Per-

kohshme

muejore

e

Shoqatës

Sendet e vogla rriten prej bashkimit (SALLUBTIUB, De B. Jug., C. X.)

DIFTOJSI -·- amet morale e shoqnore t' alkoolizmes FAQE 201 amakë e balona . >> 208 ji antologji e vjefshme . » 212 arim e fjalë bujqsijet . » 215

Kronikë e Rrethimit të Shkodres e vj. 1474-78. » 216 Permbi nji liber të panjoftun . » 220 Goja e Kombit t' onë, » 230 Deka e Halilit ~ 236 Vajtim 1> 241 Peng a rob? (kallxim komtar) . » 246 Nji gojëdhanë mbi rrjedhje të Shqyptarëvet . >) 256 Shashica. » 259 Gojëdhanë mbi Katundin Dushman të Dukagjinit >> 260 Shka vyen Folklora?. >> 261 Kronikë e tashme . . >> 262

Drejtimi: ,, LEKA " Shkoder

'

Bibliognati

Kan. ardhë në DreJtim t' onë:

Prof. PA.PAS GAE'rANo PETROTTA - « Popolo Lingua e Lette­ ratura Albanese • - 2a Tiratura con aggiunte e correzioni.

- Palermo 1932 - L, 65.

P. VERGIL MARONI - « Bukoliket e - Përkthye nga latinishtja prej ETËHEM HAXHIADEMI·T - Elbasan 1922 - Botuar prej

Shtyp. Kristo P. Luarueit - Tiranë 1932.

Tuj kenë se shi në ket kohë na mungojnë bashkpuntorët per reçensjon

të librave, jemi të detyruem m ' e lanë per nji herë tjeter të flasim ma giatë

mbi këto vepra e mbi atë të z. L. Efthimiadbit, si patem premtue në muej

të kaluem.

VJET! IV KORRIK - GUSHT 1932 N. 7-8

DAMET MORALE E SHOQNORE T' ALKOOLIZMBS

Se shka thotë ditunija e mjekie mbi dame qi shkakton në trup të nierit shperdorimi i pijes, e kemi pa u' artikullin e mojit të Majit; por arsyeja na thotë disbka ma teper, e asht se të dejunit i hjekë nierit at cillsi qi asht ma e madhja e ma fisnikja e gjith cillaive, d. m. th. perdorimin e arsyes. Shtasët të cillat nuk e kanë dhuntin e arsyetimit por ndjekin vetun instinktin, janë ma të zojat e vedit se nieri i dejun i cilli vulludetisht e me shpenzime e ulë vedin ma poshtë se shtasa. ,, Kush barason të dej unin me shtëaë - thotë nji shkrimtar i hollë - fyen ahtasët të cillat nuk dejen kurr." t)

Kallxon Viktor Hugo se në Ohampagne enë Borgogna - krahina në za per prodhim vënënash së shijshme - ishte zakon para Rivo­ lucjonit, kur kalore n' ato ana ndo 'i nieri i madh, Bashkija e vendit e nderote me nji ligjeratë e i paraqitte kater qelqa argjandi mbu­ shun me kater lloje vënësh, nder ma të mirat. Mbi të parin qelq lexoheshin këto fjalë: Venë majmuni, mbi të dytin Vene· ludni, mbi të tretin Venë taroçi, e mbi të katertin Venë derri. Këto kater mbi­ shkrime sbenjoshin kater shkallët nder të cillat pijeia e çon nierin. E njimend shkalla e parë e han nierin në shend, e dyta e idhnon, e treta ja merr mët e e katerta e poshtnon si derr. Japonezt - qesh e njesh - kanë nji thanje fort të mirë per këso rasash: Kur pin kush nji gotë venë, thonë, asht « nieri qi pin »ënë », kur pin dy, asht << vena qi pin venë>) e kur piu tri, asht « vena qi pin nierin >>, qi d. m. th., se nieri s' asht ma i zoti i vedit.

1) Guido Bustdco, presso Capretz.

202 EDUKATË

Gjith i cilli nieri do të mundohet mos me marrë në qafë vedin me pije. Vepra qi nieri ban tui ja hjekë vedit arsyen vullndetisht, asht nji dhunë e nji poshtnim i ligjifs nierzore e cilla ligjë detyron nierin të qindroje n' at dignitet qi i perket. 1) Por nji mendim tjeter do të na shtyjnë edhe ma teper per me e mnie pijen e cilla asht edhe

Xrue pamoraliteti Të ja bjedbim nji shikim statistikave. Mbas mendimit të Gar­

nler-it 86°1o të kriminel ve të rij janë fmijë pijanecash; e Marchiafava shton se, prej 20 deri në SO°lo të gjaqeve - ma se gjysa - ndo­ Iiin nen influencë t' alkoolit. E njimend, të dejunit në shum nierz prodhon nji farë tërbimi, nzitje gjaku, ahmarrje, e gjendje anorma­ liteti në të cillen i dejuni mund të kryejnë delikte të randa o vepra të poshtra; i shkakton dame të mdhaja vedit e tjerve, zblon msheftsi të mntshme, ') then e prishë gjithshka t'i vjen per doresh. Populli këta nierz i klasifikon me nji fjalë << I keq në piie », Sa e sa sha­ matë e vrasje per shkajqe krejt të kota qi ndollin nder pijetore e rrethe të tyne, e kanë bunimin në pije. Nder nji palë nierz ver­ tetohet aty per aty fjala e të moçemve t' onë qi thotë: « Pijeja rrin në' qeti sa asht në fuçf, por jo në trup të' nierit >>, Nder këta, porsa të dejen, njallet nji andje shamatë e i jesin në qafë kujdo e per shkado. KëtO. se i cilli laxues mund t'i pershkojë neper mend ndollit qi aj vetë ka. mujtë me pa, si p. ah. fejesa të pa kohë e të pa vend kontrata e shitje të pa drejta, humbje pasunish tui luejtë kumarë, gjana të çmueshme lanun peng per nji kurrgjë send; shamatë, therje e vrasje edhe nder pjestarë të familjes, darkë të derdhuna, vajë na­ nash, nusesh e sa e sa fmish së mjerë të eillët shum herë janë të detyruem me kerkue naten pijetore në pijetore per me gjetë e me thirrë bahen qi të ktheje në shpi e të jau çojë at kashatë bukë qi mbrapa e lagun me lot; vrasje gjithnduersh, prishje qetsije nder gjytete e katunde e sa e sa tjera të zeza. Me arsye pra e me vend sbkruete i madhi Agostlu tesh sa qinda vjetsh: « Pija asht nana e

1) Nuk flasim per ato rasa në të cilat mjekët ndo 'i herë, per me M, qi mos të ndihen dhimat e forta të ndo 'i operacioni, urdhnojnë qi të dejen me pije në vend se me kloroformio,

2) Nji proverb turk thotë: « Nepi me pi e pvete ehka të duesh, »

lllDUK.A.Tt 20~

të gjith të zezave, dera e fajeve, rraja e kobeve, bunimi i të gjitha veseve, turbullimi i mëndjes, pshtjellimi i ndiesive: breshen ginbe, shtergatë trupi, humbje pastrije, bjerrje kohe, marrie vullndetshme, ligshti e turpshme, poshtnim sjelljesh ; marrja e shoqnis, korija e nderës e çorodija e shpirtit.»

Sa mos të thonë kush se jemi tepër të shternguet nder shkrime t' ona, po bim nji ndollje e nji statistikë të xjerrun prej vepres së nii pedagogut ma në za e modern qi asht Fëster.

<< Nji fizjolog i ditve t' ona ka gjurmue me vemëndje vepren damtueae t' alkoolizmes nder trashiguesë të njaj familje e me ndimen e ·auktoriteteve të vendit ka mujtë me perpilue me të tana imtimet ket histori të trishtueshme: E quejtuna Ada Jurke dekë në fillim të XIX qindvjetë, pijanece, hajneshë e vagabonde në za, kje nanë e disa fmive të cillët brez mbas brezi kapne numrin 834 vetë. Prei këtij barku, ndoq në bazë t' akteve zyrtare, veprat e 709 vetve të cillët apin këto shifra: 106 fmi të paligjshem, 206 lypsa, 181 gra të pa nderë, 76 të gjiknem per delikte - nder të cillët 7 vetë per gjaksi.

Mbrënda 75 vjetësh, si mbas llogarish së bame, i u desht Shte­ tit me derdhë per këta orëzezë 6.225.000 lireta tui i u dhanë ndimë, tui i mbajtë nder burgje, tui shperblye dame etj.>>

Këttl pedagogu i permëndun shton: « Perball ndolljesh këso dore a ka m' u gjetë kush qi e ban n' asgja vesin e pijes' s ka pse thotë: l'llmë amë s asht Ad_a Jurke, un pi sa me hjekë merzfn, kuj­ deset e sa tjera shkajqe këso dore. S do të harrojmë se aj shnjer­ zim i vajtueshem i familjes s' Ada Jurke-s na difton si me thanë ne­ permjet të nji xhami smadhues influksin qi alkooli ka mbi karakter të nierit, i cilli alkool - si pa u kujtue - djegë e prishë të gjitha energit ma delikate të jetës e dalë ka dalë fikë çdo ndiesi fisnike per vehtje e familje: këto dame kalojnë brës mbas brezit tui pro­ dhue shkatrrime qi mendja s na i kupton. 1)

Mbi të gjitha arsyet qi do të na shtyejnë me ndëjë lerg këtij vesi të mbrapshtë asht qortimi qi Zot.ynë u bën atyne qi e teprojnë në pije. Në Bible gjejmë të shkrueme: ,, Mos shit trimn[ në' pije, pse

1) F. W. Forster ~ Në prak të rijnis » Botim II italisht, Torino. S. T. E. N. l911, r, 66.

204 EbUKATË

pija kd çartë shum kend. Teprija në pije dsht kurthë per mendeletin, pakson fuqit e shton varre't" etj. Me oji fjalë, të dejuoit asht mkat i madh qi prishë ligjen hyjnore e ngrehë mbas vedit - po kje se shperdoruesi s bje në fije - dnimin e pasosun. Kemi pa na vetë shum sarahosba të cillët diqne shi në kohë kur s dijshin kurrgjë prt>j s dejunit e në ket gjëndje kaluene në jetë të vertetë. I a merr mendja gjithkuej se në çë rrezik të madh e ven vedin ai qi s din me i vne fre këtij vesi.

Mjete per shdukje t' alkoolizmes

Me ~hanë se alkoolizma ltsht nji lngatë e pasherueshme asht gabim, pse në shum kombe lufta kundra vesit të pijes ka dhanë, sidomos në këto vjett e fundit, fryte të mira.

Hapi i parë per t'u ba asht me i a shti mirë në krye popullit damet qi pijeja shkakton, kshtft qi të jet i pregatitun me pelqye pa kundershtim masat e marruns prei auktoriteteve. Po kje se popullit si asht mbushë mendja, çdo ligjë kundra alkoolizmes kishte m'u shikjue me sy të keq e m' u prishë; medjë kishte me u ba sbkajk të pihet edhe ma teper, jo aq prei qënt sa prei andjes me thye ligjen. Ky kje shkajku qi nder Shtete të Bashkueme ligja e ndalimit të ç do pijeje jo veç nuk nep fryte të mira, por shi per dhuni të ligjës, qi mbahet si e pa drejtë, populli pin e dejet ma teper, pse s mund të i a mbushë mënden vedit se si pijeja e mirë e perdorun me masë

"' mund të jet e ndalueme, Duhet pra, krahas me ligjë antialkoolike, me njallë në shpirt

të popullit mnin kundra shpërdorimit t' alkoolit pse me te damton vehtjen, familjet e Shtetin, kshtu qi vetë populli ta dishrojë nji ligjë kufizimi. Me ja mbrrijtë këtij qellim, lypet fjala kshilluese e klerit, e msuesvet, e e shtypit; duhen shtie nder libra shkolle copa leximi qi të jau paraqesin fmive, në të gjith mënyrët, gjendjen e mjerueshme të shperdoruesave të pijes. Kshtu mosha e re, t'u rritmen me pa­ rime të shndoshta, së vedit të shmanget kësi vesi.

Kemi shembuj së rijsh e së moçmish, të cillët, edhe pse kjene në rrugë të keqe, tek e njoften mbrapshtin e shperdorimit të pijes, çilne syt e aty per aty i a ndaluene vedit pijen.

EDUKATË 205

Nji nder këta asht shembulli i General Oambronne, kryetar i rojës Mbretnore të Napoleonit i cilli në Waterloo, më sa kryete trimni të pashoqe, shqyptoj njatë frazë të pashlyeshme: « Roja des, por s bje në dorë l » Ky general në rijni të vet ishte kenë dhanë mbas pijes. Nji ditë ba brryl rrahka me shputa faqe tjerve eprorin e vet. Gjy­ gji ushtarak e dnoka per dekë, por koloneli ja xjerrka të falunit me shart qi mos të dejej ma kurr. Oambronne bani be mos me shtie në gojë kurrfarë pijet. Mbas 22 vjetësh e qiti rasa kolonelin m' u pjekë me Oambronne-in: e grishi per bnk tu shpija, çili nji shishe Bordeaux 20 vjetësh eja paraqiti. - U falem nderës - thotë Cambronne - nuk e pij. - Si i S ta kande i Po të kishe mit të mirë s po m'u dhimte per ty! I gjegji koloneli. Mne venë, ... A nuk u bje në mend beja qi kam ba 1 Ç' at ditë e më sot s kam shtie në gojë kurrfarë pije alkoolike.

Nji shembull tjeter, edhe pse s asht aq i njoftun, asgjëmangut del mjeft i mirë: Shë Monika, e ama e Sh' Agostinit, në rijni të vet paska pasë rasë me i lshue fre andjes së pijes. Prindja e sajë tuj e kujtua per t' urtë e të perkurmë i Ishuekan ksajë kujdesin me mbushë e me prue në sofer, vënën. Këjo, kerko sot 'i cirkë e neser 'i tjeter, filloj me u msue me te a4 sa, kur ulej në burg të pijes, ba­ ras me enë mbushte edhe barkun. Rrogtarja qi e perciellte n' at zyre s kish gaxue kurr me e paditë, por nji ditë qi u idhnue me të e theri me ket fjalë: Sarahosh« ! Njaq e mbloj marrja par at gabim ket vajzë, sa at ditë e mbrapa s e shtini në gojë ma vënën. l)

Mbushmëndja e premtimi i fortë nder persona fisnike kanë fuqi të madhe per me zhgulë vesin e alkoolizmes. Por mjerisht shumica nuk arsyetojnë e per ta duhen mjete ligjore, zbatue pa misbrir: këto ligjë per me dalë të dobishme duhen ba si e lypë nevoja e e mira e vendit. Dy janë systemet kryesore qi perdorin shtetet e gjytetnueme per ndalimin e shperdorimit t' alkoolit:

I. Tui vne taksa të randa mbi disa pije ma të damsbme ose tui e ha monopol shteti. Ky system mundet me prfte dobina, pse kur të jet pija e shtrëjtë shum kush per kursim ka m' u ruejtë prei shperdorimit. Duhet thanë veç se faktet e dishmojnë të p{unjaftue­ shem ket mjet pse pasanikët shpërdorojnë gjithnji e skamnorët lanë })8 hnk frnit por hat cr të pijes.

1) « Confessiones » I. 9, k. 8.

206 EDUKA1'Ë

II. Duket ma i mirë aystemi i rregullimit të shitjes s' alkoolit tui e kufi.zue lirin e tregtia së këtij artikulli.

Në Ruai, p. sh., para lufte alkooli ishte monopol e Shteti kishte 800 miljen rubla të hime në vjetë. Perendori, per të mirë të popullit, hoq dorë prei atyne ardhjeve e ndali në të tanë perendorin puni­ min e shitjen e pijes »otka. Populli i ndigiueshem i u shtrue pa farë kundershtimi e aty per aty u pa dobija e madhe. Mobilizimi u ba me nji shpejti e rregullim të mrekullueshem; pasunijn e popullit shtohej dita me ditë, aq sa z. Bark, minister i financave "në Rusi, muejt me i dhanë nji të dergueinit të fletores «JOURNAL» (21-IX-1915.) ket njoftim: ,, Para lufte shumat nder kusha kursimi kapeshin deri në 40 miljon rubla në vjetë: tesh kanë mbrrijtë në 50 miljon në muej." Z. Sturmer, kryemtnister i Busis, 7 muej mbrapa (20-III-1916), të njaj tes fletore i nep ket njoftim: ,, Sot në kulm të luftimeve, de­ pozitat nder kasha kursimi shtohen mrekullisht: buqarve t' onë, qyshë se u zhduk votka, i asht dhanë e mbara në të gjitha anët. Alkooli kishte kënë krymbi qi grite, dhetote e vorfnote krf>jt kombin: Na e kemi zhdukë ket shplakë në fillim të luftës."

Por kemi shifra tjera edhe ma t' aferta: Prei 1-VIII-1914 e 1-V-l!H6, d. m, th, mbrënda 21 muejsh lufte,

depozitat nder kasha kursimi u kapne në 4 miljard e 218 miljon frank, ose afer 201 miljon frank në muej. Mësa nder tri vjetët, 1911, 12, 13, depozitat kfipeshiu në 14 miljon e 700 mijë frang në muej. Kshtft kursimet u shtuene 13 herë ma teper. t)

Edhe në Belgj, kit alkooli në fillim të këtij qindvjeti bate kerdi, u xueren fryte të dobishme nepermjet të propagandes s' organixueme prei << Jules Lejeune » me ndimë të kardinalit Mercier. Kta i çpallen luftë alkoollzmes e, me predk, ligjerata, shtyp etj., mbrrijbne me ulë prei 9 liter në vjetë t' alkoolit të thjeshtë qi pite ç do banues në 1. 5t/2• Por puntorija gjithnii s e la pijen deri sa ligja Vandervelde e vj. 1919 paksoj qëndrat e shitjeve t' alkoolit prei 250.000 në 41.000, kshtu perdoriwi u ul prei 1. 51/2, uë 1. 1.95 në vjetë per çdo banues.

1) « Reoue pratiq1ie d' apologetiqiie » vj. XII, vll. XXIV, n, 279, f. 555.

EDUKATË 207

Fryte të mira u mblodhne edhe në Skandinavi tui bjekë shitjen fl alkoolit tregtarve, pse sikur thotë Pror, Bordet në Belg], lirija e tregtis s' alkoolit asht liri e shumimit t' fijes, vorfnim familjesh e pregatitje breznish së liga per atdhe. Prandej ja lshuene kujdesin e shitjes s' alkoolit nji shoqnije (Bolag) të sajueme prei grytetasve ma të ndershem, të cillët tui mos pasë qellime fitese biljnë çmos me shitë sa ma pak, tui jau mbushë mënden blesve m'u shporrë këtij helmi. Paksimi i shitjeve u ul: Para se të themelohej shoqnija, per 1000 banorë ishte nji shitës; dy vjet mbrapa per 2000 enë vj. 1908 mjaftoj per 12.323 banorë nji shitës.

Pa dyshim kishin per t' u vertetue edhe nder ne këto dobi po kje Be nierzt e Shtetit e gjytetasit me ndergjegje kombtare studjojnë mënyren si mund të zbatohen edhe në vend t' ynë këto drejtlme të dobishme e ma fort se me kqyrë të himunat e taksave mundohen me pakue shitjen e alkoolit damtues per brezni t' ardhshme. Kshtu edhë Italija, mësa e çoi taksen e prodhimit t' alkoolit (vj. 1919-1928) prei uOO në 2000 lireta per hektoliter, kufizoj edhe qendrat e shi­ tjeve me ligjen 6 nanduer 1926, e cilla u ndalon pijen alkoolike at.yne qi s kau kalue moshen 16 vjeçare.

Sikur shtetet e gjytetnueme vepruene eja dolne me kufizue per­ dorimin e alkoolit, ksbtu mundena e duhet të bajmë edhe na në Shqypni.

Besimi, ditunija, soçjologjija, ekonomija, shndetsija, morali e pe­ dagogjija duhet të ja njesin doren shoqja shoqes per ta luftue ket ves në të gjitha krahinat; e këjo luftë ka me na ruejtë e me pshtue shndosh rracen e bukur e fisnike të kombit t' ynë e brësnija e ardh­ shme ka me na bekue eshtnat në vorr per ket nisjativë e veper bamirsije kom btare.

208 Ç)AMAKË E BALONA

~~~{~~ \7 .~~.~.~~. Çamakë e balona

(Nxjerrë nga dorëshkrimi ,, Kujtime e Përshtypje".)

Se çëdo qytet e çëdo lagje e tij e ka nj: shpirt të vetin, nj i myster të veçantë, uji notë karakteristike, nuk jam i pari un qi po e thom. Kanë edhe ma: të gjitha kanë edhe ça shkrimtari rus Ossip Dymow rrëfen në tragjedin ,, Nju " për njerin: Secili i njeri ka fjalën e vet, krejt të vetën ".

Kush prej lexuesvet asht kujtue, se me titullin e ktij artikulli kam dashtë me shprehë „ fjalën'' e Ballabanes së Bbkodërs I Naty­ rishr, të nji Ballabaneje a n e i e u r e g i m e , kur shkodranët e pasun hajshin karramane të xehta ng·a furra e Bejlikut, ena fëmij fukarash ngajshim kl\mbëzdathun, me rabush në brëz, tu Dugëjtë e Reja me ble nji metelik buk kollomoqe tu Zagëja o tu Pistoli.

Sod tridhet vjet!. .. Ishte dashtë m' u gjetë aty nji ditë të diele, për me pasë nji

ide të qartë mbi Ballabanen e fëminis s' onë. Nji M o n te Car I o në minjaturë. Në njëu' anë Iohej letrash, spathijsh e përmbys; në nji tjetër, ashikësh, e diku, arrash pilë me alamet koçash zyftit. Rrasëbuq, sh kopecingel, topekal, topeqitebynmbrëndë, verle ! Fëmijt krejt të vegjël, veshun ende me kotulla vajzash, lojshin ferreparriz. Nji brimë, nji galladë, nji potere mos m' u përshkrue. Ishte nji nafakë e madhe kur shpëtonte kush pa u therë a pa u ça. Pa thikë a së pakut pa çamak nuk guxonte kush me marrë pjesë ndër ato lojë; ma trimat e ma karabidikët rnëshefehin në brez edhe nji cube. Nga ky ambient u rekrutonte, karnivalesb, edhe numri ma i madh i su­ rretenvet. Surretent e vegjël, të dielen e të Lidhnave, delsbin gati eskluzivisht të gjithë prej ksa] lagje, e cila edhe surretenve të mëdhaj, të marten e të Lidhnavet, u shtonte nji numër jo fort të vogël. Barat i paprekshëm e i patrashigueshërn i ksaj lagje ishte edhe personifi­ kimi i dreqit e i majmunit n' ato rasa. Dër karnevali vetë qi, mbasi kishte kalue gjithë ditën e lume i përsjellun nga jonat e nji muzike infernale surrlesh e lodërtijash nepër rragat e qytetit tue u ndalë para zyrevet administratore e korcullore e tue hy ndër oborret e

ÇA.MAKË E Il.A.LONA. 209

sbpijave ma të para, çohej, nden vajin tragjikomik të surretenvet, m' u djegë tu Fojletat e Puntorvet kah Zalli i Kirit, ishte ma të shumen e herës market balla banjore I

Kjo lagje kishte edhe dy ara në za: arën e Xhuxhës e arën e e Pashës. Këto dy ara, të cilat i dante vetëm nji rrugë, kishin mujtë me u quejtë sheshe sportit populluer, nonse asokohe këtij në Shkodër nuk i u dinte as ëmui. E pra aty u zhvillonte rregullisht nji sport shurn degësh. Mbrënda aty ne arave lohej jesir e bajrak; rreth gardhiqeve të tyne ngreheshin bata me nxanë trumcakë e gushak uqa, ase mëshefeshin trapulla me nxanë garguj e gardalina. Fëmijt bajsbin laradasha mbi barin e njomë plot lule tërfoje e ma guximtarët kënaqeshin tue u kacavjerrë fojletave për me shkundë e me hangër kaliboba.

E balonat L. Oh, balonat! Plot qielli me to. Balona në të tana trajtat, ngjyret e masat. Balona katërqoshe për fëmij krejt të papa­ sun, me letër të trashë, të kaltërt - të mbyllët, harxhit; balona gjasht­ qoshe e balona me kular, për fëmij ma të pasun, me letra të bolla me bojna, të bleme te Pashko Harusba. Mandej turrat e pënit për ato ma të lehtat e të voglat e turrat e spagës për ma të mëdhat e të randat, Turra e trashë· mbahej në dorë e diftohej me nji pozë krenije të veçantë. Fytyra qi bajshim na fëmijt kur mujshim me pasë uji turrë të tillë, kishte me i përgja fytyrës qi bën sod nji pronar automobilit, kur ky sheh se tjerë janë tue këndue në maqinën e tij fjalëzat magji ke : Mercedes apo Roll-Royce!

Balonat e fëmijt ! Nji titull i bukur për nji studim t' interesat­ sbëm mbi psihologjin foshnjore. Balona: anija prrallzore, fantastike, njellse e sigurt e përsjellse besnike gju mesh e andërrasb lnmnije. Fëmija: kapitani me instinktet robinsonjane, me ndiesin plot kreni të vetveprimit, t' inicjativës, të kërkesës, të guximit. Qielli: deti, oqeani, mysteri në të cilin e kundra të cilit shpirti i tij fillon luftat e para. Me atë balonë të lehtë e të vogël, të mbajtun me nji pë të hollë n' ajr] ... Erret, bahet natë. Në heshtin e saj të sbejtë nji hyll ma i madh se tjtrët, ma afër toket, me uji dritë ma të kuqe, vezu­ llon në vetëmf.... Kandili i balonës! Kush mund të dije ça lot në zëmrën e fëmijs n' at ças 1 Kush mund të përshkruej procesin qi zhvillohet mbrenda tij, kur ajo vegël loje e ndërtueme me duert e tija bahet përberë ma e vogël, ujitet përherë ma nalt, ngreh përherë ma fort, rri ne e mbram qiri 1 Nuk asht kush me fëmijn n' at ças. I duket vetja nji zot! Balona, krijatyra e tij. I ka zgjedhë, pre, li­ mue e drejtue vetë krandet e kallamat; i ka ble vetë letrat, e vetë

210 ÇAMA.KË E BALONA

ka zgiedhë ngjyret e tyne; e ka sprovue vetë trashësin e pënit e të spagës; atë vegël të padukshme, qi tash larg tij gjindes në luftë me tallazat e erës, asht ai qi e ka ndërtua, me duert e tija të vogla, pa lanë qi t'i përzihet kush n' atë punë. Vetë ka shkri në nji gotë kafeje qirishin të përbamë me millë Venedikut; vetë, rubat e çëmbat, ka marrë masën e kallamave e ka njitë letrën për pe ndër mujet e tyne, tne u ruejtë mos me përdorë qirish tepër, qi mos me shtue peshën e anis ajrore; vetë ka mbatë me kujdes e ujdisë timonin e saj, terezin; vetë, me grimca letrash të preme e lidhë tufë, ka ba,, mbas nji proporcjoni të pagabueshëm, bishtin e saj. Kush e ka mësue femijn me zgidhë kështu praktikisht me nji lehtësi të bindueshme probleme gjeometrije e drejtpeshimi 1 Gishti i tij i vogël, qi mban pënin e balonës në hava i kujtohet ndërrimit ma të pandieshëm t' erës; ai gisht sa grima asht anemometra ma e plotsueme. Ai e kupton mejherë, kur i duhet me lëshue pe, pse balona ngreh, o kur i duhet me mbledhë, pse ajo ka lëshue tepër bark. Kur sheh se balona lakon në njën' anë, ase ban tehyt, atëherë kujtohet se ka nji mungesë në ndërtesën e saj, e mundohet me vrap me e ndreqë. Mbledh me shpejt pënin, ulë poshtë balonën e i ven nji vesh. E din ai, kah me i a vu, ne e djathët a ne e rrëmaktë, e sa i madh duhet të jetë. Mandej prap në hava, me vrap, me turr, pa bjerrë kohë, mos me ndej mbrapa shoqeve, por me i nxanë, me i kalue. E fillon lufta, dyluftimi. Pej ngatrroh en n' ajri, pështjellohen, çatraflllohen, kapërthehen; balona ndeshet me balonë; secilla mundohet me i a dalë shoqes, me këcye mbi te, me fitue rekordin e naltësfs. Fëmijt, oficerat e shtetit madbuer qi drejtojnë kët luftë në hava, gjinden n' orgazmin, në riervozismin ma të madh. Nuk flasln, mezi marrin frymë, zemrat u rrahin si çakiça. Syt ngulë në qiell. Me ndjekë lëvizjet ma të vogla, me diktue manovrat ma strategjike, me pritë situatën ma të favorshme. Nji të ngrehun energjik të pënit, e balona anmike bën tehyt, bjerrë drejtpeshimin, nuk asht ma në sundimin e të të zot, kapitulon ! Fituesi, ma krenar se nji përanduer rromak për trofet e fitimeve të tija, ulë në tokë bashkë me të vetën, plaçkën e nxanuu jesir, balonën e shoqit. Luftimi asht i kryem; me mujsë e të mujtun, me të vdekun e W varruem. Mujsit, të gatshëm për ngadhnjime të reja; të mujtunt, të padurueshëm për me marrë hakun. Sikur në botën e të mëdhaj vet ....

Dy arat, e Xhuxhës e e Prishës, sheshe lojësh e argtimesh idillike, ku pafajnija e lume kremtonte panagjyret e saja, u shëndërronte por heraherë në nji lamë të vërtetë lufte. Fëmij, të paisun me' in·

ÇAM.A.KË E BALONA 211

stinke ma luftarake, shfrejshin e dajshin nder to idhnime e nga­ trresa, të sha me e shamatë. U 1 tim a ra ti o ishte, edhe atëherë, for­ ca: guri, pesha! Luftimi merrte nji fytyrë ma të sertë e nji masë ma të hapët, kur zhvillohej ndërmjet fëmijsh të lagjavet të ndryshme. Atë­ herë s' dahej gati kurr pa disa të çamë e të lamë me gjak. Un, du­ het t' a rrëf-j, nuk kishem natyrë fatosash. Ndoshta ishem tepër tucë; ndoshta s' ishem mjaft haram ...

BalJabanja nuk ishte vetëm kjo: lagje haramash e Or o tori o pa uratë kalamajsh. Banorët e saj u dajshin në shë] për ndiesin e bashk­ jetimit ma të spikatun. Aty shkundje mandash, mbytje thish, ka­ saua e shrregulla ishin kremtime të përbashkëta, gzime shpijake. Mandat u shkundëshin me red, e kojshit u porositshin me pru me vete çarçafa për me i pritë e me i marrë tu shpija. Gjymsa e thiut, kur mbytej, duhej ndër shokë. Netët e kazanavet mbandej me lojë e prralle të tyne përbajshin nji pjesë t' atij romanticizmit të cilit, me kohët e reja, i asht harrue edhe shija. E shrregullat I Me ato valle në muzge prendverore, qi jehojshin prej oborri n' oborri

Broj, broj Nji kaçile me mullaga, Broj, broj Na u martua Pjetër Daka, Broj, broj Ka ba darsmën me saraga •.•

Broj, broj I. .. O poezi e dokeve të vjetra ! Ça ka mbetë sod prej sajë! Ndoshta vetëm nji send: fenomeni

i gravet ngulë shul ndër dyer t' oborrit. Tue ndëië, tne kuvendë, tue punue, tue prozhmue, tue ba p u I at ikë ... Zyre gjithmonë të çi­ luna informatash të pa pagesë! Mjerisht, lavdnderimin klasik të zojës rromake „dornum m a n s i t , l a n a.m fecit" nuk ka me qenë kush i zoti t' u a dhenë në rrasë të vorrit zojave e vajzave t' asaj lagje. Ase kishte me u dashtë me kuptua per s h F> i vetem deren e saj... Por pse me vu gojë në nji zakon të pafaj e tipik jete patriarkale, Grat, ngrehë kambë mbi kambë tue pi duhan e tue çue gotën e birrës ndër kafehane e lulisbta popullore, kanë për t' u shtue mjerisht për ditë mil. fort edhe ndër ne. Mos të na ngiatet ! Koha, grryese mizore, ka me na e hjekë kadal-kadal petkun e vrazhdë por të qindrueshëm të za­ koneve e të dokeve të vjetra, për me na lëshue krahve nji mbuloje të shëndritshme përjashta, por të lehtë e të dobët si nji leter cingarja.

E atbotë, në balladën e vjetër të Shkodrës a thue do të mund t' a këndoj ma strofën romantiko t/ ande, o Ballabane, •.•

D.L. SH.

212 NJI ANTOLOGJi E VJEFSHME

lji antologji e vjef;hme ~oo=~

Kah mbarimi i korrikitt do të dali nga shtypi vëllimi i parë i antologjis në tri vëllime « POETET E MEDHEJ '1.'' IT.ALiS», e cila ka me për­ fshimun përlcëthimin e vjerrshave ma të njoftuma të poetënve të mëdhej italjan. Përkëthyesi, Z. ERNEST KOLIQr, na dha lejen me botue disa copa të zgiedhuna prej vëllimit të parë, i cili përmban përlcëthime nga Dante,

Petrarka, .Arfosto e T. Tasso.

BEATRIÇE

Aq' e njerzishme e aq' e hieshme gjanë grueja e eme kur gjint ajo përshndetë, saqi gjuha, tu' u dridh', pa folun mbetë, e syt për m' e shikue guxim nuk kanë.

Ajo kalon, tne ndie lavde n' çdo anë, e veshuu n' përvujtni t' ambël e t' qetë , e duket nji gjasend qi qielli vetë na çoi me i tregue mrek ull tokës tanë.

Kaq' e pëlqyeshme i gjan' kuj e soditë qi, npër sy, i ep zëmrës nji ambëlsi qi kush nuk e provon nuk mund e dijë.

E thue sikur në bus't e saj shetitë nji fllad i kandshëm, plot me dashuni, qi shkon tu' i tbanun shpirtit: - Psherëtijë.

DANTE

~Jt ANTOLOGJI E VJEFSHME 213

HIJA E LA URES

Me ndie zogjt tue pingrue, a flladin n' verë tue luejtun ambëlsisht npër t' njomat fletë, a prej nji bregu t' lulezuem e t' blerë me m' ardh' nji shushuritje ujnash t' qetë

ku rrij n' mendim dashnije e sbkruej, at-herë shof AW qi na e fali Qielli vetë e dheu e msbefl, e i gitet zëmrës s' mjerë se t' fshameve ajo u gjegj' si t' ish prap n' jetë.

,, Deh, përse veten po don kshtu m' e shkri 7 " m' thot' të tan' dhimbje: ,, e loden e deshprueme si lum po e derdh prej syve mbush' me idhni 7

Për mue mos qaj'; pse deka m' bani t' 1 ume edhe t' përjetshme e këta syt e mi kur t' gjau se i mbylla, i çela n' drit' t' amshueme "·

PETRARKA

SHTËPIJA E GJUMIT

Nji lugje e kandshme shtrihet n' Arabi larg nga qytetet e .katundet t' tana, qi n' hijen e dy malevet unji asht mblue me aha t' lashtë e brej vtgana, E kot përpiqet drita mbrend' me i hi pse s' ka si depërton as dielli as haM, kaqë udha u asht prej degve t' shpeshta pre: e aty uji slrpellë e gjan' hapet nën dhe.

Për nën gjethet e errta nji gropore mjaft e naltë edh' e madhe çelet n' gur, ballin e s' ciles lerthi, besnik prore, anekand shtrembtas shkon tu' e përtërthur. Gjumi raudosh na shtrihet n' kët bujtore; e majm}a Papuasi mbshtetet për mur. Plogtija rri për tok' n' nji tjetër anë kah s' mund t' ecin pse Umb't me zi qi e mbanë.

214 NJI .ANTOLOGJI E VJ.EFSHME

E t' hutuemen Harresë e ke te dera; njeri me by nuk lën, s' nief kurrkend n' botë; nuk ndëgjon 11s nuk çon lajme kurrhera; veçse se me ik' andej gjitb kuj i thotë. Heshtimi n' kpuc' pambuku i leht' si era ruen atypari pshtjell' me 'i t' zez' mallotë: dhe ke shef se me ardbë asajt ka gjasë s' largu i bën shë] me dor' qi mos m' u qasë.

A RIOS TO

ERMIN JA

Gjith natën iku, e t' nesërmen gjith ditën u end po dijtun se ç' drejtim të mbajë, pa ndt e pa veç lott qi ftyr's i rrshqitën dhe piskamën qi duel nga goja e sajë. Por kur qerrin e diellit kualt e zbritën kah deti e vala rrotat zft t' i a lajë, erdh ke Jordani i bukur, plot qarti, e n' breg t' Imnit u ul e aty u shtri.

Nuk shtje gja n' goj'; pse me mjerime, e shkreta, vetem ushqehet, ka veç et vajtimi: por gjumi, qi njeriu me halle t' veta e ban me shkit' n' nji ambëlsi harrimi, shtrini mshirsliëm mbi te flatrat e qeta kshtu qi me shise n' fashë i ra dhe idhnimi; por s' rri Dashnija me nga 'i andërr t' letë paqin e gjumit pa i a prish' tue fjetë.

E nuk u zgjne dersa zogjthit mbi krye gëzueshëm s' ndjeu agimit tue i u falë, me gema e lule flladin tue defrye, lumin e shpejt' tue pëshpërit' me valë. Çelë edhe rrotull sjell t' mekunin sye e shef ksolla barijsh n' drit' qi kish dalë. E i gitet se npër uj e rrëmtha 'i za del qi e josh' rishtas me lotue e fsha.

NJI .A.NTOLOGJi E VJEFSHME 215

Por ankimet e vajshme asajë i a kputë nji jon' Q.i kah ajo kadalë avitet, si nji kumbim zamaresh me za t' butë përzi me 'i kang' barijsh j edhe asht si i gitet, Ngrehet e andej drejtohet pa u ngutë e shef nji plak flok-bardh' nëpër ag dritet tuj endun xunktha nsa dhënt po mallojshin e tue ndëgjuem tre fmij' qi kang's i a thojshin.

T. T.A.SSO

(populluer)

,, Vëneshtë shum mos oën, Shpi shum mos han, Miq shum nio, xen."

f!!Jafë Gqjqs!Jet Shii'l në prill, gjith hir; Shiu në mdjë, gjith vajë; Shiu në korrik, gjdja si në Venedik; Shii',, në gusht, napolionat në grusht.

Me tri (parmendë), nuk çon gjd në shpi, Me kater (parmendë), per hater, Me pesë (parmendë), me kmesë ( kallamoq i trashë

m' e pre me kmesë), Me gjashtë (parmendë), s'e qet gjd jashtë (aret, prej

shumicet). D, Gasper Gurakuqi

216 HIS'.l'ORI

[ HISTORf J KRONIKË E RRETHIMIT TË SHKODERS

E VJETIT 1474 - 78

(Vijim shif j. 1.49)

I madhi Doge e Eten të Senatit, falnderje të padame i naltoj Zotit të gjithpushtueshem qi më ruejti shndosb e më pruni ngadh­ njyes para pranis s' UE"j, mbas sa e sa t' endunasb neper dete mbas sbum ndodhjesh s' idbta: e ktu para Jush do të kallxoj sende vertë të d8ja per t' u dijtun .... 1) Tesh së vonit tuj pasë kenë rrethue Shkodra prej ushtrive Otomane, m'u desht me vuejtë teper: kalova net të pa gjumë e psova çmos, vetun per me mbajtë në besë të Ve­ nedikut gjytetin m:1 të permendun e ma fisnikun e të gjith Maqe­ donis (Shkodren.) Prandej me humbje të mdha të Turkut e largova prej olloqeve të cillt e hoqne qarkimin e atbotë ngadhnjimi duel i plotë ku itsht per t' u levdue tejet trirnnija e Friadan Gritti-t të eillin, Ju o Eten, m'a dhaet per komandant detit mbas meje: ky më sa kryete pa pritesë zyren e burrnisht permbushte detyren, lig­ shtue prej malarjet, në grykë të Bunës, tesh vonë dha shpirt në Kotorr. Meriton lavd edhe veprimi i Luigjit Bembo i cilli perberë rojs besnik i atdheut, shkrimon prej mundit e kujdesesh, diq me lugatë, Por mbi të gjith itsht per t' u levdue e naltue Ndue Lore­ dani i cilli me gjoks të vet, si Iuftar i pa shoq, e pshtoj Shkodren: aj priti të msyemet e barbarve; aj pris e dalzotës. I ndritsh mi Doge, Eten të ndershem, na fituem, por, pa ndimen e nji të tillit pris, Shkodra kishte hupë lirin e vet e në ket kobë aj kshtjell i madb­ nuesbero do t' u gjindte i rrenuem deri në temel e i sbkretnuem prej ushtrive të Turkut mos të kish pasë per sundues Loredanin, trimnin e të cillit edhe anmiqt e levduene. Eten të perndritshem, naltonje ket nieri, mbush oje me nderime; asnji luftar si ky, (të më falin tjerët) asnji s' ja kalon në çdo veprim. Tesh më duhet të jua porosis trierarkët, kapidanat e anie, bashkëluftarët e 1?jith tjerët per trimni e veprim të cillve, nen drejtim t' ëmin, kjene pa në luftë veprime të mrekullueshme.

1) Ktft difton kerdin e Eubës, veprimet qi kreu n;; Greqi e n' Anadoll etj., të oillat a' i perkasin historia s' onë,

HISTORI 217

Njifnje edhe besnikin shembullore të Shkodranve e qindresen e pashoqe të tyne: me të vertetë kta janë të d~jë qi t'i nderoni, t'i, keni per zëmër a t' a gzojnë botnisht dordhanin t' Uej. E un per vedi, tuj kenë se kam le per atdhe, me andje po i kushtoj jeten qi më ka mbetë. Dhashtë Perendija qi të jem i zoti, në pagjë e në luftë; me ja mbrrtjtë ktij qellim si e lypë koba e tashme. Asgjëmangut per sa asht në duer të mija krejt po i kushtohem Republikës; e Ju perdoronje vepren t' ëme si të ju pelqejn, nder zyre e nder lufta. Kam me u sjellë në mndyrë qi kurr mos me koritë gjinin e të parët e mij.

N' at kobë punët kundra 'Turkut nder luftime per tokë nuk ecne aq mirë (1475), pse tuj pasë kalue n' Epir nja 8000 turq pushtuene mizorisht Kruen. Ky gjytet gjindet në krahinen e Kaonies i ve­ ndnem mbi shkrepa të nji mali e mbahet si i papnshtueshem: pra­ ndej kot rrekej anmiku me hi mbrendë ; e kurr s' ja kishte dalë barbari mos t' ishte kënë -O.ja e fortë qi i lodhi gjytetasit; Ksajë (-0.jes) ju shtue edhe fitesa e tashme kundra venedikasve qi pat Turku i egersuem afer Tirane, jo fort lerg Kruejet, kft ushtrit venedike kjene thye e sbperda, e ma se 1000 vetë t' onësh mbetne, mjes të cillve edh~ legati Fr. Contarini, nieri në za per armë, e disa prisa tjerë. Shum edhe prej anës s' anmiqve mbetne e fitimi nuk ju erdh i pa gjak.

Per mbas ktij fitim Otomani me ma sbum pregatitje ushtarësh se para kater vjetsh msyni Sbkodren e xanë të gjitha shtigjet, ngush­ ton Kruen me ra në dorë prej -0.jet, mbasai i qindroj nji qarkimit të giatë per ma se nji vjetë. Shi m' at sbpejti u suellne prej Shko­ dre e i pari qi erdh kje Ali Begu me 15.000 luftarë; kater dit mbrapa erdh Sulejmani me 70.000 e, ngrehë çadrat n' anë të lindjes, e rrethoj kshtjellin.

Në fund erdh vetë Sulltani e me 'i herë u mbush prej ushtria së punjehun fusha e gjith anët e malit e majet ma të nëlta u mbluene me shatorre. Mbrapa me armë e llogore u qasne e filluene me msye gjytetin. Në gjytet per posë 1500 gjytetasve u gjindshsbin 600 ush· tarë merçenarë nen drejtim të kater prisave : Pjeter Oarolino, Ndue Cortino, Frano Sancrobario e Mihill Spalatino. Sundimin e gjytetit e kishte Ndue da Lecce burrë patric e trim bujar.

Turqt pra, me të parat të msyeme kundra mureve të gjytetit të Shkoders, shkaktuene nder t' onët nji frigë të madhe: andej e kndej bjedbshin zhgjeta e të dy palët luftojshin me shpata në dorë; ujëna palë per atdhe e per liri të prind ve, të fmive e ,të familjeve; tjetra per andje sundimi e shfrim terbimi t' eger. Luftë teper mizore

ti:tSTORf

u nj:ill -e 'tsbi'n mbushë ploti me tëdekun llagoret para murev~. ·pl~t: l)rijkt-:e'·m-alit prt>J kalVnjitel!bin· rrsha-në'.!barbart: ~, edhe·'pse··shtl-~ micfa·1·t~j 'msye- orsbih:lde.lto-'tL:.rran'xë-mut1eah, asgjamaingut shti-in'. t~erë'· i xëvendsojshin e mundoheshin faqe Sulltanit me bi1 'ndo '-i hutlrof OOJ"Vih~·'jni,--r'ie~k· jetën. '' ;',1:•,''•C: ;-;.'.;r;; . ~, .. ' ,,,·; f .i f

'··' Sbkodrsnët"t·ë pa-1lbJesbem, me mtsli·'e'•shpitti loftojn&ibuurt-ist}tr per orë e orë dhe bajnë kerdi n' anmik. Tek e mbramja, thye '·ktye.:: neçsin turke, Shkodra lirohet prej nji rreziku teper të madh. Thobet se Shkodra kj~ msye në p11k dit dy beresh me aq zëmrim e fuqi sa s' ka gojë qi mund e difton. Kallxohet nji ndodhje e çuditshme, se nji shakë trëmun pre] brimësb së luftarve tuj dashtë me ikë prej ~eµclit kft gjindefe rile ~bkue· il~ shpi, jri n'gril:rie"II _zbgjet~ në shpinë. Mit vonë kje gjetë në kshtJell nji shumicë .iaq ·e madhe zhgjetash, heshtash e gjithnduer armësh të hjedhuna, prej barbarsh në kobë të msymjeve,· sa Shkodranët -pM shum muej -nuk paten nevojë me per-: dorë tjeter. lloj drftni. ~er me x~ furrat · e nrn ·i,;ije haenat veç kso armësh • Por edhe pse kje Iargue" turku prej mureve t~ gjytetit me dam e- marr.e të madhe, me gj_i~li kte dau me vljue rrethimin. Pra· ndei nisë per Itali oji tubë të madhe turqish, qi thohet. se kjene 30.000 kalorë të cillët per së dyti rane pre në Friuli' me nji · terbim të madh, ksbtft q( Venediku" i marrtin mëç, me luftë t' afërme e mbrendë në shpi, mos të mujte në kurfarë' irind;yre m~ i ndimue Shkodran ve të lodh an .... .' ·· · · . ·

Por në sa ndodhshin kto punë n' Itali, Otomani n' Epir tuj pasë ngrehë bateri lufte rreth Shkodre mundote gjytetin me rrethim per­ herë e ma. të shternguet. Në kaq e pusatuene Drisbtiil e per urdhen t' Otomanit kjene prfte bri mureve të' Sbkoders e coptue në shpata nder sy të Shkodranve 500 Drishtnjanë. Barbarët pushtuen 'edhe Le­ zben në breg të Drinit me dy ~rir~mshe, në të cillat tuj pasë kenë x~në rob 200 voztarë, anmiku gjaksuer i mbyti edhe kta nder sy të· Sbkodranve. Sb.kodren e ruajti per 8 tnuej në qarkim perherë ma të shternguet si per tokë ashtft per ujë, në grykë të ·Bunës, tuj vfte nji rojë të madhe në mndyrë qi Venediku mos të mujte me ju prfte farë ndime të rrethuemvet.

N' at të kaperthyem të pnnve filluen bisedimet per pagjë me Otomanin neper mjet të Gjon Dario-s i cilli ishte sekretar i Senatit e njifte mirë giuhen turqishte. E mbas sbum kundershtimesh, pse barbart tuj pasë kenë msue me dalë gjith-herë fltuesa, lypshin teper e nuk dosbin me lshue asgja, prandej Senati, par hater të pagjës, 11randoj qi Shkodra t' i dorzohej Otomanit bashkë me kepin e Te•

nadt ,në .Lakoni e ishullin Lemmo. E per me shue eden . e. aty_n~, niersve- të pangisbem i paguen 8000 dukat me qyshke qi tregtarët­ venedikas të mujshin me lundrue të sigurtë në Ponto e në ,tr,flgj~, tjera të Greqis. · -

Prej Shkodre dolne gjith gjytetasit të eillët · ma parë 1pra~-uep, me 1,a,në atdhe, gjini, pasuni · etj. se me ju nenshtrue qev~r,imit-,Oto­ man. 1)

stud. Univ. i te rrr vj.

1) Barleoi thotë se Shkodranët dulne me të gjitha plaçkat e veta," htne ~dë~ ani të Venediknt qi kishin ardhë te gryka e Bunës e shkriene në Venedik. Krid~j merret vesht historjaku Hammer qi thotë se kur 'Ndou i Lecce-s e lshclj kshtje. llin qi e kishte mprojtë deri at herë burrnisht, nuk kjene mit se ~50,hurra e.lliO' gra qi shknene mbas t! në Venedik, tuj mO.rrë me vedl rreliket, tln_ët sMjte, to-. pat e ndo] pasoni qi u kishte teprua. , .

Marin Betikemi, nj i prej të qarknemve qi doli .prej Shkodret, taj 'i. ;h~rne' Dukës së Loretit (sbii'Farlatin - Illyrioam sacrum, f. 316, blë VIII) thotë:· ,.'si:, borme atmen t' onë zbritme në Venedik kO. kjeme pritnn me dbimë e bArnirsi prej· Senatit" mandej vazhdon: ,, Eetorre« Venetias venimus · septingenti viri, •miUB.' et tr.o-· oenli pueri, fotidemque mulillres. Tot quidem ero tanto populo superstites fuimuB'". ,,·, (

~der familje të datona kje nji kolonie quejtnn pn!çikja e mbiëmnueme Ban-1 kerja qi kje çne në Venedik. Disa si Zakarija1 Negri, Martini, Kalazzi; Spani, ba'shkë me familjet bujare Zoima, Dukagjini, Begann, Mateu,. Milutiui e Angje-! lini u ndalne në Venedik, tjerat shkueue e xuene vënd në Padovë, në'Tte-v.izetj}

Porsa htne turqit Dë kahtjell, kishën e Shë Lazrit (kosh thotë të Shë Shtjef- nit) e snellne nii xhami. (,, Shqypnija e Iluetrueme" Kalendari i vjetës 1928, f. li) ,

Romanin ~ Storia dooumentate di Venesl» ~ shkruen në faqe 383: ,1 Banl>rve•: të Shkoders, ardhë në Venedik, u kjene dhanë penslone, zyre e tokë buke në, Gradiska (afer Goricjet) të cillen e dane mjes tyne n~ 150 pjesë. Sundnesi da Lecoe, kj~ M 'në fillim kavaljer, por mA vonë, pshtetë mbi padlne të.Shkodranve të chlët' provnen se kishin majtë me qindrue edhe per kater muej, më s:i aj kishte sbkrue se atje tnA s' mund qindrcijsbin, kje dnne prej Kshillit të Dhetve me ndAjë nji0

vjotë n' oden e armatimeve. e mbrapa per dhetë vjet tjera në kepin e Istrlea; e ,kje zdeshë per gjithmonë prej së drejtash me kënë zgiedh.ë në Ks~ill','.

·.r

•,!.,;

' '; f. r. ., .-.K'll

220 PERMBI NJl LIBER TË PANJOFTUN

2'ermbi 1ft' Ik- ftf ?anJol'!mb lë !f;mzol 8}eler IJJudil

\

Njimbëdhetë vjet mbas botimit të librit të ·Buzukut, - o aty pari, - lëte në Gur të bardhë Pjeter Budi,- qi pra mund të thohet se kje mocë me te. Mbasst mbaroi këndimet e veta në Loreto, kje ba meshtar njizet e uji vjeç, e çne në Misjon të Serbis, atëherë nen sundim t' Argjipeshkvit të Tivarit._ Vikar i pergjithtë i dy Argji­ peshkijvet Tomë Orsinit e të Matin Bicës e Famullitar i Prekorupës punoi me zell të madh n' at Misjon, e_ u gjet pranë Sinodës qi pat mbaj të Pjeter Mazrrek u Vikari Apostolik i Serbis në .vjetë 1617 të diele bardhë, kft edhe nensbkruhet: Petrus Budi Oapelanus Precopiensis-

Tui pa rreni min e fes së kështënë · në Sbqypni i therte zemra se gjjth ai rrenim rridhte prei „ ncë mi tuni e ncë padijtuui së po­ pullit"; e i dhim bte ma fort se "diesf t e letërorët e hollë, qi u vjen ndore ashtu gja kafshë me udimuom, e lanë shkret e gja ma s po ndimojnë ", si thotë ai vetë në Parathan'jen e botimit të parë të dok­ trinës. E vijon tui shtue : ,, ma s keshë tjeter me bam veçë se hina mbarë e mbrapë, sido munda shkrova ... " E shkroj shum. Mario Ro­ ques Profesor i Sorbonës në Parigj, thotë per Budin: ,, a peu pres inconnu [usq' içi, apporte pour l' ëtude de l' albanais des materiaux considerable: en ramenant au format petit in octavo ses diverses publications, c' est plus de 800 pages de traduction ou· d' adaptation, une cinquantaine de pages de prose originale, plus de soixante de poësies, qui peuvent nous renseigner sur la langue des Albanais du Nord sous l' influence de la culture latine au premier quart de XVII siecle." (Recherches sur les anciennes textes albanais. Paris, Geuthner, 1932.)

Vepra ma e parë e tij asht: Doktrina e kërshtenë, përkthim i Iir i asaj të Shejtit shë Robert Bellarmin, parathan'jen e së cillës e shkroi në „ Romë me 7 ditë odë Kallënduer ndë vjetë të Krishtit 1618. '' ;E shi në ketë vjetë e botoi, si dishmon nji kopje e gjetun në Bib-

PER::U:Bi NJI LlBER '.l.'Ë PANJOFTUN 22-l

liotekë të Vatikanit prei së ndritsbmit Prof. Mario Roques, permë­ ndun sypri. Këjo veprë kje bor ne kater herë, doroetbanë: në vietë 1618; në vjetë 1636; në vj1>të 1G64 e 11ë 1868, të gjitha "në Romë prei Shëjtit Kuvend së Propagandës.

Nji tjerrë veprë e panjoftun per sbum kobë asl!t Speculum Oon­ fessionis. I pari qi tesh vonë dha lajmiu ma të shkoqituu per të kje Z. Faik Konica tui sh krue titullin e plotë të vepr es, e vëndin ku gjindej kopja qi ai vetë kishfe ))3, doniethauë : në Bibljotekë Mazarine të Parigjit. Kjeçë mu ndue tesh dioia vj,~t me mirëei të disa miqvet me pasë tjera shkoqitje mbi ketë liber, por s u ba gja; pergjegja kie se as nuk gitnd •.. .i libri as numri i difruem prei Z. Konicës. Si­ vjet në rasë qi Z. Filip Fishta sbkote në Parigj me krye këndimet e veta, ju lutsbë m' 11 orvatë per ketë punë ; e ai me drejtime të Profesorit të vet Z. Mario Roques, qi permendme, jo veç se e gjet librin, por edhe me nji zell të pashoq u vu e e pershkroi kreje. Asht e dijtun se ngutsija nuk i dha dorë me e persh krue ashtu si lypet tui i cla fjalët per së mbarit, e tui u ru-jtë prei ndo 'i së metës kah ana e leximit. Prand •.. j e „ LEKA." e une po i çojmë fal nderimet t' ona të flaktit atëdhetar. Me porosi të oltohes-ë së titullit i kje thanë të çote edhe nji tjetrë të uji dy faqevet, por ketë të dyten porosi s mujt me e krye.

Speculum Oonfeesioni« a Pasqyra e Rrtimit a~ht nji liber në so të vogel e permban 425 faqe. Në të paren faqe ka titullin latinisht, si po e shtypim këtu; uë të dyten vjen titulli sbqyp e italisht; në të treten ndjekë Pranimi i „Paulos Episcopus de Cur te, Vicesgerens," bashkë me gjikimin e Simon Gieçit Ipeshkvit së Zadrimës, enë fund prep Pranimi i „Frater Hyacintb us Petronius Romauus Ordinis Fra­ turn Praedicatorum, Sacri et apostolici Palatii l\iagister." l'i1.basandej vjen Parathan'ja e Auktorit,

Por tregimi i landës qi permban ky liber, pasunija fjalësh e tban'jesh qi gjinden në ket visar të giubës sanë, lypë nji artikulll të posaçem në të Perkoashmen të tanë.

Sot per sot po qesim Paratban'jen e kësaj veprë, ku gjinden sënde të randsishme per histori të jetës së tij, e mbë tjetrë anë dif­ ton shka hoq per me botue librat e vet.

,.l22 PER:\rni NJI LlBER 'l'Ë P..i!'l"JOFTUN

/{.o '2-f}t1-..

.·S P-E C V L V,.M CONFESSIONIS . '

In Epyroticarn linguam a PETRO Bvnr , Epiicopo Sapatenie , & Sarda-

nenfe tranllatum : ,. SANCTlSSIMI DOMINI NOSlRI

GREGORII XV. Liberahrare typis darurri , · .

R OM A!, A pud H:uedern Bartholomzi Zanneni. r 61. ~­ ,. SVPE.RlORVM 1>?.RM!SSV.

PERMBl NJI LIBER TË PANJOFTUN 123

PASEQYRA E TI REFYEMIT e Atit Emerico de Bonis me sa tjera kafshë shumë të frujtuoshime të shpir­ tit, per ndimë të gju.hu së Arbëneshë e aqë ma teper per t' atynet qi sjanë të zotë me ndëgjuom gjuhu ncë tjera leterash nkthyem gjuhe ncë latine mbë gjuhu t' Arbëneshë Zotit Dom Pietrë Budit prei Guri cë:bardhë, Upeshkëvi

cë Zadrimës.

SPECCHIO· DI CONFESIONE del P. Emenio de Bonis, con aleuni diseorsi spirituali utilissimi a quelli ehe non intendono altra lingua ehe la materna Albanese. Tradotti nella medesima lingua da Mon,signor Pietro Budi

Veseovo Sapatense e Sardanense.

IN ROMA APPRESSO L' l-IEREDE DI BARTOLOMEO ZANETTI M.DC.XXI

SUPERIORUM PERMISSU

224 PERMBi NJI LIBER 'l'Ë PANJOFTUN

Të rekumenduem e të poresitun Upeshkëpinjet e Vikarinjet e gjithë sa tjerë Prelatë gji­ nden ndë gjuhu tanë t' Arbëneshë.

Të ndritehim e shumë të ndershim Zotëni e shokë e vëllazen, tue dashun me u nëknom f!::I tentacjonesh e fëdigësh qi më kanë gjetun mbë ketë udhë, druo se ka me dukun ku.juaj se duo me u levduom; e kur të doe ashtu ende ?ja kafshë me u levduom, kur të thom të vorteten, posi uib' ateberë i shën Pali i bekuom Korintianvet, thom se. s dij a ka me qenë gia prata i paditun ; mirë tue pam Zot­ nija i juoj se jashtë këncosb ende sa tjera letëra me dorët të shkrueme gjinden rubë sa vise qi 'dëshmonjën se sa i madh ka qenë gjithëherë kujdesi e dëshiri i zemres sime per ndimët të Patries e të giuhus sanë, qi u vduorr ende po vdaren ma të shumen veçse per letër e per të mësuom. E nde e vouë tue pare se dita qi vjen po ma keq shëntëja fe nder ta vjen we menguom e sherbëtyra e Kishës se Tinëzot, me gjithë sa janë tjerat vepëra të mira, ma tue ushqimun e tue uharruem, mbas mortje së Pleqet të rijtë ma i lanë gjurmët e Krishtit e të Apostujet, e vepërat e të kërahtënevet, e u veshnë nder të Pëgaoëvet e të pafevet, e l'rifënit qi duhej me qenë Drita e Pasëqyra e tyne, disa lakroija, disa të pakujdestë e të paditunlt mbë disa vise i bani me qenë per ma të madh dam e shkandullizim e të vdjerret e tyne se per qishdo ndimë 6 frtijt të mirë të shpirtit: e ashtu ende 8~ tjera të p6,ojefuna tue i vum roe, e bukur tui i konsideruom ndë vetëhe, më dukej se jam <letuor e mbajtun gjithë herë ndo me një arrësye, ndo me ndonjë tjetër kësaj kafshe me i projtun; e tue kujtuom ae per qish udhë 6 me qish arrësye, s më dukej se munë banet per ta tjetrë ma e afer mëngji se me avizuom e me bam me dijtun klshen e Tinëzot e të parët e saj ke ashtë mpshtetun e ndimonet gjith rrethi i shekullit. Të cijnë kafshë, ende sa tjera plagë të shpirtit rue i kujtuom veçë se kur mplasa vi­ kari e famulli e sa aahtn tjera kafshe qi per shumë mot mbajta në Shurbit e u dash andej erdhshë mbë Romë, ke me fjalë e me të shkruome aqë sa munda, s mëngova me avizuom e me bam me dijtun Shintin Atë Papë Patin V, e gjithë të ndritshimen Kolegjen e Gardinajvet, të cijtë mbass i e udegiuone mirë kafshen, permetuonë me vnm roe pak zë se pa qii'lh mengji e rremedje munë bënet ; ma ndeevonë disa u tue qenë vetem e pa vesht aqe ndjerë nd' anët, disa

PERMBl NJI LIBElt TË PANJOFTUN 225

tue mos qenë kush ndimë qish mos kuudreshtarë e shtiekëql, asndonjë kafsbë s nmbaruo jashtë anco Doktrine qi me sa fetigë e t' idhun mbëei 'i bana me e shtampuom; të cijnë mbassi e dergova, kur ma tue pam se asndonjë tjeter ndimë s jesh i zoti me bam, mplasa gjithë kafshët, P, veshun si Pelegri, vojta kaba munda me mbërrim, vizi­ tova viset e devotshime të shintet, e mbusha kushtimet e bame aty e ndjerë msbën Jakobt e Galtcjes ; e andej mbas 18 muojsh persëri rubë Romë tue nkthyem, gjuta letërrë e Atit shum ncë ndershim fra Gioani Koleshit Upesbkëpi c:i Arbënit, se Doktrina ajo, ndonëse me pak fajt tem e të shtampatorëvet, asgja mangu ka me qenë ndenë gjakafsbë per ndimët të ati kërshtënimi ; të crjnë kafshë tue e gjegj un, m b' atë ças u· mbushë ende ma teper plot me dëshir qi ende ma me ashtO. qisb do copë letërë me i ndimuom, e aqë ma teper gja kafshë per të Rëfyemit qi dije se mbë disa vise ma u harruo, e ke s u barruo endë, po pak e rrall sherbeuet si do ligja. Të cijnë kafshë tue e kujtuom, mora per disa dit nktheva një Konfeeinar giuhe cë Iëtine mbë ginben tanë t' Arbeneshë, e mbassi e mbarova, suplikova e u lutshë sbintit Atë Palit; V qi persiperi, a të bante aq hir si Dok tri nen me e shtampuom me spenxe të vet; i cilli mirë tue e ndëgjuem kafsbeo ja dergoj nde dorët të Mjeshtrit të Pelasit, e mje­ shtri i Pelasit tua e vO.m roe i shtiu shkag se qenka kafshë plakë, e jo aqi e mirë, s desh me perzanë, po më dha me nkthyem e me bam nji tjeterë; të cillë mbas disa ditsh ende at si e mbarova, tue më dukun kafshë fort e sb kurten e e m bershelë per gifrhn tanë s më pelqej, po mora ende keta të treten të cijnë per sa dit mbassi e mbarova, bere cë keqe nde e vonë s gj iodeej asndonjë Doktoor këtO. git'lbe sonë qi të kish me e pam e me e provuem si a zakoni. E kësbtfl mbas sa helmi e ne' idhun, nde e vonë m' u desh me votë jashtë Romen ke nja frat giuhe c6ne andej Rantesiet anës së Krues, ke i cilli tue votë me të madh dishir, posikur ndonji i· etshim mbë gnrrët të ftobot me u nginjunë, kur sosa me shpresë se ka me.më marrë ngrykë, e me më ngushëlluom me qishdo fjalë t' ambla, si­ kundresë ashtë zakoni i fratënet e i priftënet, e aq ,ma •teper kur mpiqenë kuud, asbtfl si na aty, ndë dhe të huoj, mirë tue më ojo­ fun se kush jam, e kaba jam, e per qish zyrë kam ardhun, .pa vini roe a janë këto fantazit e teotacjonet e anëmikut, ke sa më pa se ju afruesh me i folë mbassi kishnë dalë vesperi, jo veçë se s desh me folë me muo, ,6 ndë faqjet me më sbukuom, si a zakoni i njerëzet, po asbtfl ende më nktheu shpinen faqje gjith kuvendit fratënet, mb' arrësyet e ndonjii qi t' ish skomunikuom prei Papet; cë eijet

226 l>ERMBl NJI UBER TË P.A.NJOFTUN

madhështi thoshnje se ende rna teper u shkandullixuon fratë;n,jtë shokët e tij, qi pane, se end' i't e s:i tjerë qi ndo<lhne e zu.ne pak mos me murmëruom kundrë tij me s:i fjalë të pagi:ima. E kështu nde e vonë disa tue kujtuom gjith aq fëdigë qi më dukej se bana per të nkotë, disa madheshtinë e p:indonjë arrësye të keti fratit pa· fat, ma teper se gjithë kundershtfshit e nevojëshi së tjera qi më kishne gjetunë, Zotynë ma di se per disa dit desh qeshë vdjerrë mallënjimi e ne' idbuni, ndjerë qe pelqyem ati Zotit meshërtersbtm, me më ngushëlluom ende muo si shum tjerë të permkatnuom; e aqë ma teper njaji dite ke jeshe sikur despëryem qitun e ram mbë gjun] perpara shintit Sakrament e ilterit Zotujesë bekuome ndë Minervet, me s:i lot e gjamë e fshanëtime të zëmëres, tue lutun atë Zot të mëshëriershim, e tue i thanë se: O Zoti i im, shum ,i ambli e i mëshërlershml, gazmendi i t' idhënuornet e shpresa e të permkatnuomet, e ndima e forca e gjithatyne qi me shpëresë mpshteten prei tee, ti qi ende parë se janë bam, mir' i di e i njef gjithë kafshët, e aqë ma teper gjithë të kujtuomet e permbrëndshime, e deshiret e mëndsë e të zëmërës sanë, të lus qi nd' ashtë këjo vepër per nd6një ndimë 6 fryjt të mirë të shpirtit tëmt e t' atij populli ndonëse ft i padenjë, mos e harro e mos e shtje poshtë ketë fëtigën teme, ashtu as mos e venë roe aqë ndjerë nd' anët të mangut e të pa denjët teru, po të madhen mëshirier tande, e m' ep aqë hir e grarie, qi ndo ta mba­ ronj per ndimët t' atij populli si e kam nisun, ndo të lirë ndë mënt e zemre teme, me sh kumri e me e lanë : të cijat fjalë me aqë t' idhun e mallënjim tue i thanë ndë vetëhe, sa ma i zoti me mbajtun lotë s jeshë, veç se mbulova faqen mos~banem më ndonjë arresye shkandullimi i shum tjerve. E kështfi nde e vonë, kur ma tue kuj­ tuom me e mplasun gjithë kafi,1hen e me shkuom, Zotynë ma di e m' ashtë per dishmi, zoteni e shokë e vellazen, e se nd' aqë veçë kur të gjejshë mb' anët të djatb nji këshill qi me tha se: Sa ma të fëtlgesb aq ma mirë kie me i mbaruom gjithë kafshët; të cijin za o kshill aq bukur nçelë qi e gjejsh e endëgjova sa mb' atë ça1,1 pernji­ herë tue mpsbim lotë e tue dhanë lavdin Tinzot, e Zotnjes së be­ kuome, u mbush(shë) gjithë plot me gazimend e me ngushëllim, e me· shpëresë me i mbaruom gjithë kafshët. E kshtu mb' atë, ças vojta znna fill persëri s:i ma per të ~pejtë qi munda; shkrova e i ndëreqa ma mirë gjithë kafshët qi keshë shkruom e bam gati ma mpari; ende ma teper nçtova Rubrikat e "Ritualit Romës, me gjith sa tjera urdhënime k:i nde vetëhe, me shpëresë ende ato bashkë me tjerat me i shtampnom sikundrëse tbashë persiperi. Të cijat sikundrëse

PERMBl NJI LIBl'ilR TË PANJOFTU~ 227

ashtO. ish vullëndetja e Tinëzot, posa pernjiherë tue i mbarnom veçë kur të mbrrie i ndëjyemi Dom Simone Ngjeçi prei Leshe me lypnn upeshkëpfn e Sadrimës; të cijën këtu mirë tne e njoftun njeri të dijtëshim e plot me leter, mb' atë ças ja dhanë e s ja mëngnone, e jo veçë se Upeshkëpin qi lypi po ashtu ende gjithë këto letra e të shkrnomet e mi, me të cijat i kishe ma shnrdhnom e merzitun, atij ja dhanë e ja rekumenduon me i pam e bukur me i provnom se pa si jesen 6 per qish ndimë kanë me qënë t' atij populli. I cilli ka pak per gjithë ditë bukur tue i vO.um roe fjalë per fjalë e puntë per puntë, per një herë tni mbaruom mbet e tha se: A Domino factum est istud, et est mirabile in ocidis nostris. Anl mb' atë ças muor pënden e kalamarrë, e jo veçë se me dorët të vet shkroi e i bëui ketë deshminjeni qi a vlim persipëri, po ashtO. ende vetë bini ke Mjeshtri i Pelatit e mbë sa vise të tjera ke qe zyra, tue i lutun qi per gjitb' arrsye të shtampohet se ka me qënë per të madhe ndimë, e të nçelët sytë e shumëvet. E kështu tue qenë ma kafshë gati mbë të zanët fijll, gjykata veçe kur të e goditi sikundrëse mortja e këti të ndëjyemit Upeshkëpit Simon, ashtu edhe e Papës Palit V, e ndjer u l,a tjetri qi a tashti Shinti Atë Papë Gregori XV u desh me shkuom disa mot, të cillt Zotyn' i ngjatë jeten e ja pagoftë me shum të mirë të kësaj jetë ende të tjetëres, per se me të paret fjalë mbassi e ndëgjoj bukur kafshën, ma s desh me e vonuom as me e percjellë

. ditë mbë ditë, po mb' atë ças urdhënoi të zihet fill, sa ma çpejt të mbarohet. E mbasandej O. ketë tue sbtampucm, veçë kur te me një fjalë të zotënis ndritshim Marino Bicit Argjupeshkëpit Tivarit, muorrë e më ngarkuon ende barren e kësaj Upeshkëpisë Badrimës, qi u asktirraj ndë mend s e keshë pasun. Prasbtu desha me u thanë, të mizot e shokë e vllazen, se u ndjerë mp' tashtl aq sa munda s mën­ gova odë ketë veperë, e këndy tutje ndonëse e pakë e perpara Tinëzot e përpara shekullit, e rekumendoj, e e paresit ndë dorët të zotenis saj, posi miqet të dashun per nder, kafshen ma të dashun qi të keshe përmbi dhët, ashtu qi ndonëse me pakë fëdigë mbassi ta kini bukur ndëgjuom të jini të zot joveçëse me e poresitun e me e re­ kumenduom, rubë gjithë kishët e viset tuoj të sherbenet e të jetë ligja mbë vend si ashtë urdhënuom, po itshtu, ende me sa të denja e të dërejta arrësenje me e ndimnom e me i pruojtun fjalëshit e shigjetëshi cë nd6njij qe të duoj ashtu me ngatërruom e me folë gja kafshë ende kundrë së derejtës,

Mirë tue dijtun posi per siperi se anëmiku ai plaku, e dashë­ keqi i gjithë të miravet ehi ndjerë mptashti i shtiu gjithaqë kundër-

228 PERMBI NJI LIBER TË PA.NJOFTUN

shti e të penguome të mos banet, tashti kur u M e u mbaruo ende kundra vullendetsë së tij, as këndy tutje JM' qish të mundnje s ka me mënguom me shtim kundrë e me i vdjerrë frujtin qi të kish me bam, ndë mos me tjeter ai ndonë me invidjet e reset të disave qi vetë, tue mundun ende ma mirë, s kanë dashun me u fëdigun, e ndore cë tjerave skam me mundua me e pam. Të cijtë ende ata i lus per pjesët e Tinëzot, të mos venë roe aqë ndjerë nd' ftoët të mangut tem odë ketë vepërë qi ma mirë s qeshë i zoti me e ndërequn, po të randet' e damit qi u ba ende po hanet, e të vdjerrët e gjithaqi shpirte, qi u vduorrë ende po vdaren, veçe se aqi ncë mituni e ncë padituni, e Iigjnë e Tinzot e të shintes Kishë, e vepërat e të kërsbtënvet, qi mli odë të shumët pjesë ncish u duorrë ende po vdaren, e nde e vonë me dorët ndë zëmërë të venë roe pakezë se motnë e të ri'jtë e vet ndjerë mpsod odë se e kanë spenzuom ende po e spenxonjëo, mirë tue mundua ashtu gja kafshë me ndi­ muom ende sa të tjerë qi mb' atë arrësye duonë e desheroujën të mjerët me u ndimuom, e pa ndimë këuco letrash mbë gjuhut të tyne, s janë të zotë me u ndimuom as me mbushuri oficjen e vet e sher­ bëtyren e Kishës shinte sikuodrë se e do ligja e janë detuor me e mbajtun, kaha munë thomi se erdhne ende gjith damet e të men­ guomet e tjera të giuhu së sanë ndjerë mpsod, e sod e ketë ditë mbë sa vise ma teper me dhunë se asktirra], Të cijat kafshë tue mundun ndo me një arrësye aq ndjerë nd' anët me u shtim mbas shpine e sikur ndë të harruom, perse kur kësbtf; tui vnm roe gjithë kush vetë ndë vetëhe endë konsciencjetë vet, thom se pak ka me mbaj­ tun muo fajtuor qi ma atej s qeshë i zoti me mbërrim, po ma teper vetëvetëhen qi tue mundua ende ma mirë, s ka dasbun me u fëdigun. E eija kafshë ndonëse e pakë, të kish qenë bam ndë kohot, S më ndjetë se ish bam gjithaqf i madh dam e të vdjerrë mbë sa vise sa asktirra] kandi s i dihet.

E tashti ende sod e ketë ditë ktir të dnoj nd6ojë me u fëdiguu, me nkthyem Katekismë ndo jetrn e Shintënet ndëmos gjithë, ndonë ato qi di se janë per ndimët të ati dheu, ndo Sermone» discipuli, 6 qi­ shdo ashti'.1 tjetrë copë letrë mb' atë arrësye të frujtuosbime, sa e madhe ndimë e dritë e gazimënd e ngushëllim kish me qenë i atij populli qi ma të shumën u vduorrë, ende po vdaren të mjerët veçë se sqi ncë mituni e ncë paditnnl, tue mos qenë kush t' i ndimon e të pron per ta me gjithë zëmrë sikundrësë e kanë gjithë rrethi i shekullit, po qish banet, thuo se ma e shuma pjesë, banet veçë se sikur per zakoni e .per faqet e shekulit, nd' ish asndonjë kafshë me

PERMBi NJI LIBER TË PA.NJOFTUN

të madh zell e dëshir sikundërese do ligja, e janë detuor e mbajtun; e aqë ma teper do letërorë e të mëdhenj dies, qi letren e dijnë e të pakë frujt me ta kallezojnë; e se ndë dashin ashtft gja kafshë me bam o me kallezuom, e ata heres cë keqje cë tynet, s e banjen ndonë mbë giuhut të vet, ke dijnë se ashtë ma teper zyra e nevoja, po mbë tjera gifthu ke as nd6nje nevojë s asht; mbë arresye të ndo­ njij qi të ban ujë të shti ndë dët, o të ndonjij tjetri qi të shpijtë vobëzin e vet me e falë ndë kurtë të bëgatëvet ke zyrë e nevojë s asht aspak, as per adër s i quhet' e vllaznit e gjenin e vet i le me u vdjerrë nzije e ftnie e ngjithë duorshi ncë nevojëvet.

Prashtu, o Zotni e shokë e vllazen, tashti ende sa ashtë moti e koha, ëni nqohemi e nçelnjem sytë pakzë vetë ndë vehte mos na gjenjë Mortja me sy të mbërshelë e tue fjetun ndë gjumët të pa kuj­ desit, me vdjerrë Rregjënin e qiellet, perse non intrabit in Regnum caelorum qui dicit mihi Domine, Domine etj, vetë shintëja goja e Krishtit tue thanë se: asndonjë s ka me him ndë regiëni të qiellet ancisb qi veçë më the rresën Zot, Zot, pa ndonjë tjetrë veprë të mirë; po kush të banjë vullëndetnë e Atit tim qi ashtë mbë qiellt: ipse intrabit in Regnum Oaelorum; ai ka me him ndë Regjenit e qiellet; e persëri qui fecerii et docuerit hic magnus vocabitur in regno caelorum; sikur të duoi me thanë se: Kush mpsoi e predikoi e nde e vonë ende me vepëra e salëzoi, ipse magnus vocabitur in Regno Oaelum: ai i lum ka me u quajtun ndë Rregjëni të qiellet. Të cijnë lavd e rregjëni per të madhet mesberier të vet gjith nzë bashku ne e dhasbtë Ati e Biri e Shpirti Shint ke të lëvdojmë e të perlevdojimë shintin ëmënit e tij per gjithë jetë. të jetës. Amen. Ashtu qoftë .

. D. NDRE MJEDA.

---··-·--- V. O. - Tui kenii se nuk dsht gja shkolle, nuk u pci me udhë

të veheshin vrejtje per trajta t' errta fjalësh a perju{lhe. (SH, R,)

230 ~OJA :E: KOMBiT T' ON:iJl

GOJA 'c??cc- ·;37,z~~.~ w9.v'® ~'~i~- ~~~~- ·

c@ FJalë popullore ~) ' . · · qi U-PE?·rshtaten kombevet të hueja . '

si edhe lumevet e vendevet të ndryshme të Shqipnla.

Shpija e Shqyptarit asht e Zotit edhe e mikut. (Shkodër) aslit buk- dhanës e mikpritës.

Shqiptari per mik djeg shpin. (Shkodër) Shqiptari ha pak e rri në prak. (Labëri) priton me punue. Shqiptari do pushkën sa do gruan. (T.) pse në shumë vende e sido­

mos. ndifr malsina me pushkë len, me pushkë martohet e pushkën ka pranë edhe për a,ë deku1ti.

Mendjen e parë të Shqiptarit m' a pastë kali dhe të pastajmen i a. paça unë. (T.)

Shqiptari t' a thotë brom ja t' a bën bom. (T.) asht gjaknxetë. Shqiptari s'ha pulë të ngordhur. (T.) nuk vret kënd në besë, pse besa.

për Shqiptarin dsht gja e sltejtë. Shqiptari vdes dhe besen që ep nuk. e çartë. (T.) Shqipja e Blbasenit, turqja e Stambollit. Aleman trim taman. (Shkodër) Turku si ujku. (T.) Fjalët e Turkut si pordhët e ujkut. (T.) nuk duhet me i nxa.në bese·

pse Turku asht si ujku qi ndrron qymen e jo vesin. Turku ka dhamët -e bardhë, zi;mren e ka katram; sa e do ti aq të

do ai ty. (Shkodër) Gjaja e kaurrit, miraai i Turkut. (Shkodër) Burri pa duhan si Turku pa Iman. (Shkodër) Osmanllija e xën lepurin me qerr. (Shkodër) Shiu i mbisbkodrës e pushka e nensbkodrës s' bajnë pare. '(Shkodër) Më mundo si Shkjan e më duel si vllan. (Shkodër) punën lype, por

mundin mos ,n' a ha. Shkjau nuk ka besë. (Shkodër} Shkjau për Turk si mica per mi. (Shkodër) ase Si mica per mi ashtu

Moskovi per Turk. (Shkodër) Hanë bukën e Tu·rkut, Moskovit i bejnë dua. (Labëri) Derk e Lëti mos e qas në shtëpi se të çan poç e kusi. (Shqyptarët

e Italia) d, m. th. të ha buken e të pë'rmbyzë' kupën, nuk dsht mirënjoftës,

GOJA~ KOMBIT T'ONË 231

Sa ma_ shum e ma U rum. (Shkodër) i shtrejtë. Te ku sheh Grekun e ulkun, vrit Grekun e le ulkun, (Shqiptarët e,

Italis) Dy Çoban 1) një pazar. (Toskëni) Kalë jeshil e Gogë 1) budallë s' gjindet kund. (Shkodër} Çifuti kur del mishliz hap tefterët e vjetër. (T.) Kur asht ba Magjypi pashë ka vra t' an. (Shkodër) njeriu i poshtër

kur rritet del shpirtz[. Nevoja të çon në derë të Magjypit. (Shkodër) nevoja të çon me lypë kudo. Kur bën Evgjiti ") dasmë çiret daullja. (Gjinokastër) Ke varje ti kordhen, vari Jevgu ') lodrën. (Elbasan) kemi vojtë keq. Me humbun si varri i Evgjitit. (T.) me hupë krejt pa lanë as emen

as shej. S' gjindet kos tek Evgjiti. (Skrapar) I del Zot si Magjypi Dinit. (Shkodër) d. m. th, e mpron fort. Në sa ka kal të gjelbër aq ka Toskë me mjekër. (T.) Gegë me 'ment, Toskë me mjekër dhe Lap tne çisme s'ka. (T.) Çam me besë dhe kal të preshtë I) s' ka. (Gjinokastër) Nji Shkodra o a:sht pak, uji gjysë ou k ka si të kujtohet e dy janë tepër. Djegë· Moskovin. (Shkodër) asht therës, i vrashëm nder fjalë. Livron pushka si në Mal të Zi (T.) ihohet kur shprazen pushkë gjith-

kahë në shej gëzimi a në ndo 'i rasë tjeter. Langu në shpie peshku në Dri. Shkodër) me bli hesapet pë'rpara kohe.· Gjaja e jetimit e arët e Drinit s' bajnë dritë kurr. (Shkodër) Gjaja e Drinit e hisja e jetimit. (Shkodër) Nji slmiçlhane në Lesh ban zarar në Shkodër. (Shkodër) Një shkëndi djeg Stambollin. (T.) ase Një sbkëndi djeg një mal. (T.)

e në Shkodifr thohet : Na ruejtë Zoti valis, ujit. e zjarmit. E hëngri një qen në Stamboll, pa vret qent e fshatit. (T.) Me të pyetur vete në Stamboll. (T.) kush pyetë nuk tretë Stambolli po digjet, kurva po krihet. (T.) ase Fshati digjet dhe kurva

krihet. (T.) thohet për nji nieri të poshtër qi s' ndin dhimë për · mjerime e kobe të tjervet.

T' ardhët Zoti hakut si Gushta Shllakut. (Shkodër) ntimif. Shllaku rakin e trimnin. (Shkodër) Nuk lufton Kelmendi, por lufton vendi. (Shkodër) bahet aluzjon në

mprojën qi i apin Shqyptarit malet e tija të cilat janë prej natyre kështjelle të »erteta,

1) Çol!an quhen në Toskëni Rument. 2) Gogë - Rumen, 3) Evgjit - Magjyf,

4) Jevg - Magjyp. 5) i preshtë - \ blertë.

232 GOJ.A. E KOMBIT T' ONË

Grue vendit e djathë Kelmendit. (Shkodër) Shë Njoni i Merçis, gjysa e bulqls. (Shkodër) U-mbars Tomorri dhe polli një mi. (T.) fjalët e mdha e punët e vogla. Rushati dogj Bushatin. (Shkodër) me pare gjithçka bahet. S' ke mjeker për Qabe. (Shkodër) nuk je per at punë. Në Qabe jeshë e haxhi s' u-bësbë. (Labëri) Shum ka Vlora, po nuk ka dora. (T.) shumë kanë gja e· pasun{, por

t' onat s'janë. Buk Zadrimet, venë Podrimet, ujë Ljubotënit e varza Pezrëndit,

(Shkodër) Bukë Vodice 1) e mish Shashice. 2) (Vlonë) Mjaltë Kanine. (Vlonë) Njala Strugat, qefull dajlanit. (Shkodër) Qefull dajlanit e krap Bueuet. (Sb kodër) Kripë e Strugës, gjizë e Panaritit. 3) (Korçë) dorërrudltë, koprrac. Malli i Venedikut si shiu i korrikut. (Shkodër) Lirë krypa në Durrës, por e ha qiraja udhës. (Shkodër) Në Kabash pjellë delja pa dash. (Pukë) pë'r me iliftue se vendasit e

Kabashit të Pukës janë' fort të zgjuet. Mirditas budallë asht zorë me gjetë. (Shkodër) Ku kje ! në Domen. Çka prune 7 kromen. (Shkodër) përdoret. kur

shkon ndokush për ndo 'i punë e s' kryen gja. Pika pika mlidhet Moraça, kokrra kokrra bahet pagaça. (Malsi e Madhe)

pasunija »ehet dalë kadalë, Fol me ty, mih në Buenë. (Shkodër) me i folë kot ndokuej. Nuk bëhet kjo punë më sa shkon Buena perpjetë. (Shkodër) asht

punë qi e' bahet. Hajd, more, e lagu në Buenë. (Shkodër) Me dalë Buenen kamë. (Shkodër) me e ba të kollajshme nji 'punë. Buena e marrtë! (Shkodër) na.më. M' u matë me Tarabosh. (Sbkodër) ase Me e gjue me mal të Tara­

boshit. (Shkodër) me i u matë kuej me fjalë të mdha. Me fry si në Domgjon. (Shkodër) thahet për ndo 'i vend qi e rreh

era fort. Me e ble (nji send) si Frëngu pulën. (Berat) shtrejt. Me i sbkrue në çinar të Kuçit. (Shkodër) ase Me i shkrua mbi rrasë

të Hotit. (Sh kodër) kur i epen pare uha nji detyrsit të keq. M'u hanger si Velça për basanat. (Labëri) Mocë me muret e Shna Prendes. (Shkodër) i moçem. Thahet edhe:

1) Vod.ioë - Katund i Vlonës. 2) Shaehioa - Mali i Kaninës.

3) Panariti - katund i Korçës, qi e ba,n gjizen të dobët.

GOJA. E KOMBIT T' ONË 233

Mocë me qenin e Shna Rrokut. (Shkodër) Eshtë bërë si kisha e Marmirojt. 1) (Vlonë) asht vjetrue fort. Kur a ba haznatar Gogoli, Shkodrën e muer gjoli. (Shkodër) Shkodër mizore. (Shkodër) Tirana e kuqe. (Shkodër) Tiranë, viranë. Kavaja -rrem Stambolli. (Kavajë) Kavaja e jonë po të ketë nji hurdhë do të bahet rrem Stambolli. (Kavajë)

hurdha shkon si al11zjon i itjnavet të Bosforit qi ka afer Stambolla. Janina rrem Stambolli. (Gjinokastër) Berat, biribat, 1) shumë ujë dhe ment pak. (Vlonë) Berati plak është zgërbonjë B) e vjetër, hyjnë me qerre, dalin me

trasta. (Berat) Tepelena është nentëdhet' e neutë shtëpi, nuk bëhët njëqint. (T.) Të shpije në grykë të Tepelenës. (T.) të çon në shkallë te· keqe. Mendja e madhe e ka fikë lballen. (Shkodër) mendja e madhe e zeza

e të zot. Prikë e Iballë njizet e kater pare, mos të kënke Gojani asnji pare

s' Mni. (Shkodër) Baba le në Kukel, lehin qet në Ganjollë. (Shkodër) Ku asht tuja, .ku fisht Curuja. ') (Elbasan) Hane 'Bbam, hane iBagdat. (T.) me folë mbi çushtje a sende qi s'kanë

të lidhun ,ne ato për të cilat btsedohet; Lka bil. voet në Pulaj e i ka çilë në Palikare. 5) (Shkodër) ku mjellë

nuk , korrë; rrugaç. Daullet bijën në Bilisht, në Poloske 6) lozin valle. (Korçë) gjinden

shum afër njëni tjetrit. Me sopatë Dardhari, 7) Elbasan pazari. (Korçë) çmimi i pre1në. Ç'deshe ti në Kamenicë Y 8) (Korçë) Ngusht Peja per speca. (Kosovë) N gusht Mitrovica per valenica. (Kosovë) Ç't'u lypës dasma në Karbunarë Y (Myzeqe) ç't'u desht me e çue

vedin ne· 'Dend 'të rrezikut P Tregohet se dhandri tue shkue me krushq Ftt,ë Karbunarë të ']J[yzeqes-qi të marrë nusen, u-vra udhës prej disa Lushnjar1•e qi kish anmiq.

1) Kishe e Marm.irojt gji odet në 'fund të 'gjiut të Vlorës, në Pashali­ man, aty ku ngrehej motit qyteti i vjeter „Orikum". Tash shihen vetëm rreoimet e kso.jë kishe.

2) biribat = fjalë torqe - berbat, i shrregolluem.

3) zgerbonjë = dra i zgavroem. 4) Curoja - katund i Elbasanit. 5) Palikare - vënd, 6) Poloskë - katund afër Bilishtit. 7) Dardhari - banues i Dardhës së

Korçës. 8) Kamenicë - katund a.ter Korçëa,

234 GOJA E KOMBl'l' T' ONË

Ka

Moti i mirë në Daragiat, po thajshin terbao. (Shkodër) Kjo fjalë per­ doret ku» ndokicsh të merzitë me biseda qi s' do me nd[ ase k1tr s'do me i dhanë kuej ndo 'i send qi të kerkon. hesap udha e Kolonjës. (Korçë) Në kohë të përparshme rrugat e krahine·s se· Kolonjës ish'in të rrezikshme e gjindeshin shpesh nen kercnimin e cubavet. Per ket arsye çdo udhtar qi do të pe'rshkohej nepër ato rrugë e ba,nte hesap fort udhiin e bahej me shokë e ar-. matosej mirë per me i ba, balle· çdo rrezikut. Kështu edhe piir me i a hi nji punës së oishiirë duhet përpara me mendue fort e me marre· te· gjitha masat e duhuna. t' a mba, ja ku është Kolonja. (Korçë) N „ e

Rripi i kuq i Korçës. (Korçë) Heret katundarët. e katundaret e rre­ thevet të Korçës ngjeshshin për brez nji rryp të kuq qi punohej në Korçë me nji soj lëkure të buku», qi vinte prej Janine e prej Vo­ tos të Greqie. Ky rryp shitej shtrejt. Katundari kur kthente prej tregu në katund. me kuletë të shprazift u-ankohej bashkëfshataroet të vet se në pazarln e Korçës parja shkon s·i uji, pse atje i thonë << rrip i kuq i Korçës >> per me thanë se asht shtrejte·s[ e madhe pë'r të gjitha sendet.

Asht idlmue Drishti e s'na bje qepë. (Shkodër) përdore: kur ndo­ kush idhnohet tue kujtue se të tjerët janë nev~ja e tij. Kallxohet se tash disa vjet banorët e Drishtit paskan keni} idhnue me disa tregtarë të Shkodrës e për ket inatë paskan pasë da mos me pru në q11tet me shite· qepë, kështu qi Shkodra te· rrite mangut për to. Por -Drishte'njane·t damin i a banë ma tepër oehtes, pse n' at vjetë u-mbeten qepët pa 1,-sh-itë më sa populli i Shkodrës s' hoq keq pse i erdhen prej tjera kah. Në të dyten vjetë nuk e mbajten ma idh· nimin e prunë prap qepë me shitë si pe·rpara. Këndej ka mbete fjala nder Shkodranë: « Asht ·idhnue Drishti e s'na bje qepë I »

Kaprolli kënka në Dibër. (Shkodër) Kaprolli i Kaçanikut. (Shkodër) Kallaohet se nji mbrame paska shkue

nji malcuer te Veziri i Shkodre·s e kënka falë me te tue i thanë: « Mramja e mirë me nji kapruell. >>

<< Mirë se vjen, i paska përgjegjë Veziri; po kaprollin ku e ke 'I >>

« Për jetë t' ande, lala Zot, i a paska pritë malcori, ëm. vlla Marashi asht tuj e ndjekë giatë Kaçanikut e fort ka giasë se ka me e xanë e me t' a pr1i. >> Kto dy fjalë përdoren për me u-a shkrepë' njatyne qi premtojnë· sende të cilat nuk i kanë edhe në dorë.

Uhaja në Lesh merret pshesh. (Shkodër)

GOJA E KOMBl'l' T' ON~ ----· 235

Do të dijë rler' e Plasës 1 ! ( Korçë) Plasa, katund në veri të" Korçës, në shekujt XVII e XVIII ka qenë banirni i fisit të Sinan Pashës, qi qe nji nder Pashallarët ma të fuqishrnit të Tosknis. Kjo familje e pë"rmëndun ka pasë n' at v,md saraje të mdh«, germadhet të cillavet shihen edhe sot. Populli në kohë të fuqis së kësaj familjeje thote : << Do të dijë der' e Plasës t » për me diftue se oxhaku a fisi i Pashallaroet të Plasës nuk trembej as nuk mirrte në sy ç fardo rreziku. Mirë" po ma vonë kur fuqija e kësaj shtiipije ra poshtë e të gjitha vendet e Tosknis i u-dhanë me ferman të" mbretit Ali Pashë" Tepelenës, ky proverb u-përdor me veshtrim ironik.

Bafti i Zotit e pushka e Hotit. (Sb kodër)

OROE. Edhe nder të' huej gjinden fjalë popullore qi i pershtaten kombit t' onë·.

" Në" shek·ullin XVI - shkruen F. V. Ratti në librin e vet « L' A- driatico degli altri >> në Firencë, kur ndokush donte me qortue kënd. qi të mos i shtihej nder fjalë' i thote: « Non mi far l' Albanese qi d. m. th, mos m' u bli,n më"sallë me dy faqe.

Grekë"t thonë: << I fortë si Shqiptari» e Turqit kanë kto fjalë' po: piillore për ne: Kali (ati) i Arabit e inati i Shqiptarit. Shqiptari çal shkoi der në Bagdat. I thanë Shqiptarit a shkon në ferr e ai pyeti sa asht rroga. Perendija të ruejtë nga Çifuti i Selanikut, nga Turku i Egribozit,

nga Greku i Atinës e nga Shqiptari i Tiranës. Kolë Kan:isi

DEJ{A E HALILIT

A

LAUTA BRIDASHE ~~--- 0000 0000 0000 0000 oooe ~ 0000 0000 0000 0000 0000 -Q~

Deka e Halilit Argumenti

Muji e Halili shterngohen e tuj u ra gjogavo në shpinë dalin maje bjeshkve shkje me pre. Në shefi të shkjaut te krojet e prarueme u dalin para nji mi shkje nen pari të Meta Dellatinit e i gjujnë me 'i mi plume per 'i herë tu.i qitun Halilin dtikun. Muji i pret njimf shkjet, shtje në vorr Halilin t'u e lotue, i nëmë ato bjeshkë - Kthehet në Jutbinë ku veslret në zi e ndryhet si në burg në shej jazit - Mas nji gjysë vjetit Halili çohet prej vorrit e ilet me qyqe tuj i ba ankim mi Jovan Kapidanin qi per javë ja tlrumitë vorrin - Qyqja i kallxon Mujit i eilli ja ven priten Jovanit, e qet dekun e ndryhet rishtas në burg tuj majtë zi nji vjetë por Sokole Halilin.

Lum per ty e Zotyn i Lumi, Qi s' jem kenë e Zoti na ka falë. Kuer m' ish 1) kenë Muja me Ilalilin Gjind asgana Zoti na i ki falë Boll po ishin trima e daji. Çëka ka ba Çeto Bashe Muji Paska qitë Halilit e i paska thanë: - Çpejt, Halil, gjogat me i shilue E të jau shtim frenat e florinit E të jau vëm shalat telatinit, Të jau mertheimë me kater kollana, Bash me u hieduun gjogat si ulana E të jau vëm gurët e xhevahirit E të shterngohena me armë e me shpatë, Të marrin alet topuz e mizdraka.

Çëka po batl Halile Sokoli, Çëka i tha Muji, Mujen e ka ndigiue Taze 2) gjogat me të shpejtë i ka shterngue E me shpejtë në shpina u kan ra,

1) Ishte. 2) I bAni gati mA së mirit.

DEK.A. E HALILIT

Në maje të bjeshkës trimat kan dalë; Po i shetisin bjeshkët per të giatë, Paskan lypë gjeje 1) per me vra, Nuk kan muejt kerkund gjeje me gjetë; Paskan lypë shkje me pre As s' kau muejtë ahkje per me gjetë. Kuer kan shkue në shefin e shkjaut Aty ishin dy mrize të mdha Aty ishin hane e mejhana Aty ishte piekja 2) e Europës Aty ishin krojet e prarueme Aty ishte ujit e kusbtuem; Nji mi sbkje aty kin S) pa kenë, 'L kallauz me veti kishin pasë I thoshin per ëmen Meta Dellatini. Kuer kau shkua Muji e Halili, Nji mi shkje në kamë janë çue Nji mi pushkë i paskan gjue Dymdhet pushkë Halilin e kau marrë, Tri plume në zëmër e kan prekë, Dekun në tokë Halili ka ra.

Namë ka ba Bylykbashe Muji: E ka marrë shpaten në dorë Fluturim nder shkje ka ra Gjogu i shkelë e Muji po i pret. Njimi shkje të tanë i ka pre E u ka diegë hanet e mejhanat Krejt at vend e. ka bitisë 4)

Me ba be qi kurr hane s'janë kenë Të tanda krojet i ka prishë. Atëherë a dredhë prej Sokole Halilit Ka hapë krahët e ndrykë e ka rrokë. E per së deknit vllan e ka puthë E ka nisë të madhe po bertet. Të tanda bjeshkët i ka merue, E ka nisë bjeshkët po m' i nëmë : Zoti u vraftë bjeshkë edhe u thaftë E korr gjuetar nder ju mos gjoftë

1) Gjoje. 2) Kft perpiqej kuvendi i dheut. 3) Kishin. 4) E · ka fikë.

238 LA.UTA BRiDASHE

E kurr nder ju çetë mos çetoftë As kurr lule nder ju mos luloftë Çë ma kobitët Sokole Halilin. Asht i ri e vllau permallohet.

Të mirin vorr vllaut ja punon E po don në dhe pe 1) mlon, Nuk mund ndalet prep e po kjan, Ja ka nisë Muji e ka folë: I thotë Halilit në dhe qi të kam mlue Allah medet, Halil, per mue ! Ti mue sot krahin m' a ke tha E sot kam metë vila i pa vlla Due me sbkue, thotë, tash në Jutbinë, Bytyn petkat të zeza due me i veshë E nji vjetë ndrymë duem me ndejë E zi per ty, o vlla, duem me majtë, As në çetë s' dne per me dalë As nuk due qef per me ba Dhet e vorrit per maje ja ka pntbë E më ban ba!lallë, vlla, se të kam idhnue E po ulet bjesbkve tuj lotue Dogri fill e në shpi ka shkue E Jutbinës të tanve u ka kallxue.

Brimë e madhe në Jutbinë a ba, Të tana bjeshkët i kan merue, Muja në burg me të çpejt a ndry Në petka të zeza bytyn a veshë Me majtë zin per Sokole Halilin As s' ka dalë në çetë me çetue, Vishin miqt Mujin per m' e pa Askurkuej deren s' ja ka çilë Nji gjysë vjetet njashtu ka ndejë.

Po e bjen Zoti verë edhe prendverë E po nisë vera per me dalë E po musbet mali dushk e bar E po nisin zoglat me flutrue E po nisin qyqet me këndue, Fluturim nji qyqe kënka çne

1) Po e rulon.

LAUTA BRiDASHE 239

Në maje të bjeshkës paska këndue, Bjen në gur të vorrit të Halilit E ka nisë qyqia po këndon.

'I mrekulli Zoti e ka ba Prej vorrit Halili ka dalë. Atëherë puna ndrysbej ki pa kenë. Paska qitë Halili e ka folë, Se gjitb sendi u' at vakt kish pa folë, Paska qitë qyqes e i paska; thanë: - Pa ndigio, oj qyqe, nji fjalë, 'I amanet due me t' a Hinë, Fluturim e në Jutbinë ke me sbkue E Mujin në burg ke per m' e gjetë E ke m' e lypë se jashtë Ika me të dalë Amanet tri fjalë me më ja kallxue : Të falë me shndet Halili, thuej, të ka çue, Si në kjoshim vllazen si jem kenë Fort të lutem mos me më harrue E pak mundim due me t' a qitë. M' a hiq qafet nji sbkjan e krajlis Qi per ëmen i thonë Jova n Kapidani, Qi per gj ith dilla i) kuer del per me gjue I ka dyqind langoj e zagair Shqelma vorrin vjen e m' a drumitë Edhe qet të mjerit e më t,hotë: - Çon, Halil, në mejdan me më dalë E deri sot vaki nuk ka b:a I gjalli të deknit mejdan per me i lypë.

Fluturim qyqia kënka çue E po ulet bjeshkve tnj flutrue, Rrem në rrem po ulet tnj këudue; Vjen tu dera e Çeto Bashe Majit E ja nisë qyqja e po këntdon.

Nusja e Majit në derë ka dalë, Paska qitë qyqen e ka nëmë : Ty, o qyqe, Zoti të vraftë ! Në ket vakt vjet edhe me ke këudue 1\1' a kobite Sokole Halilin

1) Por gjith ne dielle.

240 DEKA. E HALILIT

Prap sot në ket vakt po këndon Po drue Mujin se don me m' a kobitë.

Paska qitë qyqja e i ka thanë: Hajt, mori qyqe, e Zoti të vraftë S' kobis 1) Majin as s'të kobis Halilin Por qitma në derë Çeto Bashe Mujin Se un po due Mujin per m' e pa. -

Nusia mrendë tu Muji paska hi I kallxon Majit e Muji jashtë ka dalë Paska nisë me qyqe paska folë: Çë na kuvendë more, qyqes na i ka thanë.

Paska qitë qyqia po i kallxon: Pas në bjeshkë, Muji, jam kenë, Në vorr të Halilit, Muji, kam këndue E prej vorrit Halili ka dalë Fal me shndet tri fJalë m' i ka çue Hajt m' i thuej Çeto Bashe Mujit Se çë në kjoshim vllazen si çë jem kenë M' a hiq qafet Jovan Kapidanin, Se, per gjith të diella kuer del me gjue Shqelma vorriu a.i m' a drurnitë Edhe qet të mjerit e më thotë: Çou, Halil, në mejdan me më dalë l Deri sot vaki s' ka ba I gjalli të deknit mejdan me i lypë.

Kënka nisë qyqja e ka shkue. Çëka po ban Çeto Bashe Muji: M' a shilon gjogun e mejdanit Të shtunden në nade në bjeshkë ka dalë Istikamin të shtunden po e punon Bau llogorin, priten po ja xën. Pe falë Zoti të diellen në sabah Per pa ra dielli kerkund Ja ka mrri Jovao Kapidani Me dyqind langoj e zagar Bjen në vorr të Sokole Halilit Shqelma vorrin bukur m' a dru-mitë Dhe qet të mjerit e i thotë: - Çou, Halil, në mejdan me më dalë.

1) Nuk i !Jlij rrëug.

:VAJTIM 241.

Ça po ban Çeto Bashe Muji E ka vu pushken në faqe Pe synon me synin e pergjakët Ndimo, Zot, e zjarm i ka dhanë Lik per mjet Jovanit i ka ra Dekun në tokë qitun e ki pasë Edhe kryet ja ka pre E m' fi,sht, ulë bjeshkvet teposhtë Edhe në burg trimi ka sbkue Nji vjetë zi po don per me majtë Me majtë zi per Sokole Halilin.

Kshtu më kan thanë e dikuer a ba motit Ma andej s' e di e na i kjoshim falë Zotit

Vajtim Dilë Luleshja vajton Lenen e Ujk Nikës prej Reçit, vajzë kater vjeçe,

diq me pesë në Priell vj. 1928 tuj fluturue si i bukri ejll n' atme qiellore.

Shkrel Se sa idhun qi po rri

Per krye t' at, o more bi, Nuk kje në kohë tash me të vajtue 1)

Me të marrë robt e me të smunue Me të marrë dada e me të pajtue, E me të veshë, e me të ternue E kje t' u e rritë shtatin e njomë, Kje t'u e bjekë kryqin e hollë. Me të marrë dada e me të smunue E në vathë të shtierrave ty me të çue.

Me pasë kënë ti njai sahatit Boll dam ban në ket farë ogjakut, E jo vajza në kater vjet Mos i gzosh, o Lenë, me shndet Qi më je veshë per bukuri. Kahë më je nisë, o mori bf i A me shkue kund në shoqni

1) Në kohë ujomore qi m ' e dashtë e jo m ' e kja të dëkua.

242 V.AJTJM.

A në livad me luejtë me fmi, A nder megja me bakti, A je nisë ti mesë tu dajat A je nisë ti mesë te ballat Po të pves, kallxomë, o e lume, A je nisë me sh kue te nuni i

Njikto fjnlë o xëni rrenë Kurroja kshtO nuk kan me kenë. Po t' a tham 'i fjalë të randë: Kënka nisë vajza per nanë. Nana ty ka me t' u gzue Ka me të rrokë e me të smnnue Në giu të Kol Dodës 1) ka me të çne Tash të smunon Kola per ernën Tash të don Kola me zëmer,

Ti je mirë gjithsi do vetë Se m' a ke vllan atje në dhet vjet, Kapnju dora dora, Putbnju goja goja, Si dy kokrra molla. Kshtu rrin Uj ka 2) tuj mendue, Besa zemra i a ganue Edhe qefi i a poshtue Thotë se krabi m'u voglue Edhe shtrati i a ngusbtue Agia 3) dekë, Filja ') martue, Lëna sot na ka marue. Ju ban shum, more medet Ki me i mushë Frani dbet vjet. Sot m' e pasuri Franin mrendë, Sbum e mira ki me kenë Baba i vet ki m' e sundue Nenja kite m' e ternue Agia kite m' ~ fejua.

Tash të pvetë Agia per gjini: A i kam gjallë o prindt e mi, Tbuej, ti prindët i ke gjallë, Veç s' i kan o syt në ballë

1) Daja i vajzës. 2) Balla i vajzës. 3) E ilma e vajzës. 4) E motra e sajë.

Qi s' kan re as nuk kan djalë A.s s' kan djalë o per lezet As s' kan re o per hysmet S' u tbrret Kola babë as nënë, As s' u rrin nusja në kamë, U shkon moti me shum gjamë U shko dita tuj lotue U shko nata tuj gjimue. Vinë në breg të zjarmit Tuj mendue mallet e rës e të djalit Besa u shkojnë lotët prej mallit Qi jau kau plasë dy syt e ballit Jau kan fikë deren e konakut. Bin në shtrat, gjumi s' i merr, S'i gzohen dritës se del S'i gzohen diellit se bjen .As s' i gzohen festës se vjen.

Kuer të vinë o nata e Shë Markut t) Tash pelsasin prej marakut Djalë as bi në Shë Mark s' u vjen Dritë as diell per to nuk del Se rob të kqi kerkush nuk ka Kuej s' i vedit s' ja kan pa Se asht kënë .Agia si vali E Nikolla si ull] Ka da Kola në derë të kisllës Si Koi Doden nuk sheh kënd I mirë e i bukur si nishan Kje silitë si kapidan.

Mori Lenë, po të tbam ty vetë Po t' a lën Rroku 2) i amanet M' i thuej nanës o fal me shndet Se don m' u rritë me moea të vet Thotë, në pvetët narta per mue Janë tuj më dashtë, thuej e tuj ipë hatrue: Kuer rrxohem janë tuj më çne Kuer më merr vaji janë tuj më pajtue E më marrin në prehen

1) I vllau i sajë. 2) Nipi i sajë, fmi pës vjeç.

VAJTIM

E më sm unojnë per ëmen Janë tnj më dashtë me zëmër Per kurrgja keq s' jam tuj hjek~ Por nanë kerkand s'mundem me gjetë.

Gjonin 1) fort due m' e ankue Qi besa zemra i a coptue E kurr hisja nuk ju sbtue E kurr zemra nuk ju gzue Ankoj Linen t) o kej s) per mne Se nuk k,a djalë qi m' e thirrë nënë As s' ka re qi i rri në kamë. Parë e parë tuj rritë jetima Kujtoj Lina se pshto] Njatëherë Zana e shitoj Të mirat shoqe na i mloj ') Maruk Markja ~) e Age Dodja 6) Qi ma të mira s' i ba toka Per shpi të, kënëua e sokolesha Veshë e matbë si reshperesha Të bukura si sbkodrauesba. I kjan rangë edhe i kjan punë Po i kja vathë e po i kja shtrungë I kjan buljerat n.ë sqioll Qioshku i druve i kjan n' oborr.

Anko Linen per konak I kjan fruit në shtrat E si per dru njashtu per ujë E njaso grash s'i ke pa kuej. Larg t' a qes ankimin Giatë. t' a baj idhnimin E ti, o Vasil Pjetri, 7) Mos kujto se të kam harrue Tash nal,lft vjet qi ke marue Jem mushë zi e. jem teprue, Zot, gjithmonë si duem me rrnue

1) Gjo Nik Koci axha i vajzës. 2) Lina e shoqja e axhës. 3) Keq. 4) Na i mloj dhen i zi, diqne-

5) E ama e Rrokut, kunata e Linës. 6) E ama e vajës, kunata e Llnës. 7) Kunati i vajtores.

VAJTIM

Qi m' e pasë drithin në shpi Nuk ka kush na e çon në mulli, Kem 'i vajzë s'mund e 1am ndrye Por pe çojmë neper shoqni Jem kahë i bajmë gjithkuej merai Asht e vogel e m' e ndrye mrendë Drue vinë buçat 1) me na e tremë M' e qitë jashtë më rrxohet M' e ndrye mrendë pervlohet.

Mori çikë, o ke gabue Nana të thotë ke m' u peudue S'ke me kEI ti me lodrue As s'të marrin robt ma me të smunue As s'të merr Agëja ma ne dorë As s' të nep dada djathë të njomë Gur e dhe tash të bin në ftyrë, Tash del bar per gjith gjymtyrë Tash vjen bari tuj t'u tha Vinë gjymtyrët o tuj t' n da.

Sall nji herë ti fol me gojë Në dorë të pastë f:l Lumja Zojë Zoja të pastë në dorë të vet Ktyne robve u dhashtë kyvet E mas deket bereqet. Më ja thue] axhës ndoj fjalë sak Jau paç lanë baftin n' ogjak. .

-Sot po del Lena prej odës ll) Në prehen të nanëe shkon e të Koi ·nodës Njitash Lena kElnka nisë He kjoftë lule në partizë 1Ddhe e pastë Krishti në dorë Kjosh e bukur porsi mollë.

Bogë 4, • V • 924 1:>. ALEXSANDER.8Iiu>A.Nl

1) Gjarpit, 2) Del per m' u sht1 në dh6,

246 KT1J, A GJ,\LL A DEKË, l'RES DJALIN T' EM ! I[ Peng a ·rob? ] ( Kallxim komtar)

KREU XXV. ,, XT'O', A GJ ALL A ])EXË, PRES DJALIN T' EM ! "

Në nji masdite të Frorit .A.rgjipesh kvi i Durrësit kishte ndejë në kamë para dritores së pallatit të vet, me duer kryq tue kundrue idhshem limanin e hapët, ku valët e shpeshta e të mdha, nen nji niegullinë të dendtë e zhgjet ue prej vetimave, tue sb kumue, ngitshin si me dashtë me xanë njëna tjetren e shkallmoheshin per breg e lëshin zhavare e gashtrroja. Në gjytet nuk ndihej tjeter, por ushti­ ma e shtergatës, gjama e bumullimës së pudame, cirktet e breabr.it e fishkullima e giatë e shirokut.

Prelati prej atij të pani tha me vedi: Mas të Vl'antit ka me dalë dielli e deti ka me ra faab, por zëmra e jonë, e trazueme ma teper se ky det, a thue, o Zot, e kuer ka me u qetsue t .A. por valët e mnershme, qi e kanë mlue e i turren pa pra ksajë Shqypni, kanë me e kaperdi ket vënd, pc>r mos me pa ma kurr dritë diellit me sf Y Posë Gjergj Kastriotit, kerkush nder shqyptarë nuk po mu­ ndet me i dulë per ball ktij rrezikut të furisbem e me i a njitë doren kreshnike të veten. Aj pnl. e din se i a pushtue froni, qi i perket, prPj anmikut të Kastriot ve; se më ka çue fjalë per me qitë kushtrimin nder shqyptarë të rrokun edhe uji herë armët a per liri a per dekë. Tesh, çka don me thanë ky heshtim t ..

Në sa ishte i tretun nder kujtime e mendime, ndjeu se i trak­ lloj dikush në derë: sillet e shef tue hi Ipeshkvin e Krues, zverdhë në ftyrë e laskarue petkash.

- Bash per ket mjerim, qi e ka mlue Shqypnin, kjeçë tue mendue.

Masl u pershndetne, të dy u ulne me ndëjë. Argjipeshkvi veshtote me vëmendje të gjitha fjalët e Ipeshkvit

të vet. Në fund e pveti : Shqyptarët a e kanë bjerrë uzdajen 7 - Gjyteti i Krues - pergjegji Ipeshkvi - fort asht ligshtue.

Malet e majnë edhe uzdajen në Gjergj Kastriotin, e presin kuer po

.tiT-0, A GJ,\LL A bEKË, PRES DJALIN T' EM i .247

vjen koha me i kcye në qafë ksajë qeveri të Hasan Be Verzhesdes. Por i mungon kryet ktij popullit, qi t' a oi-ejtojë e t' a pshtojë ket Shqypni prej kulshedrës së pervnerun. Vojsava atje në· Mat, si nji luftar i vjefshem, nuk pran tue e majtë të gjall nder shqyptarë kujtimin e të birit e shpnesen e lirfs shqyptare. Në shpi të sajë per ditë shkojnë krenë e prej popullit per me e pa e me ndi kshi­ llet e ssja.

- E pra guxim i madh asht ky - tha Argjipeshkvi ~ Hasan Be Yerzbesdes mundet me i ra në sy e me i a ba ndo 'i rreng Vojsavës. Po Mamicen u e ka gjithnji me vedi t ·

..,.... Si urdhnon - pergjegji Ipeshkvi. Per nji copë herë ndë] në kujtim .Argjipeshkvi e në kaq e tra­

zote at heshtim ushtima e stuhia e fishlrnllima e erës; dikuer e pveti Ipeshkvin: .A thue bajmë mirë me e largue Vojsaven me të bin prej Matit Y

- Nuk bahet punë ma e mirë - pergjegji Ipeshkvi. - Ktft në Durrës janë sugure .... - Por duhet me çue nji nieri të sugurtë per me i marrë; ma-

ndej me gjetë atje disa burra të fortë qi me i prue ktu në Durrës. - Edhe do të hinë tinsë në ket gjytet, pse Hasan Beu s' kishte

me i lauë. Pse asht vend Venedikut, don me thanë, Ekcelencë l .

- Po. - Perzë, pse s'ishte vertë faqja. e zezë aj Hasan Beu I ... Pra

per ket mot duhet me çne e me i marrë, pse rruga nuk rreh . .Argjipeshkvi i ra linkes, · e bini nji sherbtuer: - M' a thirr -

tha - Doden. S' vonoj shum e bini uji djalë oja tridhetë vietsb, ftyrë e rrebtë,

giatë, i Iidhun. - Due me të çne njitesh, lum Doda, deri në Mat - i tha

Argjipeshkvi. Si urdhnon Zotni - pergjegji sherbtori. Po por asht me rrezik të kres . Ant çka, t' u ngiatt jeta. E nuk dron Hasan Bën ! Paj po qindroj deri sa të mundem, mandej si kjoftë gjikue

prej së Naltit u baftë l Ty pra, Dodë, të xa besë. Per ket besë të Zotit - tha Doda tue shtri doreu - marre

mrapa nuk Ia, as ty nuk të korls,

2,8 KTU', 'A GJALL A DERjI, PRES DJALIN TI EM !

- Ti ,ke me shkue në l\'Iat me marrë Princeshë Yojsaven me të bijnë e me i prne ktu në Durrës.

I ndrroj ftyra Dedës, syt pershkues i nguli pa za tu Ipeshkvi, aime dashtë me diktue prej si psehin 6 ktij udhtim kaq të ngutshem

A mos a mot i keq, Dodë I - pveti Argjipeshkvi. - Kuer t' nrdhnojsh, une shkoj, por ma sugure, thotë kjo

mendja e ëme, asht me udhtue në mot të lig, nder kso rasash. - Ti ke me marrë kalin t' ëm ; po të nap edhe të holla e nji

letrë, të eillen ke me i a dhanë Vojsavës. Në Mat ke me marrë disa burra, qi kanë me ardhë deri ktu në Durrës me përcjellë Princeshen me të bijnë. Por, Dodë, mos të dijnë gja askerkush ~e po të çoj.

- Me nieri të gjall s' kam me folë. Argjipeshkvi muer nji pergamenë, shkroj më të, mandej e li.dhi

me pë të mndashtë, e vulosi e i a dha Dodës, ashtu edhe uji kuletë me disa të holla.

Me 'i herë shkoj Doda në burg, shterngoj kalin e duel prej pallatit.

Prej mramjet sa mrriui te Mali i Bardhë, mjes Durrsit e Ti­ ranës e .xfte shtergata. Qiella kishte marrë njyren e peshkves e re të zeza, grumuj grnmuj, shty(lshin shoqi-shoqen.

Ikshin prej ·tmeret bishët e thit e egjer; huta e skyferë fjafo­ shin e s' mujshin me ça me krahë të fuqishem rrymen e frymës; uleshin -deri poshtë e fluturoslriu ma kadal shqypet e leta, -e plimet e korbave, të trumcakve, at,'1, tue krrokë, kta tue ciatë, vraposhin të gjith ime ,gjetë akuten e vet; ushtoshin e perkuleshin si krande abat e fuqishetn, plepat e giatë, rrapat vig/lj; shungullote era nder gryka ,e rrmore të mnershme e rreth majave të madhnueshme, e atje nalt, mjes reve të trutnhasna, shkrepte vetima e bumullote.

Kjo farë matet i shtite frigen shtasve e nierzve, e bate me ikë ato e kta.

Vetun Doda i knndershtote natyrës së trazueme, pse i kishte dhanë besen Zotnis së vet, e dote me mrrijt sa ma parë në vendin e caktuam.

Nuk u ndal kerkund, por eci gjith naten e .kuer zbardhi drita u i.gjet tn · Qafa e Morizes,

Moti kishte pasë da prej rojesnatet e reshë pak borë; por Doda ishte lagë e lodhë mjaft.

M.as .do kohe .pan prej së Iargn Gurin e Bardhë. U gzne e u per­ mallue tue meadue se aty ishte Princesha e vet.

RTlJ, A GJ.ALL A DEKË, PRES DJALIN TJ EM I 249 ------- N' at nade bini në shpi të Vojsavës, e i dorzoj pergameneu e

Argjipeshkvit. Princesha, masi e lexoj pa za, foli: - Të paska çue Argji­

peshkvi me më marrë, e i falem nderës fort e ma fort at/j Zotni per kujdes qi ka diftue per mue; e ty edhe të falem nderës pse ke bjekë keq me ardbë deri ktu; por une nuk kam si vi, nji pse jam e smuet, mandej pse djalin t' ëm, a gjall a dekë, due me ndejë e me e pritë kt.u. Kto fjalë edhe tesh po i shkruej në pergamenë, qi ke me i a dhanë Argjipeshkvit. Por, ti, mos u ngut me u nisë: tesh po ndrrohe, ha buk e pushon ndo 'i ditë. -

·- Une s'kam si rri, Princeshë, - pergjegji Doda - pse Ar· gjipeshkvi pret Zotuin t' ande •....

Vojsava vetë duel me thirrë nji sberbtuer, i cilli e çoj në nji ane, i ndezi uji zjarm të madh drush, i dha me u ndrrue e i shtroj raki e bukë.

- Se ç' e forta stuhi ka këuë mramë - i tha sherbtori Dodës, kner kjene vetun per vetun e i u fal me gotë të rakis, - e sot n' a ka ndjenë borë. Ky pra a,sht Frori - bisbtnori, ase, si thona nder kto ana, janë ditt e mllës.

Edhe mllëja pat dalë në çerdhe e kodoj : - ,, Oing, cing, ci­ ngeliug - vetë jam - e zojt i kam - dola në verë - e falë s' të jam.

Mandej Frori i tha Marcit: - Or Marci ëm vila, m' i fal dy dit uba, se ene nji e kam vetë, t' a pagjuej ket baketë. -

Ene ka marrë tr-i dit, e asht ba borë e mardhë kaq sa i a ka plasë zojt në çerdhe mllës, ene ksajë i ka dalë njëni sy prej vajit e i ka ra në tokë.

Ka vojtë Marci me e pa e e ka gjetë tue kja, e, per me e marrë me të mirë, i ka thanë: ,, Oj Zoja mllë ..• "

- Mo' më thirr: ,, Zoja mllë "; por më thirr: ,, E zeza mllë ".1) Doda, kuer e pa Mamicen, tha: Po un Mamicen s'jam tue e

ujoftë ma. E kam pasë pa sot sa vjet në Durrës kuer ka, pasë

1) Mile-ja. == Mullt-ja e zezë. Ket soj kall:s:imit e ka edhe Mirdita. Ndryshe kallxohet nëShkodrë kjo prrallë, Nji herë nj i plakë malcore, si kaloj Frori, mner delet e dhit me dalë në.

bjeshkë, tue thanun se Marci i keq nuk ishte i zoti roj\ e tatë e me i hi gji, Marci u idhnue, e mssr ishte në marim e i duheshin dy a. td dit mi teper të mnjte me mytan plaken me të ftoftë, i u suell Pril)it tue thanë: « Prilli ëm vila - m' i fal dy dit uha - t' a mys plaken me çka ka I » Prilli i a dha e at herë Marci lsho] borë e akull e ngrini plaken me gjith çë pat në m~je t& Çukalit1 ktt thonë se shifet edhe sot e bame gur. - Vjen prej ktej, kajt9j) fJalit,

250 SHYHRET ~ QEF NË GJYTET TE KRtrES

shkue n' Edrene me të vllaznit; ti lalen Gjergj ma doshe; atij nuk i u dashe.

Mamicës i ngufoj zemra, fshani e i pshtuene lott. Dodës i u pre fjala në gojë. Sa nisi me u errë, Doda u fal me Princeshen e me Mamicen,

muer porosinat per Argjipeshkvin, i hypi kalit e u nis per Durrë~: Argjipeshkvit i ra keq, masi kndoj fjalët e Vojsavës, e tha:

„ Zoti i pastë në dorë. Kjoshin faqe bardhë të Matjanët, qi paskan gjith aq kujdes per to ",

KREU XXVI SHYHRBT B QEF N:Ë GJYTBT T:Ë XRUBS

Kaloj dimni, erdh prendvera e vjetit 1443 e Hasan Be Verzbezda, tue pasë vile oroe se vjetë per vietë Krueja me rrethe shkote tue o lutë Shen Gjergjin ma me lulzim e perkusht i, pse kishin pshtetë të tanë uzdajën e vet në ket Shëjt, pajtaer të Krues, se kishte per të ba mrekulli me i a sjellë menden Gjergj Kastriotit per me kthye në Shqypni e me i lirue prej asajë robni, mendoj si me i hutue e mos me i lanë me veprue shka parashifte e prandej dau me ba nji shyhretllek të jashtëzakonshem e me çue zyl, me qellim qi t'i nepej trajtë tjeter asajë ditë, mas) me e ndalue krejt nuk i a shifre giasen

Plaka, qi na perdorim gjithmonë nfer marimit të Marcit, a, mil, mirë me th/1,në, n' requinotium verni temporis.

Prej ktij argumentit Jukin Shkodra (Luigj Gurakuqi) ka xjerrë poezin e l bukur Martai, qi Asht e botueme në „ Shcyptari" kalendare per viëte 1906.

HAHN, në librin fllbanische Studium e shkruen ket prrallii ai e ndjeu në Toskmi : Një herë ndë një kohë qenë tri plaka çobane, e kishnë dhentë ndë vërri;

e atë vit kish berë dimëri shumë i keq. Mbë të dalë të marsit, i munrrë dhentë e i shpunë ndë maje të malit. Atje njera plaka mori furkën e tlr, dhe si qe dit' e mirë, u tha të tjerave: « Dol la, moj, dolla ndë maje të malit, dhjeva buzë mar­ sit>. I thotë tJatëra: « Pse the kështu f se marsi ishte nga ata, qi gjistnen e ditës e ben kalen' e ngordhë, e gjismen e ben e krlmbet l » Si digjoj marsi kHI fjalë, i mbeti qejfi, dhe me një u· vrë koha dhe xuri dbora, e ashtu njera mbë drekë plaka, qe tha atë fjalë, ngriu, e pas dreke beri kaqe diellë su n-krimb. Ato të tjerat po qe panë, qe u- vrë, i muarrë dbent e i shpunë ndë një shpellë, e ashtu shpëtuan me gjithë dhent. E që nd' ahierë (at herë) thonë, që e-tridhiet e marsit, e-ttidhiet e një dhe e par' e prillit janë plaka, e ndo-një nga ato tri dit do beje dimër. (Shif « Shcyptari» kalendare per viëte 1900.)

SH~~RET E QEF NË GJYTE~ TË KRUES 251

pse ishte ajo ditë kryekrejet per at vend 1) e drote ndo 'i pshtjellim. Prandej dha urdhen qi të hahej per nji javë rresht xbymysh e ziafet

1) Festa e Sheu Gjergjit aq fort kje rritjosë në z8mrë t' atij popull sa edhe sot ka metë në Krue e nder rrethe çë prej kohës së krishtenimit e lutet 11Jas ka· lendarit të vjeter. Në ket rasë se e cilla shpi, faroilje, kremton pa miq, festen e Shen Gjergjit tue vue neper dyer gjeth të njomë e tue pre ka nji fil, mit të shum­ ten kij asll edh, gjakon e të cillit e derdhin tu dera e shpie a në true!l.

Jo vetun kUI, por edhe tjera sMje të krishtenimit i kanë ruejt e i majnë tesh sa shekuj kto vise muali- mane.

Kuer i shkojnë kuej hu­ ndët gjak kanë zakon me prekë me gur gjakut balliu, parz­ min, cepin e krahit të rrmnktë e të djathtë.

Afer Zhejet në rreth të Krues, nja 7 kilometra në Jug Lindje të Mamorasit, Asht ka­ tundi i Shëmris. Ktn gjinden rreoojet e nji kishës së vjetor, me tri navate, e qindrojnë edhë sot tepricat e afresknve to sti­ lit Bizantin, mas gia•~t rreth të 13 qindvjet, si mund vëhe t oroe prej klishcbit qi ktn po vëm.

Mas rrenojeve qi shifon, doket se aty do të ket kënë nji kuvend i madh, kurnona­ rja e të cillit llsht maje nji shkrepi.

Per rreth ktij vaknfi (si e thrrasiu kto ana) asht uji pyllë e bukur aelvijasb, kund 1000 copa, por nuk e prekë kush nji selvi, edhe me u rrxuc a me i ra rrfeja, aty kalben, pse banorët e Shëmris, qi janë pra krejt- mnsllman, kanë nji at kishë.

••.':

/' __ ,,__

.

!~,·-.·,;·-·.s•t~

·. '::,l\ ···~ /

nderim të veçantë per ato troje të Lekueme e per

Diten e të lemit të Zojës me 8 Shtatner të kslendartt të rf , ruosliruant, me gra e fml o bashkë me miqsl, shkojnë to kjo kishë, kQ famullitari katolik i ka­ tundit fqt Zbejë vjen e o thotë meshë, predikon, bekon të smuetit e ndalet e han bok tu kreu i a.tij katundi.

Giatë vjetit, Shërurizakët nji herë në javë, të shtonden inrama, çojnë voj të, mirë e ndezin kandilat në kishë të Sbëmris.

Hollslna mil. t' tmta mt ket kishë gjinden në • Elçija - Pjesa 11 ~ vj. 1913 f. 35- 37. .

•

252 SI[YRRET E Q}}F NË GJYTE'.l' TË KRUES

sa ma i madh, kshtu qi të shifte Krueja e marë Shqypnija edhe të huejt se sa në perparim e siper ishte Turkija, shkurt dote me shitë sherbesllek shqyptarve t' atybes e Venedikut per bri.

Tbirri prPj Turkije disa kalemxhi me mjekrra të zeza e. rifaii, prej rretheve t' Edrenes gabel, e, per me i vft kapak gjith atij shkel­ ximit, thirri per të mramen ditë të kremtes krenët e maleve të Shqypnis per panagjyr, me i gostitë e mandej me ndezë barutin.

Per natë në muzg, ndezesbin nder kater skajet e ksbtjellit të Krues flakadë] pesh kvje, qi ngiatshin deri mas jacijet.

Fmi të shkretë e balabakë, n' aksham delshin neper rruga të jrjytetit me flegra e marshalla pishe, peca e zhele të ndezuna e të vueme në nji shkop. Mas) lodheshin shkojshin në kaushë me marrë lang nder kupaca, e nji copë mish dashi e ka 'i copë bukë theknet.

Per rifaii e gabel ishte da fusha e Krues, kft auktoritetet e populli, shkojshin me pa tuafl.leqet e tyne.

Paraditja ishte caktue per gabel. Kta dishin me xjerrë disa melodina prej mashave, qi i majshin në gojë e u bisbin me nji gozhdë. Me ato soj kangësb bashin me kcye edhe kualt, qi kishin marrë me vedi.

Habitej populli, prejsë s'kishte pa kurr, vetë Hasan Beu ishte dalldisë.

Por. habija ma e madhja ishte kuer gabelt zgidhshin nder kual të vet ma tenefecat, të cillët, me mzi ecshin, por kuer u hypsbin gabelt me nji shkop bekrit, pershkue me rrathë telit, Ishoheshin vrap as me kënë ati ma i miri. Sprovoshin tjerët me u bypë, por tenefecat a merrshin frymë me bark e nuk ndrroshin kamë, ase ec­ shin si breshka.

Çka ishtet Gabelt i kishin msue shum kobë perpara me kcye në ket më­

ndytë: Para ndezsbin nji zjarm të madh në nji log e ktë e shtroshin me gaca, u biqsbin kualve patkojt e datbë e kamë lidhë i lshoshin n' at log prushit, e pernjiherë i bishin atyne mashave. Kualt, naty­ risht, prej së djegunit, kceshin. Ksbtft e persritsbin ket lojë per disa herë. Si u sbndosbëshin varrët e thundrrave, u veshin kualve edhe, patkojt, por kuer ndite aj kali i ushtruem n' at mëndyrë tring­ llimin e mashës, kujtote prush e gaca e vëhej me kcy.e, si në log të prushit.

Kualt me nga i kishin pasë msue kshtfi : Nji gabel lidhte kalin në burg e per shum kobë e shpesh herë në ditë i tringllcte.. nder.

SHYHRE'l1 E QE1:" N:i<} GJY'l'E'l' TË KRUES 253

veshë rrathtë e atij shkopi, e e rrahte sa ku mujtte me dru. -Tesh kali sa herë ndite tringllirnin e atyne ~oj rratbve, vehej në të ngam, pse i kishte metë në tri't tizga e drfies, mos po i kerset më shpinë. Qellimi i tyne is!Jte ma gjetë ndo 'i të marrë, per me i a u ble per k ual. të mirë e sojit.

Mrapa delsb in në shesh më nji anë gabelt e në tjetren gabelet e qitshin fall me gzboja kaçamijsh, per me diktue çka do të ndoll­ te, kokrra groshet, me gjetë sendet e hupuna e koc pulet, me dijtë a len djalë a vajzë. Më fund jevkat me kcime të veta leshin pa. mend gjinden.

Çka ishin kta gabel, qi së parit i shotin në tokë të Shqypnis 1 Historjakët thonë se janë indjan e u duken n' Europë në XV qind­ vjet 1), Rrinë në shkallen ma t' ulten e nierzimit, si moralisht, si materjalis!Jt, e janë edhe nen nierzt e egjer: pse gjindja e eger, tue u vfte në tii perpjekun me popuj të gjytetnuem, permirsohet e hinë në rreth të kulturës, por gabelt, me gjitb se marrin pjesë me tjerë popuj ·të vendeve të ndryshme, jesin gjitb herë të trashë, barbar, të ndyet e të flligtë.

Gabelt, <lahen me gisht prej të tana komeve me ëmna të ndry­ sbem: në Francë thirren Bohemiene; në Germani Zigeuner; n' Ingil­ terrë, Gypsies; n' Ungeri, T~'/,gany; në Danimarkë, Heidenen; në Spajë, Gitanos; në Poloni, Zi'gonas; u' Itali, Zingari; në Turki, Oingenes; në Bosuie, Majdiib; nder Arabë, Staivara; në Misir, Gasie; në Greqi, Atingani; në Korasan, Karashemar, në Persf, Kouli; u' Indi, Niihts.

Jetojnë nder çadra e ksolla të vogla e të ndyeta, e në rrugë ziu gjellen nder vorba. Nuk kanë cak, por sbetisin, a rrall herë ngulin në. nji vend. 8' u dihen vorret.

Nuk u kaode me punue tort, por me lypë, e fmit e tyne, veshë me zhele të ndyeta, gjysë lakuriqa, i vëhen mrapa udhtarve, tue shtri doren per me u lypë.

Të shkathtë janë per me vjedhë. Ndo 'i herë nder disa vende dihet se gabelt kanë vjedhë cljel111 e varza, qi i çuene nder tjera dhena, e, a i, shiten ase i msuen në mndyrë të jetës së tyne.

Nuk majnë nji besim të pergjitbsbem, por me kris.tjan, janë kristjan, me mysliman, mysliman, me çfuten, janë çfut en. Por nuk janë të dbanun per kah besimi, 11q Ra ka metë në gojë të popullit t' onë fjala plot kuptim: I ka dalë zot si magjypi Dinit.

Në masdite kishin rendin Rifaiit. Kta sbkrueshin nuska per turli-turli dermanesh; lypshin prej popullit çinija të bardha, i zhi-

1) Muratori, Rern111 ital. script. t. XVlll.

SITYHRET E QEF NË GJYTET TË KRUES

gatshin me gishta thirrit e porositshin, qi, masi t'i leshin me u tha, me i mushë me një e ktë me i a dhanë atyne qi kanë ethe. Mandej ~oh eshin me bit mahlukatet : me shti gacat në gojë, e mos m' u djegë; me shpue bulshijt, anë m' anë, me nji baxhar, e mos me qitë gjak; me thye me dhamë e me banger gastaret; me pre m isht me thikë e me ntlalë gjakun e me myllë varren vetun me pshtymë.

Kuer krenët kjene thirrë prej Hasan Be Verzhezdes patën dy­ shue e deshten me u marrë vesht me shoqishojnë a me shkne a mos me sbkue në Krue. Pr1mdt'j u mlodhen në kuvend e pleqnuene: mos me shkne u dukej ligshti, me shkue meudoshin ndo 'i rëng prej beut, mos po i helmatiste, i mytte a i mate në burg.

Masi e sboshitne punën, per nji natë, dane me shkne në Krue, por edhe me popull, kund njimi vetë, e të gjitl;l t' armatisun ma së miri.

Diten e caktueme, krenë e popull, prej Mati, Kruje, Dibre Du­ kagjini, Kthelle, Lure e Lume u gjeten në Martanesh.

N' ëmen të gjith fiseve foli flamurtari i .Matit: ,, Shokë e vllazen ! Si e dini krenët t' uej ianë thirrë per nji festë qi paska Krueja nder kto dit, edhe krenët e kau i• da me sh kue. Se kush na thrret e me sa merzi po shkojmë, mund t' a merrni me mend. Por ant, le të sho­ fln Hasan Beu se sbqyptarët, kndej e andej Drinit janë nji mendje e nji zemre e se duem me i a shti në tru nji herë e mirë se jemi shqyptarë, se duem me kndue si n' a kande ne e se kshtu dona me i msue fmit t' onë e se nuk jemi gjahengë, qi mund të vishet mrapsbtë pet- shi e marë nder dit të bukra.

Na zbashkut, krenë e popull, kena me u prne si nji ushtri e rregnllneme nen drejtimin e nji të parit t' onë, per fjalë të tij nuk do të kursejmë as jeten t' onë, po kje se ndeshim në ndo 'i kundershtim."

Të gjith zgodhne per të parë flamurtarin e Matit Hasan Be Verzhezda kishte dalë n' oborr të kshrjellit të Krues

me pa fiset shqyptare tue hl në gjytet. Të mrari:tet rreze të diellit nrlezsbin vargun e maleve të Krues,

qi vallon kah lindja, si pritë e grisrne e ledinës së haptë, mushë me plepa e ullishta e brazue per mjedis prej Ishmit. Larg n' orizont dielli ishte tue u ulë me u msheLë në hapsinë të detit të kaltert Adriatik, qi shnd rohej per herë e rua teper nder valë t' ima e të praruerne. Qiella muer njyjen e flakët, mandej nisi mo n errë e u duk bylli i parë. Neper gjyt,et ndihe] zani i kjartë i fmive e zhurma e popullit, percjellë prej pulifs, qi fryte e lviste gjetht,

Hine shqyptarët në gjytet, e Beu dha urdhen qi me i da nder shpija. Por nuk i u ndigiue, deshten me ndejë në fushë.

SIIYHRE'.l' E QEF Njt GJYTET TË KRUES 255

Beut s' i a pat kande at pergjegje e zdrypi vrap nji nieri per me i thirrë krenët në ksbtjell. .

- Neser kena me u pa me zotni Begun - thane krenët, pse sunde jemi lodhshem.

llasan Beut i bini qejzë në tru kjo punë. Me sbkue vetë i vtte poshtnim, me i urdhnue q] me ardhë a me i qitë jashtë drote mos po perzijshin vendin. S' e çoj per at natë ma giatë, por i gostiti me buk e mish e venë.

At natë Beu dha urdhen të mshehtë qi të ruhej kshtjelli. Ne e nesre të gjith shqyptarët e maleve u armatosen e u dane

nder çeta nder kater skajet e gjytetit, e krenët e flsive, të prim prej flamurtarit të Matit u drejtuen kah ksbtjelli.

Hasan Beu i priti mirë krenët e u tba: - Ju paskeni kujtua se une ju pres, por jeni gabim, pse une ju kam thirrë per me ju njoftë e me lidhë miksi ma të ngushtë me ju, kshtu qi zbashkut të veprojmë per të maren e Turkis, e cilla sot ka në dorë nji gjysë dynjëjet, -

- Edhe na - i a priti flamurtari i Matit - kemi ardhë me të thanë, si perfaqsuesët e nji populli, mos me u' a trazue në kurrnji mndyrë. Të sbtrueme qe tek e ke ket Shqypni, mast nuk kemi kenë të zott me e majtë, por ne lypsh ma teper prej nesh, nuk të kemi faj per çka të ndodhin mrapa. --

I treti ftyra Beut, per nji herë, por mandej tha: - As un, as Sulltani nuk punojmë shtremtë, e pra as ju nuk kena me ju trazue.

- Kaq e fjalë kemi ardhë me të thanë - i a priti flamurtari i Matit - e tesh na po niaena nder vende t' ona. -

- .Ma rrini, xhanem, tesh keni me u nisë neser. Sot asht ma e mramja ditë e sbyhretit. Keni me pa punët e mdha të gabelve, mrekullinat e rifai ve ...

Nuk ndigiuene krenët me ndëjë, por mlodhen të vett e u dro­ dhen kah malet e veta.

, Hasan Beu u ba me plasë prej marazit e në zemrë të vet thote: Por mos m' ardhtë nji fuqi e madhe se s'kam me lanë pa ju çue puçë edhe ju.'

Gjithkush, posë turqve, pat kenë gzne per punë të malcorve .. N' iqindi kje shprarë baruti në uji gropë të madhe, çilë jashta

gjytetit. Ushtoj mal e fushë e u Jkuuden shpija, e shum met ne de­ kun prej gurve qi u hollne prej dubrnes.

Edhe u myll shyhreti. ( Vijon)

256 NJI GOJËDH:A.NË MBI RltJEDHJE 'fË SIIQYPT:A.RËVET

NJI .GOJEDBANE MBI RRJEDHJE TË SHQYPTAREVET Xjerrë nga. ,, Kumtari i Shoqnis Ditunore të Shkupit"

(= Glasnik Skopskog :t<aucnog Druatva), lib. V.-1929.

(Shkruen krHANAS UROSHEVIQ)

Perpara se të vëhemi me shqyrtue fisin e banorëve' të Moravës s' eperme, m' intereson në uji mëndyrë të posaçme dyndunfa e Shqyp­ tarëvet në ket krahinë. basbJrë me shkaqe e rrjedhime. Perveç dishmive' të vonëshnie e krejt të mira mbi dyndunin e tyne prej qandre së perparësh me, mbi k1Llimin e tyne neper ato krahina e të xanunt vënd, si edhe mbi iufluencë të qaudres dheshkrojtare e të ndimt e sajë prej ane të Shqyptarëvet, asht ende gjall nji gojëdhanë fort e interesantsLme mbi rrjedhjen e kahëmatshme të popullit Sbqyptar. Në te tregohet se si vendi i motsbem i Shqyptarëvet asht Arabia.

Tuj dijtë per sa rezultate tjera të dltunis mbi rrjedhjen e tyne, - tnj e pasë ndi per të varen herë ket gojëdbanë, - mendova se neper te këqyret me i u shmengë mendimit të pergjithësbem mbi dyndunin e tyne. Sbqyptarët nder imtime permëndin ket kobë të ka­ lueme qi ende sot qindron në gojëdhanë. Tuj e ndigjue ma vonë po njat gojëdhanë mbi rrjedhjen o Shqyptarëvet në gadi çdo fshat të tyne, e vertetova se ajo në të njimëndteu existon. U vuna me e shenjue. Në pjesë të shumë per atdhe i të gjith Shqyptarëvet mbahet Arabia. Disa herë kjo bihet nder prralla. Në nji kso prralle trego­ het se dy vllazen u xfm ndermjet vedi e njani pr-j tyne, tuj mos mujtë ma me jetue bri vllaut, del prej Arabfe e neper det, kapet në nahije të Shkodres. Aty xën vend. Gojëdhana shton se prej tij rrjedhin Shqyptarët. Kallximi i dytë, krejt njashtu i shkurtë, per­ mëndë 8e Shqyptarët janë „si1rtsile" - rrjedhje - të Hazreti Ymerit i cilli në shamatë mbyti oji .A.rab edhe hiku kah Shkodra tuj u a këtbye kualvet potkojt përmbrapa, kshtu qi të muejtte me u tretë gjurmen ndjekësavet. Kallximi:u e tretë e kam shenjne prej njij hoxhe. Edhe ky asht i lidhun me velltjen e Hazreti Ymerit. Perveç kësajë ketë gojëdhanë Shqyptarët e veshin edhe me veshtrlm etimologik. Në te diftobet se si oji Arab i vodh kamilen Hazreti Ymerit, i dyti kalif mbas rendi. Mbasi e kapen, nji prt>j nierzve' të kalifit i a mer­ thei shputë hajnit, shka n' at kobë asht kenë mbajtë per poshtnim ma i madhi. Tuf'j mos kenë i fuqicshem qi t' a late ketë poshtnim

NJf GOJËDHANË J\'IBI RRJEDHJE TË SHQYPT.A.RËVET 257

e, tuj mos mujtë me e bajtë, hiku prej atdheut. Si endet per do kobë neper dhe, së mbrami x& vend në Lumë. Para se la vendin i than „ ar nebud ", shka, si difcojn, në gji1hë arabe do me thanë „ nuk ka turp·'. Prej fjale ,, ar nebud" i mbet mbiëmni i cilli kaloi nder trashigimtarët e tij. Ky m biëmen u kë thye ma vonë në fjalen arnaud, me të cillin Arabët i thrrasin Shqyptarët.

Asht interesante të diehet se nder Arabë gjindet kallximi se si Shqyptarët janë me fis prt>j Arabie. J. v. Hahn në vepren e vet „ Udhtime neper brigje të Drinit e të Vardarit", (perkëth. sllavisht prej Mil.wjl N. Iliq - Beograd, Shtypshkr. Shtetnore 1876), në faqe 21 permëndë nji kësi kallzimi Arau, Mbas tij Shqyptarët jetuen bri Deti të Kuq. Permëndet se nji krenësh të tyne i ndëi në kaftan nji shehit Arab. Kuer duelen në dyluftim Shqyptari i xuer njanin sy. I dnuqm me gjobë, nuk u gjt>gj të paguej. U bajt me të gjith fisin e vet. Q' atëherë u quejt Arnaut, shka në gjuhen e tyne do me thanë me bjekë dorë. Hahn para kësajë në faqe 20 citon Lapin­ ski-n i cilli diftou se si Abazt, fis çerkez në Kaukaz, mendoju se janë të njij populli me Shqyptarët. Aty permëndet edhe kallzimi të cillio Lapinski e shënjoi te Abazt. Mbas tij dy vllazen me familje të veta u bejten kah jugu n' Eufrat. Aty dahen. Njani merr kah ver-prendimi e tjetri kah ver-liodja. Prej vllau të parë duelen Shqyp­ tarët, prej të dytit Abazt. Këtu shtohet se si Lapinski i sigurët bje se edhe Shqyptarët besojnë se janë vllazen me Abazt. Por Hahn shkrueu se nuk e ka udi ket kallxim shqyptar.. por e njeh se per te nuk ka gjurmue.

Sikuerse në gojdhanë e kallxime të Shqyptarëve' të Moravës s' eperme, kështu edhe në ket kallxim arab, Abazi e shenjen Arabin sikuer atdheu i vjeter i Shqyptarëvet. Kishte me u dashtë të cak­ tohej se si u krijue e kah erdh ky tradicjon Shqyptarësh. Bjen poshtë mendimi se ai u hap nepermjet t' Islamit, pse n' at rasë Shqyptarët kishin me i mbajtë Tyrqt per vllazen të vet sikuer prust e Islamit në gadishullin e Balkanit.

Spjegimi etimologik i fjalës të cillen, si u tha, e gjëjm në kall­ xime sbqype e arabe, nuk mund të merret para sysh pse, perveç xjerrjes së kallximevet në themel të gjasimevet nder fjalë, shpesh herë eti mologia merr per ndimë, (tuj dashtë me i veshë kallximet), të kujtuemet qi qindrojn gjithnji. Kështu edhe nuk kishte per të mujtë me u thanë se atë e prfm ushtarët qi sherbyen n' ushtri të Tyrknt n' Arabi, kuer diehet se ata krejt rrall i u shtruen sher­ bimit ushtarak nen robni të Tyrkut, edhe atëherë kuer, kah gjysa

258 NJI GOJËDII.A.NË MBI RRJEDHJE TË SHQYPT.A.RËVET

e shekullit të kaluem, u caktuen drejtimet e mbarështrimit shtetnuer. Ka shum ma gjasë se ka mbetë si themel të njaj legende kishtare mbi Shë Shirqin e Bakun. N' at legendë K. Jiriçek thotë se në jeten e Nemanjiqvet prej Shtjefnit „ Prvovençani ", kështjelli i Shkodres quehet ,, Rosaf grad rekomi Skadar "· Shkodran me ëmen Rozafat e permëndë edhe Marin Barleci (Barcelji !. .. sic) në shek. XV edhe kështu si Rozafat e permëndiu edhe sa shkrimtarë të shek. XIX. (Këq. « Shkodra e dheu i sajë në kohë të mjesme >> Kumtari i Shoq. Geograf. S. Flet. 3. 4, faqe 167). Asht per t' u çuditë se si baren ëmuat e vendevet nen ifluenoen e Iegendavet kishtare. Nuk asht kurrgjë tjeter veç qyteti i Siris Rusafa, mbi të cillin lexohet në jeten e Shën Shirqit e Lë Bakut, usbt.arëvet rromakë prej Sirie, vend sot i sbkretnuem, por me mure e ndertesa të veta, mirë i ruejtun në shkretina bri Eufrati, jo larg Palmire së motshme, Nen Shkoder ka kenë mungadja e famshme e këtyne dy shëjteuvet në breg të Bunës, kështu qi populli e bajti atdhën e këtyne dy mar­ tirëvet në nji vend ma t' afenn. (Ibid. fq. 165). Kështu, ndoshta, me bajtjen e kultit të Shën Shirqit e Bakut prej tok vet Arabe· Sirie në krahinë të Shkodres, u krijue edhe gojëdbana se Sbqyptarët, ase së paku ata Shqyptarë prej qarku të Shkodres e kan rrjedhen prej Ara bie.

Mbas sajë Shqyptarët e Moravës s' Eperme, të cillët u dynden prej krahine të Shkodres, e rnejten gojëdhënen e vet të vjetar, së cillës mbas islamizmit i dhau fytyrë islame, tnj shti në te ëmnin e trashiguesit të Muhamedit, Yn1erin. Pa dyshim se ky trashigim· asht edhe nder Sbqyptarët e krahinave' tjera, në të cillen u kapen rry­ mat emigruese të tyne. Ma e gjallë kjo gojëdhanë do të jet në kra­ hinen e Shkodres. Por perveç sajë gjithnji rri pezull pëvetja: Kah vjen kjo gojëdhanë mbi rrjetlhje sbqyptare prej Arabvet, rrjedhje qi i ka varjantat e veta nder vetë Arabët e deri nder Abaz i

Perkëthye nga FILIP FISHTA

V. O. - Sa per dynduni të Shqyptarëvet, dihet prej historis se këta banojshin pjesen lindore të gadisJmllit të Ballkanit shuui qinda vjetësh para Krishtit. Si hine e si u hapne këto gojëdhana, nder sa mndyrë tjera, mund mendohet se me t' ardhun të k0Joi1ive aziatik, mbas pushtimit Otoman, kanë hi edhe në Shqypni e nder vise tjera të Ballkanit gojëdhanat e Arabvet,

SHASilICA 259

Shashica Me udhëheqës hyllin e parë t' agimit marr rrugën për në malin

e Shashicës. Vetëm, dhe rreth meje natyra e pastër thua se çel si një konxhe qepallat e saj, për të vështruar dritën që sipër m.ajavet shkelqen.

Kaloj nga brinja, mike e vjetër. Zoqt e ndryshëm. më përshë­ udesiu, Dhe një kroi më paraqit me shije të veçantë ujin e saj të kulluar që gurgullon ëmbël. Dhe hypi mjaft e përpara meje duket si pamje e lulëzuar fusha me lule plot ngjyra të këndëshme që shembë­ llejnë për së !argu si sixhade (bali) të çmueshme përsiane.

Këtu kënaqet syri, shlodhet shpirti. Mali i bukur duket si një byronë i thurur sipër n' erë. Me ngjyrën e kaltërt u' anën dhe i purpur në majë, më një vizë arm.onike duket 1:1e merr pjesë në festimin e të pa mbaruarës dhe të grish edhe ty në gostia hyjnore.

Dhe hypi gjithmonë dhe marr udhën që dërgon në majen e malit. Dielli u-bë pak më i vakët. Si bec sipër gurëve të mëdhej vështroj bijën t' ime si gjigant të zmadhohet reposhtë dhe frikësohem me ve­ ten t' ime. Për pak dukën buzët e një greminës dhe si u - ula sipër këtij kaosi, m' u muarën mëndt dhe u-tërboqësh përnjëherësh prapa ...

Shkëmbënj titanësh duken sikur rrëzohen me kryet poshtë dhe të bien në detin e magjishëm. që ndihet si ndonjë muzikë e dehëshme duke puthur me dashuri zallin e Ujit të Ftohtë të bukur që fle i qetë.

Jam si i dehur. Era dhe dielli hyjnë që të dy në mushkrit e mija. Arrij uë maje të malit dhe jam kaq i lehtë sa më duket që do

fluturoj dhe të pushton një deshirë e marrë që të rëzohesh përposhtë, atje përposbtë ku duket deti i kaltërt terheqës dhe pa thellësi. Kundrejt Sbashicës ishulli shembullor i Sazanit dhe mali kryelartë i Karaburunit që të vështron për së largu. Një shpend madhështor i malevet t' ona Arbënore, Shqyponja, bën këthyerje të çuditëshme sipër kokës s'ime. Zbret prej së lart.i nga cepet plot re të malevet t' afërme. Veshtroj me admirim krahët e saja të forta dhe më duket se për pak do më sulet sipër me qenë se u-afruash nga kufinjt e mbre­ tëria së saj plot fuqishme.

Por tek u afrua sipër meje përnjëherësh lëshohet si gur reposhtë dhe fluturon nga deti i qetë.

Po rri pak për t'u shlodhur e për të ngrenë bukë; djathtas një shkëmb i madh i kuq sikur i kredhur në gjak më vështron egër­ sisht si ndonjë kriminel. Shoqëri të bukur paskam! ...

Per së largu bregu i qetë dhe vende vende ndriçojnë nga rre· zet e diellit që fillon të zbresi për në krahnorin e dehshem të pas­ qyrës së madhe dhe kryelartë të detit dhe një lundër e bardhë që vjen me nga-dalë për në limanin e gjerë të Pasha-limanit duket si një shpëzë e madhe deti.

260 GOJDRANË MBI KATUNJ)JN DUSHMAN TË DUKAGJINIT

Ku e ku ndihen zilet e bagëtisë që fillojnë të mblidhen për në kasollen e tyre dhe ndonjë ul urim qeni të madh të Labërisë që i ruan. Nuk më bën zëmra të zbres nga ky paraiz i dheut. Në fund e vendos t' ulem se po errësohet dhe mbledh një tufe lule të bukura. Arrita në mes t' udhës dhe u' errësirën kam për udhëheqës besnik hyllin të darkës që ndriçon si ndonji xhevair i madh në qiell. Z.J;,res n' Ujin e Ftohtë dhe më rrethojnë shokët tuke me kerkuar disa lule dhe po ua ap me çqetësim të dorështërnguarit dhe largohem shpejt, sepse i vertitur ende n' ender dehës të malit më duket si kur m'i kanë falur nuset faqe kuqe që rrojnë sipër sh këmbij vet.

L. Efthimia.dhi

Oojdhanë mbi Katundin Dushman të Dukagjinit Katundi i tash quejtun DUSHMAN para sa -qinda vjetsh ëmnobej

"LUMARDH" mbrapa "KURTJIË" e ma vonë u quejt DUSHMAN, të cillin ëmen e mban edhe sot.

Thohet se Lumardhi i paska dhanë të motren per grue Temalit të Vilës qi sot Temali asht i dam në kater lagje e janë: Vilë, Qerret, Telumë e Arraj. Kësajë nuse i leu nji djalë d. m. th. nip i Lumardhit e u pagzue me ëmnin Karthë, i cili djalë si u rritë shkoj te daja i vet, Lumardhi, aty ndejti per sbum kohë e fitoj dashtni'n e disa banorve t' atij vendi; e me ndimen e tyne mujti me e qitë perdhu­ nisht dajen (Lumardhin) jashta vendit të tij tuj i djegë e pjekë të gjith pasunin qi kishte. E ket ja bani dajës me qellim qi t'i merrte parin, kështu Lumardhi shkoj e xfmi vend në Mirditë n' at anë ql sot quhet Lumardb e perbahet prej nji sasije sh pijash të cillat per-. shihen prej rrajon1t të Komunes së Fushës s' Arsit: Kështu Kurtha sundoj mbas ikjes së dajës fl katundi muer ëmniu Kurthë. Mbas disa vjetsh, si diq Kurtha, katundi muer ëmnin Dushman i cilli ëmen mbet prej Lumardbit, pse kuer e dogj e e qiti prej. pasunis, Lumardhi, daja, e nami nipin e vet tuj i thanë: << ~rn; qite prl'j vendit Kurthë e të trett fara be dushriian ! >> E kështu mbas <lekës së Kurthës muer ëmnin Dushman qi edhe sot kështu quhet. Perbabet prej ka­ tundeve: Kllogjen, Kajvall, Ma laj e Peplekaj.

Në Katundin <<Kishë>> të Dushmanit, asht nji vend afer Drinit e lumit të Lesniqes qi ëmnohet << Shtoder >>. E këtu gjindet nji mur i vogel i Kishës së moçme, e thohet se ma parë këjo Kishë u quete << Kisha e Shë 'I'eodorit » , e mbrapa kje ndryshue ky ëmen prej po- pullit tuj e quejt shlmrtas << Sh-toder ». KVJ,

c:::,~~c c::J

SHKA VYEN FOLKLORA~ 26i

SHKA VYEN FOLKLORA? Me. gjith se kemi shkrue disa Lerë mbi vjeftje të folklores e kemi

diftue shka vyen, prep ka me na u dashtë të shkruejmë ndo 'i ar­ ti kull ma të giatë mbi ket çashtje mbassl disa nder lexuesa t' onë jo veç nuk janë tui e çmue sa duhet ket visar të kombit, por e njehin si humbje kohe e si landë fare të pavjefshme, pran.dej shkojnë tui pvetë: Pse shkrueni këso prrallash 'I Shka vyen folklora 'I

Vyen me njoftë shpirtin e popullit. A nuk asht këjo nji arrsye e mjaftueshme per me shtye dasha­

mirët e kombJt me mbledhë folkloren e me studjue deri në pale shpirtin e popullit 1

Po t' a njifsbin si duhet psihen e prirjet e popullit msuesat, drejtuesat e ligjëdhansat, kishin me dalë shum ma të frytshme msi­ met, drejtimet e ligjët, pse kishin me u ba si e lypë shpirti i atij popull i cilli do t' ecë e drejtohet mbas tyne.

Në folklore gjejmë frytin e nji eksperjence të giatë të mëndes së hollë të parve t' onë. Aty gjejmë mndyren bujare të Ajelljevet fis­ nike në familje e në shoqni të moçemvet t' onë, Aty kemi frazet ma të zgiedhuna të giuhes amtare; aty ndiesit e ushtrimin e sa e sa vertytevet per të cillat jesin si habitun ata dijetarë të huej të cillët merren me studime të folklores s' onë.

Po ta njifsbim e ta çmoahim si duhet folkloren shqyptare, nuk kishin me hi aq lëtas në vend t' onë do moda e parime t' andej de­ tit, të cillat s perkojnë me karakterin t' onë, e kishin me lulzue si motit besa, ndera, burrnija, bashkimi në familje e në shoqni, mikpritja, ndigiesa e nderimi ndej pleqt e të parët e shum tjera vertyte.

Anglizt, françezt, germant, italjajt, amerikiljt etj., edhe pse ma të perparuem se na,' s kursejnë mund as të bolla per mbledhje të folklores. Ata ngrehne sboqnina per ket qellim e shtrine degët e veta deri nder skaje ma të largta t' atdheut të tyne per ket studim. Qeverija vetë i u ndimon moralisht e financjarisht e pran.dej edhe frytet qi mblidhen janë shum ma të rodbaja se nder ne.

Per ket herë të mjaftojnë këto pak rreshta, nji herë tjeter ma giatë.

262 KRONIKË

I. LAJME SHKODRE

1. Tuj pasë kenë prishë no shum vende ndertesa ma e bukra e gjy­ tetit t' onë, pallati i Prefekturës, Auktoritetet lshuene në dorë të nji sy­ permërrsit kujdesin e ndreqjes së ktij pallat e shpnesohet se nuk ka me i mungue kujdesi per ta ruejtë ket permirsimë.

2. Me 25 Qersbuer n ' oren 3 mb. d. u ba inaugurimi i shkrimjes së gizes në shkollen Industriale të ktushme, Në ket inaugurim kjene grishë personat ma të zgiedhuna t' auktoriteteve,

3. Me gjithse para do kohe u shënjue nji paksim i kacalecave, në ket muej prap ka fillue m ' u shtue o me ra pre nder duhane e bimë të njoma ky kandërr damtues.

4. Kshilli ministruer pranoj planin e gjytetit të Shkoders dhe aukto­ rizoj Ministrin e Mbrendshme per t' a vil.e në veprim.

5. Kshilli ministruer pranoj shtesen e nji kredije prej fr. a. 19.515.42 per likuidimin e punimeve të bame në penden e Kirit tuj u marrë nga fondi reservë i huas S.V.E.A.

6. Me 23-6 Asemblea e Bashkfs së ktushme i dha fund seksjonit të zakonshern mbassl hani disa trllnsferime fondash në budgetin o perfundoj kontrolimet e nevojshme. Nder sa, tjera vendoj të blej nji dekovil per ndre­ qje të rrugave të ëmave asht tuj i dhanë randsin e duhun.

7. Kryetari i Bashkis së kttJ.shme bashkë me nji nga kshilltarët shkuen në Shen Gjin por të gjetë nji vend të persbtatsheru per ndertimin e disa banjave në breg të dedit. Mbas kërkimeve të bi\.me kan caktue nji vend shuni të bukur, ku pranë tf ndodhet edhe nji pyllë e përshtatshme per at qellim. 'I'hohet se do të ndertohe» ma shum se dymbdhetë kabina.

II. LAJME SHQYPNIJE

1. Me 30-6 n' oren 10.30 mbrriti n' ujnat e Shqypnis Skuadra e flotes Britanike e pritun prej auktoriteteve të vendit si mbas programit.

Me 3-7 Kryeadmirali i flotës i drejtoj Z. Prefektit të Vlonës uji leter falnderimi per mirpritje e letsma qi paten n ' at lima.

KRONIKË 263

Prefektura naten i drejtoj nji leter-pergjegje Kryeadmiralit. N'e nesre oren 8, flota britanike u largue nga limani i Vlonës. Po n' at ditë 5 anit e div. III të flotës britanike tuj pershndetë flamurin Shqyptar me 21 topa, hodhen spirancat n' ujnat e limanit të Durrsit. Kjën pritë prej nji shumice populli, e pershndetë flamuri Ingliz prej shprazjes së topave në salce prej pjaces së Marinës ushtarake.

Me 'i herë nji mass qi kishte mbrendë kolonel Z. A. Erebaren, si per­ faqsues i Kom. së Mbrojtjes dhe Kom. i Marinës, u duel para per t'i urue mirë-ardhjen. Diten mbrapa Kundra-admirali i shoqnuem prej ministrit in­ gliz dhe adjutantit të vet vojten në Tiranë dhe me 'i herë shkuen t'i bajnë vizitë Kryeministrit, min. të P. të Jashtme e Kom. të Mbrojtjes Kombtare.

Me 6 njizet oficira të divizjonit detar bajnë nji sheti në Krue. Me 7 N. M. T. Mbreti pret u' audjencë admiralin të shoqnuem prej

ministrit britanik e në mbrame ora 8. 30 Min. e P. të J. dha nji darkë në nderë t' Admiralit të flotës, Z. Tottenham, në të. cillen mueren pjesë persona­ litetet ma me randsi. Në ket rasë u majten fjalime prej dy palësh në të cillat u shprehen udiesina miqsore e ngriten gotat por shndetin e George-it V. e të Zog - ut I.

Me 8 Admirali Z. F. L. Tottenham shtroj uji drekën' anien „Oolornbo" per nderë të Qeveris Sbqyptare. Me 9 në nadje u larguen nga ujnat e Durrsit:

2. Me 12-7 erdhën në Durrës dy luftani t' Italie, kryqsori „ Taranto" e Torpedinjera „ Zcnsdn" nen komanden e kapidanit të Vashelit Modena.

Sqelja i pergjegji pershndedjes s' ani ve me 21 topa. Nji mass me nji oficir të Marinës shkon n' anin. Perfaqsuesi i Komandes së Mprojtjes Komb­ tare dhe Kom. i Marinës shkueri u' ani me paraqitë mirëseardhjen. U bane vizitat e zakonshme auktoritetcvo e mbas dreke u dha çajë në komandon e e Marinës. Në mbrume darkë në konsullaten Italjane. Ne nesre, Koman­ danti i shoqnuem prej Z. Minister t' Italfs i bane vizita Kryeministrit, Ministrit të P. të Jashtme e Komandantit të Mb. Kombtare. Qeverija per nderë të miqve shtroj uji darkë të percjelluu me soiree.

Me 14 audjencë te N. M. T. Mbreti e të prenden me 15 n ' oren 2, Iane limanin e Durrsit.

3. Kshilli ministruer pelqej projektin e paraqitun prej Ministris së P. Botore e t' Ekonomia Komb. per veprat botore dhe ekonomike qi do të zhvillohen në vj. fin. 1932 - 33. Per realizimin e ktij projekti komisjoni i huas akordoj 2.905.200 fr. a. nga fondi i huas së re. Kjo shumë u pelqye edhe prej N. M. T. Mbretit.

Do të perdoret: Per çeljen e Rrugës së Devollit, per ndertimin e Shkollës Profesjonale të Korçes, të Normales s' Elbasanit, per kanalizimin e Bulevardit Zog, per rrugen Tiranë- Durrës etj.

4. N. M. T. Mbreti dha pelqimin per nji shumë 500.000 fr.s a. nga fondi i huas së re per Miu. e Fin. si paradhanje per të perballue deficitin e budgetit 1932- 33.

204 KRONIKË

5. Qevcrija dergoj në Stambollë nji komisjon të posaçem per të xjerrë kopjet e të gjith librave kadastrorë qi i perkasin Shqypnfs, të cillët gjinden n' arkivat e Qeveris turke.

6. Per të perjetsuo kujtimin e uji lufte historike qi u ha me 5 mare 1908 mjes çetës së kryesueme prej Z. Çerçiz Topulli dhe t' nshtris turke, auktoritetet e Gjinokastres, të percjellun me nji shumicë të madhe nga populli, ahkuen në fshatin Mashkullore per të vfie uji pllakë bakri në shcj mirënjoftjeje ndaj dislrmorët o Iiris. Nisjativa e ksajë veper leu nga Klubi i Arsimtarve të Gjinokasters.

7. Në muej të kaluam Shqypnija u pasunue me nji profesor muzhike i cilli ftsht Z. Kristo Kono nga Korça qi mbaroj kndimet në konservatorin ,, Verdi" të Milanit,

8. Në fillim të Korrikut u diplomue nga Universiteti i Romës Z. Zef Benussi i cilli paraqiti si thezë të doktoratit « Reforma e legjislatëe civile në Shqypni. » .

9. Ministrija e Mbrendshmc, shtymun prej dishirit me i ardhë në ndirnë popullsfs disa krahinave të Shqypufs Verore, paraqiti shkresen e pranueme prej Kshilllt ministruer Komisjonit t ' administrimit të huas i cilli komisjon e pranoj me 'i herë e caktoj 200.000 fr. a. per me ble kollomoq e me ju da krahinave Tropojë, Dukagjin, Mirditë e Pukë të cillave do t' u shpër­ dahet per shperblim pune.

10. Kshilli i Shtetit pranoj projekt - dekret - ligjen të perpilueme prej Min. së P. të Mbrcndshmo mbi ndalimin e kremteve o të morteve me shpen­ me të randa,

Dekret - ligja parashef ndeshkime per kryetarët e familjeve qi nuk u binden ktyne dispozitave të cillt kau me kenë të gjobitim prej fr. a. 50 deri në 200 e per të ftuem prej 10 deri në 20 fr. a.; e në rasë se kta janë nëpunsa Shteti dnimi dyfishohet. Gjithashtu organet e sigurimit, kryetarët e uëpunsat e komuneve e të bashkive, kryepleqt e rojtarët e katundeve, në rasë mos lajmimi, ndëshkohen në temel të nenit 206 të Kodit Penal. Kësaj herë asht uzdaja se kto urdluia kau me u zbatue,

11. Ministrija e Financave, në bazë të nji dekret-ligji të posaçem, do të paguejn të gjitha aksjonet qi kan mbetun në qarkullim të huas së mbrend­ shme qi asht ba vj. 1920. Zotuojsit e dy emisjoneve qi kau dalë n'at kohë duhet të ja paraqesin kto Qeveris, ose të jashtmit Legatave, deri me 31 Tetuer 1932.

Lajmet janë të n:tje~runa prej netoreve . «Besa », (<Gazeta e Korçëe » e (<Gazeta Shqlptare »

Pronar p. Shoqaten „L.E.K.A": Luigj Simoni Drejtuer p.ergjegjës: Tush Kakarriqi

POSTA E JONË

ZZ. PAJTIMTARVE: Per m·sye të pushimeve verore, ket herë po qesim të perkohshmet; t' onë 64 faqesh, me qellirn qi me pershi të dy muejt. Kor'rik e Gusht.

Gojë në gojë ka mbrrijtë në Drejtim t' onë ankirni i disa zotnive, të cillët kishin me dishrue m'e posë të perkoh­ shmen „ Leka ", por - thonë - N U K D i PSE S'NA DERGOJNË.

Lusom. atcl zotni të ken mirsin me na lajmue, se na pa kenë të lajmuem s' kem si ja dijm menden tjeroe.

----:::::::::---- Z. F. F. - PARIS - Qyshë në muej te· kaluemë na kanë ardhë,

gjashtë te/terët me 576 faqe dorëshkrim të librit « Speculum Oonfes­ sionis >> të Timzot Pjeter Budit, të cillin patët mirës[n me e pershkrue me aq kujdes e me na dergue. Të jeni te· sigurët se gfith dashamiriit e letersis shqype e çmojnë fort ket mund t' Uej.

Librin « Rituale Romanum » e kemi gjetë në Romë, medje kena çue me marrë do fotograjina të cillat në këto dit na kanë ardhë.

;

Z. L. M. - DURRËS -- Muerem shka na dergojshi. Ju falënde­ nderojmë.

Z. K. V. - KosovË - Kemi marrë letren t'Uej me shka per­ mbate, U jena mirënjoftsa.

Z. L. ])J. - VLONË - Shka na derguet i muerem me kohë. Na falni veç per vonesë.

Z. M. S. - DURRËS - Të hollat qi na i derguet me perfaq­ suesin t' one· na kane· ardhë. Ju falena nderës,

Z. DR. A. G. - TIRANË - Letra e Juej me 23 të k, m. na erdh. Ju falënderojmë fort per zell e kujdes qi diftoni per ket te· Per­ kohshme. A.dresen kemi me e ndrrue si na thojshi.

LEKA E PERXOHSHME MUEJOB,E 32 FAQESH

del me 25 të setcillit muej.

» » >> » jashta Sbqypnijet . » >> » per antarë të Shoqatës Nji numer i posaçëm, I frank

fr. ari 5 » >) 6 >) >) 4

PAJTIMI (per nji vjetë) . . . . . . . . . »

Pajtimet munden m' u pague ~ në DREJTIM e tu z. LUIGJ SIMONI ~

Rr. e Madhe N. 126

-----•----- LEKA Vj. I, numër i veçantë fr.ari 0.50 „ Vj. II. » >> 4.00

" Vj. III. >) » 6.00 » >) 10.00 J. Numrat e tri vjetve

Ottoe! i •

..- Drejtimi i Shoqatës «L.E.K.A. » mban tagrin mbi çdo artikull, qi botohet në ket të Perkohshme, e ndalon çdo RISHTYPJE a PERKTHIM.

: I

Sbtypsbkroja cZOJA E PAPERLYEME

SB:S:ODU