Slikar Sava Krabulevi}na razme|i XVII i XVIII veka

Sreten Petkovi}*

Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet — Odeqewe za istoriju umetnosti

159

UDC 75.071.1Krabulevi} Sava

75.034/.035Š.046.3”1697”DOI 10.2298/ZOG0933159P

Originalan nau~ni rad

Slikar Sava Krabulevi} poznat je samo kao autor iko-

nostasa u manastiru Orahovici u isto~noj Slavoniji.

To wegovo delo, nastalo 1697. godine, privuklo je pa-

`wu srpskih istori~ara umetnosti, jer su na nekim

ikonama bili vidqivi zapadwa~ki uticaji. U ~lanku je

pokazano da je Krabulevi} sticajem okolnosti dospeo u

Moskvu izme|u 1688. i 1694. godine i da je posredstvom

ruskih ikonopisaca prihvatio neka zapadnoevropska

slikarska iskustva

Kqu~ne re~i: Sava Krabulevi}, manastir Orahovica,

srpsko slikarstvo HçÇÇ veka, Moskva, ruski ikonopis

Sava Krabulevi}, the painter of the late seventeenth

and early eighteenth century

The painter Sava Krabulevi} is known only as the authorof the iconostasis in the Monastery of Orahovica ineastern Slavonia. This work, which he produced in 1697,attracted the attention of Serbian art historians becausesome of the icons show Western influences. The articledescribes how Krabulevi} found himself in Moscow(1688–1694) by dint of circumstance and adopted someof the West European painting techniques throughRussian icon painters.

Keywords: Sava Krabulevi}, monastery of Orahovica, Ser-

bian painting of the 18th century, Moscow, Russian icon

painting

Posledwih decenija XX veka poraslo je nau~no in-teresovawe za srpsko slikarstvo izme|u Velike seobeSrba u krajeve severno od Save i Dunava (1690) i Beograd-skog mira (1739). Tako je uspostavqena ~vr{}a spona iz-me|u slikarskog stvarawa u duhu sredwovekovnih tradi-cija i novih shvatawa koja su strujala iz zapadnoevrop-skih umetni~kih sredi{ta. Ustanovqena su imena nekihdotad anonimnih srpskih slikara, pripisivana su im ne-potpisana dela sa vi{e ili mawe uspeha, ispitivao serazvitak u prihvatawu novih umetni~kih izazova.

Me|u slikarima tog prelaznog perioda, ~ija seumetni~ka aktivnost razmatrala, na{ao se i `ivopisac~ije je prezime bilo Krabule}, dok mu je ime moglo biti,smatralo se, Sava, Savatije ili Samuilo. O wemu se pi-salo samo povodom ikona koje je naslikao za ikonostas uslavonskom manastiru Orahovici (sl. 1).1 Druga wegovadela nisu poznata, uprkos tragawima, a izgleda da nisuni o~uvana.

Orahova~ki ikonostas je otkrio Lazar Bogdanovi}i o wemu potom objavio ~lanak 1900. godine u SrpskomSionu.2 On je zapazio i objavio podu`i slikarev tekstna ikoni Hrista u kome su iznete okolnosti nastanka

ikona za ikonostas. Taj natpis je objavqivan vi{e puta,sa mawim oma{kama.3

Na po~etku teksta isti~e se da je naru~ilac, „po za-vetu“, bio iguman Pajsije nazivan [esta. On je svojimstarawem „ukrasio“ ovaj sveti lik — „obraz“4 i dao ga,radi du{evnog spasewa, u manastir Orahovicu za hramsvetog ~udotvorca Nikole. U tom poslu pomagao mu je hri-stoqubivi „mu`“ Duka.5 Trud i brigu ulo`io je ikono-graf Sa.. Krabule}, koji je i sastavio natpis. Na kraju iko-nopisac bele`i da je posao zavr{io 9. juna 1607 ( a§ x§ z§)godine.

Sei styj &bra oukrasi po &be‹an(i)}bgol}bivi &cy (ig)Þman paisei gl§emi westa id(a)de d(Þw)evnago rad(i) spsenÏä va manasti(r)&raxovicÞ va xray st§a (qÞ)dot(vo)rca nikola(ä)sposobnik (mÞ) b(ewe) x§rstol}bi(v)i mÞ`y dÞka… trÞdy i t‹an(ie) polo`i sa<va> ikonografykrabÞle}y sav(r)wi se va lhto a§ x§ § mc(a) ™ dngdni.6

Natpis je bio nedovoqno jasan na nekoliko mesta.Naro~ito je privla~io pa`wu to {to se nije moglo prepo-znati puno ime slikara. Dok je prezime — Krabule} — bi-lo ~itqivo, od imena su preostala samo prva dva slova —sa. Stoga se ime umetnika naga|alo skoro do na{ih dana.Istori~ari umetnosti, koji su se slikarom bavili, moglisu po voqi da ga nazovu Sava, Samuilo ili Savatije.

Zagonetka je razre{ena nedavno blagodare}i jed-nom arhivskom dokumentu iz Dr`avnog arhiva u Budim-

* Sreten Petkovi} (Filozofski fakultet — Odeqewe za

istoriju umetnosti), ^ika Qubina 18–20, 11000 Beograd1 Najva`niji radovi o ovom slikaru: L. Bogdanovi}, Srbi sli-

kari, Srpski Sion 29 (1900) 473; R. Gruji}, Pakra~ka eparhija, isto-

risko-statisti~ki pregled, Novi Sad 1930, 29–39; idem, Starine

manastira Orahovice, Starinar 14 (1939) 36–38; V. Bor~i}, Zbirka

ikona Odjela Srba u Hrvatskoj, Zagreb 1974, 6–8, 70–72; D. Medakovi},Tragom srpskog baroka, Novi Sad 1996, 135, 361; D. Ka{i}, Srpski ma-

nastiri u Hrvatskoj i Slavoniji, Beograd 1996, 178–179; M. Timoti-jevi}, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996, 135, 361; S. Mile-usni}, Vizantina u crkvenom slikarstvu Slavonije, ZLUMS 34–35(2003) 25–27; idem, Po`e{ka mitropolija, Beograd 2006, 145–147;Q. Sto{i}, Srpska umetnost 1690–1739, Beograd 2006, 145–147; A.Ku~ekovi}, Manastir Orahovica u Slavoniji, Beograd 2007, 157–165.

2 Bogdanovi}, Srbi slikari, 473.3 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, IV, Sremski

Karlovci 1923, br. 6513; R. Gruji}, Pakra~ka eparhija, 35–36; Mileu-sni}, Vizantina u srpskom crkvenom slikarstvu Slavonije, 25 i dr.

4 œObrazŒ se odnosi na lik Hrista na ikonostasu.5 Slikar pomo}nika naziva sposobnikom, {to na starom ru-

skom jeziku zna~i pomo}nik ili saradnik; cf. V. Dalâ, Tolkováè slo-

varâ `ivago velikorusskogo àzáka, IV, Moskva 1991, 297.6 Po ~itawu Vere Bor~i} (Bor~i}, Zbirka ikona, 71)

ZOGRAF 33 (2009) ‰159–166Š

160

pe{ti. U wemu je prona|ena kopija pisma iz 21. maja1708. godine u kome je mitropolit Isaija \akovi} po-zvao slavonske Srbe da se bore protiv ma|arskih ustani-ka, koje je predvodio Frawo Rakoci. To pismo je umno-`io i razaslao „pop Sava Krabulevi} izograf“ u mitro-politovo ime, verovatno u svojstvu wegovog sekretara.7

U natpisu koji je Sava Krabulev(i}) ispisao naikoni Hrista u Orahovici, nazna~ena godina na krajuteksta je unela pometwu. Najpre je uo~eno da jasno slo-vima ozna~ena godina a§ x§ z§ , tj. 1607, nije bila ra~una-ta od stvarawa sveta, kako se uglavnom ~inilo do tada,ve} od ro|ewa Hristovog.8 U prvo vreme ta se godinauzimala kao ta~na, ali se kasnije pretpostavilo da jeKrabule} oma{kom izostavio slovni znak q, odnosno &,~ija je brojna vrednost 90, pa je za godinu nastanka iko-nostasa prihva}ena 1697. godina.9 Na samom po~etkuXXI veka, posle objavqivawa pomiwanog pisma, pri-hva}eno je da je Krabulev(i}) „delovao krajem, a ne po-~etkom XVII veka“.10

Podaci iz arhivskih dokumenata u me|uvremenu suukazali i ko je bio „sposobnik“ — pomaga~ Savi Krabu-levi}u. „Hristoqubivi mu` Duka“ je vrlo verovatno Du-ka iz Koko}aka, sela u blizini manastira Orahovice. Onje prepoznat po jednom pismu koje je 1699. godine uputioPetroniju Qubibrati}u, unijatskom episkopu Srema iSlavonije.11 S. Mileusni} navodi po R. Gruji}u izve-snog Duku iz Ko~ana, sela nedaleko od manastira Oraho-vice. Mo`da je re~ o istoj li~nosti, Duki iz Koko}aka.12

Pomenuto pismo, overeno od strane ikonopisca1708. godine, omogu}ilo je, po verodostojnom potpisu, dase ustanovi wegovo prezime, ne{to izmeweno — Krabu-levi}, umesto Krabule}, kako se na orahova~kom ikono-stasu potpisao.

Oskudnost podataka o li~nosti Save Krabulevi}anije odvratila stru~wake da se pozabave wegovim oraho-va~kim ostvarewem, ~ije su se ikone odlikovale natpro-se~nim kvalitetima za to doba. Kako su neke ikone u me-|uvremenu propale, a neke su otu|ene ili su dospele umuzejske zbirke, obavqena je, koliko je to bilo mogu}e,rekonstrukcija prvobitnog izgleda ikonostasa.

Izbor svetiteqa predstavqenih na ikonostasu do-sta je uobi~ajen. U vrhu se nalazio krst sa Raspe}em i ~e-tvoricom jevan|elista. Ispod krsta su prikazani Bogoro-dica i jevan|elist Jovan. Ni`e su slikana dvanaestoricaapostola, a u sredini me|u wima nalazio se Deizis. U do-woj zoni stajale su prestone ikone sa likovima Hrista,Bogorodice sa malim Hristom, Jovana Prete~e i arhan|e-la Mihaila. Sredi{we i najupadqivije mesto me|u wimazauzimale su dve ikone — Hrista i Bogorodice (sl. 2 i 3).

Sl. 1. Manastir Orahovica, druga polovina XVI veka

Fig. 1. The Monastery of Orahovica, the second half of the 16th century

7 S. Gavrilovi}, Tri svedo~anstva o Srbima u Slavoniji s

kraja XVII veka i po~etka XVIII veka, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj 5(2004) 311.

8 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, VI, SremskiKarlovci 1923, 179–180.

9 Mileusni}, Vizantina u crkvenom slikarstvu Slavonije, 25.10 Ku~ekovi}, Manastir Orahovica, 163.11 Bor~i}, Zbirka ikona, 7.12 Mileusni}, Vizantina u crkvenom slikarstvu Slavonije, 25.

Petkovi} S.: Slikar Sava Krabulevi} na razme|i XVII i XVIII veka

161

Hristos je predstavqen u izdu`enom poprsju (106 ×71 cm), a na ivicama ikone po vertikali slikana su dvana-estorica apostola. Pri dnu ikone naslikan je sto i na we-mu su prikazana oru|a koja su kori{}ena za Hristovo mu-~ewe pri raspe}u. Levo i desno ni`e su predstave sv. SaveSrpskog i sv. Simeona Srpskog — Miroto~ivog.

Oko lika Bogorodice sa malim Hristom na ikoni(104 h 73 cm) predstavqeni su starozavetni proroci, ana najni`em delu ikone prikazano je sedam poslaganihstrelica kao simboli~no podse}awe na sedam rana kojeje u bolu zadobila Bogorodica, uglavnom tokom raspiwa-wa wenog sina.13

Uvo|ewe oru|a mu~ewa na ikoni Hrista, kao i se-dam strelica na ikoni Bogorodice, navele su znalceistorije umetnosti, R. Gruji}a, D. Medakovi}a i S. Mi-leusni}a da prepoznaju uticaj zapadnoevropskog slikar-stva na orahova~kim ikonama. Isto tako slikarevo pre-zime usmerilo je nekoliko ispitiva~a orahova~kog iko-nostasa da pretpostave da bi Sava Krabulevi} mogao bi-ti Grk ili Rumun.14 Te pretpostavke, me|utim, nisu sepodrobnije ispitivale.

^inilo se da su li~nost i delo slikara Save Kra-bulevi}a osu|eni na poluanonimnost.

Neo~ekivano se ukazala prilika da se zaklopqenakwiga o Krabulevi}evom `ivotu naknadno otvori i u wuupi{e uzbudqiv odeqak o wegovoj mladosti.

Taj relativno kratak curriculum vitae Save Krabu-levi}a poti~e iz Glavnog arhiva Ministarstva inostra-nih poslova u Moskvi, u kome se ~uva zbirka javnih is-prava koje su se vodile pod nazivom Gre~eskie gramotá

za 7202 (1694). godinu, br. 36.15

Dokument o kome je re~ odnosi se na jednu molbukoja je 17. aprila 1694. podneta carevima Ivanu i PetruAleksejevi~u. Molbu je predao Iva{ko Krabulev. U wojse obratio da mu se odobri otpust i izda putni list po-{to ho}e da ide u „svoju zemqu“.

Kako je uobi~ajeno, molilac „bije ~elom“ — klawase do zemqe — i obra}a se dvojici ruskih careva kao „ra-botnik“ Srbin Iva{ko Krabuqev koji je do{ao u Moskvupre {est godina i izdr`avao se svojim „masterstvom“.16

On pomiwe da je ve} molio velike gospodare da bi ga pri-mili u slu`bu, „a da ja, rabotnik Va{, slu`bu nisam do-bio“, te je zamolio da mu se da otpust i putni list.

Bele{ku o zvani~nom prijemu pred tada{wim ru-skim carevima pratio je dodatni spis u kome se op{ir-nije opisuje tok slikarevog dotada{weg `ivota. Za Iva-{ku Krabuleva ka`e se da je stranac blago~estive hri-{}anske vere — Srbin Ivan Petrov sin Krabulev. Wegovotac Petar poticao je iz srpske zemqe, ali je napustio dr-`avu turskog sultana i pre{ao u cesarsku dr`avu(Austriju). Slu`io je u kowi~kom puku, pa je postao ofi-cir, ali je poginuo 1683. godine prilikom odbrane Be~aod Turaka. Wegova udovica sa maloletnim sinom se posletoga nastanila u Komoranu na Dunavu (danas grad Komar-no). Tatari su u jednom pqa~ka{kom prepadu zarobilimladi}a i odveli ga na Krim. U ropstvu je Ivan proveo ~e-tiri godine. Tatari su ga u me|uvremenu prodali plemenuNagajaca, a ovi su ga nagovarali da pre|e u muhamedanstvo,ali on nije hteo da se odrekne hri{}anske vere.17

Slu{aju}i od drugih zarobqenika o blagorodno-sti ruskih vladara prema strancima, prebegao je 1688.godine preko Saratova na Volgi u Rusiju. Slede}ih {estgodina, do 1694, on se u Moskvi bavio „masterstvom“.Molio je da dobije stalnu dr`avnu slu`bu, ali je odbi-

jen. Zato se odlu~io da zatra`i putni list da bi se vra-tio u svoj zavi~aj. Taj dokument mu je izdat u prole}e1694, 25. aprila, osam dana posle odluke careva.18

Izuzetan arhivski podatak o Srbinu Krabulevi}ui wegovoj sudbini u prostranstvima Istoka vi{estrukoje zanimqiv. Istina, u administrativnoj bele{ci po-stoje podaci koji bi mogli da dovedu u sumwu da je Ivan— Iva{ko Krabulev ista li~nost sa Savom Krabulevi-}em, slikarom ikonostasa u Orahovici, a ne neki wegovro|ak. Me|utim, nije te{ko objasniti otkud budu}emsrpskom slikaru ime Iva{ko. U Rusiji toga doba, krajemXVII veka, ime Iva{ko bilo je deminutiv imena Ivan.Me|u ruskim ikonopiscima od XIV do XVII veka, na pri-mer, mogu se na}i slikari po imenu Ivan koje su savreme-nici zvali Iva{ko.19 [to se ti~e prezimena, Sava seprilagodio da mu se prezime zavr{ava sa -ev, kakav je bioslu~aj kod velike ve}ine Rusa.

Ne{to je slo`enije objasniti za{to se u istim de-lovima spisa Sava Krabulevi} pomiwe kao Ivan Krabu-lev, a ne kao Sava Krabulev. Kako je budu}i orahova~kislikar mlad, mo`da jo{ uvek maloletan, bio otet od Ta-tara, oni su ga takore}i „krstili“ imenom Ivan, jer je zawih svaki Rus bio Ivan.20

^ak i onda kada se Sava Krabulev bekstvom oslobo-dio ropstva i dospeo u pravoslavnu Rusiju, on, o~igled-no, nije tra`io izmenu imena, jer je ime Sava me|u Rusi-ma bilo vrlo retko. Sretalo se kod monaha ili nekog wi-hovog potomka u prezimenu u znak po{tovawa prema sve-titequ Savi Jerusalimskom (Osve}enom).21 I kada je na-pustio Moskvu i Rusiju 1694. godine, on je iz we izi{aokao Ivan Krabulev. Tek kada se na{ao u zavi~aju povra-tio je svoje kr{teno ime — Sava.

U kratkom opisu prinudno pustolovnog `ivotapredo~enog ruskim carevima, Sava Krabulevi} pomiweda je {est godina proveo u Moskvi, a da se izdr`avao svo-jim „masterstvom“. Pojam masterstva ozna~ava u ruskomjeziku uop{teno bavqewe umetni~kim poslovima, od is-

13 Sedam Bogorodi~inih rana su: Proro{tvo Simeona Bogo-primca, Bekstvo u Egipat, Roditeqi tra`e malog Hrista dok on podu-~ava u hramu, Hristos nosi krst na Golgotu, Raspe}e Hristovo, Skida-we mrtvog Hrista sa krsta i Polagawe Hrista u grob; v. W. Molsdorf,Fuhrer durch den symbolischen und typologischen Bilderkreis der christlic-

hen Kunst des Mittelalters, Leipzig 1920, 84. Predstave sedam strelica za-snivale su se na jednom mestu jevan|eqa po Luki (Luka 2, 35) u kome onnajavquje patwe majke zbog stradawa sina — Hrista. Predstava Bogoro-dice pogo|ene sa sedam strela bila je omiqena barokna slikarska tema,na Zapadu poznata kao Bogorodica od sedam `alosti.

14 Gruji}, Starine manastira Orahovice, 38; Medakovi},Tragom srpskog baroka, 253–256; Mileusni}, Po`e{ka mitropoli-

ja, 224.15 Ispis o kojem je ovde re~ objavio je St. M. Dimitrijevi}

‰Gra|a za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, SpomenikSrpske kraqevske akademije LIII (1922) 239Š.

16 Re~ rabotnik u staroruskom jeziku ozna~avao je roba, {toKrabulevi} izgovara pred vladarima u znak samouni`avawa.

17 Nagajci su bili muslimanski suniti koji su ve}im delom na-seqavali Stavropoqski kraj. Bili su potomci raznih turskih i mon-golskih plemena; cf. Bolâ{aà sovetskaà ånciklopedià, 18, Moskva1974, 252–253.

18 Dimitrijevi}, op. cit, 239.19 Slovarâ russkih ikonopiscev XI–XVII vekov, Moskva 2003,

261–263.20 V. Dalâ, Tolkováè slovarâ `ivogo velikoruskogo àzáka, II,

S. Peterburg–Moskva, 1881, 5 („Ivan, samoe obihodnoe u nasã imà pe-reina~ennoe izã Ioanna, po vseè aziàtskoè i tureckoè granicï na-{eè otã Dônaà, Kubani, Urala i do Amura, ozna~aetã ruskago“).

21 Slovarâ russkih ikonopiscev, 565–577. U Re~niku ruskih

ikonopisaca na osamsto strana jedva se mo`e na}i tridesetak slikarasa imenom Sava ili prezimenom Savin.

ZOGRAF 33 (2009) ‰159–166Š

162

tan~anih zanata do monumentalnog slikarstva.22 Tom vr-stom posla Sava se u punom zna~ewu te re~i nije mogaobaviti na Krimu, ve} tek kada je dospeo do Moskve. U to-ku {est godina boravka u prestonici Rusije on se o~e-vidno posvetio ovladavawu slikarskom ve{tinom, {tose mo`e zakqu~iti po tome {to su orahova~ke ikone iz1697. godine delo obu~enog i obdarenog umetnika.

Da Sava Krabulevi} nije bio anoniman stvaralacmo`e se zakqu~iti i po tome {to su dvojica careva, Petari Ivan, odlu~ivali da li mu se mo`e dodeliti dr`avnaslu`ba ili ne. Na prvi pogled, izgleda ~udno da ruski ca-revi re{avaju da li }e se jedan slikar primiti u stalnuslu`bu. Me|utim, to nije nekakva izuzetnost za ruskeprilike u kasnim decenijama XVII i po~etkom XVIII veka.

U tom razdobqu obrazovana je, pod patronatom ru-skih careva, slikarska radionica pri dvoru. U prvo vre-me pomiwe se 1621. godine Ikonopisna palata, zatim jejedno vreme bila sme{tena u Srebrnoj palati, da bi sepotom, od 1663, ustalila u takozvanoj Oru`ejnoj palatipri moskovskom Kremqu.23 Weno zlatno doba vezuje se zaime Simona Fedorovi~a U{akova.24 Svojim talentom ipriqe`no{}u on se nametnuo predstavnicima dvora icrkve izme|u sredine XVII veka i 1686. godine, kada jeumro. Slikao je prevashodno za carsku porodicu, ali podozvoli cara, i za patrijarhe i crkvene uglednike, naj-znamenitiju aristokratiju, kao i za neke manastire.25 Uprebogatoj arhivskoj gra|i o radu carevih ikonopisacavidi se da su slikari Oru`ejne palate imali neposrednedodire sa carevima. Zadovoqni vladari nagra|ivali su

talentovane slikare zidnih povr{ina i ikonopiscenovcem, skupocenim tkaninama, hranom i pi}em, ~ak ko-wima.26 Oni su, me|utim, znali da budu neumoqivi kaopresuditeqi, kao u slu~aju Save (Ivana) Krabuleva.

Odbijawa ruskih careva da odobre trajno zaposle-we Savi Krabulevu posredno ukazuju da je on vrlo vero-vatno pripadao slikarima koji su obrazovali drugi, ni-`i stale` `ivopisaca u Oru`ejnoj palati.

Pripadnost Save Krabulevi}a krugu slikara veza-nih za Oru`ejnu palatu i Rusiju mo`e se prepoznati i ponekim drugim znacima. Za razliku od ustaqenih formu-lacija na natpisima koje srpski `ivopisci ispisuju pozavr{etku posla, Krabulevi} zapo~iwe tekst na svomnatpisu u Orahovici re~ima sei sti obraz oukrasi po&be‹an(i)}. To je obrazac koji koriste upravo ruskislikari u sli~nim prilikama u XVII veku,27 a nigde se nepojavquje kod srpskih `ivopisaca.

Sli~no tome, u natpisu na orahova~koj ikoni Hri-sta pomiwe se hristoqubivi œmu`Œ Duka kao sposobnik— u zna~ewu pomo}nik (slikaru Savi). Upotreba te re~iu navedenom zna~ewu je zastarela i danas se izgubila u

Sl. 2. Sava Krabulevi}, Isus Hristos,

ikona iz Orahovice, 1697

Fig. 2. Sava Krabulevi}. Christ,

the icon from Orahovica, 1697

Sl. 3. Sava Krabulevi}, Bogorodica

s Hristom, ikona iz Orahovice, 1697

Fig. 3. Sava Krabulevi}. The Virgin and the Christ Child,

the icon from Orahovica, 1697

22 Cf. Dalâ, Tolkováè slovarâ, 304.23 I. Danilova, N. E. Mneva, Istorià russkogo iskusstva, IV,

Moskva 1959, 358–359; Slovarâ russkih ikonopiscev, 688.24 Danilova, Mneva, op. cit., 368–384; Slovarâ russkih ikonopi-

scev, 684–707.25 Slovarâ russkih ikonopiscev, 687–690, 699 et passim.26 Slovarâ russkih ikonopiscev, 687–691, 695, 692 et passim.27 Slovarâ russkih ikonopiscev, 74, 96, 201, 318, 636, 674, 683,

691, 694, 701, 702, 703 et passim.

Petkovi} S.: Slikar Sava Krabulevi} na razme|i XVII i XVIII veka

163

ruskom jeziku, a u starijem srpskom se ne susre}e. Istotako, ruska re~ rabotnik je krajem XVII veka, kako je po-menuto, ozna~avala raba — roba i ona je vremenom i{~e-zla u ruskom jeziku.

Na kraju natpisa na orahova~koj ikoni Hrista na-zna~ena godina je neobi~na, jer je wena slovna vrednostispisana sa tri slova a§ x§ z, bez vrednosti desetica. Potim slovima prvi ispitiva~i ikone su ozna~ili da jewena godina nastanka 1607. godina. Jo{ 2006. godine mi-slilo se da je Krabulevi} oma{kom izostavio brojku ~i-ja je brojna vrednost 90.28

Blagodare}i dragocenoj kwizi o ruskim ikonopi-scima XI–XVII veka, objavqenoj 2003, a potom u pro{i-renom izdawu i 2009, mo`e se, me|utim, tvrditi da su ta-kvo ozna~avawe godina — ispu{tawe stotina ili deseti-ca — koristili neki ruski slikari upravo u XVII veku.29

Tako je u ovom slu~aju Krabulevi} isto postupio, iskqu-~uju}i desetice prilikom upisivawa godine nastankaorahova~kog ikonostasa — 1607. umesto 1697.30 I to semo`e navesti kao dokaz da se ovaj zagonetni `ivopisacsrpskog porekla mo`e smatrati ruskim |akom, jer je sli-karska znawa stekao opona{aju}i u mnogo ~emu ruske `i-vopisce izme|u 1688. i 1694. godine.

U prilog dosada{wem zakqu~ivawu da je Sava Kra-bulevi} tokom boravka u Moskvi sledio rusku slikarskupraksu mo`e se pomenuti i wegova sklonost prema kolo-risti~kim re{ewima svojih u~iteqa. Tako se na oraho-va~kim ikonama vidi da je on koristio tamnomaslinastuboju, stranu srpskim `ivopiscima XVII veka. Tako|e sekod wega javqa ru`i~asta boja u pozadini iza likova Bo-gorodice i Hrista na ikonama manastira Orahovice, ko-ju ne upotrebqavaju tada{wi srpski slikari.31

Kako se iz izlo`enog vidi, Sava Krabulevi} je to-kom svog boravka u Moskvi, izme|u 1688. i 1694. godine,ovladao slikarskom ve{tinom. Ipak, ime mu se izosta-vqa u obimnom Re~niku ruskih ikonopisaca XI–XVII ve-

ka, koji je objavqen 2003. godine, kao ni u pro{irenomizdawu. To se mo`e objasniti.

U Oru`ejnoj palati, slu`e}i prete`no dvorskim icrkvenim uglednicima, radili su tada{wi najboqiikonopisci Rusije. Oni su se zvali „`alovannáe maste-ra“ i primali su godi{wu platu i hranu. Vode}i majsto-ri su imali pomo}nike koji su obavqali teku}e posloveili su slikali sporedne delove kompozicija, bilo naikonama, bilo na zidnim povr{inama. Oni su pripadalistale`u koji je za svoj trud bio pla}en po danu rada, a na-zivali se „kormováe ikonopisci“.32 Najverovatnije jeSava Krabulevi} wima pripadao. Iz danas nepoznatograzloga on nije dobio vi{e zvawe „ikonika“ ili ikono-pisca. To unapre|ewe je zavisilo od odluke vladara, a napredlog uglednog majstora, da upra`weno mesto zauzmeneki odre|eni slikar.33 Sava Krabulevi} nije verovatnobio po voqi uglednih slikara Oru`ejne palate i nijedobio preporuku, a stoga ni saglasnost vladara za stalnuslu`bu, kako se vidi po dokumentu kojim je tra`io ot-pust iz Rusije i putni list.

Izme|u 1694. godine, kada je napustio Rusiju, i1697, kada je slikao ikonostas u manastiru Orahovici,Krabulevi} se o~igledno prilago|avao novom okru`ewume|u sunarodnicima. Mo`da je izrada ikona za ikono-stas Orahovice bio i wegov prvi veliki posao za srpskenaru~ioce. Te{ko da je on izme|u 1697. i 1708. `iveo sa-mo od svog slikarskog majstorstva, ve} mu je kao obrazo-vanom i pouzdanom licu mitropolit Isaija \akovi} po-verio i administrativne poslove mitropolije.

^iwenica da je talentovani slikar prihvatio davodi poslove u vladi~anskom dvoru upu}uje na to da SavaKrabulevi} nije imao dovoqno naru~ilaca za `ivopisa-we hramova ili izradu ikona. Lako je mogu}e da su razlo-zi tome bile neobi~nosti na orahova~kim ikonama — naprimer, ikone Hrista i Bogorodice — koje nisu odgova-rale konzervativnim sve{teni~kim i mona{kim krugo-vima, a jo{ mawe vernicima.

Autore koji su se godinama bavili ikonostasom izOrahovice privukle su svojom izuzetno{}u ikone Hri-sta i Bogorodice. Hristos je naslikan neobi~no, sa du-gom kosom koja pada na ramena, u rasko{noj odori sa

Sl. 4. Vasilij Poznanski, Bogorodica „Umek{avawe zlih

srdaca”, 1682 (prema: Slovarâ russkih ikonopiscev

XI–XVII vekov, Moskva 2009)

Fig. 4. Vasilii Poznanski, The Virgin as “The Softener

of Evil Hearts”, 1682 (after: Slovar' russkikh ikonopistsev

X–XVII vekov, Moscow 2009)

28 Mileusni}, Vizantina u crkvenom slikarstvu Slavonije, 25.29 Cf. Slovarâ russkih ikonopiscev, 217, 417, 696, 702, 728, 730

et passim.30 Potpisani ne zna da objasni tada{wi ruski na~in izra~una-

vawa godina od nastanaka sveta — ispu{tawem stotina ili desetica,ali sumwa da je, makar jednim delom, u pitawu ra~unawe godina poaleksandrijskoj (antiohijskoj) eri, po kojoj je od stvarawa sveta doHristovog ro|ewa pro{lo 5500, a ne 5508 godina.

31 Bor~i}, Zbirka ikona, 70–72.32 Danilova, Mneva, op. cit., 359.33 Cf. Slovarâ russkih ikonopiscev, 166, 167, 635, 669 et passim.

ZOGRAF 33 (2009) ‰159–166Š

164

ukrasom od dragog kamena, dok na glavi nosi trostrukukrunu — tijaru (sl. 2). Posebnu pa`wu stru~waka privu-kao je sto~i} predstavqen na dnu ikone sa oru|ima Hri-stovih stradawa. Sli~no tome, ispod lika Bogorodice,odevene u rasko{nu ode}u, bez maforiona i sa rasplete-nom kosom i krunom na glavi, naslikano je ispod wenogpojasa sedam ma~eva paralelno polo`enih (sl. 3). To ja-sno upu}uje na katoli~ku ikonografsku temu Bogorodiceod sedam `alosti.34

Te neobi~nosti u prikazivawu ikona Hrista i Bo-gorodice na orahova~kom ikonostasu zapa`ene su odstrane istori~ara i istori~ara umetnosti. Ve} je 1939.godine Radoslav M. Gruji} zakqu~io u svom ~lanku izStarinara kako je „ikonograf Krabule} bio pod sna-`nim uticajem zapadwa~ke ikonografije“.35

To se o~igledno uo~avalo po predstavama na ovimdvema ikonama. Znalci su na razne na~ine nastojali daobjasne pod ~ijim uticajem je Sava Krabulevi} uneo naikonostas manastira Orahovice elemente zapadwa~keikonografije. Neki od istra`iva~a su mislili da jeuticaj prispeo iz Gr~ke ili Rumunije, dok su drugi uop-{teno smatrali da je na slikara uticala zapadwa~kaikonografija.

Prepoznavawe da je Sava Krabulevi} radio u Oru-`ejnoj palati u Rusiji upu}uje na to da se razmotri da lise mo`da u Moskvi, rade}i sa stotinama slikara i wiho-vim pomo}nicima, upoznao sa nekim zapadwa~kim iko-nografskim re{ewima koja je potom podra`avao. To jeizgledalo nemogu}e, obzirom da je Rusija bila sredi{tesvekolikog pravoslavqa. Ta mogu}nost je tim pre bilaiskqu~ivana {to su, po pravilu, ruske ikone, reprodu-kovane po kwigama ili prikazivane na izlo`bama, sle-dile davne vizantijske uzore. Ali…

U drugom, pro{irenom izdawu kwige Slovar rus-

skih ikonopiscev XI–XVII vekov, {tampanom u Moskvi2009. godine, pojavile su se fotografije dotad nepozna-tih ikona.36 Me|u wima objavqene su dve ikone sa zapad-noevropskom temom Bogorodica od sedam `alosti koje

su u ruskoj verziji ozna~ene kao Omek{avawe zlih srda-

ca. Na wima je prikazana Bogorodica na ~ije srce je upe-reno sedam strela (sl. 4 i 5). I jedna ikona sa predstavomHrista, ozna~enog kao Car careva, naslikana je na neuo-bi~ajen na~in: on na glavi trostruku krunu — tijaru,{to je me|u dosada poznatim ruskim ikonama izuzetno(sl. 6).

Autori tri pomenute ikone su poznati. PredstavaBogorodice tipa Omek{avawe zlih srdaca (90 › 59 cm)delo je Vasilija Poznanskog (1670–1710), nastalo 1682.godine. Taj ikonopisac, Poqak poreklom, do{ao je u Ru-siju, primio pravoslavqe i dobio posao u Oru`ejnoj pa-lati.37 Druga ikona istog tipa nastala je 1713. godine, awen autor je bio Vasilij Ivanov Ulanov (1692–1726).38

Prestonu ikonu Car careva — Hrista sa tijarom (126 ›

89 cm) naslikao je wegov brat Kiril Ivanov Ulanov1697/1698. godine.39

Sl. 5. Vacilij Ivanov Ulanov, Bogorodica Umek{avawe

zlih srdaca, 1713 (prema: Slovarâ russkih ikonopiscev

XI–XVII vekov, Moskva 2009)

Fig. 5. Vasilii Ivanov Ulanov, The Virgin as “The Softener

of Evil Hearts”, 1713 (after: Slovar' russkikh ikonopistsev

X–XVII vekov, Moscow 2009)

Sl. 6. Kiril Ivanov Ulanov, Hristos

„Car careva”, 1697/1698 (prema: Slovarâ russkih

ikonopiscev XI–XVII vekov, Moskva 2009)

Fig. 6. Kiril Ivanov Ulanov, Christ “the King of Kings”,

1697/1698 (after: Slovar' russkikh ikonopistsev

X–XVII vekov, Moscow 2009)

34 Izuzetno je za srpsku sredinu, tako|e, i to {to mali Hristosdr`i u levoj ruci tri cveta qiqana; v. Bor~i}, Zbirka ikona, 70–71.

35 Gruji}, Starine manastira Orahovice, 37–38.36 Slovarâ russkih ikonopiscev XI–XVII vekov, Moskva 2009.37 Ibid., 484–492. Fotografija ikone Bogorodice na kraju kwige.38 Ibid., 666–668. Fotografija na kraju kwige.39 Ibid., 668–676. Fotografija na kraju kwige.

Petkovi} S.: Slikar Sava Krabulevi} na razme|i XVII i XVIII veka

165

Te izuzetnosti u ruskoj ikonografiji oko 1700. go-dine, sude}i po objavqenim ikonama, de{avaju se izme|u1682. i 1713. U to vreme, izme|u 1688. i 1694. godine, Sa-va Krabulevi} je radio u Oru`ejnoj palati i o~iglednoje kopirao i delom izmenio predlo{ke sa neuobi~ajenimpredstavama Omek{avawe zlih srdaca i lika Hrista kaoCara careva, da bi ih kasnije u Orahovici iskoristio.U Rusiji takve ikone nisu stekle popularnost, ali ni odsrpskih vernika, sve{tenstva i mona{tva o~igledno ni-su bile prihva}ene.

Zanimqivo je da dva istra`iva~a sa rezervom po-miwu da se na nekim orahova~kim ikonama naslu}ujeuticaj dela Simona U{akova. Vera Bor~i} je uo~ila za-padwa~ke crte na ikoni Bogorodice, ali i stilske srod-nosti Krabulevi}eve ikone „sa skoro u{akovqevskimlicem Hrista“.40 Sli~no tome, Aleksandra Ku~ekovi} je

zapazila sli~nost Krabulevi}evih an|ela na ikoni Bo-gorodice i jednoj ikoni Simeona U{akova.41 One su bilena dobrom tragu, ali ga nisu sledile do kraja.

U svakom slu~aju, slika o prelomnim vremenima —u decenijama oko 1700 — kada se kod Srba napu{tala usa-hla vizantijska slikarska tradicija, a kada se postupnousvajaju zapadnoevropska umetni~ka shvatawa, postajeslo`enija. Me|u slikarima te epohe javio se i umetnik— Sava Krabulevi} — koji je poku{ao da prenese u srp-sku sredinu novine iz onovremene prakse ruskog slikar-stva negovane u moskovskoj Oru`ejnoj palati. Nije imaosledbenike. Ostao je samo usamqeni pojedinac u svojoj,srpskoj sredini.

40 Bor~i}, Zbirka ikona, 6.41 Ku~ekovi}, Manastir Orahovica, 161–162.

LISTA REFERENCI — REFERENCE LIST

L. Bogdanovi}, Srbi slikari, Srpski Sion 29 (1900) 473 ‰L. Bog-

danovi}, Srbi slikari, Srpski Sion 29 (1900) 473Š.Bolâ{aà sovetskaà ånciklopedià, 18, Moskva 1974, 252–253 (Bol'{aja

sovetskaja enciklopedija, 18, Moskva 1974, 252–253).V. Bor~i}, Zbirka ikona Odjela Srba u Hrvatskoj, Zagreb 1974, 6–8, 70–72.S. Gavrilovi}, Tri svedo~anstva o Srbima u Slavoniji s kraja XVII

veka i po~etka XVIII veka, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj 5 (2004)311 ‰S. Gavrilovi}, Tri svedo~anstva o Srbima u Slavoniji s kraja XVII

veka i po~etka XVIII veka, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj 5 (2004) 311Š.R. Gruji}, Pakra~ka eparhija, istorisko-statisti~ki pregled, No-

vi Sad 1930, 29–39 (R. Gruji}, Pakra~ka eparhija, istorisko-statisti~ki

pregled, Novi Sad 1930, 29–39).R. Gruji}, Starine manastira Orahovice, Starinar 14 (1939) 36–38

‰R. Gruji}, Starine manastira Orahovice, Starinar 14 (1939) 36–38Š.V. Dalâ, Tolkováè slovarâ `ivogo velikoruskogo àzáka, II, S. Pe-

terburg–Moskva, 1881, 5 (V. Dal', Tolkovyj slovar' `ivogo veliko-

ruskogo jazyka, II, S. Peterburg–Moskva, 1881, 5).V. Dalâ, Tolkováè slovarâ `ivago velikorusskogo àzáka, IV, Moskva

1991, 297 (V. Dal', Tolkovyj slovar' `ivogo velikoruskogo jazyka, IV,Moskva, 1991, 297).

I. Danilova, N. E. Mneva, Istorià russkogo iskusstva, IV, Moskva1959, 358–359 (I. Danilova, N. E. Mneva, Istorija russkogo iskusstva,IV, Moskva 1959, 358–359).

St. M. Dimitrijevi}, Gra|a za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i

biblioteka, Spomenik Srpske kraqevske akademije LIII (1922)239 ‰St. M. Dimitrijevi}, Gradja za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i

biblioteka, Spomenik Srpske kraljevske akademije LIII (1922) 239Š.

D. Ka{i}, Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji, Beograd 1996,178–179 (D. Ka{i}, Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji, Beograd

1996, 178–179).A. Ku~ekovi}, Manastir Orahovica u Slavoniji, Beograd 2007,

157–165 (A. Ku~ekovi}, Manastir Orahovica u Slavoniji, Beograd

2007, 157–165).D. Medakovi}, Tragom srpskog baroka, Novi Sad 1996, 135, 361 (D.

Medakovi}, Tragom srpskog baroka, Novi Sad 1996, 135, 361).S. Mileusni}, Vizantina u crkvenom slikarstvu Slavonije, ZLUMS

34–35 (2003) 25–27 ‰S. Mileusni}, Vizantina u crkvenom slikarstvu

Slavonije, ZLUMS 34–35 (2003) 25–27Š.S. Mileusni}, Po`e{ka mitropolija, Beograd 2006, 145–147 (S.

Mileusni}, Po`e{ka mitropolija, Beograd 2006, 145–147).W. Molsdorf, Fuhrer durch den symbolischen und typologischen

Bilderkreis der christlichen Kunst des Mittelalters, Leipzig 1920, 84.Slovarâ russkih ikonopiscev XI–XVII vekov, Moskva 2003, 261–263

(Slovar' russkih ikonopiscev XI–XVII vekov, Moskva 2003, 261–263).Slovarâ russkih ikonopiscev XI–XVII vekov, Moskva 2009 (Slovar'

russkih ikonopiscev XI–XVII vekov, Moskva 2009).Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, Sremski Karlovci

1923, IV, 98, br. 6513; VI, 179–180 (Lj. Stojanovi}, Stari srpski zapisi

i natpisi, Sremski Karlovci 1923, IV, 98, br. 6513; VI, 179–180).Q. Sto{i}, Srpska umetnost 1690–1739, Beograd 2006, 145–147 (Lj.

Sto{i}, Srpska umetnost 1690–1739, Beograd 2006, 145–147).M. Timotijevi}, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996, 135, 361

(M. Timotijevi}, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996, 135, 361).

ZOGRAF 33 (2009) ‰159–166Š

166

Sava Krabulevi}, the painter of the late seventeenth

and early eighteenth century

Sreten Petkovi}

Between 1690 and 1739, that is, between the First Ser-

bian Migration and the Treaty of Belgrade, a link was created

between painting in the spirit of medieval traditions and new

concepts that were spreading from the West European art

centers. In this same period, in the year 1697, Sava Kra-

bulevi} painted the iconostasis of the Orahovica Monastery,

founded by the hegomenos Pajsije, in eastern Slavonia. The

first researchers that examined the Orahovica icons already

noticed that some of them digresssed partly from the

post-Byzantine tradition.

Radoslav Gruji} identifies a strong influence of West-

ern iconography and the Catholic environment in which the

painter spent his formative years. Dejan Medakovi} sees in

Krabulevi}’s icon of the Mother of God “a prevailing influ-

ence of the Catholic veneration of Mary.” Slobodan Mile-

usni} states that Krabulevi} was knowledgeable about the

Western painting of the time. It has also been suggested that

the Orahovica icon painter may have been influenced by

Ukrainian Baroque theology.

Unexpectedly, a neglected document from the Mos-

cow archives has shed new light on the personality and work

of Sava Krabulevi}. This document testifies to his rather

eventful life. Sava’s father fled to Austria across the Sava or

Danube river, probably in the 1670s, became a cavalry offi-

cer, and died fighting the Turks at Vienna in 1683. After his

death, Sava, who was still underage, settled at Komarom on

the Danube, only to be captured by the Tatars and taken to

the Crimea. Four years later, he escaped from captivity and

settled in Moscow. Unable to find permanent employment

for as long as six years, he returned to his homeland.

According to a statement he made before Russian offi-

cials, he was engaged in masterstvo — artistic work in gen-

eral — and especially in mastering the art of painting. It can

be said with a high degree of probability that he worked as an

assistant to the painters of the Kremlin Armory.

It is evident from Krabulevi}’s icons produced for

Orahovica that he acquired his knowledge of painting in

Russia. Besides, in his inscription on the Orahovica ico-

nostasis, he used Russian words that were not known to

contempory speakers of the Serbian language; when he

wrote the years, he used special abbreviations that were com-

mon among Russians; he also used dark olive and pink col-

ors, which were not in the palette of Serbian painters, and so

on. In short, Krabulevi} was an offshoot of the Russian paint-

ers who worked in the second half of the seventeenth and the

first decades of the eighteenth century. Thus, Serbian art his-

torians were looking for his role models in the wrong places.

Other Serbian painters of the time did not adopt the novelties

that Russian painters, such as Ushakov and his colleagues,

introduced into traditional post-Byzantine painting. Sava

Krabulevi} had no followers in his homeland, where he was

last mentioned in 1708. He remained a solitary individual in

his native land.