Artykuł oryginalny/Original research article

Skala Depresji i Lęku (HADS) – zastosowaniew grupie zdrowych i chorych na mukowiscydozęnastolatków w Polsce

Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS) – using for healthyand CF adolescents in Poland

Urszula Borawska-Kowalczyk *, Dorota Sands

Zakład Mukowiscydozy Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa, Polska

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 2 7 – 3 2

i n f o r m a c j e o a r t y k u l e

Historia artykułu:Otrzymano: 20.09.2013

Zaakceptowano: 04.11.2013

Dostępne online: 13.11.2013

Słowa kluczowe:� Skala Depresji i Lęku (HADS)� lęk� depresja� mukowiscydoza

Keywords:� Hospital Anxiety and Depression

Scale� anxiety� depression� cystic fibrosis

a b s t r a c t

Introduction: Chronic disease carries the risk of emotional disorders among adolescents.

It is important to observe early signs to implement treatment. One commonly used

screening tool is Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS), which has Polish adapta-

tion for adults. Although there are publications presenting the validation of a scale for

use in adolescents, in Poland this study has not yet been conducted. The aim of the

present study was to evaluate the use of Anxiety and Depression Scale among Polish

healthy and CF adolescents. Methods: Anxiety and Depression Scale was examined in

142 adolescents, including 65 patients with CF in Cystic Fibrosis Centre at the Institute of

Mother and Child, as well as in 77 healthy students. Scale accuracy has been verified by

comparing the State-Trait Anxiety Inventory STAI and the Center for Epidemiological

Study for Depression CES-D. Results: The relatively high HADS scale reliability (Cron-

bach's a = 0.83) and good stability in test-retest analysis (r = 0.75 for the depression subs-

cale and r = 0.67 for the anxiety subscale) was reported. Correlations item–scale were

statistically significant and ranged from r = 0.32 to r = 0.74. x2 test showed a link between

anxiety subscale HADS-A and the two subscales STAI (anxiety as a state and as a trait)

and between subscale HADS-D and CES-D. Conclusions: Our study achieved satisfactory

indicators of reliability, stability and validity of the test. The test could be useful in

adolescents with cystic fibrosis, due to the limited number of questions concerning the

somatic symptoms that may result from the underlying disease.

© 2013 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All

rights reserved.

* Adres do korespondencji: Zakład Mukowiscydozy Instytut Matki i Dziecka, ul Kasprzaka 17a, 01-211 Warszawa, Polska.Tel.: +48 22-32-77-455; fax: +48 22-32-77-043.

Dostępne online www.sciencedirect.com

ScienceDirect

journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo

Adres email: urszula.borawska@imid.med.pl (U. Borawska-Kowalczyk).0031-3939/$ – see front matter © 2013 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2013.11.001

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 2 7 – 3 228

Wprowadzenie

Występowanie zaburzeń emocjonalnych, takich jak lęk i de-presja, wśród nastoletnich osób z chorobami przewlekłymijest opisywane w piśmiennictwie medycznym [1–3]. Wynikibadań wykazały, że współwystępowanie depresji może byćznaczącym czynnikiem wpływającym na stosowanie się dozaleceń lekarskich [4]. Natomiast nieuchronną konsekwencjąnieprawidłowego leczenia się przez pacjenta jest pogorszeniejego stanu zdrowia [5]. Dlatego też wczesne rozpoznawanieobjawów zaburzeń emocjonalnych jest szczególnie istotne, byw odpowiednim momencie wprowadzić skuteczne leczenie(psychoterapię, środki farmakologiczne). Lekarze są zazwyczajświadomi stanu emocjonalnego swoich pacjentów, jednakocena, w którym momencie potrzebna jest pomoc psychiatry,może być trudna [6]. W takim wypadku użyteczne mogą byćprzesiewowe, rzetelne kwestionariusze. Do oceny stanu emo-cjonalnego dzieci i młodzieży służą powszechnie stosowanew Polsce narzędzia, jak np. Krakowski Inwentarz DepresyjnyKID IO [7] i Kwestionariusz Becka dla Dzieci [8]. Jednakstosowanie ich u osób chorych niesie ze sobą pewne ograni-czenia. Przede wszystkim objawy somatyczne, takie jak bóllub zawroty głowy, mogą być spowodowane chorobą podsta-wową. Niejasne w interpretacji są także pytania odnoszące siędo objawów mogących wynikać zarówno z choroby somatycz-nej, jak i z zaburzeń emocjonalnych, np. insomnia, zmęczenie,pesymizm związany z oceną przyszłości [6].

Skala The Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS)opracowana w roku 1983 przez Zigmonda i Snaitha [6, 9] jestnarzędziem samoopisowym, krótkim (składa się z 14 pytań),łatwym do przeprowadzenia i interpretacji. Jego celem jestidentyfikacja negatywnych emocji u osób badanych. Zazna-czyć należy, że jest to test przesiewowy, służący jako pomocprzy diagnozowaniu zaburzeń lękowych lub depresji. Orygi-nalnie skala przeznaczona była do oceny funkcjonowaniapacjentów ze schorzeniami somatycznymi, nieleczących siępsychiatrycznie, w trakcie hospitalizacji. W ostatnich deka-dach skala HADS była intensywnie walidowana w różnychpopulacjach osób dorosłych, gdzie udokumentowano jejdobre psychometryczne właściwości [10–12]. Według prze-glądu piśmiennictwa, HADS jest obecnie z dobrym skutkiemstosowana zarówno w przypadku osób chorych somatycz-nie, jak i psychiatrycznie, w ośrodkach podstawowej opiekizdrowotnej (a nie tylko w szpitalach, jak to miało miejscena początku), a także w zdrowej populacji [13–15]. Dodat-kowo skala ta została zaadaptowana w krajach, gdziewystępują znaczne różnice kulturowe [16]. Istnieją równieżpublikacje prezentujące walidację skali do zastosowaniau osób nastoletnich [17–19]. W pierwszej pracy walidacyjnejWhite'a i wsp. ustalono punkty odcięcia dla młodzieży [17].Wyznaczone punkty odcięcia zastosowano w opracowaniuadaptacyjnym w Hong Kongu, gdzie zbadano 5857 zdrowychuczniów [18]. W badaniu niemieckim, gdzie stosowano skalęHADS u nastoletnich osób z mukowiscydozą, używano takżepunktów odcięcia ustalonych przez White'a [20].

W Polsce skala HADS stosowana jest do badania osóbdorosłych. Jako pierwsza (w 1996 roku) tego testu użyłaKarakuła w pracy z pacjentami z zaburzeniami psycho-somatycznymi [21]. Wykazała, że Skala Lęku i Depresji jest

prostym i rzetelnym narzędziem, które może być z powo-dzeniem stosowane w tej grupie chorych. Polską adaptacjęi modyfikację skali przeprowadzili także de Walden-Gałuszko i Majkowicz w 2001 roku [22]. Badanie przeprowa-dzone zostało w grupie osób dorosłych, chorych onkologicz-nie. Do podstawowej skali dołączono dwa pytania dotyczącezachowań agresywnych, które były oddzielnie interpreto-wane.

Celem obecnego opracowania była ocena zastosowaniaSkali Depresji i Lęku wśród polskich nastolatków: zdrowychoraz chorych na mukowiscydozę.

Materiał i metody

W badaniu wzięli udział nastoletni pacjenci z mukowiscy-dozą (Cystic Fibrosis; CF) oraz uczniowie szkół ponadpodsta-wowych. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodęKomisji Bioetycznej. Uczestnikami byli pacjenci przebywa-jący pod opieką Zakładu Mukowiscydozy Instytutu Matkii Dziecka w Warszawie. Kryteriami włączenia do badaniabyły: mukowiscydoza zdiagnozowana według polskich stan-dardów [23], wiek 14–18 lat, świadoma zgoda na udziałw badaniu. Kryteriami wyłączenia z badania były: wiekponiżej 14 lat, krytyczny stan zdrowia, przeszczepienie płuclub wątroby. Badanie przeprowadzono podczas rutynowychwizyt ambulatoryjnych, na które zgłaszają się pacjenci cook. 6 miesięcy. Odbywało się przed wizytą lekarskąi badaniami laboratoryjnymi, by nie zakłócić wyników.Pacjenci wypełniali ankiety w obecności psychologa, którywyjaśniał ewentualne wątpliwości. Wypełnienie kwestiona-riusza zajmowało ok. 10 minut. Uzyskano dane od 65 chorych(41 dziewcząt, 24 chłopców). Po 10–14 dni część pacjentówponownie uzupełniła HADS. W powtórnym badaniu wzięłoudział 18 osób. Tak mała liczba osób badanych w drugimetapie związana była ze znacznymi odległościami do miejscazamieszkania i problemami w dotarciu do Instytutu Matkii Dziecka.

Grupę zdrowych nastolatków stanowili uczniowie gim-nazjum i liceum ogólnokształcącego w Warszawie. Kryte-riami włączenia do grupy kontrolnej były: świadoma zgodana udział w badaniu, wiek 14–18 lat, brak choroby przewlek-łej. Kwestionariusz wypełniony został w klasie w obecnościpsychologa. Uczniowie zostali poinformowani, że dane uzys-kane w badaniu są poufne, będą wykorzystywane jedyniew celach naukowych i nie będą udostępniane osobomtrzecim (np. nauczycielom). Testy wypełnili wszyscy obecniuczniowie, co stanowiło grupę 77 osób (w tym 33 dziewcząti 44 chłopców).

Metody

Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS) składa się z 14pytań. Połowa z nich dotyczy objawów lęku, pozostałesiedem objawów depresji. Podskala lęku (HADS-A) zostałaskonstruowana na podstawie Present State Examination (PSE)oraz oryginalnych badań Snaitha [6]. Przy tworzeniu pytańdo podskali depresji (HADS-D) autorzy założyli, że podstawąendogennego subtypu depresji jest anhedonia [24], dlatego

Tabela II – Średnie (M) i Odchylenia Standardowe (SD) wskali HADSTable II – Mean (M) and standard deviations (SD) in HADSscale

Średnia M (Odchylenie Standardowe SD)

Zdrowi Chorzy z CF

Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Chłopcy

HADS-A 6,30 (3,81) 6,65 (4,13) 7,05 (3,21) 4,82 (2,65)HADS-D 3,24 (4,96) 6,24 (4,96) 3,80 (3,43) 3,54 (3,47)

Tabela I – Przykładowe pytania kwestionariusza HADSTable I – Example questions from questionnaires HADS

Przykładowe pytania

Skala lęku 1. Czułem(-am) się napięta/y* prawie stale* często* od czasu do czasu* nigdy13. Miewam napady panicznego lęku:* bardzo często* dość często* niezbyt często* wcale

Skala depresji 2. Rzeczy, które sprawiały mi przy-jemność, nadal mnie cieszą:* zdecydowanie tak samo* nieco mniej* niewiele* zdecydowanie nie6. Jestem pogodna/y* nigdy* rzadko* czasem* prawie cały czas

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 2 7 – 3 2 29

też większość pytań dotyczy tego stanu. Jedno pytaniedotyczy nastroju depresyjnego i jedno spowolnienia psycho-ruchowego, co odpowiada somatycznym objawom depresjiwg ICD-10 [25]. Przykładowe pytania z obu skal przedsta-wiono w tabeli I. Osoby badane zostały poproszone o wypeł-nienie kwestionariusza poprzez zaznaczenie na 4-stopniowejskali Likerta swojego samopoczucia podczas ostatniegotygodnia. W każdym pytaniu można było uzyskać od 0 punk-tów (brak objawów) do 3 punktów (nasilone objawy). Częśćpytań kodowana była odwrotnie. Zakres możliwych wynikówwahał się 0–21 dla każdej skali, przy czym wyższy wynikświadczył o bardziej nasilonym występowaniu objawów.W obecnym badaniu użyto polskiej wersji HADS. Uzyskanozgodę autorki polskiej adaptacji prof. Hanny Karakuły.

Przeprowadzono analizy statystyczne w pakiecie SPSS(wersja 20). Obliczono średnie (M) i odchylenia standardowe(SD) dla skal depresji i lęku w obu grupach: pacjentówz mukowiscydozą oraz zdrowych nastolatków, za pomocąanaliz opisowych. Do obliczeń użyto norm dla nastolatkówustalonych w badaniu White'a i wsp. [17]. W podskali lękuHADS-A uzyskanie wyniku powyżej 9 świadczy o możliwościwystępowania zaburzeń lękowych (stany graniczne), nato-miast powyżej 12 o znacznym prawdopodobieństwie wystę-powania zaburzeń lękowych (konieczna dalsza diagnostyka-przeprowadzona przez lekarza psychiatrę). W podskali depresjiHADS-D wyniki 7 i więcej świadczą o możliwości występowa-nia depresji, natomiast powyżej 9 o klinicznie istotnym praw-dopodobieństwie depresji u osoby badanej, wymagającymdalszej diagnostyki.

Rzetelność skali zmierzono za pomocą współczynnikazgodności estymacji wewnętrznej a Cronbacha. W celu usta-lenia, czy wyniki nie zmienią się istotnie na przestrzeniczasu i czy pomiar jest powtarzalny, zbadano stabilnośćbezwzględną testu metodą powtórnego pomiaru – korelacjiwyników testu z retestem. Współczynnika korelacji Spear-mana użyto do opisania zależności pomiędzy wynikami. Do

oceny trafności użyto dwóch dodatkowych testów InwentarzaStanu i Cechy Lęku – STAI oraz Center for Epidemiological Studyof Depression – CES-D. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku jestpolską adaptacją amerykańskiego kwestionatiusza State-TraitAnxiety Inventory (STAI), której autorami są Spielberger i wsp.[26] oraz Wrześniewski i Sosnowski [27]. Test służy do ocenylęku jako stanu (STAI X1) oraz lęku jako cechy (STAI X2).W pierwszej części testu osoba badana ocenia nasilenie lękuw chwili obecnej. W drugiej części, jej zadaniem jest oszaco-wanie własnej dyspozycji do przeżywania lęku. Skala CES-Dzostała skonstruowana przez Radloffa [28] i zaadaptowana dopolskich warunków przez Dojkę i wsp. [29]. Służy do pomiarudepresji, głównie w badaniach skriningowych. W badaniuwłasnym przyjęto założenie, że zostanie uzyskana dodatniakorelacja pomiędzy wynikami skali lęku HADS-A i STAI, jakrównież dodatnia korelacja pomiędzy wynikami skali depresjiHADS-D i CES-D.

W oryginalnym badaniu, przy konstruowaniu skali HADSautorzy Zigmond i Snaith opracowali wyniki uzyskane od 50pacjentów poradni internistycznej w wieku 16–65 lat,z różnymi chorobami i objawami somatycznymi. Analizystatystyczne wykazały, że wszystkie pytania z HADS-Akorelowały z tą podskalą na poziomie istotności statystycz-nej p < 0,01 i wahały się od r = 0,76 do r = 0,41. W HADS-Djedno pytanie nie korelowało z tą podskalą i zostało usu-nięte. Pozostałe pytania uzyskały współczynnik korelacji napoziomie istotności statystycznej p < 0,05 i wyniki korelacjiwynosiły od r = 0,60 do r = 0,30. W ostatecznej wersji pozos-tawiono po 7 pytań dla obu podskal. Trafność narzędziasprawdzono poprzez porównanie go z wynikami z wywiadu(trwającego ok. 20 min) zebranego przez osoby przeprowa-dzające badanie. Korelacje pomiędzy wynikami z podskalHADS oraz z wywiadu były istotne statystycznie na pozio-mie p < 0,001 i wynosiły r = 0,74 dla podskali lęku orazr = 0,70 dla podskali depresji.

Wyniki w skali HADS

W grupie zdrowych nastolatków wyniki w skali lęku wahałysię 0–18, średnia M = 6,51, odchylenie standardowe SD = 4,13,(TAB. II). Mężczyźni uzyskali średnią M = 6,65, SD = 4,13,natomiast kobiety średnią M = 6,30, SD = 3,81. Wykonany testt-Studenta nie wykazał istotnej statystycznie różnicy zewzględu na płeć t = 0,20, p > 0,05. W tabeli II przedstawionouzyskane średnie i ochylenia standardowe w poszczególnychgrupach.

W skali depresji wyniki również mieściły się w zakresie0–18, przy średniej M = 5,04 i odchyleniu standardowym

Tabela III – Wyniki w podskali lęku HADS-A i podskali depresji HADS-DTabela III – Results of anxiety subscale HADS-A and depression subscale HADS-D

Zdrowi N = 77 (%) Pacjenci z CF N = 65 (%) Wszyscy N = 142 (%)

LĘK (punkty odcięcia)(0–8) 54 (70,1) 44 (67,7) 98 (69,0)(9–11) 14 (18,2) 18 (27,7) 32 (22,5)(12–21) 9 (11,7) 3 (4,6) 12 (8,5)

DEPRESJA (punkty odcięcia)(0–6) 60 (77,9) 53 (81,5) 113 (79,6)(7–9) 8 (10,4) 5 (7,7) 13 (9,2)(10–21) 9 (11,7) 7 (10,8) 16 (11,3)

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 2 7 – 3 230

SD = 4,34. Średnia wyników mężczyzn wynosiła M = 6,24,SD = 4,96, natomiast kobiet była znacznie niższa M = 3,24,SD = 4,96. Test porównania średnich dla prób niezależnychwykazał, że różnica ta jest istotna statystycznie na poziomiep < 0,01, t = 14,10.

Osoby chore na mukowiscydozę w skali lęku uzyskaływyniki 0–16, średnia M = 6,27, odchylenie standardoweSD = 3,19. Średnia wyników mężczyzn wynosiła M = 4,82,SD = 2,65, natomiast kobiet M = 7,05, SD = 3,21. Płeć byłaczynnikiem różnicującym na poziomie istotności statystycz-nej t = 3,02, p < 0,01. W skali depresji wyniki wahały się0–14 przy średniej M = 3,71 i odchyleniu standardowymSD = 3,42. Mężczyźni uzyskali wyniki o średniej M = 3,54,SD = 3,47, natomiast kobiety M = 3,80, SD = 3,43. Różnicapomiędzy grupami nie była istotna statystycznie t = 0,06,p > 0,05.

Przeprowadzone analizy w poszczególnych grupachpodzielonych ze względu na płeć wykazały, że zdrowiuczniowie mają wyższe wyniki zarówno w skali lęku, jaki depresji. W skali HADS-D różnica była istotna statystyczniet = -2,23, p < 0,05, natomiast w skali HADS-A wynik był nabrzegowym poziomie istotności statystycznej, t = -1,96,p = 0,053. Nie wykazano różnic pomiędzy kobietami zdro-wymi i chorymi na mukowiscydozę.

HADS-A

W grupie zdrowych nastolatków 29,9% uzyskało wynikpodwyższony w podskali lęku HADS-A, w tym 18,2% wynikimówiące o możliwości wystąpienia objawów lęku, natomiast11,7% sugerujących występowanie zaburzeń lękowych. Wśród

Tabela IV – Korelacje pytanie–podskala HADS-A oraz pytanie–pacjentów z CFTabela IV – Item-scale correlations in subscale HADS-A and subsc

HADS-A

Korelacja pytanie–skala Nr pyt Zdrowi Pac

1 0,64

3 0,72

5 0,69

7 0,32

9 0,68

11 0,58

13 0,69

Istotność

pacjentów z mukowiscydozą, w podskali HADS-A, u 32,3%chorych występują objawy lęku, w tym u 27,7% osób są towyniki graniczne, a u 4,6% świadczące o nasileniu lękuwymagającym dalszej diagnostyki.

HADS-D

W skali depresji HADS-D 22,1% zdrowych uczniów mapodwyższone wyniki, przy czym 10,4% są to osobyz przedziału granicznego, natomiast 11,7% stanowią badani,u których objawy są istotne klinicznie i konieczna jestrozszerzona diagnostyka. W grupie chorych na mukowiscy-dozę wyniki mówiące o występowaniu objawów depresjiuzyskało 18,5%, w tym 7,7% są to osoby, u których istniejemożliwość depresji, a 10,8% stanowią chorzy z nasilonymiobjawami, wymagający dalszej konsultacji psychiatrycznej.

Tabela III przedstawia wyniki uzyskane w grupie zdro-wych nastolatków oraz wśród chorych na mukowiscydozę.

Rzetelność i trafność skali

Sprawdzono korelację pomiędzy poszczególnymi pytaniamia podskalami, w skład których te pytania wchodzą (pytanie–skala). Wyniki w grupie zdrowych nastolatków oraz pacjen-tów z mukowiscydozą przedstawiono w tabeli IV. W porów-naniu z wynikami oryginalnego badania Zigmonda i Snitha,uzyskano podobne korelacje.

Rzetelność testu, sprawdzona za pomocą współczynnikaestymacji wewnętrznej a Cronbacha, w grupie nastolatkówz mukowiscydozą oraz w grupie zdrowych nastolatków

podskala HADS-D w grupie zdrowych nastolatków oraz

ale HADS-D

HADS-D

jenci z CF Nr pyt Zdrowi Pacjenci z CF

0,61 2 0,63 0,640,57 4 0,65 0,560,63 6 0,53 0,690,62 8 0,49 0,460,56 10 0,62 0,580,50 12 0,74 0,720,67 14 0,63 0,56

p < 0,0001

Tabela V – Współczynnik a Cronbacha w skali HADS oraz podskal HADS-A i HADS-DTable. V – Cronbacha's a coefficient in HADS scale and subscales HADS-A and HADS-D

a Cronbacha (a)

Zdrowi (N = 77) Pacjenci z CF (N = 65) Wszyscy (N = 142)

HADS 0,83 0,83 0,83HADS-A 0,75 0,70 0,73HADS-D 0,77 0,76 0,77

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 2 7 – 3 2 31

wynosi a = 0,83. Rzetelność podskal HADS-A oraz HADS-Dprzedstawiono w tabeli V.

Powtórne badanie wykazało stabilność pomiaru. Korela-cja pomiędzy wynikami w teście i reteście w podskali lękuHADS-A wynosi r = 0,67, p < 0,05, natomiast w podskalidepresji HADS-D jest równa r = 0,75, p < 0,01.

Jak założono, uzyskano dodatnią korelację pomiędzy wyni-kami w podskali lęku HADS-A oraz obiema podskalami STAI(lęku jako stan STAI X1 i lęku jako cecha STAI X2). KorelacjaSpearmana pomiędzy HADS-A oraz STAI X1 wynosiła r = 0,52;p < 0,001, natomiast pomiędzy HADS-A oraz STAI X2 byłarówna r = 0,71; p < 0,001. Za pomocą testu x2 stwierdzono, żeistnieje związek pomiędzy klasyfikacją osób badanychz użyciem skali HADS oraz STAI. Dla skali mierzącej lęk jakostan x2(4) = 37,21; p < 0,001, natomiast dla skali badającej lękjako cechę x2(4) = 39,66; p < 0,001. Analiza różnic pomiędzyliczebnościami obserwowanymi i oczekiwanymi wskazuje nanadreprezentację osób o niskich, jak i o wysokich wynikachotrzymanych w obu skalach. Mniej osób, niż wynikałoby toz rozkładu losowego, zaobserwowano w grupach o niskimpoziomie lęku w skali HADS i wysokim w skali STAI.

Otrzymano również dodatnią korelację pomiędzy skalamimierzącymi objawy depresji HADS-D oraz CES-D. KorelacjaSpearmana wyniosła r = 0,49; p < 0,001. Za pomocą testu x2

dowiedziono istnienie związku pomiędzy tymi skalami,x2(2) = 13,11; p = 0,001.

Omówienie i wnioski

W przeprowadzonym badaniu uzyskano satysfakcjonującewskaźniki rzetelności, stabilności i trafności testu. Rzetel-ność, sprawdzona za pomocą współczynnika a Cronbacha,była stosunkowo wysoka szczególnie w odniesieniu do całejskali, ale również do obu podskal HADS-A oraz HADS-D.Stabilność wyników sprawdzono metodą powtórzonegopomiaru i uzyskano istotną statystycznie, relatywniewysoką korelację. Trafność Skali Lęku i Depresji potwier-dzono w efekcie porównania jej wyników z InwentarzemStanu i Cechy Lęku oraz Center for Epidemiological DepressionScale. Uzyskano istotne statystycznie korelacje pomiędzypodskalą lęku HADS-A oraz obiema podskalami STAI (lękjako stan oraz lęk jako cecha); jak również pomiędzypodskalą depresji HADS-D oraz CES-D.

Wszystkie pytania wchodzące w skład testu korelują zeswoją podskalą (item–total) na poziomie istotności statystycz-nej p < 0,001. Najniższą korelację uzyskano w pytaniu 7 (,,Jestem w stanie odprężyć się’’) wchodzącym w skład podskalilęku. Podobne wyniki uzyskali autorzy innych publikacji [21].Dyskutowano, czy pytanie to nie powinno być składowąpodskali depresji [30], jednak we wszystkich znanych autorom

publikacjach skala jest stosowana w swojej oryginalnejpostaci.

Przeprowadzone badanie w grupie zdrowych i chorych namukowiscydozę nastolatków wykazało, że Skala Lękui Depresji HADS jest trafnym i rzetelnym testem.

Służyć może jako narzędzie pomocnicze, przesiewoweprzy diagnozowaniu zaburzeń emocjonalnych wśród nasto-latków w Polsce. Chociaż wyniki z badania skriningowegonie pozwalają jeszcze na ustalenie diagnozy, dają możliwośćwczesnej identyfikacji występujących objawów depresjii lęku. Ze względu na bardzo ograniczoną ilość pytańdotyczących objawów somatycznych, istotną grupą doce-lową, u której można stosować skalę HADS, jest młodzieżchora na mukowiscydozę.

Wkład autorów/Authors' contributions

UB-K – koncepcja pracy, zebranie i interpretacja danych,analiza statystyczna, przygotowanie literatury. DS – koncep-cja pracy, interpretacja danych, akceptacja ostatecznej wersji.

Konflikt interesu/Conflict of interest

Nie występuje.

Finansowanie/Financial support

Nie występuje.

Etyka/Ethics

Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadamiDeklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymiwymaganiami dla czasopism biomedycznych.

p i �s m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s

[1] Pilecka W. Przewlekła choroba somatyczna w życiu irozwoju dziecka. Problemy psychologiczne. Kraków:Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; 2002.

[2] Pinquart M, Shen Y. Anxiety in children and adolescentswith chronic physical illnesses: a meta-analysis. ActaPaediatr 2001;100:1069–1076.

[3] Lu Y, Mak K-K, van Bever HP, Ng TP, Mak A, Ho RC.Prevalence of anxiety and dopressive symptoms inadolescennts with astma: A meta-analysis and mesa-regression. Pediatr Allergy Immunol 2012;23:707–715.

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 2 7 – 3 232

[4] DiMatteo MR, Lepper HS, Croghan TW. Depression is a riskfactor for noncompliance with medical treatment. ArchIntern Med 2000;160(140):2101–2107.

[5] Clarke DM, Currie KC. Depression, anxiety and theirrelationship with chronic diseases: a review of theepidemiology, risk and treatment evidence. Med J Aust2009;190(7):54–60.

[6] Zigmond AS, Snaith RP. The Hospital Anxiety andDepression Scale. Acta Psychiatr Scand 1983;67:361–367.

[7] Bomba J, Modrzejewska R, Beauvale A. Strukturaczynnikowa objawów w Krakowskim InwentarzuDepresyjnym KID IO ‘‘B1’’ w grupie 15-latków. Psychiatr Pol2011;43(2):245–259.

[8] Mathiak KA, Karzeł K, Ocypa M, Seget A, Mathiak K,Ostaszewski P. Kwestionariusz Becka dla Dzieci do ocenyzaburzeń emocjonalnych i społecznych - polska adaptacja iwalidacja kwestionariusza Beck Youth Inventories ofEmotional and Social Impairment. Psychiatr Pol 2007;41(3):387–399.

[9] Snaith PR. The Hospital Anxiety and Depression Scale.Health Qual Life Outcomes 2003;1:29–38.

[10] Mykletun A, Stordal E, Dahl AA. Hospital Anxiety andDepression Scale: Factor structure, item analyses andinternal consistency in a large population. Br J Psychiatry2001;179:540–544.

[11] Muszbek K, Szekely A, Balogh EM, Molnár M, Rohánszky M,Ruzsa Á, et al. Validation of the Hungrian translation ofHospital Anxiety and Depression Scale. Qual Life Res2006;15:761–766.

[12] Caci H, Baylé FJ, Mattei V, Dossios C, Robert F, Boyer P. Howdoes the Hospital Anxiety and Depression Scale measureanxiety and depression in healthy subjects? Psychiatry Res2003;118:89–99.

[13] Bjelland I, Dahl AA, Haug TT, Neckelmann D. The validity ofthe Hospital Anxiety and Depression Scale. An updatedliterature review. J Psychosom Res 2002;52(2):69–77.

[14] Herrmann C. Internalional experiences with the HospitalAnxiety and Depression Scale - a review of validation dataand clinical results. J Psychosom Res 1997;42(1):17–41.

[15] Spinhoven P, Ormel J, Sloekers PP, Kempen GI, Speckens AE,Van Hemert AM. A validation study of the Hospital Anxietyand Depression Scale (HADS) in different groups of Dutchsubjects. Psychol Med 1997;27:363–370.

[16] Martin CR, Thompson DR, Chan DS. An examination of thepsychometric properties of the Hospital Anxiety andDepression Scale in Chinese patients with acute coronarysyndrome. Psychiatry Res 2004;129(3):279–288.

[17] White D, Leach Ch, Sims R, Atkinson M, Cottrell D.Validation of the Hospital Anxiety and Depression Scale foruse with adolescents. Br J Psychiatry 1999;175:452–454.

[18] Chan Y-F, Leung DYP, Fong DYT, Leung C-M, Lee AM.Psychometric evaluation of the Hospital Anxiety andDepression Scale in a large community sample ofadolescents in Hong Kong. Qual Life Res 2010;19:865–873.

[19] Berard RF, Ahmed N. Hospital Anxiety and Depression Scale(HADS) as a screening instrument in a depressedadolescent and young adult population. Int J AdolescentMed Health 1995;8:157–166.

[20] Besier T, Goldbeck L. Anxiety and depression in adolescentswith CF and their caregivers. J Cyst Fibros 2011;10:435–442.

[21] Karakuła H, Grzywa A, Śpila B, Baszak J, Gieroba A,Kosikowski W, et al. Zastosowanie Skali Lęku i Depresji -HADS w chorobach psychosomatycznych. Psychiatr Pol1996;4:653–668.

[22] de Walde-Gałuszko K, Majkowicz M. Model oceny jakościopieki paliatywnej realizowanej w warunkachstacjonarnych. Gdańsk; 2001.

[23] Walkowiak J, Pogorzelski A, Sands D, Skorupa W,Milanowski A, Nowakowska A, et al. Zasady rozpoznawaniai leczenia mukowiscydozy. Zalecenia PolskiegoTowarzystwa Mukowiscydozy 2009 Poznań–Warszawa–Rzeszów. Standardy Medyczne 2009;6:352–378.

[24] Snaith RP. Identyfying depression: The significance ofanhedonia. Hosp Pract 1993;55–60.

[25] Międzynarodowa statystyczna klasyfikacja chorób iproblemów zdrowotnych – rewizja dziesiąta (ICD-10).Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne ‘‘Vesalius’’Instytut Psychiatrii i Neurologii. Kraków–Warszawa; 1998.

[26] Spielberger CD, Gorsuch RL, Lushene RE. Manual for theState – Trait Anxiety Inventory. Palo Alto: ConsultingPsychologist Press; 1970.

[27] Wrześniewski K, Sosnowski T. Inwentarz stanu i cechy lęku(ISCL). Polska adaptacja STAI. Warszawa: Pracownia TestówPsychologicznych; 1996.

[28] Radloff LS. The CES-D Scale: a self-report depression scalefor the research in the general population. Appl PsycholMeasure 1977;1(3):385–401.

[29] Dojka E, Górkiewicz M, Pająk A. Wartość pomiarowa skaliCES-D do oceny depresji w populacji polskiej. Psychiatr Pol2003;37(2):281–292.

[30] Moorey S, Greer S, Watson M, Gorman C, Rowden L,Tunmore R, et al. The factor structure and factor stability ofthe Hospital Anxiety and Depression Scale in patients withcancer. Br J Psychiatry 1991;158:255–259.