289'dan naklen, Harput er'iye Sicili, 181/ 27, 3 numaral hkm.

137. Cin-Akgndz, s.107-108; Karaman, slm Hukuku, s.325 vd. 138. Akgndz, Mukayaseli islm ve Osmanl Kuhuku Klliyat, s.203.

310 ESRA YAKUT

hir iskeleden sefineye binb deryaya sefer eylese avrat talk bo olur mu? El-cevab: Olmaz. "139.

"Zeyd kaynatam Amr'n menziline girersem avratm Hind talk bo olsun dedikden sonra Zeyd ol menzile girmeden Amr fevt olub kz Hind'i terk etmekle Amr'n menzili Hind'e intikal ediib ba'deh Zeyd ol menzile girse avrat art- mezbre binaen talk bo olur mu? El cevab: olmaz. '"40.

"Zeyd kariye ahalisine incindikde bugn kariyeden kmazsam avratm talk bo olsun dedikden sonra Zeyd ol gn ol kariye-den kub bir iki gnden sonra yine gelse Zeyd mahz- hurc murad edecek art- mezbre binen avrat talk bo olur mu? El-cevab: Olmaz. "141.

artn gereklemesinden sonra yaplan boanma yemininin hkm kalmaz. artn tamam, kadn gerekten evli veya boanma-dan dolay iddet iinde iken meydana gelirse ta'lk-i talk gerekle-ir. Evlilik bann kopmasndan sonra gerekleen artlarn hkm yoktur142. "Zeyd fln fiili ilersem zevcem Hind talk bo olsun dedikten sonra Zeyd ol fiili ilemeden Hind'i bir talk ile tatlk idb iddeti mnkaziyye olduktan sonra Zeyd ol fiili ileyb ba'deh Hind'i tezevvc eylese art- mezbre binen Hind talk bo olur mu? El-cevab: Olmaz.m" eklindeki fetv konu ile ilgili olma-s asndan nemlidir.

D) Kadna Boanma Yetkisinin Verilmesi (Tefvz- Talk)

Boanma hakk ilk olarak kocaya ait olan bir haktr. Bununla birlikte bu hakkn yalnz erkee ait olmasn kendi dncelerine uygun grmeyen bir kadn nikh akdinin yaplmas srasnda hak-kn kullanmn isteyebilir. Ve eer "talk emri" kurallar ereve-sinde kendisine verilmezse nikh akdine uymay reddedebilir. Kadn byle bir talepte bulunmad takdirde boanma hakknn sa-dece erkee ait olduunu kabul etmi saylr144.

139. Ali Efendi, b.79. 140. A.g.e.. b.81. 141. A.g.e., s.86. 142. Akgndz, Mukayeseli islm ve Osmanl Hukuku Klliyat, s.204. 143. Ali Efendi, s.79. ' 144. Bilmen, s.220.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 311

Bununla birlikte koca, evlilik sresi ierisinde boanma yetki-sini "nefsini ihtiyar et", "iin kendi elinde", "dilersen kendini boa", "kaderin kendi ellerinde" gibi szlerle karsna devredebilir. Kadn, bu yetkiyi bulunduu mecliste kullanmak zorundadr. Bo-anmay reddetmek, bulunduu topluluu terk etmek veya boanma ile ilgili olmayan bir ile uramak yetkisini kaybetmesi anlamna gelir145.

Baz durumlarda boanma hakknn kullanlmas belli bir arta veya sreye balanabilir. rnein; koca karsndan uzuk bir yere gidip, uzunca bir sre kalaca zamanlarda bu tr uygulamalara rastlanmtr. Koca byle durumlarda belli bir sre tayin ederek, bu sre iinde gelmedii takdirde "irdatn elinde olsun" deyip kars-na boanma yetkisini verebilmitir146.

Boanma yetkisinin evlilik ierisinde kadna verilmesinin r-neklerine, Osmanl er'iye Sicilleri'nde az da olsa rastlanmaktadr. Bu yetkinin nikh akdi srasnda kadna verilmesinin tek istisnas ise Osmanl padiah kzlarnn evlilikleri srasnda grlmtr. Fakat evliliklerle ilgili nikh kaytlarnn bulunmamas nedeni ile, bu uygulamalarn tam olarak ne zaman balad da bilinmemekte-dir147.

E) Karlkl Anlama le Boanma (HulV, Mubaraa)

Kadn veya kadnn yerine nc bir kiinin kocaya bir bedel vererek boanmay elde etmesine "Hul" ad verilir148.

145. Cin, Boanma,s.68-69. "Zeyd mzakere-yi talk esnasnda zevcesi Hind'e irtn elinde olsun deyb Hind dahi ol meclisde nefsini tatlk eylese Hind mbne olur mu? El-cevab: Olur.", "Zeyd zevcesi Hind'e irdatn elinde olsun istersen talk bo ol deyb lkin Hind ol meclisde nesne sylemeyb skt eylese mcerred byle demekle Hind bo olur mu? El-cevab: Olmaz." Ali Efendi, s.77.

146. Konuyla ilgili aklayc nitelikte ki bir ka fetv yledir: "Zeyd ahir diyara gitmek zere iken zevcesi Hind Zeyd'e beni tatlk eyle dedikde Zeyd bir sene tamamna dek gelmezsem irdatn elinde olsun deyb gitdikten sonra bir seneye dek Zeyd gelmese Hind bir sene tamam olduu meclisde nefsini tatlk edecek Hind mbne olur mu? El-cevab: Olur.", "Zeyd ahir diyara gider oldukda zevcesi Hind'e krk gne dek gelmezsem irdatn elinde olsun deyb gitdikden sonra krk gn mrr edb Zeyd gelmeyb lkin Hind krk gn tamam olduu meclisde nesne sylemese Zeyd-i mcerred byle demekle Hind bo olur mu? El-cevab: Olmaz." Ali Efendi, s.78.

147. Osmanl tarihinde, padiah kzlarna, ilk olarak hangi dnemde evlenme akdi srasnda boanma yetkisi verildii konusunda deiik grler vardr. Mehmet Akif Aydn, bu uygulamalarn XVI. yzyldan sonra balam olabileceini ileri srmtr. Bkz.: Aydn, Islm-Osmanl Aile Hukuku, s. 111-112. Cokun ok'un ifadelerinden ise Osmanl Devleti'nin balangcndan itibaren hanedan yesi olan kzlara bu yetkinin veril-dii anlam kmaktadr. Bkz.: Cokun ok, "Talk", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.XI,s.689.

148. ok-Mumcu, s.79.

312 ESRA YAKUT

Bu tr boanma isteklerinin en nemli nedeni iddetli geim-sizliktir. Evlilik hayatn srdremeyeceini anlayan kadn, belli bir bedel karlnda kocasndan boanma yolunu semektedir149. de-necek bedel ounlukla kadnn mehr-i meccel ve iddet nafakasn-dan vazgemesi eklinde olmaktadr150.

Bu boanma ileminin gereklemesi iin kadnn tam ehliyetli olmas art aranmtr151.

Eler, kadnn kocasna verecei bedel konusunda anlatktan soma, iddeti ierisinde kadnn lm durumunda varisleri kocasn-dan hi bir ey talep edemezler. Yine bu sre ierisinde kocann l-mesi sonucunda kadn eine varis olamaz152.

Karlkl anlama ile boanmann hukuk sonucu evlenmenin bir ayrc boanma ile sona ermesidir. Aynca evlenmeye ait olacak ve borlarla balantl her trl iliki de bitmi kabul edilir153.

Her zaman tek tarafl irdesi ile evlilie son verme yetkisine sahip olan kocann, kars ile anlama soncunda boanmay isteme-sinin en nemli nedeni, mehir ve nafaka borlarndan kurtulmay amalamas olarak dnlebilir154.

Kan-koca karlkl anlamalan sonucunda birbirlerine bir ey vermeyerek de evlilii sona erdirebilirler. Buna da "Mubaraa" ad verilmitir155.

F) Boanmann Sonular

1- ddet ve ddet Nafakas

Elerin boanmasndan sonra, kadnn yeniden evlenebilmesi iin iddetinin tamamlanmasn beklemesi zorunludur. ddetin kabu-lndeki asl ama, evliliin sona ermesinden sonra doacak ocu-un nesebini rahata tesbit edebilmektir. Bu nedenle kadn bekleme

149. Sava, s.530. 150. Cin-Akgndz, s. 109. 151. Cin, Boanma, s.73-74. 152. Ali Efendi, s.94. 153. Cin, Boanma, s.77. 154. A.f.e., s.71. 155. ok-Mumcu, s.79.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 313

sresini kocas ile ortaklaa kulland evinde geirmek zorunda-dr156.

Boanma sonucunda iddet bekleyen kadnn nafakas kocasna aittir. er'iye sicillerindeki talk kaytlarnda grld zere, na-faka miktar genellikle kan-koca arasnda anlaarak belirlenir. Ara-larnda bir anlama gereklemezse kadnn iddeti ierisinde kadya bavurarak nafakasn tespit ettirmesi gerekir157. Kadn iddetini ta-mamladktan sonra nafaka talebi de bulunursa kocasndan hi bir ey alamaz158.

Osmanl Devleti ierisindeki gayr-i mslim halk arasnda da iddet bekleme ve iddet nafakas deme adetlerinin zaman zaman geerli olduu grlmektedir. H.1041 (M. 1631) tarihli stanbul er'iye Sicillerine ait bir kaytta; Hac Muhiddin mahallesinde otu-ran Toma kz Feturiye adl hristiyan kadn boand kocas Kosta olu Kumyanoz aleyhine dava aarak, kocasnn kendisini yedi ay nce boadan, bu nedenle mahkemede kendisinin iddet nafakas ve olunun nafakas iin belirlenmi olan paray aldn, fakat e-itli eya ve bir cariye almak iin kocasna verdii 4000 akeyi geri alamadn belirtmitir. Durum kocasna sorulduunda, 4000 ake-yi verdiini iddia etmi; anlamazla araya giren uzlatrclar son vermitir159.

2- ocuklarn Kime Braklaca Sorunu ve Nafakalar

Her mer ana, evliliin devamnda veya sone ermesi halinde ocuklarn korumak, besleyip bytmek hakkna sahiptir. Fakat bu hakkn kullanmnn belli bir sresi vardr. Erkek ocuk 7, kz ocuk 9 yan dolduruncaya kadar ana tarafndan korunur. Bu yaa gelen ocuklar, baba veya babann vasiyetle belirlemi olduu va-sinin isteme hakk vardr160.

Boanan elerin ocuklarnn yiyecek, giyim ve ev masraflarn-dan oluan nafakasn baba salamakla ykmldr. Erkek ocuk kendi almalaryla hayatn kazanncaya kadar, kz ocuk ise ev-

156. Cin, Boanma, s.l 11 vd. 157. Aydn, Islm-Osmanh Aile Hukuku, s. 124. 158. Ali Efendi, s. 120. 159. Akgndz, er'iye Sicilleri, s.275'den naklen, stanbul er'iye Sicili, 1/46, 304

numaral hkm. 160. Cin, Boanma, s. 117-118.

314 ESRA YAKUT

leninceye kadar baba nafaka verme iini srdrr. Bununla birlikte alamayacak kadar hasta, fakir ve reit olan ocuun giderleri yine baba tarafndan karlanr. Fakir ve reit olan kz ocuklarnn da evleninceye kadar nafakalar babalan tarafndan temin edilir161.

Babann nafaka borcunu demekten aciz olmas halinde bu grev, anne varlkl ise ona verilir. Ana-babann ikisi de fakir ise nafakaya muhta ocuklann giderlerini temin etmek grevi yakn akrabalann indir162.

SONU

slm hukukunun Osmanl Devleti ierisindeki uygulama ekil-leri eyhlislm fetvlannda kendini gstermitir. Bu fetvlann zaman ierisinde mecmua halinde toplanmalan uygulamada kadla-ra kaynaklk tekil etmitir. atalcal Ali Efendi'nin fetvlarnn topland eserin bir blm zellikle XVII. yzylda slm aile hu-kukunun uygulan, bu hukukun kadnlar ve erkekler asndan salad avantaj ve dezavantajlar konusunda bize eitli ipular vermektedir.

Nikh akdinin yaplmas ailenin oluumu iin temel tekil et-mitir. Fakat evlenme ilemi srasnda bir "kad"nn ya da onun iz-niyle bir din adamnn bulunmas hukuken zorunlu olmadndan ileride kabilecek anlamazlklann zm de glemitir.

Yalarnn kk olmas nedeni ile velileri tarafndan evlendi-rilen ocuklar bla erdiklerinde bunu ahitlerle kantlayarak evli-liklerini fesh ettirebilirler. Bu kuraln tek bir istisnas, babas ya da bykbabas tarafndan evlendirilen kadnlann fesih hakkn kulla-namamalandr. Byle bir durumda kadn istemese de evliliini sr-drmek zorundadr.

slm hukukunda din aynl nedeni ile evlenememe zellikle kadnlar ynnden balayc bir rol oynamtr. Mslman erkek-ler, mslman ve gayr-i mslim kadnlarla evlenebildikleri halde, mslman kadnlar sadece mslman erkeklerle nikh akdi yapa-bilmilerdir.

161. Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyat, s.238-239. 162. A.g.e., s.239.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 315

slmiyet erkeklere, aralarnda tam adaleti salamak koulu ile, drt kadna kadar evlenme izni vermise de, temelde tek kadnla evlilii tavsiye etmitir. Bunnla birlikte kadnlarn, zellikle ocuk-larn neseblerinin rahata tayin edilmesi vb. amalarla birden fazla erkekle evlenmeleri kesinlikle yasaklanmtr.

Erkek tarafndan nikh akdi srasnda kadna verilen ya da ve-rilmesi taaht edilen mehr, eer kadn henz kkse velisi tarafn-dan teslim alnmtr. Bu durum zaman zaman bla ermemi k-klerin mehrini alabilmek amac ile babalar ya da dier velileri tarafndan zorla evlendirilmelerine neden olabilmitir. Ayrca ge-nellikle nikh akdinin sona ermesinden sonra verilen mehr-i mec-cel mikdan sicillere kayd edilmediinden, ounlukla bu konu da kadnlarn maduriyeti ile sonulanmtr.

Evlilik srasnda kadnn nafakasn salamakla ykml olan erkein zaman zaman bu ykmllkten kamak iin eitli hileli yollara bavurduu da grlmtr. rnein, uzun bir yolculua -karken karsna nafakasn brakmayan erkek, yolculuk dnnde kendisinden nafakasn talep eden karsna onu oktan boadn syleyebilmitir.

slm hukukunda, evlenme ile kan-koca arasnda mal ortakl domam; kadnn tasarruf hakk kstlanmamtr.

Ailenin dalma nedenlerinden biri olan boanma olaynda te-melde erkein sz geerlidir. Bununla birlikte slm hukukunda kadnn evlenme akdi srasnda boama yetkisini isteme ve verilme-dii takdirde nikha izin vermeme hakk vardr. Bu hakkn kullan-mayan kadn, boama yetkisinin tmyle kocasnda olduunu kabul etmi olur.

l boanma ile ayrlmalarda kocann boad kars ile yeni-den evlenebilmesi iin hlleye ihtiya duyulmutur. Kocann kars-n istedii zaman rahata boamasn engellemek amac ile getiril-mi olan hlle kural, zaman ierisinde anlamal ve kiralk hllecilerin ortaya kmas nedeni ile uygulamada asl amacndan uzaklamtr.

Ksaca, slm hukuku ile slmiyet ncesi dneme oranla kad-nn haklan daha fazla gvence altna alnmaya allm, fakat ku-rallarn ak noktalanndan hareketle uygulamada grlen aksaklk-lar nedeni ile amalanan noktalara ulamakta glkler ekilmitir.

316 ESRA YAKUT

KAYNAKA

Akgndz, Ahmet; er'iye Sicilleri-Mahiyeti Toplu Katalogu ve Seme Hkmler, stanbul, 1988, C.I.

Akgndz,. Ahmet; Mukayeseli slm ve osmanl Hukuku Klliyat, Diyarbakr, 1986.

Aktan, Hamza; "slm Aile Hukuku.", Sosyo-Kltrel De-ime Srecinde Trk ailesi., Ankara, 1992, C.II, s.396-433.

Altunsu , Abdlkadir, Osmanl eyhlislamlar, Ankara, 1972.

Aydn, M.Akif; slm-Osmanl Aile Hukuku, stanbul, 1985.

Aydn, M.Akif; "Osmanllarda aile Hukukunun Tarih Tekml", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Anka-ra, 1992, C.II, s.434-455.

Barkan, .Ltfi; "Trkiye'de Din ve Devlet likilerinin Ta-rihsel Geliimi.", Cumhuriyet'in 50.Yldnm Semineri. Seminere Sunulan Tebliler, Ankara, 1975, s.49-97.

Benedict, Peter; "Hukuk Reformu asndan Balk Paras ve Mehr", Trk Hukuku ve Toplumu zerine ncelemeler. (Editrler: Adnan Griz-Peter Benedict), Ankara, 1974, s. 1-39.

Bilmen, . Nasuhi; Hukuki slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu, stanbul, 1988, C.II.

Binbir Gece Masallar, (ev: alim erif Onaran), stanbul, 1992, C.II, IX.

Cin, Halil; slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Ankara, 1974.

Cin Halil; Eski Hukukumuzda Boanma, Konya, 1988.

Cin, H.-A.Akgndz; Trk-islm Hukuk Tarihi, stanbul, 1990, C.II.

atalcal Ali Efendi; Fetav-yi ali Efendi, C.I, Dersaadet, 1324, C.I.

EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 317

Demirel,.-A.Grbz-M.T.; "Osmanllarda Ailenin De-mografik Yaps". Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.I, s.97-161.

Dndren, Hamdi. Delilleriyle slm Hukuku, ahs, Aile ve zml Miras, Konya, 1977.

Hallaf, Abdulvahhb; slm Hukuk Felsefesi (lmu Usli'l-Fkh), (ev: Hseyin Atay), Ankara, 1973.

lmiye Salnamesi, stanbul, 1334

Jennngs, Ronald C.; "Women in early 17th Century Ottoman Judicial Records-The Sharia Court of Anatolian Kayseri", JESHO, Leiden, 1975, Vol. XVIII, Part:l, p.53-114.

Karaman, Hayrettin; Mukayeseli slm Hukuku, stanbul, 1991, C.I.

Karaman, Hayrettin; "slmn Getirdii Aile Anlay", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.II, s.385-395.

MacDonald, D.B.; "ctihd", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.V, Ksm: II, s.927-928.

Mardin, Ebl' ul; "Kad." slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.VI, s.42-46.

ztrk, Hseyin; Knalzde Ali elebi'de Aile, Ankara, 1991.

Sava, Saim; "Fetva ve er'iye Sicillerine Gre Ailenin Te-ekkl ve Dalmas", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ai-lesi, Ankara, 1992, C.II, s.504-547.

Sleyman Sadeddin (Mstakmzde), Devhat'l-Meayih'l-Kibar, stanbul, ty.

eyhi Mehmet Efendi; ak'ik el'nu 'mniyye ve Zeyilleri Vek'i l-fzel, (Haz: Abdlkadir zcan), stanbul, 1989, C.II-III.

318 ESRA YAKUT

Tabakolu, Ahmet; " Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.I, s.92-96.

ok, Cokun; "Talk", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.XI, s.683-691.

ok, C.-A.Mumcu; Trk Hukuk Tarihi, Ankara, 1991.

Zevkliler, Aydn; Medeni Hukuk. Giri ve Balang Hkmle-ri. Kiiler Hukuku. Gerek Kiiler-Tzel Kiiler. Aile Hukuku, An-kara, 1992.