Składnia

to dział gramatyki, który zajmuje się

budową wypowiedzeń

Wypowiedzenie

to wyraz lub zespół wyrazów ukształtowany składniowo i stanowiący logiczną całość

Wypowiedzenia dzielą się na: zdania (zawierają osobową formę czasownika

w funkcji orzeczenia), np. Leżałem. Patryk głośno kichnął.

równoważniki zdań (nie zawierają czasownika w formie osobowej), np. Która godzina? Pobyt w hotelu. Czytanie książki.

Zdania

podział ze względu na funkcję

komunikatywną (cel wypowiedzi)

zdanie orzekające (oznajmujące)

zdanie pytające (np. Kto to zrobił?)

zdanie rozkazujące (np. Przestań rozmawiać!)

Zdania

podział ze względu na budowę

zdanie

pojedyncze

nierozwinięte rozwinięte

złożone

współrzędnie podrzędnie

Zdania

zdanie pojedyncze nierozwinięte składa się z tylko z orzeczenia lub orzeczenia i podmiotu Biegnę.

Michał pływa.

Kot śpi.

zdanie pojedyncze rozwinięte zawiera orzeczenie i podmiot, a także inne części zdania Szybko biegnę do szkoły.

Wysportowany Michał doskonale pływa w basenie.

Mój kot śpi na kanapie w salonie.

Części zdania

orzeczenie

podmiot główne części zdania

przydawka

dopełnienie drugorzędne części zdania

okolicznik

Orzeczenie

jest najważniejszą częścią zdania, która wyraża czynność wykonywaną przez podmiot lub wobec przedmiotu Alicja poprawia sprawdzian.

Po wakacyjnej wyprawie zostałem miłośnikiem gór.

Komputer się zepsuł.

Kasia nie chciała bawić się w piaskownicy.

Ten mężczyzna chyba nie umył się.

orzeczenie odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? kim się stanie? itp.

Orzeczenie

czasownikowe (wyrażone czasownikiem

w formie osobowej)

Hubert wybił szybę.

We wtorek będę pływał w basenie. czas

przyszły złożony

Katarzyna śpiewała piosenkę.

Jestem w lesie.

Został w domu.

Orzeczenie

imienne: łącznik (forma osobowa czasownika być/zostać/stać się) + orzecznik o charakterze imiennym (rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik porządkowy) Gramatyka wcale nie jest trudna.

On został zwycięzcą.

Pogoda była taka, że marzyłem o spacerze.

Ona była trzecia na mecie.

Niedługo zostanę szczęśliwym absolwentem gimnazjum.

Podmiot

nadrzędna część zdania, która nazywa wykonawcę czynności i obiekt poddawany jakieś czynności Igor poszedł na wagary.

Uczniowie i nauczyciele przygotowali przedstawienie.

Umyłem naczynia. (ja)

Zdenerwowana kobieta skasowała bilet.

W trakcie koncertu piosenkarz spadł ze sceny.

Książka jest czytana.

podmiot odpowiada na pytania: kto? co?

Podmiot

gramatyczny (wyrażony w mianowniku

w liczbie pojedynczej lub mnogiej)

On pracuje w korporacji.

Uczniowie czytają „Potop”.

szeregowy (składający się z kilku

wyrazów)

Górnicy, nauczyciele i lekarze strajkują.

Kot i pies biegają po domu.

Podmiot

logiczny (wyrażony w dopełniaczu)

Wystarczy pieniędzy.

Nie ma sposobu na lenistwo uczniów.

Jacka dzisiaj nie będzie.

domyślny (określany na podstawie kontekstu)

Zjadłem obiad. (ja)

Mariusz mieszka w Krakowie. Ma dwoje rodzeństwa. (on)

Przyjdźcie do mnie wieczorem. (wy)

Podmiot

sposoby wyrażania podmiotu:

rzeczownik, np. Uczeń pisze.

zaimek, np. On biegnie.

czasownik, np. Leżeć jest przyjemnie.

przymiotnik, np. Zdrowy jest szczęśliwy

liczebnik, np. Pięć jest liczebnikiem.

...

Zdanie bezpodmiotowe

to zdanie, w którym nie da się ustalić

wykonawcy czynności

Należy to zrobić.

Udało mu się.

Grzmi.

Złapano mordercę.

Mówi się o tym dużo.

Warto przeczytać lekturę.

Przydawka

to każde określenie rzeczownika

Byliśmy w mieście Warszawie.

Zjadłem czerwonego pomidora.

To jest książka kolegi.

odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie?

który? która? które? czyj? czyja? czyje?

ile? czego? z czego?

Przydawka

przymiotna (wyrażona przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym, liczebnikiem porządkowym, zaimkiem) film przyrodniczy

myślący uczeń

czwarty uczestnik

mój przyjaciel

rzeczowna (wyrażona rzeczownikiem w tym samym przypadku) kolega Kowalski

rzeka Sekwana

Przydawka

dopełniaczowa (wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu, a czasami i w innym przypadku)

nauka tańca

szalik kibica

rzut (czym?) oszczepem

przyimkowa (wyrażona wyrażeniem przyimkowym)

dach z blachy

koszula w prążki

Dopełnienie

to określenie czasownika

Spacerowałem w dziewczyną.

Nie oglądałem tego filmu.

Rozmawialiśmy o muzyce.

Skończyłem czytać.

odpowiada na pytania: kogo? czego?

komu? czemu? kogo? co? z kim? z

czym? o kim? o czym? (w kim? w czym?

na kim? na czym? itp.

Dopełnienie

bliższe (przy zmianie konstrukcji z czynnej

na bierną można zamieć je na podmiot)

Stłukł filiżankę. Filiżanka została stłuczona.

Zrobiłem zakupy. Zakupy zostały zrobione.

dalsze (nie zmienia swojej funkcji w

wypadku przekształcenia konstrukcji

zdania)

Policjant poinformował ludzi o objeździe.

Wstydzę się płakać.

Tęsknię za Tobą.

Dopełnienie

sposoby wyrażania dopełnienia:

rzeczownik, np. Kupiłem sałatkę z

kurczakiem.

czasownik, np. Muszę napisać

wypracowanie.

wyrażenie przyimkowe, np. Krzyknąłem do

niej.

Okolicznik

to określenie czasownika, które

przedstawia okoliczności czynności

Biegałem w lesie.

Szybko przepisywałem zadanie domowe.

Mimo deszczu poszliśmy na spacer.

odpowiada na pytania: kiedy? gdzie?

jak? mimo czego? pod jakim

warunkiem? jak bardzo? itp.

Okolicznik

czasu (kiedy? dokąd? odkąd? jak długo? dopóki?) Czekaliśmy cały tydzień.

Tańczyła do białego rana.

miejsca (gdzie? skąd? dokąd? którędy?) Spotkaliśmy się w parku.

Biegł przez łąkę.

sposobu (jak? w jaki sposób?) Głośno krzyczał.

Szedł powoli.

Okolicznik

celu (po co? w jakim celu?) Poszedłem po gazetę.

Przyszli go przeprosić.

przyczyny (dlaczego? z jakiej przyczyny?) Nie przyszedł z powodu choroby.

Płakała ze szczęścia.

warunku (pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?) W wypadku braku legitymacji podaj numer

PESEL.

Okolicznik

przyzwolenia (mimo co? pomimo czego?

wbrew czemu?)

Wbrew obietnicom nie zmienił swojego

zachowania.

Pomimo deszczu musieliśmy wyruszyć z domu.

*stopnia i miary (jak bardzo? jak dużo?

jak często?)

Dodaj więcej soli.

Kupuję gazetę raz w tygodniu.

Była niezwykłe miła.

Okolicznik

sposoby wyrażania okolicznika:

wyrażenia przyimkowe, np. O świecie

wróciliśmy do schroniska.

przysłówek, np. Powiedział głośno.

Połączenia wyrazowe

w zdaniu

szereg składniowy połączenie wyrazów, w którym wyrazy są względem siebie równorzędne i nie określają się wzajemnie Znudzeni uczniowie rozwiązywali zadania z matematyki

i fizyki.

związek składniowy połączenie wyrazów, w którym jeden wyraz (podrzędny) określa drugi (nadrzędny) znudzeni uczniowie

uczniowie rozwiązywali

rozwiązywali zadania

zadania z matematyki i fizyki.

Związki składniowe

związek zgody

związek rządu

związek przynależności

Związek zgody

formy wyrazu określającego są

dostosowane do form wyrazu

określanego (nadrzędnego)

wesołe (jakie?) dziecko – M. l. poj. r. n.

nowej wiadomości – D. l. poj. r. ż. / C. l. poj.

r. ż.

mężczyzna siedzi – l. poj.

nauczycielka płakała – l. poj., r. ż.

Związek rządu

wyraz nadrzędny narzuca wyrazowi podrzędnemu formy przypadka myślę (o kim? o czym?) o Tobie

dom (kogo? czego?) kolegi

filiżanka (z kogo? z czego?) z porcelany

idę (z kim? z czym?) z przyjaciółką

wezwałem (kogo? co?) dyrektora

związek rządu tworzy orzeczenie z dopełnieniem, rzeczownik i przydawka dopełniaczowa/przyimkowa

Związek przynależności

wyraz podrzędny określający nie ma formalnych cech zależności od wyrazu nadrzędnego, ale występuje między nimi ścisły związek znaczeniowy czytać (jak?) pobieżnie

pojechać (gdzie?) w góry

iść (mimo czego) mimo deszczu

związek przynależności tworzy wyraz nadrzędny (czasownik) i określający go okolicznik

Analiza zdania pojedynczego -

przykład

1. Zdenerwowany sprzedawca mimo

zmęczenia chciał gonić złodzieja

świeżych marchewek.

2. Zaraz szybko pójdę po butelkę wody

mineralnej.

3. Mały cesarz bezwzględnie rządził

służbą w pałacu.

Analiza zdania

pojedynczego – przykład 1

Analiza zdania

pojedynczego – przykład 2

Analiza zdania

pojedynczego – przykład 3

Wypowiedzenia złożone

zdanie złożone

współrzędnie

łączne rozłączne

przeciwstawne wynikowe

podrzędnie

przydawkowe dopełnieniowe

okolicznikowe podmiotowe

orzecznikowe

Wypowiedzenia złożone

współrzędnie

zdania złożone

współrzędnie

łączne i, oraz,

rozłączne lub, albo, bądź, czy

przeciwstawne a, jednak, lecz,

ale

wynikowe więc, dlatego,

zatem

Analiza wypowiedzenia

złożonego współrzędnie

1. Podkreślenie orzeczeń (dwoma kreskami).

2. Wyznaczenie zdań składowych.

3. Rozpoznanie typu zdania.

4. Narysowanie wykresu zdania.

5. Nazwanie zdania.

Analiza wypowiedzenia

złożonego współrzędnie

Wypowiedzenia złożone

podrzędnie

zdanie złożone

podrzędnie

przydawkowe dopełnieniowe okolicznikowe

czasu, miejsca, sposobu, przyczyny,

celu, warunku, przyzwolenia, stopnia i mary

podmiotowe orzecznikowe

Analiza wypowiedzenia

złożonego podrzędnie

1. Podkreślenie orzeczeń (dwoma kreskami).

2. Wyznaczenie zdań składowych.

3. Określenie stosunku pomiędzy zdaniami

(które jest nadrzędne, a które

podrzędne?).

4. Sformułowanie pytania do zdania

nadrzędnego.

5. Narysowanie wykresu zdania.

6. Nazwanie zdania.

Analiza wypowiedzenia

złożonego podrzędnie

Zdanie złożone podrzędnie dopełnieniowe a zdanie złożone podrzędnie podmiotowe w przypadku pytania CO?

Jeśli w zdaniu nadrzędnym nie ma podmiotu, to zdanie podrzędne pełni jego funkcje. Wówczas całe wypowiedzenie jest zdaniem złożonym podrzędnie podmiotowym.

Natomiast jeśli w zdaniu nadrzędnym jest podmiot, to wypowiedzenie jest zdaniem złożonym podrzędnie dopełnieniowym.

Analiza wypowiedzenia

złożonego podrzędnie

Zdanie złożone podrzędnie orzecznikowe.

Zdanie podrzędne określa orzecznik zdania nadrzędnego wyrażony zaimkiem i dopowiada na pytania: jaki jest? kim jest? czym jest? jaki był? jaki będzie? itp. Wiadomości były takie, że wszyscy odczuli

niepokój.

Taka książka jest właśnie taka, jak ją sobie wyobrażałem.

Piotr jest tym, kim był.

Analiza wypowiedzenia

złożonego podrzędnie

Analiza wypowiedzenia

złożonego podrzędnie

Imiesłowowy równoważnik

zdania W zdaniu złożonym jedno ze zdań

składowych może być imiesłowowym równoważnikiem zdania.

W funkcji zdania składowego może wystąpić tylko imiesłów przysłówkowy.

Imiesłowowy równoważnik zdania występuje w zdaniach okolicznikowych. Wszyscy położyli się na ławkach, rękami

podpierając głowy.

Napisawszy wypracowanie, oddałem je poloniście.

Imiesłowowy równoważnik

zdania

Wypowiedzenia wielokrotnie

złożone

Przy analizie wypowiedzenia

wielokrotnie złożonego trzeba wskazać

zdanie główne, czyli nadrzędne wobec

pozostałych.

Jeśli wypowiedzenie wielokrotnie

złożone składa się wyłącznie ze zdań

złożonych współrzędnie, zdaniem

głównym jest pierwsze zdanie składowe.

Analiza wypowiedzenia

wielokrotnie złożonego

Analiza wypowiedzenia

wielokrotnie złożonego

Bibliografia

Kosmal L., Język polski od A do Z.

Nauka o języku, Warszawa 1999.

Niedzielska I., Gramatyka języka

polskiego. Fleksja

i składnia z ćwiczeniami, Świętochłowice

2013.