Raport Nr. 29257-AL

Shqipria: Ruajtja e Rritjes s Qndrueshme edhe prtej Tranzicionit Memorandum Ekonomik i Banks Botrore pr Shqiprin

27 Dhjetor 2004 Njsia e Uljes s Varfris dhe Menaxhimit Ekonomik Rajoni i Evrops dhe Azis Qndrore

Dokument i Banks Botrore

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

MONEDHAT DHE NJSIT EKUIVALENTE (Kursi i Kmbimit n Fuqi q nga Data 22 Nntor 2004)

Njsia Monetare = Lek 1.00 Dollar Amerikan = 97.51 Lek

VITI FISKAL QEVERITAR

1 Janar deri n 31 Dhjetor

PESHAT DHE MASAT Sistemi Metrik

AKRONIMET DHE SHKURTIMET

AMC Komunikimi Celular Shqiptar (Kompani e

telefonis celulare) MTL Marrveshja pr Tregtin e Lir

ANALTIR Shoqata Ndrkombtare e Transportuesve t Mallrave

MTT Ministria e Transportit, Telekomunikacionit dhe Postave

APD Autoritetet e Portit t Durrsit NjENj Njsi Ekuivalente me Njzet BE Bashkimi Evropian OBT Organizata Ndrkombtare e Tregtis DPRr Drejtoria e Prgjithshme e Rrugve OBZhE Organizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim

Ekonomik EJL Evropa Jug-Lindore PAT Preferenca Autonome Tregtare ESAF Programi i Zgjeruar pr Rregullim Struktural PPF Produktivitet i Prgjithshm Faktoral FIAS Shrbimi Kshillimor pr Investimet e Huaja PSA Procesi i Stabilizimit dhe Antarsimit FMN Fondi Monetar Ndrkombtar PTB Pjesa Tjetr e Bots GDP Produkti i Prgjithshm Kombtar PVSN Programi pr Vlersimin e Studentve

Ndrkombtar IAIS Anket Ndrkombtare pr Shkollimin e t

Rriturve SKAL Studim mbi Kostot Administrative dhe Ligjore

ICAO Organizata Ndrkombtare e Aviacionit Civil SKZhES Strategjia Kombtare pr Zhvillim Social dhe Ekonomik

IDA Agjencia pr Zhvillim Ndrkombtar SMSJ Studim pr Matjen e Standarteve t Jetess IFN Institucionet Financiare Ndrkombtare SRIB Studim Rajonal pr Infrastrukturn Ballkanike MTEF Kuadri Afatmesm i Shpenzimeve SRPA Sistemi i Regjistrimit t Pasurive t

Paluajtshme KLSh Kontrolli i Lart i Shtetit STNMSh Studimi i Tret Ndrkombtar mbi

Matematikn dhe Shkencn KMRV Kredi n Mbshtetje t Reduktimit t

Varfris TAP Tatimi mbi t Ardhurat Personale

KSTN Klasifikim Standart i Tregtis Ndrkombtare TEB Treguesit Ekonomik Botror KT Kushtet e Tregtis TSS Tatim i Sigurimeve Shoqrore LTTEJL Lehtsimi i Tregtis dhe Transportit n

Evropn Jug-Lindore TVSh Tatimi i Vlers s Shtuar

MAT Masa Autonome Tregtare TZhB Treguesit e Zhvillimit Botror MPVD Ministria e Pushtetit Vendor dhe

Decentralizimit VEQL Vendet e Evrops Qndore dhe Lindore

MSA Marrveshja pr Stabilizim dhe Asocim

Zvends President: Shigeo KatsuDrejtor pr Vendin: Orsalia Kalantzopoulos

Drejtor Sektori: Cheryl W. Gray Menaxher Sektori: Bernard Funck

Drejtues i Grupit t Ekspertve: Clestin Monga

PRMBAJTJA

KAPITULLI 1: HYRJE................................................................................................................ 1 KAPITULLI 2: BURIMET, PERSPEKTIVAT DHE KUFIZIMET E RRITJES................. 8

1. Histori: Nj Histori e Shkurtr Tranzicioni ............................................................................. 8 2. far e Shtyn Prpara Rritjen n Shqipri? ........................................................................... 19 3. Potenciali Sektorial Pr Rritje................................................................................................ 28 4. Rritja Afatgjat: Perspektivat dhe Kufizimet......................................................................... 37

KAPITULLI 3: TREGTIA DHE INTEGRIMI........................................................................ 46 1. Tregtia dhe Investimet e Huaja ne Shqipri........................................................................... 46 2. Politikat pr Fuqizimin e Integrimit Tregtar .......................................................................... 54

KAPITULLI 4: ROLI I MIGRIMIT DHE TE ARDHURAVE NGA EMIGRACIONI ...... 65 1. Modelet e Migrimit dhe Emigracionit ................................................................................... 65 2. Ndikimi Makroekonomik ...................................................................................................... 71

KAPITULLI 5: MOBILIZIMI I BURIMEVE T KRAHUT T PUNS............................ 77 1. Profili i Tregut t Puns.................................................................................................... 77 2. Furnizim i Pamjaftueshm dhe Krkes e Ult pr Kapital Njerzor.................................... 89

KAPITULLI 6: KAPRCIMI I PENGESAVE N INFRASTRUKTURN PUBLIKE... 100 1. Cilsia e Dobt e Infrastrukturs ......................................................................................... 100 2. Prioritetet e Infrastrukturs Publike ..................................................................................... 112

KAPITULLI 7: KUADRI I QEVERISJES PR RRITJEN EKONOMIKE ...................... 119 1. Sfidat Qeverisse dhe Institucionale.................................................................................... 119 2. Politikat pr Prmirsimin e Qeverisjes dhe pr Fuqizimin e Institucioneve ...................... 127

KAPITULLI 8: KUADRI MAKROEKONOMIK I RRITJES............................................. 134 1. Kufizimet Makroekonomike dhe Financiare ....................................................................... 134 2. Politikat pr t Ruajtur Qndrueshmrin Makroekonomike .............................................. 142

KAPITULLI 9: PRFUNDIME .............................................................................................. 148 ANEKS ....................................................................................................................................... 150

Kutit e Tekstit Kutia 1: Produkte t Zgjedhura Bujqsore me Perspektiv Premtuese Kutia 2: Model EPL pr Simulime Tregtare: Burimet e t Dhnave Kutia 3: Rekomandimet e Shrbimit Kshillimor pr Investimet e Huaja pr Kaprcimin e

Pengesave Administrative ndaj Investimeve Kutia 4: Zgjidhja e Mosprputhjeve n Statistikat e Tregut t Puns Kutia 5: Trafiku Njerzor n Ballkan Kutia 6: Reformat Tatimore t Propozuara nga FMN Lista e Figurave Figura 1: GDP Reale n Shqipri (1990=100)

Figura 2: Konsolidimi Fiskal, 1997-2003 Figura 3: Prmasat e Pushtetit Qndror (1999-2002 mesatare) Figura 4: Si sht Financuar Deficiti Buxhetor, 1997-2003 Figura 5: Kursi Real i Interesit, Depozita 12-mujore, 1993-2003 Figura 6: T Ardhurat Nga Emigracioni, n Milion Dollar, 1994-2002 Figura 7: Transfertat e Jashtme, n Milion Lek, 1992-2002 Figura 8: Deficiti i Llogaris Rrjedhse, 1991-2003, (prqindje e GDP) Figura 9: T Ardhurat e Prgjithshme Kombtare pr Frym, 1990-2003 Figura 10: Prbrja e GDP sipas Shpenzimeve, 1990-2003 Figura 11: Vlera e Shtuar nga Bujqsia, si Pjes e GDP, 2000 Figura 12: Kontributi Sektorial n GDP, 1990-2003 Figura 13: Kontributet Relative n Rritjen e GDP, 1982-2003 Figura 14: Tendencat Rajonale t Turizmit, 1997-2001 Figura 15: Bilanci Kursime-Investime, si prqindje e GDP Figura 16: Investimet e Huaja Direkte n Shqipri, n Milion Dollar Figura 17: Investimet e Huaja Direkte sipas Sektorve, 2001 (% e Totalit) Figura 18: Investimet e Huaja Direkte sipas Vendit t Origjins, 2001 (prqindje e totalit) Figura 19: Investimet e Huaja Direkte n Vendet e Evrops Jug-Lindore, 2003 (n Milion

Dollar) Figura 20: Popullsia e Meshkujve n Mosh Madhore n Zonat Urbane sipas Historis s

Emigracionit dhe Rajonit, Prill 2001 Figura 21: Emigrimi i Prkohshm me Qllim Punsimi i Meshkujve Shqiptar: Prqindjet (shifrat n t majt) dhe Kohzgjatja Mesatare (shifrat n t djatht),

1997-2001. Figura 22: Meshkujt Shqiptar Emigrantt Afatshkurtr Me Qllim Punsimi sipas Moshs

dhe Nivelit Arsimor, Prill 2001 Figura 23: Efekti i Prqindjes s Varfris s Rrethit t Banimit dhe Statusit Civil t Meshkujve

Shqiptar n Mundsin e Parashikueshme t Emigrimit Afatshkurtr Me Qllim Punsimi

Figura 24: Efekti i Vendit t Banimit dhe Moshs n Mundsin e Parashikueshme t Emigrimit Afatshkurtr Me Qllim Punsimi

Figura 25: T Ardhurat Nga Emigracioni dhe Bilanci i Tregtis, 1993-2002 Figura 26: T Ardhurat Nga Emigracioni, n Milion Lek, 1994-2002 Figura 27: Deficiti Tregtar n Rritje i Shqipris Figura 28: Raportet e Varsis Demografike n Shqipri dhe Vende t Zgjedhura, 2002 Figura 29: Prqindjet e Aktivitetit, Punsimit dhe Papunsis (prqindje). Meshkujt e Moshs

15-59 dhe Femrat e Moshs 15-54 Figura 30: Papunsia Zyrtare n Shqipri, 1993-2003 (fundi i periudhs): Numri i Prgjithshm

i t Papunve (shifrat n t majt); Numri i t Papunve me Arsim Universitar (shifrat n t djatht)

Figura 31: Prqindjet e Papunsis sipas Gjinis dhe Vendbanimit: 1989 and 2001 (T Dhnat e Regjistrimit t Popullsis) Figura 32: Prqindjet e Papunsis sipas Gjinis dhe Vendbanimit, Prill 2002 Figura 33a: Rreziku i Papunsis pr Shqiptart Aktiv Ekonomikisht sipas Grup Moshave dhe

Vendbanimit, Prill 2002Meshkujt Figura 33b: Rreziku i Papunsis pr Shqiptart Aktiv Ekonomikisht sipas Grup Moshave dhe

Vendbanimit, Prill 2002Femrat Figura 34a: Rreziku i Papunsis pr Shqiptart Aktiv Ekonomikisht (Prve Studentve dhe

Pensionistve) sipas Viteve t Arsimimit dhe Vendbanimit. Prill 2001--a) Meshkujt e Moshave 25-34

Figura 34b: Rreziku i Papunsis pr Shqiptart Aktiv Ekonomikisht (Prve Studentve dhe Pensionistve) sipas Viteve t Arsimimit dhe Vendbanimit. Prill 2001--b) Femrat e Moshave 15-64

Figura 35: Rreziku i Papunsis pr Grat Shqiptare Aktive Ekonomikisht (Prve Studentve dhe Pensionistve) sipas Moshs dhe Arsimimit, Prill 2001

Figura 36: Shprndarja Gjeografike e Popullsis s Varfr Figura 37: Vdekjet nga Trafiku pr do 10,000 Automjete Figura 38: Niveli i Pengesave me t Cilat Ndeshen Bizneset n Shqipri n Zona t Ndryshme Figura 39: T Ardhurat Qeveritare dhe T Ardhurat Tatimore n nj Numr Vendesh t Marra

si Model Figura 40: Kursi Real Efektiv i Kmbimit i Bazuar n CPI, 1994-2004 Figura 41: Kursi i Rritjes Vjetore t Oferts Monetare, 1994-2003 Figura 42: Prodhimtaria e Fuqis Puntore, 1992-2003, Mij Lek/Punonjs Figura 43: Eksportet ndaj GDP, 1993-2003 (prqindje) Lista e Tabelave Tabela 1: Shqipria e Krahasuar me Vendet e tjera t Evrops Jug-Lindore Tabela 2: Treguesit Kryesor Ekonomik, 1990-2003 Tabela 3: Prparimet e bra n Reformat Strukturale -2003 Tabela 4: Prodhimi Bujqsor 1993-2003 Bimt e Fushave (mij ton) Tabela 5: Blegtoria, 1998-2003 (mij) Tabela 6: Prbrja Sektorale e GDP, 1990-2003 Tabela 7: Rezultatet e Llogaritjes s Rritjes n Shqipri I (pa marr parasysh heqjen e

prhershme nga prdorimi t nj pjese t konsiderueshme t kapitalit t periudhs komuniste)

Tabela 8: Paneli A: Rezultatet e Llogaritjes s Rritjes n Shqipri II (duke supozuar heqjen e prhershme nga prdorimi t nj pjese t konsiderueshme t kapitalit t periudhs komuniste)

Tabela 8: Paneli B: Rezultatet e Llogaritjes s Rritjes s Shqipris II (duke supozuar nj pjes kapitali prej 0.50 dhe q nj pjes e konsiderueshme e kapitalit t periudhs komuniste sht hequr prfundimisht nga prdorimi)

Tabela 9: Prbrja e tregtis me BE dhe PTB n 1996, 1998, 2002 dhe 2003 (n prqindje dhe mij dollar)

Tabela 10: Intensiteti Faktoral i Tregtis s Shqipris me Bashkimin Evropian, 1996-2003 Tabela 11: T Ardhurat e Mbledhura nga Doganat, 2001-2003 (milion dollar) Tabela 12: T Ardhurat nga Industria e Turizmit, 1999-2002 Tabela 13: Krahasimi me Vendet me Rritje m t Madhe dhe m t Vogl Tabela 14: Ekuacioni i Parashikimit Neoklasik t Rritjes Tabela 15: Nivelet e Parashikuara t Rritjes Afatgjat pr Vendet n Tranzicion Tabela 16: Arritjet e 5 vendeve t Evrops Jug-Lindore n tregjet e BE n periudhn 1993-2003 Tabela 17: Tregtia e Tekstileve/Veshjeve dhe Kpucve, 1996-2003 (n mij dollar dhe

prqindje) Tabela 18: Tregtia n pjes dhe pjesa takuese e tregjeve t BE (n mij dollar dhe prqind) Tabela 19: Hyrjet nga IHD. Totali dhe Totali pr Frym gjat 1990-03, Mesatarja Vjetore pr

Frym n 1993-96, 1997-2000 dhe Niveli Vjetor pr Frym n 2000-03 (n dollar) Tabela 20: Hyrjet Vjetore t IHD n milion dollar dhe si prqindje e GDP, 1993-2003 Tabela 21: Efektet e Marrveshjes me BE pr Stabilizim dhe Asocim Tabela 22: Efektet e Tregtis Ndrkombtare n Skenart Afatshkurtr (prqindja e ndryshimit

n lidhje me punn e br n vitin 2000)

Tabela 23: Ndryshimet n Rendimentet Prodhuese n Skenar Afatshkurtr (prqindja e ndryshimit n lidhje me vitin 2000)

Tabela 24: Efektet e Liberalizimit t Tarifave mbi Importet nga Vendet e Evrops Jug-Lindore Tabela 25: Efektet e Adoptimit t TPE mbi Produktet Industriale Tabela 26: Efektet e Liberalizimit t Tregtis me BE, me Vendet e Evrops Jug-Lindore dhe

Pjesn Tjetr t Bots. Tabela 27: Lvizjet gjat 1989-2001 dhe 2000-2001 midis Zonave Bregdetare, Qndrore dhe

Malore dhe Qytetit t Tirans (prqindja n fillim t periudhs). Meshkujt e moshs 15+ dhe me Banim n Shqipri n Prill 2001.

Tabela 28: Dshira pr tu Vendosur Prkohsisht apo Prgjithmon Jasht Vendit e Shqiptarve Q Nuk Kishin Ikur Gjat Periudhs 1997-2001 (Prill 2002, prqindje e popullsis s Moshave 15-64)

Tabela 29: Faktort Prcaktues t Dshirs pr tu Vendosur Jasht Vendit e Shqiptarve Q Nuk Kishin Ikur Gjat Periudhs 1997-2001 (drejtimi i efektit; 0 n rast se nuk sht i konsiderueshm)

Tabela 30: Monedha Jasht Sistemit Bankar si prqindje e MS, Vendeve t Evrops Jug-Lindore

Tabela 31: Ndihma e Jashtme pr Shqiprin, 1991-2002 Tabela 32: Raporti Neto i Varsis Ekonomike n BE dhe Vende t Zgjedhura, 2002 Tabela 33: Gjendja n Tregun e Puns e Popullsis Shqiptare t Moshave 15-64, Prill 2002

(prqindje) Tabela 34: Nivelet e Papunsis n Shqipri, 2001-2003: Meshkujt e Moshave 15-59 dhe

Femrat e Moshave 15-54 (Prqindje) Tabela 35: Punsimi, Papunsia dhe Pjesmarrja e Fuqis Puntore n Shqipri, Prill 2000

(popullsia e moshave 15-64), n prqindje Tabela 36: Regjistrimi n Shkolla Sipas Niveleve t Arsimit Tabela 37: Pritshmria e Viteve t Arsimimit pr Vendet TEB (2000), Vendet OBZHE Prfshi

Krahasuesit Rajonal (2001) dhe pr Shqiprin (1998), Pritshmria e Viteve t Arsimimit pr Vend apo Grup Vendesh

Tabela 38: Vitet e Arsimimit pr Popullsin e Moshs 25-64 Vje n Shqipri, n BE dhe n Vende t Zgjedhura t Evrops Qndrore dhe Jug-Lindore, 2002 (prqindje e shprndarjes)

Tabela 39: T Ardhurat Mesatare sipas Sektorit t Pronsis, Gjinis s Punonjsve dhe Arsimimit, 2002

Tabela 40: Raporti i Rrogave sipas Arsimimit, Sektorit t Pronsis dhe Gjinis, 2002 Tabela 41: Shprdarja Arsimore e Punsimit Total dhe t Punonjsve, 2002 Tabela 42: Pjesmarrja e Fuqis Puntore sipas Gjinis dhe Arsimimit (Popullsia e Moshave

15-64) Tabela 43: Fazat e Zhvillimit Ekonomik Tabela 44: Nivelet e Parashikuara t Rritjes s Trafikut, 2001-2006 (n prqindje) Tabela 45: Kushtet e Rrjetit Rrugor, 2003 Tabela 46: Shpenzimet e Transportit Publik (milion dollar) Tabela 47: Krahasimi i Niveleve Ndrkombtare t Vdekjeve n Rrug, 2002 Tabela 48: Akciza pr Produktet e Nafts, 2003 (dollar/l) Tabela 49: Shpenzimet dhe T Ardhurat e Parashikuara Rrugore (milion dollar) Tabela 50: T Ardhurat Mesatare t Sistemit Hekurudhor pr Njsi Trafiku (dollar) Tabela 51: Treguesit Financiar dhe Operativ n Sektorin e Ujit, 2001 Tabela 52: Subvencionet Direkte Operative pr Sektorin e Ujit, 1993-2004 (milion Lek) Tabela 53: Indeksi i Korrupsionit n Vendet e Evrops Jug-Lindore, 2001-2002 Tabela 54: Nivelet Tatimore: Shqipria n Krahasim me Vendet e Tjera n Tranzicion Tabela 55: Pagesat e Raportuara Jo-Zyrtare sipas Procedurave

Tabela 56: Treguesi i Presionit t Korrupsionit Tabela 57: Treguesit Institucional: Shqipria n Krahasim me Vendet e Tjera n Tranzicion Tabela 58: Indeksi i Efektivitetit dhe Mbulimit Ligjor Tabela 59: Qeverisje: Ndryshimi i Roleve t Pjesmarrsve Kryesor Tabela 60: T Ardhurat Qeveritare si Prqindje e GDP, Evropa Jug-Lindore Tabela 61: Parashikime t Prmasave t Ekonomis s Jashtligjshme n Evropn Qndrore

dhe Jug-Lindore Tabela 62: Tarifat Shqiptare pr Importet nga BE Tabela 63: Tarifat Shqiptare pr Importet nga Vendet Fqinje t Mbuluar nga Marrveshjet pr

Tregtin e Lir Tabela 64: Tarifat Shqiptare MFN dhe TPE mbi Prodhimin e Produkteve Tabela 65: Kredia Bankare pr Sektorin Privat, Evropa Jug-Lindore (% e GDP) Tabela 66: Monedha Jasht Sistemit Bankar, Vendet e Evrops Jug-Lindore, 1992-2002 (si

prqindje e MS) Tabela 67: Ndihma e Jashtme pr Shqiprin, 1991-2002 Tabela 68: Tregtia si Pjes e GDP, 1998-2002 (prqindje) Tabela 69: Shprndarja Tipike Gjeografike e Eksporteve dhe Importeve Shqiptare n 1996-

2003 (n prqindje)

FALENDERIME

Ky raport u prgatit nga Clestin Monga n baz t t dhnave t nj studimi m t gjr t kryer nga nj grup ekspertsh t Banks Botrore dhe do t publikohet si nj projekt kerkimor (Studime Informative). Grupi i ekspertve, i cili drejtohej nga Z. Monga, prbhej nga Faruk Khan, Zhicheng Li Swift, Marta Muco (makro ekonomi); Bartek Kaminski, Alia Moubayed, Maryla Maliszewska dhe Anna Kolesnichenko (tregti); Mihails Hazans (shtje t tregut t puns); Sue Berryman (arsim); Nils Junge (bujqsi); Peter Parker (transport); Susanne Szymanski (ujra); Iftikhar Khalil (elektricitet); Katelijn Van den Berg dhe Adriana Damianova (turizm); Brian Levy, Gary Reid (qeverisje); dhe Joao C. Oliveira (decentralizim). Grupi i ekspertve u mbshtet gjithashtu n punime t mparshme dhe kontribut nga Xiaofang Shen, Juela Haxhiymeri, Jolanda Trebicka, Frauke Jungbluth, Mehnaz Safavian, Hormoz Aghdaey, Olivier le Ber, Periklis Saragiotis, Andreas Rohde, Monika Huppi, Verdon Staines, Mansour Farsad, Mukesh Chawla, dhe Nand Shani. Robert M. Solow (MIT) and Robert J. Barro (Universiteti i Harvardit) ishin kshilltar t grupit t ekspertve n kryerjen e ksaj detyre. Norman Loayza, Alexandre Abrantes, dhe Hedi Larbi ishin n rolin e shqyrtuesve t materialit. Formatimi dhe prodhimi i raportit u koordinuan nga Mismake Galatis dhe Armanda arani Emily Evershed (konsulente) bri redaktimin e draftit t raportit. Studimi u krye nn drejtimin e prgjithshm t Bernard Funck dhe Orsalia Kalantzopoulos Grupi i ekspertve falenderon pr bashkpunimin e ngusht Komisionin Evropian, Fondin Monetar Ndrkombtar dhe Zyrn Ndrkombtare t Puns. Materiale dhe sugjerime t vlefshme dhan Ministria e Financave, Banka e Shqipris, Instituti i Statistikave (INSTAT) dhe Dr. Lindita Xhillari dhe Dr. Ylli abiri nga Qndra pr Promovimin e Zhvillimit Njerzor. Grupi i ekspertve t Banks i shpreh mirnjohje t sinqert ministrive, agjencive qeveritare dhe organizatave t ndryshme ndrkombtare t cilt ndihmuan n prgatitjen e ktij drafti. S fundmi, falenderime t posame pr Zj. Milva Ekonimi dhe kolegt e saj tek INSTAT pr bashkpunimin e tyre t shklqyer. Raporti paraprak u diskutua me t gjitha palt e interesuara dhe n baz t ktyre diskutimeve iu bn edhe ndryshimet e nevojshme.

PRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Rritja e shpejt e Shqipris mbas rnies s regjimit komunist n 1990 ka qn befasuese dhe ndr m t lartat n t gjitha vendet n tranzicion. Megjithat, vendi mbetet nj nga m t varfrit n Evrop, me nj GDP prej rreth 1,900 dollar pr frym n 2003. Ka disa faktor me an t t cilve mund t shpjegohet arritja e ksaj rritjeje: S pari, stabilizimi makroekonomik dhe reformat strukturale kan siguruar nj mjedis t prshtatshm pr rritje ekonomike prgjat pjess m t madhe t 10-vjearit t fundit. U krye konsolidimi fiskal nprmjet t cilit u sigurua ulja e deficitit qeveritar nga 12.2% e GDP n 1999 n 4.4% n 2003, pa llogaritur grantet.1 U vu n jet nj politik e matur monetare, e cila u evidentua edhe nga parashikimet pr nj inflacion t qndrueshm, besimi m i madh n monedhn e vendit dhe niveli i knaqshm n rezervat n valut. U liberalizua tregtia. U prfundua privatizimi i ndrmarrjeve t vogla e t mesme dhe vetm nj numr i vogl ndrmarrjesh n sektort e industris s rnd, minierave, metalurgjis dhe shrbimeve ka mbetur pa u privatizuar. Faktori i dyt q shpjegon arritjen e rritjes sht produktiviteti i prgjithshm faktoral. U kryen reformat strukturale n sektor ky t strategjis qeveritare pr zhvillim (arsim, shndetsi dhe energji). Kjo rezultoi n rishprndarjen e burimeve nga sektort me produktivitet t ult si bujqsia n sektort me produktivitet t lart (shrbime, ndrtim). Si rezultat, rritja ekonomike n Shqipri gjat tranzicionit sht shoqruar kryesisht nga prqindje t larta t rritjes s produktivitetit t prgjithshm faktoral (pra, nga nj shprndarje m e mir e burimeve). Gjat viteve t para t tranzicionit, organizimi dhe kaosi q rezultuan nga mungesa e kontrollit dhe koordinimit ndikuan n prqindje negativ t rritjes s produktivitetit t prgjithshm faktoral pr arsye t uljes s rendimentit dhe mosprdorimit t nj pjese t madhe t kapitalit n zotrim. Si rrjedhim, ndrkoh q ekonomia arrinte stabilitet makroekonomik dhe prezantonte reforma strukturale, rishprndarja e burimeve n drejtim t aktiviteteve m produktive ndikoi n nj rritje t shpejt me prqindje t ulta investimi, duke sjell si rezultat nivele m t larta t rritjes s produktivitetit t prgjithshm faktoral. Llogaritja e rritjes tregon se gjat periudhs 1993-2003 rritja e produktivitetit t prgjithshm faktoral prbnte 6.14 prqind t rritjes mesatare vjetore t GDP-s reale (6.27 prqind). Faktori i tret jan t ardhurat nga emigracioni. Rritja n Shqipri sht ndikuar kryesisht nga t ardhurat nga emigracioni dhe nj fluks i madh burimesh nga aktivitete t ndryshme jo formale, prmasat e t cilave sidoqoft sht e vshtir t prcaktohen n mnyr t sakt. Shifrat zyrtare bjn t ditur se t ardhurat nga emigracioni jan burimi m i madh i shkmbimeve t huaja, m i madh se sa vlera e prbashkt e eksporteve dhe investimeve t huaja direkte (IHD) t cilat aktualisht prbjn 14 prqind t GDP. Shuma e t ardhurave nga jasht e drguar nga shqiptart me banim jasht vendit, e cila sht e regjistruar nga sistemi bankar vlersohet t kap nj shum prej mbi 200 milion dollar n vit. Ky stimulim ka sjell si rezultat nj zhvillim t papar t aktiviteteve t patregtueshme - kryesisht ndrtim dhe shrbime. Q nga viti 1990, afrsisht nj e pesta e numrit t prgjithshm t popullsis s vendit sht larguar dhe jeton jasht vendit, ndrkoh q kan ndodhur lvizje t mdha t popullsis nga zonat rurale n ato urbane. Burime informative nga Greqia dhe Italia, dy vendet me numr m t lart shqiptarsh, bjn t ditur se numri i shqiptarve t cilt jetojn ligjrisht n kto vende ishte afrsisht 600,000 n periudhn 2000-2001, ose nj e gjashta e popullsis s Shqipris. Ndrkoh q hapat e br nga Shqipria kan qn befasues, ekzistojn shqetsime n lidhje me mundsin e ruajtjes s niveleve t larta t rritjes ekonomike n t ardhmen. Te dhenat e perftuara nga llogaritja e rritjes nxori n pah se rritjes s produktivitetit t prgjithshm faktoral

1 T dhnat pr GDP t prdorura n kt raport jan ato t raportuara nga INSTAT n korrik 2004.

ii

q rezultoi nga rishprndarja mbas tranzicionit po i afrohet fundi. N t njjtn koh, kontributi i prftuar nga akumulimi i kapitalit sht prmirsuar n mnyr modeste. Kjo t bn t mendosh q pr t ruajtur nj nivel t lart rritjeje t GDP edhe n t ardhmen, Shqipria duhet t rris investimet dhe nivelet e regjistrimit n arsimin e mesm, t rris nivelin e integrimit t tregtis dhe t prmirsoj cilsin institucionale (qeverisjen). Problem paraqet fakti q rritja e produktivitetit t prgjithshm faktoral sht ngadalsuar ndjeshm prgjat viteve t fundit ndrkoh q kontributi i prftuar nga akumulimi faktoral ishte i paprfillshm. As t ardhurat nga emigracioni dhe as fitimet nga aktivitetet e paligjshme nuk prbjn nj baz t qndrueshme pr zhvillim ekonomik afatgjat. Q tani ka shenja t nj tendence rnieje n nivelin e t ardhurave nga emigracioni. Pr m tepr, ekzistojn shqetsime n lidhje me financimin e nevojave t vendit pr investime gjat periudhs afatmesme. Zvoglimi i mundsis s Shqipris pr prdorimin e burimeve financuese me terma te buta, si dhe parashikimet pr uljen e niveleve t mbshtetjes dhe t ardhurave nga emigracioni, prbjn faktor kryesor rrezikshmrie, t cilt duhet t zbuten me ndihmn e komunitetit t donatorve. Ekzistojn gjithashtu nj numr kufizimesh makroekonomike pr nj rritje t qndrueshme, ndrkoh q mbeten t pranishme dobsit makroekonomike. Kto prfshijn si m posht:

Pozita e jashtme e Shqipris sht akoma e brisht. Deficiti i llogarive rrjedhse, pa prfshir transfertat zyrtare, prbnte 7.6 prqind t GDP n 2003. N munges t niveleve t larta t t ardhurave nga emigracioni, ky deficit do t ishte akoma m i lart. Ndrkoh q IHD jan rritur gjat viteve t fundit, niveli i tyre sht akoma i ult, sidomos po ta krahasojm me vendet e tjera t Evrops Jug-Lindore. Qndrueshmria fiskale sht n rrezik pr arsye t raportit t ult t t ardhurave tatimore-GDP (rreth 23 prqind e GDP, shum m i ult se ai i vendeve t tjera t Evrops Jug-Lindore dhe Qndrore, n t cilat ky nivel paraqitet n nj mesatare prej 42 prqind dhe 38 prqind t GDP respektivisht). Administrata tatimore sht akoma e dobt. Mbledhja e tatimeve dhe taksave sht n nivele m t ulta se parashikimet dhe ngacmimet tatimore prbjn nj problem t madh pr bizneset. Kontributet pr sigurimet shoqrore jan akoma n nivele jo t knaqshme (mbulimi prfaqson m pak se 35 prqind t punonjsve n firmat private). Evazioni fiskal dhe shmangia fiskale n sektorin familjar jan n prmasa t mdha - t ardhurat e padeklaruara familjare vlersohet t jen n nj nivel prej 52 prqind t GDP, niveli m i lart midis vendeve t Evrops Jug-Lindore dhe Qndrore. Ekonomia jo formale n Shqipri mendohet t jet n nj nivel prej 30 prqind t prmasave t ekonomis formale, gj q prbn nj penges kye pr krijimin e t ardhurave nga kanale t tjera prve tregtis ndrkombtare. Megjith nj tendenc rnieje prgjat muajve t fundit, kursi real i interesit sht akoma i lart dhe ndikon n vlersimin e lekut, gj q tanim dmton konkurencn. Menaxhimi dhe Prioritizimi i Shpenzimeve mbeten akoma nj pik e dobt. Punsimi n sektorin publik sht i lart (18 prqind i punsimit total). Financimi i disa zrave t domosdoshm (operacionet dhe mirmbajtja, subvencionet dhe transfertat si dhe shpenzimet kapitale) varet shpesh nga disponibiliteti i burimeve. Megjith prmirsimet e viteve t fundit, administrimi i shpenzimeve publike sht akoma jo efikas dhe ka nevoj pr m shum transparenc. Varfria (varfria monetare dhe mundsia e prdorimit t shrbimeve baz si pr shembull uji, shndetsia, arsimi) mbetet mjaft e prhapur. Nj e katrta e popullsis n

iii

Shqipri, ose afrsisht 780,000 vet jetojn nn nivelin e varfris. Papunsia mbetet e prhapur, dhe sht sidomos e madhe n zonat urbane.

Nga treguesit e qeverisjes t paraqitur n studimet e fundit vihet re nj keqsim i performancs s saj gjat periudhs 1996-2002. Treguesit paraqesin: (i) nj rnie t moderuar t efektivitetit t qeveris; (ii) rnie t dukshme n cilsin e ligjeve dhe shtetin e t drejts; (iii) rnie n kontrollin e korrupsionit; (iv) rritje n prmasat e ryshfeteve; dhe (v) rritje n kapjen nga shteti. Ndrkoh q hapat e br n drejtim t depolitizimit t shrbimit civil ishin nj arritje pozitive, q nga fundi i vitit 2002 jan vn re disa raste kompromentimi t ktij procesi. Prmirsimet n klimn e biznesit - t cilat jan nj prbrs ky pr investimet e huaja direkte dhe rritjen e eksporteve - jan akoma t ngadalshme. Raporti i Shrbimit Kshillimor pr Investimet e Huaja i 2003 prmend katr fusha specifike pengesash administrative ndaj investimeve t cilat dallohen si m problematiket: procedurat doganore, administrata e tatim taksave, lejet e tokes dhe t ndrtimeve, dhe liensimi sektorial. N t gjitha kto fusha ka shqetsime q kan t bjn me mekanizmat jo efikase t zgjidhjes s konflikteve (p.sh. sistemet e apelit). Ekzistojn gjithashtu pengesa strukturale dhe sektoriale q ndikojn n aftsin konkuruese dhe rritjen. Niveli i arsimimit n Shqipri - i matur nprmjet nj shifre mesatare prej 8.5 vitesh arsimimi - sht m e ult se ai i pjess m t madhe t vendeve n tranzicion. Prqindja e regjistrimit n arsimin e mesm ka rn n mnyr t ndjeshme (38.7 prqind n 2002 n krahasim me 79 prqind n 1990) dhe sht m i ult se ai i vendeve t tjera n rajon. Prqindjet e regjistrimit bien n mnyr t ndjeshme mbas kryerjes s arsimit t detyruar 8-vjear. Edhe shpenzimet publike pr arsimin kan psuar rnie, nga 5 prqind e GDP n 1991 n 2.8 prqind e GDP n 2003. Ndrkoh q kjo tendenc negative vjen si rrjedhoj e nj rnieje t prgjithshme n shpenzimet publike, shpenzimet publike pr arsimin jan akoma m t ulta se ato t vendeve t tjera n rajon. Prve ksaj, kostot e larta t burimeve t nevojshme pr prodhim dhe cilsia e dobt e infrastrukturs kan penguar zhvillimin e tregtis. Pjesa takuese e eksportit n GDP sht ndr m t ultat ndr t gjitha vendet n tranzicion. Megjith hapjen formale t regjimit tregtar n Shqipri, vetm 17 prqind e GDP prbhet nga eksporti i mallrave dhe shrbimeve, prqindja m e ult n rajon. Shqipria krahasohet negativisht me vendet e tjera t Evrops Jug-Lindore prsa i prket kostove t burimeve t nevojshme pr prodhim dhe atyre faktorale.

Kriza n vazhdim n sektorin e energjis elektrike rrezikon si kryerjen e funksioneve makroekonomike n Shqipri ashtu dhe perspektivat pr rritje ekonomike dhe uljen e varfris. Shkaku i fillimit t krizs ishte krkesa e paprballueshme q rezultoi nga mosndalimi i prdorimit t paligjshm t energjis elektrike dhe mospagimi i faturave. Duke filluar q nga vera e vitit 2000, kriza u thellua nga thatsira n sistemin kryesisht hidro-energjitik t Shqipris si rezultat i t cils gjenerimi i brendshm i energjis elektrike ra n mnyr t ndjeshme. N ndryshim nga periudha deri n vitin 1997, kur Shqipria ishte eksportuese neto e energjis elektrike, n periudhn mbas vitit 1997 Shqipris i sht dashur t importoj sasi gjithnj e m t mdha energjie (nga 300 Gwh n 1998 n mbi 2,200 Gwh n 2002). Megjith nivelet e larta t importit t energjis elektrike, ndrprerjet e energjis pr lehtsimin e rrjetit kan qen gjithnj e m t shpeshta pr arsye se kufizimet financiare dhe ato t rrjetit kan sjell si rezultat kufizimin e importit t energjis elektrike. Megjith prparimet e ndjeshme q jan br q nga viti 2001 pr zgjidhjen e ktyre problemeve si rezultat i vnies n zbatim t nj Plani Veprimi t aprovuar nga qeveria dhe donatort, efekti negativ n ekonomi ka qen i dukshm: (i) GDP e ka ndjer kt efekt si rezultat i zvoglimit t gjenerimit t brendshm t energjis hidro-elektrike dhe i efektit t ndrprerjes s energjis pr

iv

lehtsim t rrjetit mbi prodhimin industrial; (ii) ndrprerjet e energjis pr lehtsim t rrjetit dhe cilsia e dobt e furnizimit me energji elektrike kan luajtur nj rol negativ n investimet e huaja direkte dhe kan sjell si pasoj blerjen dhe prdorimin n mas t gjeneratorve me mime t larta si dhe u kan shkaktuar dme pajisjeve elektrike; dhe (iii) sht br e nevojshme q burimet e pamjaftueshme buxhetore t devijohen nga nevoja t tjera prioritare pr t subvencionuar importin e energjis elektrike. Furnizimi me uj n pothuaj t gjitha zonat urbane bhet me ndrprerje pr arsye si t gjndjes s keqe t infrastrukturs ujore n Shqipri, ashtu dhe t disa problemeve institucionale t lidhura me t. Mirmbajtja dhe riparimet e pamjaftueshme si dhe mungesa e kontrollit nprmjet matsve t automatizuar kan rezultuar n humbje t mdha t rezervave ujore t cilat vlersohen t jen n nj nivel m t lart se 50 prqind e sasis s ujit n t gjitha qytetet. Niveli i mbledhjes s t ardhurave sht i ult dhe tarifat mesatare jan shum m t ulta se sa niveli i rikuperimit t kostove. Nj penges e madhe pr zhvillimin e turizmit sht furnizimi i paparashikueshm me uj dhe ndotja e zonave bregdetare nga ujrat e zeza. Sistemi i transportit sht ndoshta i prshtatshm n prhapje por jo n kushte. Gjndja e keqe e infrastrukturs prbn nj kufizim t rndsishm pr tregtin, investimet e huaja direkte, turizmin, rritjen ekonomike dhe kryerjen e shrbimeve sociale pr t varfrit. Mungesa e nj Plani Kryesor pr Transportin dhe e strategjive t qarta sektoriale pr zhvillim ndikojn n mungesn e efikasitetit n kt sektor (prfshi ktu dhe ndrtimin e rrugve t cilat jan t ngushta dhe nn standardet evropiane). Kostot tranzite jan t larta dhe prbjn penges pr zhvillimin e tregtis ndrkombtare, pr arsye se kostot e larta logjistike nnkuptojn mime m t larta importi dhe eksporti. Firmat prodhuese i ndjejn efektet negative t vonesave t shkaktuara nga procedurat jo efikase dhe t komplikuara t doganave, pengesat administrative apo ligjore, apo nga mungesa e sistemeve moderne t teknologjis informative dhe prpunimit t ngarkesave si n transportin detar ashtu dhe n at toksor.

Objektivat kryesore afatmesme t qeveris t paraqitura n Strategjin Kombtare pr Zhvillim Ekonomik dhe Social (SKZhES) jan rritja e qndrueshme, zvoglimi i numrit t njerzve q jetojn n varfri, prmirsimi i infrastrukturs dhe ndrtimi i kapitalit njerzor. Rritja e qndrueshme n katr sektort me perspektiv pr tregti dhe me efekte ndikuese n t gjith ekonomin shqiptare do t bnte t mundur prmirsimin e perspektivave pr rritje: biznesi bujqsor (i cili prbn burimin kryesor t t ardhurave pr familjet e varfra); tregtia tranzite; eksportimi i prodhimeve t industris s leht; dhe turizmi. M posht jan projekt-idet e dhna nprmjet ktij Memorandumi Ekonomik pr Vendin, t cilat prbjn nj plan politikash n ndihm t prpjekjeve t Shqipris pr prmirsimin e nivelit t rritjes ekonomike dhe konkurueshmris n kta katr sektor dhe m tej. Politikat pr Ruajtjen e nj Kuadri t Qndrueshm Makroekonomik Gjndja aktuale e kursimeve-investimeve pasqyron pozitn e paqart t jashtme t Shqipris. Autoriteteve shqiptare do tu duhet t ndjekin me kujdes bilancin e brendshm dhe t jashtm dhe do t ken nevoj pr nj fluks t konsiderueshm kapitali (mundsisht n formn e investimeve t huaja direkte) pr t arritur nj financim t qndrueshm te llogarise rrjedhes. Ruajtja e nj kuadri t qndrueshm makroekonomik sht nj kusht i rndsishm pr t arritur nj rritje t qndrueshme.

v

Nj domosdoshmri pr vitet e ardhshme do t jet zbatimi i vazhdueshm i disiplins fiskale pr t zvogluar akoma m shum deficitin buxhetor. Po t kemi parasysh nivelin jo t knaqshm t mbledhjes s t ardhurave, politikat fiskale duhet t ken pr qllim sigurimin e nj baze m t gjer dhe m t sigurt t ardhurash. Menaxhimi i shpenzimeve publike ka nevoj pr prmirsime t ndjeshme. Ndr masat kryesore q mund t merren prfshihen: (i) sigurimi i nj integrimi t plot t Programit Afatmesm Buxhetor (PAB) t adoptuar n vitin 2002, i cili ka pr qllim prmirsimin e shprndarjes s burimeve strategjike dhe efikasitetin e prdorimit t burimeve n procesin e SKZHES dhe iniciativat e tjera, si pr shembull procesi i Stabilizimit dhe Asocimit dhe decentralizimi fiskal; (ii) adoptimi i rregullave buxhetore pr prmirsimin e efikasitetit t shprndarjes n ata sektor n t cilt po shqyrtohen projekte t rndsishm investimesh (transport, ujra, sektort social); (iii) adoptimi i masave pr kufizimin e rritjes s shpenzimeve korrente jo-prparsore; (iv) forcimi i transparencs dhe procedurave t kontrollit si dhe sigurimi i fondeve t prshtatshme pr Kontrollin e Lart t Shtetit; dhe (v) shqyrtimi me kujdes i shpenzimeve publike me qllim analizimin e problemeve t barazis dhe efektivitetit t burimeve publike. Investimet pr sektorin e energjitiks nuk krkojn fonde buxhetore, por po t marrim parasysh krkesat e konsiderueshme pr investime n kt sektor kritik (rreth 1 miliard dollar pr 10-vjearin e ardhshm) dhe efektin e ktyre investimeve n kufizimin e huave jo-koncesionale, kto do t ken ndikime edhe n investimet n sektor t tjer. Pr m tepr, vazhdimi i zbatimit t reformave n sektorin energjitik ka nj rndsi kritike prsa i prket zvoglimin gradual deri n eliminim t subvencioneve nga buxheti. Krijimi i nj fondi barazimi me an t t cilit t bhet e mundur q fitimet e realizuara nga periudhat me hidrologji t favorshme t rezervohen pr t mbuluar kostot shtes t importeve t nevojshme gjat periudhave t tjera me probleme hidrologjike duhet t prbj nj pjes t rndsishme t ktyre reformave. Duke patur parasysh parashikimet akoma t ulta n lidhje me inflacionin dhe nivelet e knaqshme t mbulimeve t rezervave, duket se politika e kurseve t ulta t interesave e adoptuar nga Banka e Shqipris gjat muajve t fundit mund t vazhdoj t qndroj n fuqi. Autoritetet financiare shqiptare duhet t monitorojn me kujdes zhvillimet n kurset e interesave dhe mimet e energjis n tregun ndrkombtar, t cilat mund t sjellin ndryshime n nivelin e inflacionit, dhe rrjedhimisht t jen t kujdesshm n ndryshimet q mund t bjn n politikat e ndjekura, objektivi i tyre kryesor duhet t jet kufizimi i rritjes s vlers s lekut.

Politikat pr Mobilizimin e Burimeve Njerzore Pr t mbshtetur rritjen, Shqipria duhet t orientoj aktivitetet e saj ekonomike n mnyr t dukshme n drejtim t rritjes me baz investimet - dhe si rezultat n drejtim t rritjes me baz novacionet. T dy kto lloje rritjeje, e sidomos rritja e bazuar n inovacion, do t krkojn m shum kapital njerzor se sa niveli aktual mesatar n Shqipri. Pr kt qllim propozohen politikat e mposhtme:

Prmirsimi i cilsis s kapitalit njerzor. Prsa i prket periudhs afatshkurtr dhe afatmesme, rndsi t veant marrin dy masa kryesore pr prmirsimin e cilsis. Njra nga ato krkon q qeveria t marr pjes rregullisht n vlersimet ndrkombtare t prvetsimit t njohurive dhe t publikoj rezultatet. Kto vlersime bjn t mundur q vendet e ndryshme t prcaktojn objektivat e tyre kundrejt standarteve q i prshtaten

vi

llojit t kapitalit njerzor pr t cilin ekonomit e ktyre vendeve kan nevoj. Tjetra sht rishikimi i kujdesshm dhe sistematik i kurrikulumit pr vet faktin q kurrikulumi sht ai q prcakton parametrat e msimdhnies dhe prvetsimit t njohurive dhe metodologjit e tyre. Megjithat, ndryshimet e mdha n kurrikulum do t ishin efektive vetm n rast se do t shoqroheshin me ndryshime paralele n: (i) t gjitha tekstet shkollore, udhzimet pr msuesit dhe materialet msimore; (ii) praktikat e msuesve n klas; dhe (iii) matjen e rezultateve t prvetsimit t njohurive. Duhet t kemi parasysh q tekstet e reja shkollore dhe ndryshimet n praktikat e msuesve n klas do t ken kosto t konsiderueshme. Rritja e krkess pr arsimim nprmjet alternativave me kosto m t ult. Rritja e sasis s kapitalit njerzor. Qeveria ka ndryshuar tashm kohzgjatjen e arsimit t detyrueshm dhe viti 9 do t jet i detyrueshm duke filluar q nga viti shkollor 2004-2005. Megjithat, problemi i krkess s ult pr arsimim mbetet i pranishm, sidomos tek familjet e varfra dhe ato t zonave rurale. Shum nga alternativat e politikave pr rritjen e krkess pr arsimim - p.sh. ndrtimi i shkollave pr zvoglimin e distancave apo akordimi i subvencioneve pr familjet m t varfra - jan me kosto t lart. Nevoja e prdorimit sa m efektiv t burimeve t pakta shtron si krkes kryerjen e analizave pr identifikimin e faktorve m t rndsishm t krkesave t nn-kategorive t ndryshme. Prdorimi i planifikimit n komunitet pr t lejuar q vet familjet t bjn shprndarjen e nj buxheti imagjinar tek ata faktor q jan m t rndsishm pr to mund t ndihmoj qeverin n prcaktimin e ndrhyrjes me an t politikave t saj dhe rritjen e efektivitetit t ksaj ndrhyrjeje.

Politikat pr Fuqizimin e Tregtis dhe Intregimit Vizioni afatgjat i Shqipris sht antarsimi n Bashkimin Evropian (BE). Marrdhniet e vendit me BE bazohen aktualisht n Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PSA) i cili siguron kuadrin dhe perspektivn e nj antarsimi t ardhshm pr vendet Ballkanike. Megjithse PSA nuk prcakton ndonj plan kohor pr antarsim, ky proces prbn nj katalizator t fuqishm pr reforma. Shqipria ka prfituar nga kuadri i prgjithshm i bashkpunimit i PSA, prfshi ktu edhe koncesionet tregtare me preferenc, ndihmn financiare dhe perspektivn e nj marrdhnieje kontraktuale largpamse me BE nprmjet nj Marrveshjeje Stabilizimi dhe Asocimi (MSA) e cila do t zvendsoj Marrveshjen aktuale t Tregtis dhe Bashkpunimit t aprovuar q nga data 1 dhjetor 1992.2 Shqipria ka br prparime t ndjeshme n drejtim t eksporteve gjat viteve t fundit por megjithat sht akoma larg vendeve t tjera t Evrops Jug-Lindore prsa i prket hapjes (e matur kjo nga raporti i tregtis me GDP). Pr t prfituar plotsisht nga pozita e saj gjeografike dhe nga mundsia pr marrdhnie m t fuqishme tregtare me vendet fqinj dhe BE, sht e nevojshme t adoptohen masat e mposhtme:

Vazhdimi i angazhimit pr nj regjim m liberal ndaj tregtis shumpalshe dhe prshpejtimi i integrimit rajonal dhe Evropian. Prve prfitimeve politike nga procesi i PSA, si pr shembull sigurimi i mekanizmit pr prcaktimin e politikave prkatse pr kryerjen e reformave t tjera dhe stimulin pr krijimin e nj ambjenti m t qndrueshm biznesi q do t inkurajonte investimet e huaja, eliminimi i pengesave t mbetura ndaj

2 Negociatat e Marrveshjes pr Stabilizim dhe Asocim filluan n janar 2003. Kohzgjatja dhe rezultati i tyre do t varen nga prparimet e bra nga autoritetet shqiptare n zbatimin e reformave kryesore t prcaktuara n Marrveshjen e Partneritetit dhe t analizuara do vit n Raportin Vjetor t Komunitetit Evropian.

vii

tregtis mund t sjell si rezultat nj zgjerim t konsiderueshm t tregtis dhe t ardhurave. Liberalizimi i tregtis duhet t vazhdoj n t gjitha fushat pr arsye se prfitimet m t mdha mund t arrihen vetm kur Shqipria t eliminoj t gjitha pengesat ndaj tregtis pr t gjith partnert tregtar. Zbatimi i planit t politikave t rna dakort me ShKIH pr eliminimin e pengesave administrative pr investimet.

Politikat pr Prmirsimin e Infrastrukturs Publike Zbatimi i planit ambicioz pr infrastrukturn sht gjithashtu kusht pr nj rritje t qndrueshme. Ekzistojn lidhje t rndsishme midis prparimeve t Shqipris n zbatimin e reformave jetsore n sektorin e infrastrukturs (si ato t sektorit energjitik), dhe aftsis s saj pr t luajtur nj rol aktiv dhe t prgjegjshm n bashkpunimin rajonal (si zhvillimi i nj tregu funksional rajonal energjitik) nga njra an, dhe prparimit t vendit n Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit nga ana tjetr.

N sektorin e transportit, prparsit jan si m posht: (i) prfundimi i Planit t Prgjithshm t Transportit dhe strategjis s sektorit: (ii) fuqizimi i metodes se prioriteteve dhe analizs ekonomike per projektet e propozuara t investimeve (n mnyr t veant, investimet publike duhet t ndrmerren vetm mbas nj shqyrtimi t kujdesshm t analizave ekonomike [niveli i kenaqshem i kthimit te investimit, prgatitja e nj plani financiar realist, gjzkimi q investimi nuk mund t ndrmerret nga sektori privat, apo si pjes e nj sherbimi publik pr nje shrerbim social te cilin qeveria ka rene dakort ta subvencionoj]); (iii) prcaktimi i mimeve pr shrbimet n infrastrukturn publike pr t siguruar rikuperimin e plot t kostove, prfshi dhe kostot e jashtme, barazi midis llojeve t transportit, dhe mbrojtjen e kerkuart ambjentit; (iv) ristrukturimi i sistemit hekurudhor n prputhje me direktivat e BE prpara se te mendohet per investime te reja; fillimi i procesit per specializimin ne nje drejtim te caktuar te porteve. N sektorin e energjis elektrike, duhet t merren masa pr t shmangur sa m shum q t jet e mundur ndrprerjen e energjis pr lehtsimin e rrjetit, pr shembull nprmjet krijimit t nj gjenerimi shtes n vend dhe nprmjet importimit t energjis elektrike shtes. Kjo krkon nj zbatim t qndrueshm t Planit t Sektorit t Energjis Elektrike dhe reformave sektoriale pr t cilat sht rn dakort me donatort. Subvencioni i siguruar nga Qeveria pr t ndihmuar Korporatn Elektrike Shqiptare (KESH) n pagimin e importeve ka luajtur nj rol t rndsishm duke kufizuar ndrprerjen e energjis elektrike pr lehtsimin e rrjetit deri n nivelet aktuale. Meq ky fakt do t prcaktohet n fund t vitit 2004, rndsi kritike merr prmirsimi i konsiderueshm i funksionit financiar t puns s KESH me qllim q t minimizohet/shmanget ndrprerja e energjis elektrike pr lehtsimin e rrjetit. Autoritetet duhet t prshpejtojn zbatimin e strategjis kombtare dhe rurale t sektorit t furnimzimit me uje. Kjo do t prfshinte rehabilitimin e sistemit tashm t vjetruar t furnizimit me uj dhe t sistemit t ujrave t zeza; permiresimin e sherbimit p;r t; varferit dhe ata qe marrin uje me pak se normativat; transformimin e ndrmarrjeve t ujit n ente me vet-financim; rritjen e pjesmarrjes s sektorit privat n sektorin e ujit; krijimin e mundsive pr pushtetet vendore q t sigurojn shrbime t sigurta dhe t qndrueshme te furnizimit me uje, dhe njekohesisht profilaktike; dhe krijimin e nj sistemi t prshtatshm pr mbledhjen dhe trajtimin e ujrave t zeza.

viii

Politikat pr Prmirsimin e Qeverisjes dhe Forcimin e Institucioneve Prpjekjet e Shqipris, t cilat gjat 10-vjearit t fundit jan prqndruar n prmirsimin e qeverisjes dhe forcimin e institucioneve, presupozojn q pr t prmirsuar n mnyr t konsiderueshme kto pika kye t rritjes ekonomike dhe uljes s varfris sht e nevojshme t vihet n jet nj metodologji me tre drejtime kryesore:

T dyfishohen prpjekjet pr sigurimin e integritetit drejtues brenda administrats publike.

T dyfishohen dhe t zgjerohen prpjekjet pr sigurimin e nj zbatimi t sigurt, t

parashikueshm dhe t drejt t shtetit t t drejts, prfshi ktu si ligjet pr veprimtarin e enteve t sektorit publik dhe stafit t tyre (n rolet e tyre rregulluese dhe t sigurimit t shrbimeve) ashtu dhe ligjet pr aktort e sektorit privat.

T prcaktohen dhe fuqizohen mekanizmat q mund t krijojn mundsin pr

dgjimin e zrit t qytetarve n lidhje me kryerjen e shrbimeve - pra, mekanizma q do t rrisin mundsin q qytetart dhe firmat q preken direkt nga ligje apo shrbime publike t caktuara, t din si t gjejn mnyrn pr t ushtruar presion mbi shtetin q ky i fundit t zbatoj si funksionet e tij ligjvnse ashtu dhe ato t kryerjes s shrbimeve n mnyr t drejt dhe efektive.

ix

KAPITULLI 1: HYRJE

Eksperienca e rritjes n Shqipri prbn nj histori suksesesh midis vendeve n tranzicion por GDP pr frym prbn akoma vetm 6.5 prqind t mesatares s 15 vendeve t BE

Rritja e shpejt e Shqipris q nga viti 1990 ka qn befasuese dhe sht ndr m t lartat n t gjitha vendet n tranzicion (mbas Polonis dhe Sllovenis). Megjithat, vendi mbetet nj nga m t varfrit n Evrop. Nga 680 dollar n vitin 1990, GDP reale pr frym ra n mnyr t konsiderueshme gjat periudhs s par t viteve 90, por ka psuar nj rritje t qndrueshme gjat viteve t fundit duke arritur nj nivel t parashikuar prej 1,805 dollarsh n 2003. Figura 1 paraqet trajektoren e GDP-s reale n Shqipri q nga viti 1990.

Figura 1: GDP Reale n Shqipri (1990=100)

Tabela 1: Shqipria e Krahasuar me Vendet e Tjera t Evrops Jug-

Lindore

Hapsira e Prgjithsh

me Popullsia GDP 2003 Rritja e GDP

(%)

GDP pr

frym

GNI pr frym, 2003

mij Km2 milion

Miliard dollar aktualisht 2002 2003 Atlas $

Shqipria 28.8 3.2 6.1 4.7 6 1,938 1,740 BH 51.1 4.1 7.0 3.5 4.6 1,687 1,540 Bullgaria 110.9 7.9 19.9 4 5 2,539 2,130 Kroacia 56.5 4.4 28.8 5 4.2 6,486 5,350 Ish RJ Maqedonis 25.7 2 4.7 0.3 3 2,298 1,990 Moldavia 33.9 3.6 2.0 7.2 5 541 590 Rumania 238.4 22.4 57.0 4.7 4.9 2,616 2,310 Serbia-Mali i Zi/1 102.2 10.7 20.7 4 5 2,501 1,910 Burim: Banka e t dhnave t Banks Botrore (SIMA) e azhornuar me informacione t viteve t fundit nga ekipet e ekspertve, Fusha: "Profili i Vendit, 2003" EIU Shnim 1/: Treguesit pr Serbin dhe Malin e Zi nuk prfshijn Kosovn, prvese kur bhet fjal pr hapsirn dhe popullsin

Modelet e rritjes jan zhvilluar gjat 10-vjearit t fundit

Eksperienca e rritjes s Shqipris gjat tranzicionit mund t ndahet n katr episode t veanta. Menjher mbas tranzicionit, GDP reale u zvoglua n mnyr t ndjeshme n nj mas prej 39 prqind midis 1990 dhe 1992. Rekuperimi filloi n mnyr serioze n 1993 kur

60.00

70.00

80.00

90.00

100.00

110.00

120.00

130.00

140.00

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Real GDP (1990=100)

60.00

70.00

80.00

90.00

100.00

110.00

120.00

130.00

140.00

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003GDP reale (1990=100)

2

Shqipria vuri n jet nj program t suksesshm pr stabilizimin makroekonomik (duke vn nn kontroll deficitin buxhetor, rritjen e monedhs dhe kursin e inflacionit), liberalizoi mimet dhe tregtin e jashtme dhe privatizoi tokn bujqsore. Midis 1993 dhe 1996 ekonomia psoi nj rritje t shpejt vjetore prej 9.3 prqind. Pjesa m e madhe e rritjes s ksaj periudhe u ndikua nga bujqsia, shrbimet dhe n nj mas m t vogl nga ndrtimi (ky i fundit prbnte akoma nj pjes t vogl t GDP).

N 1997, falimentimi i firmave piramidale rezultoi n anarki t prgjithshme dhe n nj rnie t ndjeshme t rendimentit t prodhimit n nj mas prej 7 prqind. Shqipria mundi ta rimerrte veten shpejt mbas ksaj krize duke arritur q t rikthente rritjen ekonomike n 1998. Midis 1998 and 2001 ekonomia psoi rritje n nj mas mesatare vjetore prej 7.4 prqind, ndrsa n 1999, GDP reale pr her t par arriti t kalonte nivelin e saj t vitit 1998.3 Kjo rritje u ndikua gjat periudhs 1998-1999 nga nj prodhimtari e lart e sektorve t prodhimit dhe shrbimeve. Gjat 2000-`01 rritja e sektorit t prodhimit ra n mnyr t ndjeshme, ndrkoh q u prmirsua rritja e sektorit t shrbimeve dhe u prshpejtua n mnyr t ndjeshme rritja n sektorin e ndrtimit. N 2002, kriza energjitike dhe moti i keq solln nj ngadalsim t rritjes n t gjith sektort duke br q ekonomia t rritej vetm n nj nivel prej 4.7 prqind. N 2003, nivelet e rritjes u prmirsuan n nj far mase dhe arritn deri n 6 prqind, gj q u ndikua edhe nga rritja e ndjeshme e prodhimit hidro-energjitik t vendit.

sht kryer transformimi struktural, ndrkoh q niveli i kontributit t bujqsis n GDP ka rn

Q nga viti 1990, Shqipria ka kryer nj transformim t konsiderueshm struktural nga industria tek shrbimet. Nj pjes e madhe e ktij transformimi struktural u krye gjat viteve t par t tranzicionit: nga 1990 deri n 1992 kontributi i industris n GDP ra nga 39 prqind n 20 prqind, kontributi i bujqsis u rrit nga 23 prqind n 34 prqind, ndrsa kontributi i shrbimeve u rrit nga 33 prqind n 44 prqind. Q nga viti 1992 kontributi i industris n GDP ka qndruar i njjt n nj nivel prej 20 prqind, kontributi i bujqsis psoi nj rnie n 25 prqind n vitin 2002 (ktu ndikuan edhe ndryshimet n llogarit kombtare), ndrkoh q kontributi i shrbimeve u rrit n 54 prqind n 2003. Brenda sektorit t industris, ndrtimi sht zgjeruar n mnyr drastike prgjat gjith ksaj periudhe dhe ka arritur nga 3 prqind t GDP gjat 1990-92 n 9.4 prqind n 2003. Transformimi i madh struktural presupozon q

3 Nivelet e rritjes s GDP n Tabeln 1 t shtojcs jan marr nga Treguesit e Zhvillimit Botror 2003, ndrsa prbrja sektorale dhe nivelet e rritjes sektorale jane marr nga Banka e Azhornuar e t Dhnave t Bank Botrore (BADh) pr Shqiprin. BADh prmban rishikimet m t fundit t llogarive kombtare, t cilat sugjerojn nj zvoglim m t madh t GDP reale n 1997 dhe nj rritje m t shpejt gjat 1998-`01. Nivelet e zhvillimit pr vitet e tjer nuk ndikohen. Meq rishikimet m t fundit jane akoma n faza paraprgatitore dhe objekt i disa pikash problematike, ne kemi prdorur Treguesit e Zhvillimit Botror 2003 pr pjes m t madhe t analizave tona. Rishikimet m t fundit sidoqoft paraqesin nj pamje m t sakt t prbrjes sektorale t GDP, gj q prbn dhe arsyen e prdorimit nga ana jon t shifrave t BADh pr kte q n Tabelen 1. Ktu dhe n analizat tona t mvonshme ne kemi prdorur gjithmon nivelet reale t rritjes s GDP dhe nivelet e investimeve pr 2002 dhe 2003 nga BADh pr t prcaktuar GDP-n ton reale dhe serin e investimeve n 2002 dhe 2003.

3

tranzicioni n Shqipri ka sjell me t vrtet nj rishprndarje t burimeve n drejtim t aktiviteteve m produktive. Prve ksaj rishprdarjeje n t gjith sektort ekonomik, kontributi i sektorit privat n GDP sht rritur nga 5 prqind n 1990 n rreth 75 prqind n 2002.

Nj vshtrim mbi kontributet sektorale n rritje i paraqitur n Tabeln A*6 n Shtojc nxjerr n pah se gjat periudhs 1982-1989 t para-tranzicionit sektori industrial prbnte kontribuesin m t madh n rritje, ndrsa bujqsia dhe shrbimet paraqiteshin me kontribute m modeste. Rnia e viteve 1990-1992 u ndikua kryesisht nga nj rnie e ndjeshme n sektorin industrial. Ndryshimet n prbrjen e prodhimit t cilat devijuan nga sektori industrial, pasqyruan nj mosprdorim masiv t kapitalit t industris s rnd n qytete t tilla si Elbasani dhe Shkodra. Vetm n Elbasan pr shembull u suprimuan 12,000 vende pune industriale, duke sjell si pasoj nj zbraztir industriale t konsiderueshme. Kjo dhe ndoshta ndryshime t tjera n tregun e puns t lidhura me fundin e sistemit t bujqsis kolektive krijuan apo thelluan nn-punsim dhe papunsi masive dhe t qndrueshme n vend. Gjat periudhs s mpasshme t rimkmbjes t viteve 1993-96, kur niveli mesatar vjetor i rritjes s GDP ishte n nj nivel prej 9.2 prqind, kontributi i bujqsis ishte 2.8 prqind ndrsa kontributi i shrbimeve ishte 4.8 prqind. Ndrkoh q ndrtimi po rritej me hapa galopante gjat gjith ksaj periudhe, prmasat e tij t vogla nnkuptonin q kontributi i tij n GDP prbnte nj prqindje modeste prej 0.8 prqind. Megjith prmasat e tij t vogla, ndrtimi prbnte gjysmn e kontributit t sektorit industrial n rritje, gj q presupozon q rritja n sektorin e prodhimit ishte e paprfillshme gjat ksaj periudhe.

Kriza e vitit 1997 solli rnie n t tre sektort e gjr t ekonomis. N periudhn e mbas krizs gjat viteve 1998-2001, kur niveli mesatar vjetor i rritjes s GDP ishte n nj nivel prej 7.4 prqind, kontributi i ndrtimit ishte 1.4 prqind, ndrsa kontributi i shrbimeve ishte 5.6 prqind. Kontributi i bujqsis dhe sektorit t prodhimit ishte i paprfillshm. Gjat dy viteve t fundit 2002-03, t dhnat paraprake bjn t ditur se ngadalsimi i prgjithshm i rritjes sht shoqruar me kontribute m t ulta t ndrtimit dhe shrbimeve, ndrkoh q kontributet e bujqsis dhe prodhimit kan psuar nj rritje t leht. Ndrkoh q boshllqet dhe ndryshimet e shpeshta n llogarit kombtare e bjn t vshtir ndjekjen e kontributeve sektorale n rritjen ekonomike gjat periudhave t caktuara n Shqipri, shifrat tregojn se ndrtimi dhe shrbimet kan qn kontribues t rndsishm pr rritjen gjat gjith periudhs s mbas-tranzicionit, ndrsa bujqsia ishte kontribues i rndsishm gjat periudhs fillestare 1993-96. Megjithse sektori i prodhimit nuk duket t ket qn kontribues i rndsishm n rritje, si vihet re n sektort e tjer, ekziston padyshim mundsia q aktivitetet me produktivitet m t lart brenda sektorit t prodhimit t jen zgjeruar dhe t ken kontribuar n rritje ndrkoh q aktivitetet m pak produktive t jen zvogluar.

4

Tabelat A*1 and A*2 n Shtojc paraqesin nj krahasim t trajektores s rritjes s Shqipris me ato t vendeve t tjera n tranzicion pr periudhn 1990-2002.4 Tabela 2 paraqet GDP reale t secilit vend pr do vit, n krahasim me GDP reale t tij n vitin 1990 (GDP reale n 1990 = 100). N varsi t faktit nse GDP reale n 2002 sht m e lart apo m e ult se GDP reale n vitin 1990, do vend n tranzicion sht vendosur n grupin me rritje pozitive apo n at me rritje negative. Krahasimi tregon se rritja e prgjithshme e Shqipris prej 24 prqind q nga viti 1990 ka qn m e madhe se ajo e t gjitha vendeve t tjera n tranzicion, prve Polonis dhe Sllovenis, rritja e prgjithshme e t cilave ka qn prkatsisht 46.7 prqind dhe 27.3 prqind. Tabela A*2 paraqet informacion shtes n lidhje me thellsin dhe kohzgjatjen e rnies fillestare n nivelet e rendimenteve t prodhimit dhe forcn e rimkmbjes s mvonshme pr do vend. Rnia fillestare e rendimenteve t prodhimit n Shqipri ishte m e thell se ajo e t gjith vendeve t tjer n tranzicion. Megjithat, rnia fillestare e saj ishte e shkurtr dhe niveli i rritjes q nga periudha e rimkmbjes fillestare ka qn m e gjat se sa ajo e vendeve t tjera n tranzicion.5

Rritja sht ndikuar kryesisht nga t ardhurat nga emigracioni dhe nga disa aktivitete te paligjshme gj q ngre pikpyetje n lidhje me qndrueshmrin e saj

Ndrkoh q rritja e Shqipris ka qn befasuese sidomos q nga viti 1998 (nj nivel mesatar rritjeje prej 6.8 prqind n krahasim me 4.7 prqind n rajonin e Evrops Jug-Lindore) ekzistojn shqetsime n lidhje me mundsin e ruajtjes s niveleve t larta t rritjes ekonomike n t ardhmen. Rritja n Shqipri sht ndikuar kryesisht nga t ardhurat nga emigracioni (nga 1.7 milion vet q prbjn pjesn ekonomikisht aktive t popullsis, afrsisht 700,000 punojn jasht vendit, kryesisht n Greqi) dhe nj fluks i madh burimesh nga aktivitete t paligjshme dhe ndrkombtare, prmasat e t cilve sidoqoft sht e vshtir t prcaktohen n mnyr t sakt. Ky stimul ka sjell si rezultat nj zhvillim t papar t aktiviteteve t patregtueshme kryesisht ndrtim dhe shrbime. As t ardhurat nga emigracioni6 dhe as ato t prfituara nga aktivitetet e paligjshme nuk prbjn nj baz t qndrueshme pr nj zhvillim ekonomik afatgjat. Pr m tepr, rritja e Shqipris deri tani sht mbshtetur kryesisht tek bujqsia e cila punson rreth 50 prqind t fuqis puntore nj sektor, kontributi i t cilit n GDP ka rn gjat viteve t fundit. S fundmi, ekzistojn shqetsime n lidhje me

4 Krahasimi prfshin t gjitha vendet n tranzicion pr t cilat ekzistonin t dhnat mbi GDP reale gjat gjith periudhs 1990-2002. Ktu nuk prfshihen Bosnja-Hercegovina, Serbia-Mali i Zi, dhe Azerbajxhani. 5 T gjitha vendet e Ish-Bashkimit Sovjetik prjetuan rnie m t thella dhe m t gjata se sa pjesa m e madhe e vendeve t Evropes Lindore dhe Qendrore dhe vetm dy vende t Ish-Bashkimit Sovjetik Turkmenistani dhe Yzbekistani e kaluan n 2002 GDP-n reale t vitit 1990. 6 Si prmendet nga Levy (2003), Nj nga kufizimet ishte fakti se po t merren parasysh prmasat aktuale, vazhdimi i rritjes pr pjesn e shqiptarve t punsuar jasht vendit nuk prbnte ndonj qllim t veant. Nj kufizim i dyte ishte tendenca empirike botrore se me kalimin e kohs emigrantt e prkohshm kan tendence t vendosen prgjithmon n vendet ku kan emigruar dhe niveli i t ardhurave nga jasht ulet. Nj kufizim i tret ishte fakti se tendenca pr emigrim shihet m tepr tek pjesa e popullsis e cila sht m e vendosur dhe me aftsi biznesi, duke i hequr shoqris nj burim kryesor dinamizmi.. Pr nj shqyrtim t kohve t fundit t literaturs mbi t ardhurat nga emigracioni dhe nj kuader t unifikuar pr analizimin e efektit t tyre n rritjen ekonomike, shih Chami et al. (2003).

5

financimin e nevojave t vendit pr investime pr periudhn afatmesme. Dalja e Shqipris nga mundsia pr ndihm nga IDA n 2005 si dhe parashikimet pr uljen e nivelit t mbshtetjes dhe t ardhurave nga emigracioni prbjn faktor kryesor rrezikshmrie, t cilt Shqipria duhet t prpiqet ti marr parasysh dhe ti zgjidh me ndihmn e komunitetit donator.

N baz t Procesit t Stabilizimit dhe Asocimit, Shqipria po diskuton nj Marrveshje Stabilizimi dhe Asocimi me BE

Vizioni afat-gjat i Shqipris sht antarsimi n Bashkimin Evropian (BE). Marrdhniet e vendit me BE bazohen aktualisht n Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PSA) i cili siguron kuadrin dhe perspektivn e nj antarsimi t ardhshm pr vendet Ballkanike. Megjithse PSA nuk prcakton ndonj plan kohor pr antarsim, ky proces prbn nj katalizator t fuqishm pr reforma. Shqipria ka prfituar nga kuadri i prgjithshm i bashkpunimit i PSA, prfshi ktu edhe koncesionet tregtare me preferenc, ndihmn financiare dhe perspektivn e nj marrdhnieje kontraktuale largpamse me BE nprmjet nj Marrveshjeje Stabilizimi dhe Asocimit (MSA) e cila do t zvendsoj Marrveshjen aktuale t Tregtis dhe Bashkpunimit t aprovuar q nga data 1 dhjetor 1992), Kohzgjatja dhe rezultati i tyre do t varen nga prparimet e bra nga autoritetet shqiptare n zbatimin e reformave kryesore t prcaktuara n Marrveshjen e Partneritetit dhe t shqyrtuar do vit n Raportin Vjetor t Komunitetit Evropian.

Hapat e hedhura s fundmi n drejtim t MSA kan qn t ngadalshm

Sipas KE, reforma n Shqipri gjat 12 muajve t fundit ka qn e kufizuar. Raporti Vjetor pr vitin 2004 v re se me gjith prparimet e bra gjat negociatave t MSA pr diskutimin e tekstit t marrveshjes s ardhshme, shum nga reformat e nevojshme pr t garantuar zbatimin e prshtatshm t saj nuk jan kryer. Shqetsim paraqesin veanrisht problemet kryesore t shtetit t s drejts. Kto prfshijn luftn kundr krimit t organizuar dhe korrupsionit si dhe funksionimin e sistemit gjyqsor. Shqipria duhet prshndetur pr nj sr nismash, duke prfshir ktu edhe rolin e saj t prgjithshm konstruktiv n rajon, zvoglimin e kontrabands dhe trafikut t njerzve n detin Adriatik dhe Jon si dhe fillimin e nj Marrveshjeje pr Ripranim n Komunitet. Megjithat, rezultatet kan qn m t vogla nga ato t parashikuara n fushat kryesore t krimit t organizuar, korrupsionit, sistemit gjyqsor dhe reformave n administratn publike.

Ky raport7 ka pr qllim: (i) t bj nj paraqitje t shkurtr t arritjeve ekonomike t Shqipris q nga viti 1991, duke u prqndruar n efektin e rezultateve t programit t stabilizimit dhe reformave t tjera strukturale t kryera gjat 10-vjearit t par t tranzicionit; (ii) t kuptoj faktort kryesor prcaktues t rritjes; (iii) t identifikoj kufizimet prkatse me t cilat ndeshet ekonomia shqiptare; dhe t diskutoj planin e politikave afatmesme.

Pjesa tjetr e raportit sht organizuar si m posht. Kapitulli 2 jep shpjegime pr burimet e rritjes s shklqyer gjat 10-vjearit t fundit.

7 Ky Memorandum Ekonomik pr Vendin bazohet n nj studim m t zgjeruar q do t botohet si Studim Informativ.

6

Pr m tepr, kjo pjes bn nj eksplorim t perspektivave dhe kufizimeve t rritjes. Kapitulli 3 analizon mundsin pr tregti dhe integrim. Kapitulli 4 merr n shqyrtim rolin e emigracionit dhe t ardhurave nga emigracioni. Kapitulli 5 analizon sfidn e mobilizimit te burimeve t fuqis puntore. Kapitulli 6 v theksin n nevojn pr eliminimin e pengesave t infrastrukturs publike pr rritjen. Kapitulli 7 prqndrohet tek qeverisja dhe kuadri institucional. Kapitulli 8 paraqet kuadrin makroekonomik pr rritje. Kapitulli 9 i kushtohet vrejtjeve prfundimtare.

7

8

KAPITULLI 2: BURIMET, PERSPEKTIVAT DHE KUFIZIMET E RRITJES

Tranzicioni i Shqipris nga sistemi komunist n ekonomin e tregut ka qn deri tani i suksesshm, megjithse mbetet akoma nj nga vendet m t varfra t Evrops. Ky kapitull bn nj paraqitje t pamjes makroekonomike dhe merr n shqyrtim burimet, perspektivat dhe kufizimet e rritjes.

1. Histori: Nj Histori e Shkurtr Tranzicioni

(i) Stabilizimi Makroekonomik

Shqipria filloi kryerjen e reformave t ekonomis s tregut nga nj sistem jashtzakonisht i centralizuar ekonomik. Si kudo n Evropn Lindore, faza e par e tranzicionit u karakterizua nga nj rnie e konsiderueshme n prodhim. Kjo solli si rezultat keqsimin e situats makroekonomike t vendit (shih Tabeln 2). Prodhimi ra n masn prej 50 prqind n fund t vitit 1990 deri n mesin e vitit 1992.8 Borxhi i jashtm u rrit me shpejtsi n 30 prqind t GDP. Rezervat e shkmbimeve t huaja u prdorn pothuajse plotsisht. Deficiti buxhetor arriti n masn 44 prqind t GDP n fund t vitit 1992. Hedhja e monedhave t reja n treg u duk si nj rrug e leht pr t financuar deficitin e lart buxhetor, gj q solli dyfishimin e monedhave n treg. N fillim t vitit 1992 monedhat qarkulluese n treg arritn nj shifr rekord prej 69 prqind t GDP, ndrkoh q intensifikohej presioni pr rritjen e rrogave. N fund t vitit 1991 inflacioni arriti nivele tre-shifrore me nj ndryshim prej 104.1 prqind nga viti i mparshm ndrsa n fillim t vitit 1992 inflacioni mujor ishte n masn 10-15 prqind.

Politikat e prshtatshme makroekonomike kan siguruar nj baz t mir pr rritje t fuqishme

Kto kushte t vshtira fillestare ndryshuan shpejt n Shqipri mbas vnies n zbatim t nj numri programesh t suksesshme stabilizimi. Secili kishte karakteristikat e veta megjithse qllimi i tyre i prgjithshm ishte i njjt: inflacion i ult dhe mime t qndrueshme, rritje e qndrueshme dhe ulje e deficitit buxhetor, prmirsime n pozicionin e jashtm dhe reforma n sektorin e financave. Masat e para stabilizuese n Shqipri filluan me nj program nj-vjear reformash nga mesi i vitit 1992 deri n mes t vitit 1993 gjat t cilit u synua kontrolli fiskal dhe monetar i shoqruar me nj sistem t prshtatshm mimesh dhe shkmbimi. Ky program u mbshtet nga institucionet financiare ndrkombtare, prfshi dhe nj marrveshje gatishmrie me FMN. Prpjekjet e para u prqndruan kryesisht n stabilizimin e ekuilibrit t thell makroekonomik dhe prmbanin nj komponent t fuqishm monetar.

Nj nga objektivat kryesore ishte ulja e inflacionit n nj nivel nn 20

8 Te dhenat makroekonomike nga 1990 ne 1992 jane nga Shqipria, Raport Ekonomik 5 i FMN (1994).

9

prqind. Rritja e monedhs ishte parashikuar t ishte nj objektiv i rndsishm nominal i ktij programi, i mbshtetur nga nj politik fiskale objektivi kryesor i t cils ishte eliminimi i financimit t pamas t deficitit monetar brenda kohzgjatjes s programit. Pr m tepr, politikat e t ardhurave nprmjet kontrollit t pagave n sektorin shtetror t ekonomis prbnin objektivin e dyt t rndsishm, gj q i jepte ktij programi nj karakter t pazakonshm. Programi nj-vjear i emergjencs hapi rrugn pr nj program m t thell reformash me synim liberalizimin e ekonomis. Suksesi i tij pati nj efekt t rndsishm psikologjik. Shqipria prballoi me sukses mungesat e mdha ushqimore dhe arriti t mbushte raftet e dyqaneve me produkte pr prballimin e nevojave baz t qytetarve t saj.

Tabela 2: Treguesit Kryesor Ekonomik, 1990-2002

TREGUESIT/VITE 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

GDP

mim aktual (mil lek) 16813 16404 50697 125334 184393 229793 314878 333071 412326 474291 530906 610417 677674 746318

% ndrysh mim konst -10.0 -28.0 -7.2 9.6 8.3 13.3 9.1 -7 12.7 10.1 7.3 7.6 4.7 6

GDP pr frym n $ --- --- 211 381.5 610.8 737.8 808 684 906.5 1080.9 1184 1357 1535 1938

Inflacioni

Mesatarja --- 35.5 226 85.0 22.6 7.8 12.7 42.0 20.9 0.4 0.0 3.1 5.2 2.4

Fundi Periudhs --- 104.1 236.6 30.9 15.8 6 17.4 42.1 8.7 -1.0 4.2 3.5 1.7 3.3

Defi fisk

pa grantet

n % t GDP -6.1 -20.7 -58.6 -13.7 -9.0 -10.2 -12.8 -13.1 -12 -12.2 -9.2 -8.2 -6.7 -4.5

Bal treg (vetm mall)

n mil $ --- -308 -470.5 -489.9 -459.7 -475.0 -678.3 -519 -621 -846 -821 -1027 -1155 -1336

Balanc Llog. Rrj

mil $ (pa transf zyrt) --- -213 -50.8 -14.7 -31.2 -36.6 -62.4 -253.7 -195 -272 -274 -263 -435 -469

t ardh emigr (mil $) --- 8 148 230 377.9 384.6 499.6 266.9 452.3 368.1 439 543 597 782

Invest Huaj Dir

N milion $ --- --- 32 58.0 52.9 70.0 90.1 47.5 45 41.2 143.0 204 135 178

Papunsia

% t total t fuq pun --- 9.1 26.5 21.7 19.5 12.4 12.4 14.9 17.8 18.4 16.8 16.4 15.8 15 Burimet: Publikimet e autoriteteve shqiptare, INSTAT, Banks s Shqipris, FMN dhe BB.

N korrik 1993 filloi zbatimi i Programit t Zgjeruar pr Rregullim Struktural (ESAF) pr t cilin u ra dakort me FMN. Ky program kishte pr qllim stabilizimin e ekonomis dhe filloi vnien n jet t liberalizimit t mimeve dhe tregtis dhe privatizimin dhe ristrukturimin e ndrmarrjeve shtetrore. Objektivat kryesore t programit prfshinin: zvoglimin e deficitit buxhetor dhe zbatimin e nj kufizimi t fuqishm buxhetor; zvoglimin dhe monitorimin e inflacionit nprmjet politikave kufizuese t t ardhurave; zvoglimin e borxhit t huaj; zbatimin e nj regjimi shkmbimi t lvizshm dhe ruajtjen e konvertueshmris n vend t lekut; krijimin e nj sistemi bankar me dy nivele dhe nj sistem institucionesh jo-bankare; dhe

10

zbatimin e nj kuadri ligjor pr krijimin e ekonomis s tregut.

N baz t ktij programi, politika monetare do t bazohej n instrumentat direkte t kontrollit monetar. Ky vendim u diktua nga gjendja e keqe e sistemit bankar, gjendja e borxhit t jashtm dhe nevoja pr financimin e deficitit t lart buxhetor. Nj komponent tjetr i rndsishm i politiks monetare ishte dhe zbatimi n vitin 1992 i nj politike elastike pr kurset e kmbimit. N baz t ktij regjimi, kurset e kmbimit do t lejoheshin t lviznin lirisht, me ndrhyrje t rastsishme pr t shmangur lvizje tepr t mdha. Arsyeja kryesore pr vnien n jet t nj regjimi elastik ishte mungesa e rezervave t valutave t huaja. Mbas nj zhvlersimi t konsiderueshm, por gradual, n 1991-92, kurset e kmbimit mbetn relativisht t stabilizuar me nj vlersim n fund t vitit 1993 dhe n mesin e vitit 1994 dhe nj ndryshim t vogl n muajt e par t vitit 1995. N fund t vitit 1995 dhe gjat muajve t par t vitit 1996 u pa nj zhvlersim i vogl i monedhs s vendit. Ndrhyrjet e banks qndrore ndikonin n mnyr t rndsishme n operacionet e tregut, sidomos n tregun paralel.

Zvoglimi i deficitit fiskal ishte nj tipar kryesor i programit fillestar t stabilizimit.

Nj nga objektivat m t rndsishme t programit t stabilizimit n Shqipri ishte zvoglimi i deficitit fiskal dhe barazimi gradual i t ardhurave dhe shpenzimeve n buxhet. Keqsimi dramatik i pozicionit fiskal n 1991, kur deficiti i likuiditeteve arriti pothuaj n 60 prqind t GDP, ishte rezultat i rnies s ndjeshme t rendimenteve t prodhimit, rritjes s pagave dhe mbrojtjes sociale, kufizimeve t buta buxhetore mbi firmat dhe dobsia e disiplins financiare. Gjat pjess s par t vitit 1992 ky deficit i madh u financua plotsisht nga sistemi bankar shqiptar. Vetm nga fundi i vitit 1992, mbasi programi afatshkurtr filloi t vinte n zbatim masa m t ashpra, u vun re disa shenja prmirsimi. N 1993 deficiti u zvoglua prsri duke arritur n rreth 16 prqind t GDP. Sistemi i ri tatimor i vn n zbatim gradualisht nga 1991 deri n 1993 filloi t sillte rezultate pozitive. Efekte pozitive n prpjekjet pr stabilizim solli edhe eliminimi i subvencioneve pr ndrmarrjet.

Mbas rimkmbjes s 1993-95, rritja filloi prsri por u ndal nga kriza e skemave piramidale e vitit 1997 dhe pasojat e saj social-politike

Gjat 1993-95, situata makroekonomike e Shqipris u prmirsua n mnyr t konsiderueshme: vendi psoi rritje n nj mas mesatare prej 9 prqind n terma reale ndrkoh q niveli i inflacionit ra n shifra teke dhe u zvoglua ekuilibri i jashtm. Megjithat, n 1996 tendenca pozitive makroekonomike u kthye mbrapsht si rezultat i rritjes s tensionit politik n vend dhe rritjes s shpenzimeve gjat periudhs prpara zgjedhjeve t prgjithshme t majit 1996. N t njjtn koh, u vu re nj rnie e ndjeshme n mbledhjen e t ardhurave. U dobsuan politikat makroekonomike ndrkoh q deficiti i financuar n vend psoi nj rritje nga 4 pik prqindjeje n pothuaj 11 prqind e GDP n fund t vitit 1996 dhe inflacioni u trefishua n m shum se 17 prqind.

11

Kriza e skemave piramidale e vitit 19979 dhe lufta e vitit 1999 n Kosov patn efekte negative n zbatimin e programit t stabilizimit. Protestat popullore dhe demonstratat u intensifikuan deri pothuaj n prmasat e nj lufte civile dhe qeveria humbi kontrollin e nj pjese t madhe t vendit. Institucionet shtetrore pushuan s funksionuari dhe aktivitetet ekonomike arritn n nj gjndje statike. rregullimet solln zvoglimin e oferts, sidomos n industri dhe ndrtim, ndrkoh q humbja e kursimeve n skemat e falimentuara piramidale zvogluan krkesn. Leku u zhvlersua n nj mas prej m shum se 40 prqind gjat gjysms s par t vitit 1997 ndrsa t ardhurat nga emigracioni ran n mnyr t ndjeshme, ndihma e huaj faktikisht u ndal dhe tregtia ndrkombtare u ngadalsua n mnyr t ndjeshme. (Jarvis 1999).

Kriza e vitit 1997 solli si pasoj nj zhvlersim t thell t lekut dhe ekuilibrim fiskal shum serioz

Leku u zhvlersua n nj mas prej m shum se 40 prqind n vitin 1997 ndrsa t ardhurat nga emigracioni ran n mnyr t ndjeshme, tregtia ndrkombtare u ngadalsua dhe ndihma e huaj u zvoglua n mnyr t menjhershme. Shqipria prjetoi nj ekuilibr t jashtm serioz dhe inflacioni u rrit prsri n 42 prqind n fund t vitit 1997 t llogaritur n baz vit-pr-vit, duke pasqyruar zhvlersimin e madh t monedhs kombtare. N t njjtn koh, rnia e nivelit t rendimenteve t prodhimit dhe situata e tensionuar politike shkaktuan rnien e nivelit t mbledhjes s tatimeve dhe taksave duke prkeqsuar akoma m shum deficitin e lart buxhetor. Kto probleme u thelluan nga fakti q autoritetet fillimisht financuan deficitin buxhetor kryesisht nprmjet huave t brendshme, duke e uar borxhin e brendshm n nivele t papara dhe duke krijuar nj problem t ri fiskal afatgjat, at t barrs s kursit t interesave.

N vitin 1998 u adoptua nj program ambicioz stabilizimi

Me ndihm nga komuniteti ndrkombtar, Qeveria shqiptare faktikisht e prballoi krizn nprmjet nj programi stabilizimi, zbatimi i t cilit filloi n vitin 1998. Ky program kishte pr qllim rivendosjen e stabilizimit makroekonomik, forcimin e kapaciteteve administrative dhe rifillimin e reformave strukturale. Ndrkoh q politika fiskale u vendos n ekuilibr me nevojn pr t vendosur nn kontroll deficitin buxhetor, politika monetare kishte pr qllim krijimin e nj baze t qndrueshme mimesh.

Qeveria ka arritur t zvogloj deficitin e saj n nj mesatare prej 2 prqind t GDP pr do vit duke filluar q nga 1990 deri n 2003

Politika fiskale u prqndrua m tepr n prmirsimin e pjess s t ardhurave t buxhetit, n ndryshim nga programi i mparshm i cili u prqndrua n zvoglimin e shpenzimeve. Konsolidimi gradual fiskal u b i qart me zvoglimin e deficitit buxhetor nga -13.7 prqind e GDP n 1997 n -4.5 prqind n 2003 (shih Figurn 2). Ky zvoglim i deficitit u ndihmua edhe nga prpjekjet pr prmirsimin e mbledhjes s t ardhurave si dhe nga vendimi pr prshpejtimin e programit t

9 Skemat piramidale ishin shoqeri qe pretendonin se merreshin me investime me fitime. Keto shoqeri mblodhen sasi te medha fondesh nga depozituesit private me premtimin e interesave te larta. Ne fakt, fondet shume rralle u perdoren per investime te qndrueshme por sherbyen per te paguar interesat e borxhit ekzistues apo per transferta mashtruese jashte vendit. Perparimi i ngadalte i reformave ne sektorin bankar ishin pjese e ketij problemi. Shih Jarvis (1999).

12

privatizimit dhe pr eliminimin e subvencioneve dhe huave t buta pr ndrmarrjet shtetrore (me prjashtim t disa ndrmarrjeve si KESH). Gjat t njjts periudh u zvogluan n mnyr t ndjeshme edhe huat e brndshme.

Figura 2: Konsolidimi Fiskal, 1997-2003

Figura 3: Prmasat e Pushtetit Qndror

(1999-2002 mesatarisht)

Prmasat e qeveris jan relativisht t vogla ndrsa niveli i borxhit publik sht akoma n masa t menaxhueshme

Shpenzimet e prgjithshme t qeveris shqiptare u zvogluan nga 34 prqind n 29 prqind t GDP n periudhn 1999-2002, duke arritur kshtu nivele shum m t ulta se ato t vendeve t tjera n rajon. Kjo shifr sht rreth 10-15 pik m e vogl se nivelet e vendeve fqinje t saj (Figura 3). Po t marrim parasysh pagesat e konsiderueshme t interesave n Shqipri, shpenzimet kryesore jan mbajtur n nivele akoma m t ulta se ato t kryera n vendet e tjera t Evrops Jug-Lindore dhe Evrops Qndrore dhe Lindore. Po ashtu, niveli i borxhit publik n Shqipri sht zvogluar nga 69 prqind t GDP n 1997 n 62 prqind n 2003.

-1 5-1 0

-505

1 01 52 02 53 03 5

1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3

perc

ent o

f GD

P

T o t a l rev en u e T o t a l exp en d it u res O v era ll b a lan ce

-15-10

-505

101520253035

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

% e GDP

T ardhurat totale Shpenzimet totale Bilanc i prgjithshm

0 1 0 2 0 3 0 4 0 5 0 6 0

S hqip r iB o s n je & H K r o aciaM aqe d o n iaS M Z B ullgar iaR e p e ke E s to n iaH ungar i a

L e to niL i tuan ia P o lo n ia R o m ania R e p s l lo vake S llo ve n ia

S i % e GD P

S hpe nzim e t to ta le S hpe nzim e t p r im ar e

13

Figura 4: Si sht Financuar Deficiti Buxhetor, 1997-2003

Kurset e interesave kan qn kanali kryesor i prdorur n politikn monetare, megjithse kjo sht kryer nprmjet instrumentave t kontrollit direkt nga 1992 deri n 2000

Politika monetare ka qn shum e kontrolluar q nga viti 1997, si tregohet edhe nga kurset e larta reale t interesit t cilat stabilizuan kurset e kmbimit nprmjet krijimit t nj krkese t lart pr aktiv n lek dhe lehtsuan tendencn e uljes s shpejtsis s monedhs pr t korresponduar me inflacionin e ult. Katr instrumenta politikash u identifikuan nga Banka e Shqipris si kanalet kryesore q do t ndikonin mbi ekonomin reale: kurset e interesave; kurset e kmbimit; vllimi i kredis; dhe parashikimet e inflacionit. Ndrkoh q asnj nga kto kanale nuk pretendohej t prbnte nj mjet plotsisht efektiv pr vendosjen e kontrollit monetar n Shqipri, ndryshimet n vlerat e tyre nominale jan transformuar n mnyr efektive n zhvillimet pozitive monetare q nga viti 1997.

Figura 5: Kursi Real i Interesit, Depozita 12-mujore, 1993-2003

Kurset reale t interesit kan qn pozitive gjat 10-vjearit t fundit

Gjat gjith 10-vjearit t par t tranzicionit, kontrolli i kurseve t interesave ishte nj tipar ky i programit t stabilizimit. Banka e Shqipris ka prdorur n mnyr t vazhdueshme kurset e interesave si nj objektiv i ndrmjetm pr arritjen e objektivit t inflacionit. Kurset reale t interesave u bn pozitive n tre-mujorin e par t vitit 1993 me rnien e nivelit t inflacionit, por duke mbetur gjithmon nn kontrollin e banks qndrore deri n momentin q sistemi bankar filloi t konsolidohej dhe politika monetare lvizi gradualisht drejt prdorimit t

02468

101214

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

perc

ent o

f GD

P

Privatization receipts Bank and non-banks Foreign financing

- 3 0 .0

- 2 5 .0

- 2 0 .0

- 15 .0

- 10 .0

- 5 .0

0 .0

5 .0

10 .0

15 .0

2 0 .0

19 9 4 19 9 5 19 9 6 19 9 7 19 9 8 19 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3

12 Mon ths Depos it Rea l In te res t Ra te

02468

101214

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

% e GDP

Te ardhura privatizimi i i i i i

Banka dhe jo-banka Financime te huaja

-30.0 -25.0 -20.0 -15.0 -10.0

-5.0 0.0 5.0

10.0 15.0 20.0

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Interesi real I depozitave 12-mujore

14

instrumentave indirekte10. Politika e kontrolluar monetare solli rritjen e krkess pr aktiv n lek, lehtsoi zvoglimin e shpejtsis s monedhs dhe stabilizoi kursin e kmbimit.

Suksesi i shpejt i programit t stabilizimit ndikoi n rikthimin e besimit n ekonomin shqiptare. Kjo rezultoi n hyrjen e t ardhurave t konsiderueshme nga emigracioni (mbi 400 milion dollar mesatarisht gjat 1992-2002) dhe transferta t tjera private t cilat kompensuan huadhnien e pamjaftueshme nga sistemi bankar dhe ndikuan n nj rritje t fuqishme. N 2002, t ardhurat nga emigracioni t regjistruara zyrtarisht arritn shumn prej 632 milion dollar (rreth 15 prqind e GDP) por shifrat e vrteta jan akoma m t larta po t kemi parasysh q shum transaksione kryhen me para n dor. Megjith nj tendenc rnieje, mbshtetja e donatorve ka qndruar n nj nivel prej mesatarisht 4 prqind t GDP q nga viti 1997, dhe sht prdorur kryesisht pr financimin e infrastrukturs dhe zvoglimin e huamarrjes s brndshme.

Figura 6: T Ardhurat Nga Emigracioni, n Milion Dollar, 1994-2002

Vllimet e larta t t ardhurave nga emigracioni kan kontribuar n financimin e deficitit tregtar

Figura 7: Transfertat e Jashtme, n Milion Lek,

1992-2002 Llogaria kapitale sht dominuar nga financime pa krijim borxhi dhe koncesionale

Po t marrim parasysh nivelin e ult t kursimeve n Shqipri, t

10 Banka e Shqipris filloi te eliminonte kontrollin direkt mbi kurset e interesave ne fillim te vitit 2000. Brenda vitit, te tre kurset e kontrolluara te interesave per depozitat 3-mujore, 6-mujore dhe 12-mujore u zevendesuan me instrumenta indirekte te politikave monetare.

0

100

200

300

400

500

600

700

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

0100200300400500600700

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

Transferta private Transferta zyrtare Totali

15

ardhurat e vazhdueshme nga emigracioni, financimet e jashtme pa krijim borxhi (transfertat zyrtare, grantet dhe huat koncesionale, t cilat t gjitha bashk prbjn mesatarisht 4-5 prqind t GDP), dhe investimet e huaja direkte (t cilat arrijn n masn 2-3 prqind t GDP) kan qn faktor t rndsishm n fuqizimin e balancs s pagesave. Ndrkoh q qndrueshmria e ktyre formave t financimit sht e pasigurt, Shqipria ka arritur t zvogloj deficitin e llogaris korrente nga 61 prqind e GDP n 1991-92 n 7.6 prqind n 2003 (Figura 8).

Figura 8: Deficiti i Llogaris Rrjedhse, 1991-2003

(prqindje e GDP)

(ii) Reformat Strukturale Privatizimi i ndrmarrjeve strategjike t vogla e t mesme sht kryer n mnyr t knaqshme dhe ka kontribuar n rritje

Reformat strukturale kan prparuar n mnyr t konsiderueshme q nga fundi i viteve 90. N tre vitet mbas fillimit t zbatimit t reformave strukturale (1993-96), ekonomia shqiptare psoi nj rritje vjetore prej rreth 9 prqind. Kjo erdhi kryesisht si rezultat i liberalizimit t gjr t mimeve dhe kontrollit t tregtis, privatizimit dhe shprndarjes s toks bujqsore dhe privatizimit t ndrmarrjeve t vogla dhe atyre t shitjes s produkteve bujqsore. Menjher mbas krizs s vitit 1997 u aprovua nj ligj i ri pr sistemin bankar dhe u prpunua nj strategji privatizimi. Q nga ajo koh, sht liberalizuar tregtia, sht prfunduar privatizimi i ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme dhe vetm disa ndrmarrje t sektorit t shrbimeve kan mbetur akoma pa u privatizuar.

Reformat e kujdesshme n sektorin financiar kan rritur besimin tek ekonomia

Pr m tepr, autoritetet ndoqn nj politik financiare sektoriale e cila synonte fuqizimin dhe rritjen e besimit tek sistemi bankar. Kjo prfshinte kufizimin e rritjes s ndrmjetsimit nprmjet ndalimit t dhnies s kredive (dhe mundesin e krijimit t nj niveli t lart huash t kqija) nga Banka e Kursimeve, e cila prbnte m tepr se 50 prqind t sektorit bankar deri n privatizimin e saj n 2003. M pas u b rritja e kredis ndaj sektorit privat n nj nivel t knaqshm dhe me nj nivel t ult huash t kqija (kredia pr ekonomin gjat gjasht-mujorit t par t vitit 2004 ishte 7.4 prqind, n krahasim me 6.8 prqind n 2003).

N periudhat e mpasshme ndrmjetsimi parashikohet t zgjerohet m me shpejtsi me privatizimin e Banks s Kursimeve dhe heqjen e

-70.0

-60.0

-50.0

-40.0

-30.0

-20.0

-10.0

0.01991-1992 1993-96 1997 1998-2002 2003

16

ngrirjes 7-vjeare mbi aktivitetet e saj huadhnse. Banka t tjera kryesore gjithashtu parashikohet t kryejn aktivitete m agresive huadhnieje dhe zhvillimin e produkteve t reja. Prve bankave, huadhnia nprmjet institucioneve t mikro-financimit dhe 130 Shoqatave t Kursimeve dhe Kredis sht efektive pr ti shrbyer atyre segmenteve t popullsis q nuk kan shum mundsi pr prdorimin e financimit bankar. Shqipria aktualisht ka nj sektor bankar konkurrues, t shndetshm dhe 100 prqind t zotruar privatisht, t gatshm pr t siguruar shrbime m t mira pr bizneset dhe familjet.

Paralelisht me kto zhvillimi, Banka e Shqipris ka kryer reforma t rndsishme strukturale me qllim konsolidimin e sektorit financiar. Ajo ka fuqizuar ndjeshm kapacitetin e saj mbikqyrs nprmjet zbatimit t nj procesi mbikqyrjeje t bazuar m tepr tek rreziku. sht krijuar dhe funksionon n mnyr t knaqshme Agjencia e Sigurimit t Depozitave. Jan br prparime t konsiderueshme n prmirsimin e sistemit t pagesave. Sistemi i ri ndr-bankar i kryerjes s pagesave n shuma t mdha funksionon rregullisht q nga janari 2004 dhe sistemi plotsisht i automatizuar i kleringut masiv parashikohet t prfundohet nga mesi i vitit 2005. Pr m tepr, po bhen prpjekje pr fuqizimin e kuadrit ligjor mbi procedurat e falimentimit. Ka mbi tre vjet q sht krijuar dhe po funksionon rregullisht regjistri i kolateraleve pr pasurit e paluajtshme.

Prfshirja e suksesshme e sektorit privat n sektorin e transportit i ka sjell dobi vendit

Shqipria ka br prparime edhe n privatizimin dhe rregullimin e aktiveteteve t transportit. sht kryer me sukses privatizimi i transportit interurban rrugor per pasagjeret dhe mallrat. N vitin 1996 u krye privatizimi pilot n masn 40 prqind i Ndrmarrjes s Transportit Urban (Tiran). Zhvillimi industris s transportit rrugor ka ndjekur rekomandimet e BE. Transporti rrugor rregullohet tashm nga Kodi Rrugor i cili prcakton Drejtorin e Prgjithshme t Shrbimeve t Transportit si institucionin prgjegjs pr kontrollin teknik dhe inspektimin e automjeteve, dshmit e aftsive t shoferve dhe regjistrimin e automjeteve. Kjo form organizimi ka prmirsuar inspektimin e automjeteve dhe sigurin n rrug dhe n t njjtn koh ka prmirsuar mbledhjen e taksave t qarkullimit dhe regjistrimit. Shqipria sht antare e shoqats ndrkombtare t transportit t mallrave, ANALTIR. Prve ksaj, Shqipria ka adoptuar nj Ligj pr Hekurudhat t bazuar n praktikat Evropiane. Hekurudha Shqiptare sht nj shoqri me prgjegjsi t kufizuar e cila operon n varsi t Ministris s Transportit, Telekomunikacionit dhe Postave (MTT) dhe ka hequr dore tashm nj numr aktivitetesh jo-thelbsore. N vitin 1993 u aprovua Ligji pr Portet, i cili e transformon Portin e Durrsit n nj Port pothuaj Pronar t Toks, por megjithate sht e nevojshme t bhen prmirsime t mtejshme pr t br q Autoriteti i Portit t Durrsit (APD) t operoje si nj shoqri e pavarur, t jap koncesione m t mdha operative dhe t prcaktoj strukturn e tij t tarifave. Jan krijuar dy shoqri ngarkim-shkarkimi pothuaj private, megjithse ka akoma pun pr t br n drejtim t rritjes s pavarsis s tyre. Ne varesi te MTT jan krijuar struktura t veanta pr administrimin e

17

aviacionit civil, kontrollin e trafikut ajror dhe menaxhimin e Aeroportit t Rinasit. Ekzistojn dy linja ajrore private. Shqipria sht antare e Organizats Ndrkombtare t Aviacionit Civil dhe organizatave t tjera t aviacionit civil.

Megjithse procesi i privatizimit ka qn n disa raste m i ngadalshm se sa parashikimet (Albtelekom dhe shoqerit e nafts), Shqipria krahasohet pozitivisht me pjesn m t madhe t vendeve t Ballkanit prsa i prket prparimit t prgjithshm t reformave strukturale (shih Tabeln 3).

Tabela 3: Prparimet e bra n Reformat Strukturale -2003

Reforma e toks ka transformuar prodhimin fermer dhe ka kontribuar n zhvillimin e ekonomis s tregut.

Shqipria ndoshta ka br hapa m t mdha se t gjitha vendet e tjera n rajon prsa i prket zbatimit t reformave t thella pr tokn si nj kusht i domosdoshm pr zhvillimin e tregut t toks.11 Si rezultat i ksaj reforme, peisazhi i zonave rurale ka psuar transformime drastike q nga viti 1990 me eliminimin e t gjitha ndrmarrjeve bujqsore shtetrore dhe me shprndarjen e pothuaj 98 prqind t toks bujqsore (546,000 ha) tek familjet fshatare. Kjo e ka transformuar prodhimin fermer nga nj struktur e kolektivizuar dhe e komanduar n nj sektor plotsisht privat n t cilin familjet bujqsore punojn ngastra t vogla dhe t fragmentuara toke pr konsumin e tyre privat dhe pr treg. Kullotat dhe pyjet n pjesn m t madhe nuk kan qn pjes e procesit t privatizimit. Vetm koht e fundit pronsia shtetrore sht transferuar tek komuniteti dhe personat privat.12

Elementet kryesore t reforms s toks prfshijn: (i) zhvillimin e nj kuadri t prshtatshm ligjor dhe rregullues pr administrimin e toks dhe zhvillimin e tregut t toks; (ii) krijimin e Sistemit t Regjistrimit t Pasurive t Paluajtshme (IPRS) pr regjistrimin dhe mbajtjen e titujve t pronsis mbi pasurit e paluajtshme; dhe (iii) nj program t

11 Shih Banka Botrore (2002), Shqipria: Strategjia per Zhvillimin Rural. 12 Megjithse reforma e tokes konsiderohet te kete perparuar mjaft, pjese te medha te tokes bujqesore jane refuzuar apo braktisur gje qe zvogelon pjesen e tokes per familje dhe kufizon zhvillimin bujqesor. Kjo sht vene re sidomos ne rrethin e Shkodres, ku pjesa mesatare e tokes per familje sht rreth 1.3 ha. Ne fakt, pjesa mesatare e tokes per familje sht aktualisht me e vogel se 1.3 ha, per arsye se rreth 29 % e tokes ne kete zone ose sht refuzuar ose sht braktisur. Shih HDPC (2004).

Infrastruktura

Privatizimi nprmasa t mdha

Privatizimi n prmasa t vogla

Ristrukturimi i Qeverisjes dhe

Liberalizimi i mimeve

Sistemi itregtis eshkmbimeve

t huaja

Politikat e konkurrencs

Reforma bankare dheliberalizimi i

kursit interes

Tregu iletra me vl& instituc financiare

jo-bankareReforma ninfrastruktur

Shqipria 2+ 4

ndrmarrjeve

4- 4+ 2- 2+ 2- 2Bosnja-Hercegovina 2+ 3 2 4 4- 1 2+ 2- 2+Bull