Fmijt Autik n Shqipri, Rast studimi

Kolegji FAMAProgrami: Manaxhement

Fmijt me autizmSKIC HULUMTUESE

Kandidati: Mentori:Rilind Krasniqi Prof. Dr. Bedri Ademi

Prizren, 2014I. ABSTRAKTRastet e para t fmijve autist jan prshkruar para rreth 200 vjetve nga Jean Marc Gaspard Itard dhe John Haslam. Megjithat u fol pr autizmin si nj form psikopatologjike e veante vetm n vitet 40 nga Leo Kanner (1943) dhe Hans Asperger (1944).Sot ky sindrom po trajtohet e studiohet me shum seriozitet. Mendohet q personat q paraqesin autizm jan shtuar shum vitet e fundit. Autizmi duke qn nj rregullim kronik evoluon n mnyr t vazhduar, ai mund t jet prezent q kur lind fmija, por meq n pamje t par fmijt me autizm nuk ndryshojn nga fmijt e tjere sht e vshtir ta dallosh q n fillim. Shfaqja e ktij sindromi ndryshon nga nj fmij tek tjetri. Megjithat ajo q i bn prindrit t shqetsohen sht zhvillimi social i fmijs si dhe vonesa n t folur apo humbja ose ndrprerja e t folurit tek ata fmij q e kan filluar kt proces normalisht. Qllimi i ktij studimi sht t sjellim tek lexuesit problemet q shoqrojn jetn e ktyre fmijve, simptomat e shfaqjes s smundjes dhe mbi t gjitha nj ndrgjegjsim ndaj ksaj kategorie t shoqris, n mnyr t veant tek prindrit, t cilt shpesh her si pasoj e nj neglizhence ose mosbesimi q fmija i tyre t ket ndonj problem, lejne pas dore dhe simptomat e qarta q ka ky rregullim, duke u br kshtu shkaktar t disa pasojave t parikuperueshme pr t gjith jetn e fmijs. A kan kta fmij probleme t theksuara sociale dhe psikologjike, hipotez kjo e hellur n kt studim e cila do vrtetohet nga nj rast specifik i marr n studim.

Fjal kye: Autizm, Sindroma Asperger, Sindroma Kaner, rast studimi, etj.

PRMBAJTJA:

I. ABSTRAKT..........................................................................................................................2

II. HYRJE...................................................................................................................................4

II.1. Qllimi i studimit dhe Hipoteza...................................................................................4II.2. Detyrat shkencore t studimit......................................................................................4II.3. Hipotezat dhe variablat................................................................................................4

III. RISHIKIMI I LITERATURS...........................................................................................6

III.1. far sht Autizmi....................................................................................................6III.2. Cilat jan simptomat?.................................................................................................6III.3. Llojet e autizmit.........................................................................................................7III.4. Marrdhniet me t tjert...........................................................................................8III.5. Komunikimi dhe t kuptuarit.....................................................................................8III.6. Lvizjet.......................................................................................................................8III.7. Prceptimi tek fmijt autik.......................................................................................9III.8. Inteligjenca tek fmijt autik..................................................................................10

IV. METODOLOGJIA.........................................................................................................11

IV.1. Shpjegimi i instumentave.........................................................................................11IV.2. Intervista me prindin (nn).....................................................................................12IV.3. Vzhgimi..................................................................................................................12IV.4. Proedura.................................................................................................................13IV.5. Kufizime...................................................................................................................13

V. SUGJERIME...................................................................................................................15

VI. SHTOJCA........................................................................................................................16

II. HYRJE

Pr vite me radh personat me autizm kan qn trajtuar npr institucione t veanta. Para 100 vjetsh termi Autism nuk njihej. Fmijt me autizm klasifikoheshin si memec, skizofren e terma t tjer. I pari q prdori termin Autism ka qn psikiatri Suedez Eugen Bleuer n vitin 1911. Autizm rrjedh nga fjala Greke autos q do t thot vetvete. M prpara termi Autizm i referohej nj disturbance n skizofreni, shkurt, nj terheqje ekstreme e vetvetes nga jeta sociale.

Q punimi t jet me kuptimplote dhe ta plotsoj hulumtimin dmth qe pergjigjet e tyre do t avancoj t kuptuarit ton teorik,ather sht par e nevojshme t bejm pyetje hulumtuese.-Cilat jane informacionet baz n lidhje me Autizmin?-Cilat jane shkaqet e Autizmit?-Cilat jane karakteristikat e rastit ne fjal?II.1. Synimi:Studimi i sjelljeve t fmijve me autizm dhe ndryshimet q kan kto fmij nga fmijt normal. II.2. Qellimet: T japim disa informacione baz n lidhje me Autizmin, far sht autizmi, simptomat q shfaq dhe llojet e tij. T parashtrojm shkaqet e Autizmit. T parashtrojm rastin konkret t marr n studim dhe t japim karakteristikat dhe veorit e rastit n fjal.

II.3. Hipotezat dhe variablat

A. Hipoteza e prgjithshme e ktij studimi sht:Fmijt me autizm shfaqin rregullime psikologjike dhe sociale.Hipoteza A:Nse nj fmij sht autik, athere ai shfaq rregullime psikologjike.B. Variablat e varur dhe t pavarur:Variabli i varur:Gjendja psikologjike (n kt rast rregullime psikologjike t cilat do t maten me an t vzhgimit dhe intervists me punonjsin social)Variabli i pavarur:Autizmi tek fmijaHipoteza B:Fmijt me autizm shfaqin rregullime n jetn socialeVariabli i varur:Jeta sociale (n kt rast sjelljet sociale ndaj personave m t afrt dhe n ambientet q A.D frekuenton do dit sociale, e cila do t matet me an t intervists me vet fmijn dhe me prindin nn, por dhe me msuesen e fmijs, t cilt jan pjesmarrs aktiv n jetn sociale t A.D.)Variabli i pavarur:Autizmi tek fmija

III. RISHIKIMI I LITERATURS

III.1. far sht AutizmiAutizmi sht nj smundje e rnd psikopatologjike q pengon fmijn t krijoj marrdhnie me t tjert. N prgjithsi kjo gjndje ndodh para muajit t 30-t dhe zakonisht brnda vitit t par t jets.Nuk njihen ende shkaqet e sakta t autizmit por natyrisht sht treguar q ka nj baz organike. Nj e katrta e fmijve autik, tregojn shenja t nj rregullimi neurologjik. Prve ksaj nj e treta, gjat adoleshencs prjetojn kriza epileptike. I vetmi shkak i sigurt deri m sot sht i lidhur drejtprdrejt me nj dmtim t vogl t trurit.

III.2. Cilat jan simptomat?N muajt e par t jets fmijet autik jan normal, m pas fillojn t jen t pabindur me personat dhe me stimujt. Shenja e par e smundjes mund t jet rezistenca ndaj prkedheljeve, kur fmija merret n krah, qan dhe insiston pr t mos u prekur edhe nse sht i lnduar apo i lodhur.Fmija autik ka tendenc t mbaj nj distanc nga prindrit e tyre dhe nuk ka marrdhnie sociale. Nuk shikon njerzit n sy, preferon t loz i vetm dhe shpesh sht indiferent ndaj ndjenjave t t tjerve ose marrdhnieve sociale. Nj karakteristik e rndsishme e smundjes sht, rezistenca ekstreme pr fardo lloj ndryshimi. Fmija reagon me durim t madh t zemrimit nqoftse ndryshojn zakonet, shprehit e tij ose nse ndrhyni n aktivitetin e tij.N loj kan tendenc t zhvillojn rituale shpesh preize, m pas, afeksionohen me objekte dhe koleksione t pazakonta, ose akoma sht i fiksuar me tema t veanta apo me ide t veanta. Kjo, m pas, e bn at shum t vshtir pr t kuptuar konceptet e reja, vonesa e fjals sht shum e zakonshme. Fmijet autik nuk kan aftesin t kuptojn ose t imitojn gjuhn. Pr kt motiv, i prgjigjen tingujve n mnyre t pahijshme. Edhe kur gjuha fitohet, m pas rezulton i papjekur, i privuar nga fantazia, i ngjashm me at t nj roboti. Shpesh fmija shpik fjalt e tij/sajose prsrit n mnyr fiksuese at q dgjon t thuhet rreth tyre. Fmija autik mund t ece n maj t gishtave, krcet me dhun gishtat ose sndet pa vlere pr or t tra, me veten. Shpesh sht hiperaktive, ulert papritur, ka lkundje t sjelljes dhe mund t kryej akte t vetdmtimit. Jan t shpeshta edhe frikat e pazakonta dhe vshtirsit n t msuarit e detyrave manuale.Pavaresisht ktyre simptomave t rnda, fmija autik ka nj pamje dhe nj koordinim muskulor normal. Ndonjher zhvillohen n mnyr mbreslnse talente t veant; t aft n futboll, memorie t jashtzakonshme, aftsi magjepse n muzik, etj.

III.3. Llojet e autizmitEksistojn dy lloje t autizmit, sindroma e Asperger dhe sindroma e Kanerit. Sindroma e Asperger dallohet me nj form m t leht t simptomave t autizmit, ku edhe shanset e shrimit jan m t mdha. Ndrsa sindroma e Kanerit veohet si simptomatik shum e rnd e autizmit dhe ku mundsia e shrimit sht minimale. sht me rndsi shum t madhe diagnostifikimi i hershm i autizmit dhe marrja e masave prkatse mjeksore dhe edukative. Po ashtu pr vet prindrit t cilt kan fmij autik sht me rndsi njohja me simptomat e autizmit dhe llojet e diferencuara t tij. Si nj nga simptomat e para t autizmit sht shmangia e kontaktit me sy, ku fmija i largohet do lloj kontakti me sy, si me fmijt e tjer po ashtu edhe me prindrit. Shpeshher kjo shpjegohet n mnyr t gabuar se fmija ka turp, ku fmija n vnd q ti prgjigjet kontaktit me sy shikon anash apo n shumicn e rasteve lart mbi kokn e personit kontaktues. Frenimi n t folur apo n disa raste edhe vonimi i t folurit sht nj prej shenjave t para t sindroms s Asberger. Shfaqet kur sjelljet e prgjithshme jan t rregulluara, sepse sht normale q fmijt kan fillime t ndryshme n t folur. Ndodh q fmija edhe mbasi ka filluar t flase, harron fjalt sa q arrin n at pik q nuk mundet t artikuloj asnj fjal, dhe fatkeqsisht n kt gjendje mbeten tr jetn, pra nuk jan m n gjendje t flasin. Me kalimin e kohs vrehen ndryshime t mdha n sjelljet e fmijs duke vrejtur se fmija sht shum i tendosur, qan pa arsye; n dallim me fmijt e tjer ai nuk sht n gjendje t luaj me lodra apo posarisht t luaj me fmijt e moshs s vet, ku krkon gjithnj pranin e prindrve pr t realizuar dshirat e veta. Po ashtu fmija nuk sht n gjendje t kryej veprime t pavarura si p.sh: nuk sht n gjendje t luaj me top, ose t vendos nj figur n vendin e duhur n tabeln prkatse.Do t fillojm me sindromn e Kanerit (emri i studiuesit amerikan q bri analizn e par t simptomatiks s ktij lloji autizmi) i cili sht i njohur edhe si autizmi i hershm fminor. Kjo pr shkak t paraqitjes shum t hershme n fmijri zakonisht prej moshs 2 vjeare (n disa raste mund t paraqiten edhe m hert por vshtirsia e diagnostifikimit sht shum e madhe).

III.4. Marrdhniet me t tjertFmijt autik tentojn t qndrojn larg prindrve, ata nuk reagojn kur prindrit kthehen pas nj largimi edhe t gjat. Nj nga karakteristikat e ktyre fmijve sht paaftsia e tyre pr t prdorur kontaktin trupor si mjet sigurie dhe rehatie. Ata nuk t prgjigjen me t qeshur kur dikush u jep nj t qeshur, ata mundet t mos thon mirupafshim kur dikush i thot mirupafshim, ata mund t mos duartrokasin kur gjith njerzit e tjer duartrokasin. Kshtu nj person autik nuk sht n gjendje t kuptoj se personi t cilit po i flet sht mrzitur me t dhe kt e tregon fakti q ai po vshtron nga dritarja pr disa minuta tashm. Ata tregojn pak ose aspak aftsi pr t prshtatur sjelljen e tyre ndaj nevojave dhe interesave t t tjerve.

III.5. Komunikimi dhe t kuptuaritSipas nj studimi t fundit pranohet se autizmi eshte rezultat i defiiteve t natyrs konjitive (njohse). Natyra dhe origjina e ktij defiiti nuk sht shum e qart, por sht e sigurt se ai shoqrohet me vshtirsi t komunikimit.Fmijt autik kan vshtirsi n t kuptuarit dhe t arriturit t konkluzioneve nga situata dhe ngjarje t ndryshme, veanrisht situatat sociale. Si n t gjitha rastet apo t problemeve n zhvillim, ekziston nj shumllojshmri sjelljesh q karakterizojn fmijt e etiketuar autist. Por kto sjellje jo gjithmon prezantojn t njjtn shkall apo manifestohen n t njjtn mnyr.

III.6. LvizjetFmijt autik arrijn nivelet kryesore t zhvillimit motor pothuaj n t njjtn mosh me fmijt normal, me nj diferenc fare t vogl. Megjithat disa aspekte t sjelljes motore jan normale, pr shembull: ata kan nj mnyr karakteristike t t qndruarit n kmb me kokn e prkulur prpara sikur duan t prekin dyshemen. Kur ecin, shum prej tyre ngrihen n maj t gishtave, pa i lvizur kraht fare. Shpesh kta fmij shihen t prsrisin nj lvizje t caktuar her pas here (mund t rrotullohen rreth nj kmbe, t shkundin kraht, t tundin duart). Kto lvizje t prsritura bhen zakonisht kur ata jan t acaruar apo kur msohen me nj eksperienc. N raste t tjera fmijt autik duket se i japin stimuj vetvetes, pr shembull: lvizin duart para syve, mund t rrotullohen pr nj far kohe pa iu marr mendja. Ata nuk preferojn stimuj nga jasht, por preferojn stimuj q i prodhojn vet. Kjo mund t jet si rezultat i paaftsive pr t kuptuar ambjentin dhe pr ta prezantuar at n nj mnyr t kuptueshme. Veprimet e thjeshta e t prsritura mund ti japin fmijve autik emocione t mundshme pr tu prjetuar prej tyre.III.7. Prceptimi tek fmijt autikReagimi i fmijve autik ndaj ndijimeve t tyre nuk sht shum i qart. Disa her ata mund t sillen sikur nuk i prjetojn zhurmat, dritat, aromat. Ata mund t reagojn ndaj zhurmave t larta; mund t mos reagojn ndaj nj personi q e njohin mir; mund t tregohen indiferent ndaj dhimbjeve dhe t ftohtit. Por, n raste t tjera ata mund t reagojn fuqishm duke br t njohur se shqisat e tyre jan t kompletuara. Ata mund tia ngulin syt nj llampe t ndezur apo vetm nj pjese t caktuar t murit. Ata mund t pastrojn me thua nj siprfaqe t vogl pr or t tra. Fmijt autik kan frik nga objekte krejt t zakonshme, frik q mund t eleminohet me largimin e objektit. Nga ana tjetr, fmijt autik mund t tregohen trima prball situatave krejt t frikshme pr fmijt normal. Kto rezultate mund t shpjegohen me faktin q fmijt autik kan vshtirsi pr ti dhn kuptim ambjentit. Ata nuk e perceptojn lodrn q ndrtojn si prfaqsuese t dikaje q ekziston n botn reale. Prsa i prket aftsive vizuale-hapsinore, fmijt autik duket se kan aftsi t kujtojn pozicionet e objekteve dhe kjo mbase ndikon n lojrat ndrtuese. Fmijt autik plqejn rregullin dhe grumbullimin e lodrave n nj vend. Dshira pr t ndrtuar mund t justifikohet me tendencn pr t vendosur pjest n vendin e tyre. Aftsit vizuale-hapsinore tek fmijt autik n krahasim me fmijt normal mund t justifikohen me aftsin e kufizuar pr t kuptuar ambjentin. Kshtu pr shembull nj fmij autik e v re nj cop t vogl letre mbi qilim dhe do ta heq me dor pr ta hedhur n plehra. Ndrkoh q nj fmij normal nuk e v re fare. Kta fmij harxhojn shum koh pr ti vendosur objektet n nj mnyr t sakt, dhe vn re do lloj ndryshimi, sado i vogl q t jet ai. Ata duket se jan veanrisht shum t ndjeshm n vendosjen hapsinore t objekteve. As objektet e as vendosjet e tyre nuk duket se kan ndonj kuptim t veant pr ta. Pr fmijn autik theksi vendoset n vlern perceptuale t objekteve t grumbulluara.

III.8. Inteligjenca tek fmijt autikShumica e fmijve autik jan intelektualikisht t vonuar. Mendohet se koefienti intelektual i tyre mund t shkoj edhe nn 50. Gjenden pak fmij autik q jan me inteligjenc normale, profili intelektual i fmijve autik sht krejt i veant. Nj nga vshtirsit kryesore t fmijve autik duket se sht pamundsia pr t prdorur eksperiencat e mparshme pr t kuptuar situatn konkrete dhe pr t planifikuar t ardhmen e tyre. Ata duket se nuk jan n gjendje t organizojn at ka ata jan duke br. Megjithat ata jan n gjendje t klasifikojn n mnyr sistematike objektet q i gjejn n ambjentin e tyre. Ata duket se jan t fiksuar n t tashmen dhe ju mungon imagjinata.

IV. METODOLOGJIA

Pr realizimin e studimit jan prdorur metoda cilsore. Krkimi sht bazuar n nj studim rasti, dhe sht realizuar nprmjet instrumentave t mposhtme: Rishikimi i literaturs; Intervista gjysm e strukturuar /guid; Vzhgimi. IV.1. Shpjegimi i instumentave: A. Rishikimi i literaturs U shfrytzua pr t ofruar nj panoram bashkhohore n lidhje me shkaqet dhe pasojat psiko-sociale t fenomenit n studim. Fal ktij instrumenti sht mundsuar nj renditje konize e problematikave dhe jan trajtuar thellsisht kuadri psiko-social i fmijve me autizm. Literatura prbhet nga studime t kryera dhe m heret n kt fush.B. Intervista gjysm e strukturuar Pr ndrtimin e ktij instumenti sht prdorur literatura ekzistuese e prbr nga studime t mparshme. Pr do subjekt jan ndrtuar intervistat prkatse. Intervista e realizuar me fmijn sht e ndar n tre seksione: Informacioni baz; Situata sociale e fmijs; Situata psikologjike. Seksioni i par synon t siguroj t dhna t prgjithshme, backgroundin e fmijs dhe familjes s tij. Seksioni i dyt synon t mbledh informacion pr zhvillimin social t fmijs n raport me kopshtin, familjen dhe bashkmoshataret, duke u prpjekur t kuptojm se n mnyr fmija relacionohet n kto tre kontekste sociale. N seksionin e tret synohet t sigurohet informacion rreth zhvillimit psiko-komunikati dhe social t fmijs n lidhje me prindrit e tij.

IV.2. Intervista me prindin (nn) Prbhet nga pyetje guid q synojn t gjenerojn informacion m t zhvilluar t situats ku ndodhet fmija n studim. N intervistn me prindin kuptojm m mir marrdhnien nn- fmij, marrdhnien q kan prindrit ndrmjet tyre, situatn ekonomike t familjes, etj.Intervista me msuesen e fmijs synon t mbledh informacion rreth cilsis s marrdhnieve t tij n ambientin e kopshtit dhe ecurin e tij, duke u ndalur n aftsit q ka fmija pr t krijuar dhe mbajtur kto marrdhnie. Intervista me punonjsen sociale shrbeu pr mbledhjen e informacionit pr sa i prket gjendjes s fmijs, i par nga kndvshtrimi i nj eksperti q trajton rastin dhe familjen e tij.

IV.3. Vzhgimi Nprmjet ktij instrumenti identifikohenn kushtet e jetess s fmijs si dhe ambientet famijare dhe t kopshtit ku fmija krijonte, zhvillonte aspektet e tij sociale dhe psikologjike. Pr t mundsuar kt jan vendosur kto kritere: T jet fmij me autizm; Ti prkas moshs 0-6 vje; T jet i regjistruar n kopsht ose shkoll; Smundja t jet zbuluar q n vitet e para t jets, deri n moshn 3 vjeare.

IV.4. Proedura Proedura e ktij studimi u mbshtet n intervistat mbi katr subjektet e studimit t cilat kan qen t veanta pr do subjekt. do intervist u realizua n form bashkbisedimi duke u ndalur n pikat kryesore t studimit dhe duke respektuar t gjith t intervistuarit. Me an t intervists gjysm t strukturuar/guid dhe vzhgimit, synohet t arrihet n nj konkluzion pr sa i prket sjelljeve dhe gjndjes psiko-sociale t femijs A.D, i cili vuan nga smundja e autizmit. Pikrisht ky konkluzion vjen edhe nga nj krahasim i sjelljeve sociale t fmijs n studim me fmijt e tjer, qoft n ambientin familjar apo edhe n shkoll, q ishin dy mjediset sociale ku ai bnte pjes.Gjithashtu do t arrijm t nxjerrim dhe konkluzione t cilat do t jen ose jo n prputhje me literaturn baz, n varsi t rastit n fjal. Me an t vzhgimit arrijm t futemi m mir n botn e fmijs dhe t shohim tek ai sjellje shqetsuese ose simptoma t qarta dalluese t autizmit.

V. SUGJERIMENga studimi i prezantuar u njohm me problematikat e nj fmije me autizm, si lindin kto problematika, si zhvillohen dhe si i japin form problemeve dhe vshtiresive sociale dhe psikologjike t ktyre fmijve.N kt mnyr ne kuptojm q ky problem merr forma t ndryshme n nivele t ndryshme duke prekur m shum ambientet familjare dhe sociale t fmijs. Do t sugjeroja q studimet t fokusohen n pasojat e nivelit individual ku kryesisht kemi t bjm me dmtime sociale dhe psikologjike. Nga studimi rezultoi q fmija kishte probleme t ndryshme n t dyja kto fusha.Gjithashtu sugjerimi i radhs vjen pr prindrit e rinj, sht e domosdoshme pranimi i smundjes s femijs nga ana e tyre dhe neglizhenca e simptomave t autizmit mund t ket pasoja t parikuperueshme pr t gjith jetn e fmijs.Nj sugjerim tjetr vjen pr institucionet shtetrore, q duhet t ndjekin politika sociale specifike pr kt grup fmijsh, n edukim dhe kshillim t prindrve.

VI. SHTOJCA

A. Intervista guide me fmijn Seksioni 1 1. Si t quajn ? 2. Sa vje je? 3. Me k jeton? 4. Si jane marrdheniet e tua me familjart? 5. Si jane marrdheniet e tua me shokt? Seksioni 2 1. Sa shok keni? 2. Kaloni shum koh me shokt? 3. Keni nj shok t ngusht? 4. Si jan rezultatet tuaja n kopsht? 5. far ju plqen t bni n kopsht? 6. E frekuenton kopshtin do dit? Seksioni 3 1. Kur prindrit nuk jan n shtpi, t mungojn? 2. T ndihmojn prindrit pr detyrat q t japin n kopsht? 3. A i tregon prindrve kur zihesh me miqt? 4. A vijn prindrit n mbledhje me prindrit? 5. T plqen t jetosh me prindrit? 6. far t plqen m shum t bsh kur rrin n shtpi?

B. Intervista guide me prindin (nn)

1. Mund t m prshkruani raportin tuaj me A.D? 2. Mund t m prshkruani raportin tuaj me bashkshortin? 3. Cili sht niveli juaj ekonomik? 4. A kaloni shum koh me A.D? 5. Si sillet A.D me ju apo bashkshortin tuaj?6. A ka ai probleme n komunikim me ju?7. far i plqen A.D t bj me ju?8. Cilat jan aktivitetet e tij t paraplqyera?

C. Intervista guid me msuesen kujdestare

1. Si sht marrdhenia e A.D me shokt e grupit t kopshtit? 2. Sa i vmndshm sht A.D gjate aktiviteteve? 3. A ka ndonj loj ose objekt me t cilin ai sht afeksionuar n kopsht?4. A sht A.D fmij q shqetson gjat orve n kopsht? 5. Sa i qet sht A.D gjat pushimit?

D. Intervista guid me punonjsin social

1. Si e vlerson situatn e familjes s A.D? 2. Si sht ndrtuar marrdhnia prind-fmij ? 3. A sht fmij i shndetshm emocionalisht? 4. Mendon se ka ndikuar mnyra e jetess tek A.D? 5. Mendon se prindrit e kan prjetuar mir smundjen e fmijs?6. Sa ka ndihmuar tek A.D marrdhnia mes prindrve t tij? 2