CÜNEYT AKALIN Soğuk Savaş

ABD ve Türkiye-1 O l a y l a r - B e l g e l e r (1945-1952)

IÇINDEKILER 200^.^5^2,

SUNUŞ

GİRİŞ SB ve ABD'li Yeni Dünya Dünyanın Yeni Sahipleri Soğuk Savaş ve Biz Türkler Tarih Yazımının Sorunları

11

15 17 20 24 27

BİRİNCİ BÖLÜM SAVAŞ-SOĞUK SAVAŞ 29

I) SAVAŞ SONRASI DÜZEN ARAYIŞLARI (1941-1945) 31 Savaşın Seyri 31 Savaşta Müttefikler: "Demokrasi Cephesi" 35

İngiltere ve Churchill 36 Roosevelt ve ABD'nin Dünya Politikaları ile

Bütünleşmesi • 40 Roosevelt'in Savaşa Bakışı 43 Stalin ve Sovyetler Birliği 47 Savaşta Stalin 49

Müttefiklerin Savaş Sonrası Düzeni İnşa Etmeleri 52 Atlantik Demeci 52 Kazablanka Konferansı (14-24 Ocak 1943) 54 Washington Konferansı (12-16 Mayıs 1943) 55 Moskova Dışişleri Bakanları Konferansı

(19-30 Ekim 1943) 55

Tahran Konferansı (28 Kasım-1 Aralık 1943) 56 Bretton Woods-Dumbarton Oaks

(Temmuz-Ağustos 1944) 58 Moskova "Yüzdeler" Antlaşması (Ekim 1944) 59 Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945) 62 Ortak Barış ve Güvenlik Sisteminin Kurulması 64 Polonya Sorunu 64

II) SOĞUK SAVAŞA GEÇİŞ (1945-1946) 69 Yalta Sonrası Soğuk Savaş'ın İlk İşaretleri 69

Roosevelt'in Ölümü, Truman'ın Başa Geçişi 69 Truman'ın Göreve Gelişi 71 Truman ve Danışmanları 72 Truman ve Politikaları 75

Avrupa'da Savaşın Bitişi 79 Almanya Teslim Oluyor 79 Batı Avrupa'da Durum 80 Doğu Avrupa'da Durum 81 İngiltere'de ve Amerika'da Siyasal İktidar Değişikliği 82

Potsdam Konferansı (17 Temmuz-2 Ağustos 1945) 84 Almanya Sorunu 85 Polonya Sorunu 86 Iran ve Fas Sorunları 86 Doğu Avrupa'da Barış 86 Avustuıya Sorunu 87 Japonya'nın Teslim Oluşu 88

Anglosakson Dünyasında Tartışmalar 88 "Demirperde" Kavramının Ortaya Çıkışı 88 Potsdam Sonrası Anglosakson Dünyası 90 Atom Bombası 91 Amerikan Atom Tekeli 95 1946 Başı 97 Churchill'in Fulton'daki "Demirperde" Konuşması 99

Kennan'ın Telgrafı, Matthews Memorandumu 100 Doğu Avrupa'da Komünist Yönetimler 103 Missouri'nin istanbul'u Ziyareti 105 Soğuk Savaş Eğilimleri ve Tepkiler 109 Şahinlerin Saldırıları 111 Novikov'un Telgrafı 113

III) SOĞUK SAVAŞİN DERİNLEŞMESİ VE BLOKLAŞMA (1947-1951) - • 115

Truman Doktrini 117 Almanya Bilmecesi, Moskova Konferansı 122

Marshall Planı 124 Soğuk Savaş'ın ABD Cephesi 128 Ulusal Güvenlik Konseyi'nin ve CIA'nın Kuruluşu 129 Bloklaşma 131

Kuzey Atlantik İttifakı'na Giden Yol 132 Prag Darbesi, Brüksel Antlaşması, Berlin Buhranı 132 Berlin Buhranı 136 NATO'nun Kuruluşu 138 NATO Antlaşması ve Organları 140 NATO'nun Kuruluşunun Yarattığı Siyasal Sonuçlar 141 Makkartizm: Cadı Avı 142 NATO'ya Tepki-Varşova Paktı 145

Uzakdoğu'daki Gelişmeler 146 Çin'de Durum 147 NSC-68 149 Kore Savaşı . 152

İKİNCİ BÖLÜM SOĞUK SAVAŞ VE TÜRKİYE 157

I) SAVAŞTA TÜRK-ABD İLİŞKİLERİ 159 Savaşta Türk-ABD İlişkileri 163 Savaşın Seyri 165 Savaş Sırasındaki Konferanslarda Türkiye 167

Kazablanka . Adana I. Kahire Konferansı Tahran Konferansı (28 Kasım 1943-1 Aralık 1943) II. Kahire Konferansı (2-7 Aralık 1943) Yalta Konferansı (4 Şubat-11 Şubat 1945)

II) TÜRKİYE'NİN YALNIZLIĞI VE ARAYIŞLARI (1945-1947)

Savaş Sonrası Balkanlar Yunanistan Bulgaristan Yugoslavya Arnavutluk Romanya

İran ve Ortadoğu'nun Durumu Savaş Sonrası Ortadoğu İncelemesine

İngiltere'den Banlamak Gerekir Irak Suriye Mısır Filistin Iran Sovyetler'in Boğazlar Üzerindeki Talepleri Türk-Amerikan Ekonomik ilişkilerinin Kökleri 1946'da Boğazlar Sorunu Birinci Sovyet Notası Sovyet Notası 'na Yanıt Türkiye'nin Karşı-Notası İkinci Sovyet Notası Türkiye'nin ikinci Karşı-Notası Sovyet Notası'nın Uluslararası Yankıları Missouri'nin İstanbul'u Ziyareti

167 168 170 172 173 177

179 181 181 183 184 185 185 186

186 187 188 188 189 189 190 196 198 198 199 200 201 202 203 206

ABD'nin Ortadoğu'ya İlgisi 209 iç Politikada Gelişmeler 213

III) TÜRKİYE: YANSIZLIKTAN AMERİKAN İTTİEAKINA (1947) 215

Truman Doktrini ve Marshall Planı 215 Truman Doktrini'ne içerden ve Dışardan Tepkiler 219 Türkiye'den Gelen itiraz 223 12 Temmuz 1947 Askeri Yardım Anlaşması 227 Türk-Amerikan ilişkileri Yoğunlaşıyor 229 Marshall Planı 230 Türkiye ve Marshall Planı 233

IV) TÜRKİYE'NİN BATI İTTİFAKINI DERİNLEŞTİRME ÇABALARI (1948-1950) 235

1948 Yılı 235 Türkiye ABD Güvencesi Talep Ediyor 241 Kolektif Güvenlik Tartışmaları, Akdeniz Paktı lAA Türkiye ve Yunanistan Kuzey Atlantik Üyeliği Talep Ediyor 245

1949 Yılı: Ankara'nın Hayalkırıklığı 249 Türkiye ABD'yi Üçlü İttifak'in İçine Sokmaya Çalışıyor 251 Amerikan Stratejik Düşüncesinde Türkiye (1949) 253 Ortak Savunma Yardım Antlaşması 255 istanbul Ortadoğu Misyon Şefleri Konferansı

(26-29 Kasım 1949) 255 1950 Yılı: Olaylı, Sıkıntılı Bekleyiş 257

Amerikan Strateji Düşüncesinde Türkiye (1950) 259 Akdeniz Savunma Paktı 264 Sovyet Tepkisi 265 Türkiye'de DP iktidarı 267 Kore Savaşı'nın Başlaması ve Tepkiler 268 NATO'ya ikinci Giriş Başvurusu 271 ABD Güvenlik Konsepti ve NSC-68 • 272 6. Filo'nun Ziyaretleri 21A

V) BATI'YLA BÜTÜNLEŞMEYE DOĞRU... (1951) 277 Bati Avrupa Savunması ve Türkiye 277 Ortadoğu'da İngiltere-ABD Çekişmesi 280 Ortadoğu ABD Misyon Şefleri 1951 Toplantısı 283 Türkiye'nin NATO'ya Alınmasının ABD Ayağı 286 Türkiye'yi Ortadoğu'ya Yönlendirme Çabaları 287 ABD, Türkiye'nin NATO'ya Alınmasını Öneriyor 290 İngiltere Türkiye'nin NATO Üyeliğini Koşullu Onaylıyor 291 Ortadoğu Komutanlığı Sorunu 294 Kuzey Atlantik Konseyi Ottavva Toplantısı 296

BELGELER 303 Kennan'ın Uzun Telgrafı 305 Novikov'un Telgraft 317 Başkan Truman'ın 12 Mart 1947 Günkü Kongre

Konuşmasının (Truman Doktrini) Özeti 321 Vandenberg Kararı 324 ABD Genelkurmay Başkanı Eisenhovver'ın

Türkiye Raporu 326 CIA Ulusal Haberalma Raporu 329 ABD Genelkurmay Başkanı Oramiral Leahy'nin

Donanma Bakanı James Forrestal'a Türkiye İle İlgili Notu 331

Cumhurbaşkanı İnönü-ABD Kara Kuvvetleri Komutanı General Collins Görüşmesi 333

Türkiye'nin Kore Savaşı'na Katılma Kararı 335 Barışseverler Cemiyeti'nin Kore'ye Asker

Yollanması Hakkında Bildirisi 336

DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE KRONOLOJİ 339

KAYNAKÇA 349

ÖZYAŞAMÖYKÜSÜ 356

KAYNAKÇA

ACAR, Cemal, Siipergiiçlenn Hâkimiyet Kavgası, Soğuk Sava§ Döne­meci.

AHMAD, Feroz, Modern Türkiye'nin Olucumu, Sarmal Yayınevi, 1995.

AHMAD, Feroz ve Bedia Turgay, Türkiy'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi, 1945-1971, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1976.

AKSİN, Sina (ed.). Çağdaş Türkiye 1908-1980, c.4, Mete Tuncay, "Siyasal Tarih, 1950-1960", Cem Yayınevi, İstanbul, 1989.

ALBRECHT-CARRIE, Rene, A Diplomatic History ofErope Since ıhe Congress ofVienna, Methuen&Co. Ltd., London, 1958.

ARCAYUREK, Cüneyt, Demokrasinin İlk Yılları, 1947-1951, Bilgi Yayınevi.

ARCAYUREK, Cüneyt, Yeni İktidar Yeni Dönem. 1951-1954, Bilgi Yayınevi.

ARMAOGLU, Fahir, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991.

ARMAOGLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi. 1914-1990, Türkiye İş Bankası Yayınlan, Ankara, 1994.

ATAÖV, Türkkaya, NATO and Tıırkey, SBF Yayını, 1970. ATHANASSOPOULOU, Ekavı, Turkey-Anglo-American Secıırily In-

terests, 1945-1952, Frank Cass, London-Portland, GR, 1999. AVCIOĞLU, Doğan, Türkiye'nin Düzeni, I. Kitap, Tekin Yayınlan, 1975. BARRAL, Pierre, // y a trenle ans, la guerre fröide, Paris, Armand Ce­

lin, 1984.

349

BARUTÇU, Faik .Ahmet, Siyasi Anılar. 1939-1954, MiUiyet Yayınlan, 1977.

BELEJKOV, Valcntin, Teheran, Les Lecons de l'Histnire, Agence de presse Novosti, Moskou, 1988.

BOSTANOGLU, Burcu, Türkiye-ABD İlişkilerinin Politikası, Kuram ve Siyam, İMGE, 1999.

BULLOCK, Emest, Ernest Bevin, Foreign Secretary, Oxford Univer-sity Press, 1985.

CEYLAN, Musa, Yeni NATO: Soğuk Savaştan Sıcak Savaşa, A Ajans. CHÜRCHILL, NVinston S., The Second World War, Tnımıph and Tra-

gedy, VoI.VL Penguin Books, 1985. DE GAULLE, Charles, Memoires de Gııerre, Le Saiut 1944-46, Plon

1946. DEUTSCHER, Isaac, Stalin, Sosyal Yayınlan, 1990. DJİLAS, Milovan, Conversations avec Staline, Paris Gallimard, 1962. EDEN, Anthüny, Memoirs, Cassell, London, 1960. ERKİN, Feridun Cemal, Dışişleri'nde 34 Yıl, Washington Hatıraları,

cilt 2, Türk Tarih Kurumu Yayınlan, 1986. FAHRİ, M., Amerikan Harp Doktrinleri Tarihi, Yön Yayınları, 1966. FEJTÖ, François, Vere de Staline, 1945/1952, Seuil, 1952. FONTAINE, Andre, Histoire de la Guerre Froide, 1917-50, Fayard,

1965. GADDIS, John Lewis, Strategies of Containment -A Critical Appra-

isal of Post-War American National Security Poücy, Oxford Univ. Press, 1982.

GERGER, Haluk, Tiırk Dış Politikasının Ekonomi Politiği, Belge Ya­yınları.

GERGER, Haluk, Soğuk Savaştan Yumuşamaya, İpek Yayınları, Anka­ra.

GHEE, George Mc, Envoy lo tlıe Middle World, Harper and Row, 1983.

350

GHEE, Georgc Mc, The US-Turkİsh-NATO-Mİddle Easî Connecnon, Macmillan, London, 1990.

Gizli Belgelerle Tahran, Yalta ve Potsdam Konferansları, çev. Fahri Yazıcı, Sinan Yayınlan.

GÖNLÜBOL, M. vd.. Olaylarla Türk Dış Politikası, SBF Yayıniarı, 1977.

GÜRÜN, Kamuran, Türk-Sovyeî İlişkileri (1920-1953), Türk Taıih Kurumu Yayınlan, 1991.

HARRIS, George, TroubledMiance, WashmgCon, 1972. HOLLIDAY, Fred, Yeni Soğuk Savaş. Sovyet-ABD İlişkileri, Belge

Yayınlan, İstanbul, 1985. İkinci Dünya Savaşı Yıllan. 1939-1946. TC Dışişleri Bakanlığı, Araş-

tımıa ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü, 1973. KARPAT, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, Afa, 1996. KENNAN, George, Memoirs 1925-1950, Pantheon Books, New York. KIMBALL, Warren (ed.), Churchül&Roosevelt, The Complete Cor-

respondence, Colİins, London, 1984. KISSINGER, Henry, Diplomasi, çev. İbrahim Kurt, 2. baskı, İş Banka­

sı Yayınlan. KONIHOLM, Bmce R., The Origins of the Cold War, in the Near East,

Great-Power Conflİct and Diplomacy İn tran, Turkey and Greece, Princeton University Press, 1980.

KUNERALP, Zeki, Sadece Diplomat, Amlar-Belgeler, İSÎS, 1999. KÜÇÜK, Yalçın, Türkiye Üzerine Tezler J 908-1978, 2. Kitap, Tekin

Yayınevi, 1979, Ankara. MADDOX, Roben James, The New Left and the Origins of the Cold

War, Princeton University Press, New Jersey, 1973. MAY, Emest R., Lessons of the Past, The Use and Misuse of the His-

lory in American Foreign Policy, Oxford University Press, 1973. MELANDRI, Pierre, La Politiqııe exterieure des Etats-Unis. de 1945

â nos jours. Presses Universitaires de France, France, 1982.

MELNIKOV, İgor, Pentagon ve Amerikan Üsleri, Bilim Yayınlan, 1975.

MERAY, Seha Leman, D«vfe/fer//«faİH. c.l, SBF Yayınlan, 1968. MILLIS, Walter (ed), The Forrestal Diaries, The Viking Press, New

York. MONTBRIAL, Thierry de, Memoire du Temps Preseni, Flammarion

1996. MULLER, Leo, NATO Gizli İttifakı ve GLADYO, Soğuk Savaşm Mi­

rası, Pencere Yayınları, 1992. ORKUNT, Sezai, Türkiye-ABD Askeri İlişkileri, Milliyet Yayınlan,

1979. ÖKE, Mim Kemal, Unutulan Savaşın Kronolojisi, Kore, 1950-1953,

Boğaziçi Yayınlan, İstanbul. ÖZAKINCI, Cengiz, United States of İrtica. 1945-1999, Soğuk Sava},

Otopsi Yayınlan. SANDER, Oral, Siyasi Tarih, 1818-1994, 5. baskı, tmge Kitabevi,

1996. SEVER, Ayşegül, Soğuk Savaş Kuşatmasında Türkiye, Batı ve Ortado­

ğu, 1945-58, Boyut, 1997. SENARCLENS, Pienre de. De Yatta au Rideau de Fer, Paris, Fonda-

tion de National Politigues, 1993. SANDLER, Todd ve HARTLEY, Keith, The Polilical Economy of NA­

TO, Past, Present and into the 21st. Century, Cambridge University Press, 1999.

SOYSAL, İsmail, Soğuk Savaş Dönemi ve Türkiye: Olaylar Kronolo­jisi, İSİS.

SOYSAL, İsmail, Türkiye'nin Uluslararası Siyasal Bağıtları, Cilt II, (1945-1990), Kesim A, Çok Taraflı Bağıtlar, Türk Tarih Kurumu, 2000.

SÖNMEZOĞLU, Faruk, Türk Dış Politikasının Analizi, Der Yayınla-n, 1994.

352

SULZBERGER, C, A Long Row of Candles, 1934-1954, London, Mac Donald, 1969.

TAYLOR, Robert Lewis, Winston ChurchiU, The Biography of a Gre-at Man, Cardinal Edition, 3. baskı, 1961.

TOKER, Metin, Demokrat Partinin Altın Yıllan. 1950-54, Bilgi Yayınevi.

TOKER, Metin, Tek Partiden Çok Partiye. 1944-50, Bilgi Yayınevi. TROFIMENKO, G&nn)dı, Amerikan Savaş Stratejileri, Percere Yayın­

lan. TRUMAN, Harry, Memoirs, Vol. I, Years of Decisions, New York. TURAN, İlîer, NATO İttifakının Stratejik ve Siyasi Sorunları, İÜ İkti­

sat FakültesiYayını, 1971. ÜLMAN, Haluk, Türk-Amerikan Diplomatik Münasebetleri, 1939-

1947. SB}= Yayım, 1961. YERGİN, Daniel Yergin, La Paix Sacccagee, Editions Cümplexe, Pa­

ris, 1997. WEISBEND, Edvvard, Turkish Foreign Policy, 1943-45. Princeton.

University Press, 1973. WINOCK, Michel (der.), Le Temps de la Gueıre Froide. Du Rideau de

fer â Veffondrement du communisme, Editions du Seuil, 1994.

Dergiler

L'histoire, Le Temps de la Guerre Froide, no.151, Janvier 1992. Yön Zincirli Hürriyet

Gazeteler

Cumhuriyet Son Saat Vatan

353

Makaleler

"ADIO Avrupa", Cumhuıiyel, başyazi, 25 Eylül 1947. AYBAR. Mchmel Alı, "Apaçık Diktatör Olsunlar", ffi/;; ! Şubat 1947. AYB AR, Mehmet Ali, "Maksatları Hürriyeti Boğmak...". Hür. 8 Şubat

1947. AYBAR, Mehmet Ali, "İstiklal Savaşı Türkiye'sine Yakışır Dış Politi­

ka İstiyoruz", Hür. 15 Şubat 1947. AYBAR. Mehmet Ali, "Bravo Demokrat Partiye", Zincirli Hürriyet, 5

Nisan 1947. AYBAR, Mehmet Ali, "İleri Değil Geri Gittik", Zincirli Hürriyet, 5

Şubal 1948. CANER, Abdullah, "Kızıl Propaganda", ifuArt. 11 Ocak 1948. DÜLGER, Bahadır, "Türkiye'de Baldırı Çıplak Yoktur". Son Saat, 21

Ağustos 1947. DÜLGER, Bahadır, "Dostlara Selam", Son Saat, 21 Temmuz 1947. DÜLGER, Bahadır, "Harici İstikrazın Baş Şartı", Son Saat, 20 Ağus­

tos 1947. ESMER, Ahmet Şükrü, "Türkiye'yi Amerika mı Kurtardı?", Ulus, 13

Mart 1966, aktaran Avcıoğlu, Türkiye'nin Düzeni. 1. Kitap, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1975.

ERİM, Nihat, "Türkiye'nin Dış Politika Sorunlan", Yön dergisi. GADDIS, John Lewis, "The Emerging Post-Revisionist Synthesis on

the Origins of the Cold War". Diplomalic Histoıy, c.7, 1983. GONLÜBOL, Mehmet ve ÜLMAıN, Haluk, "Türk Dış Politikasının 20

Yıh", SBF Dergisi, c.21, 1966. KASPl. Andre, Qııi est re„ponsablel Le Tetnps de la guerre froide,

Editions du Scuil, 1994. KONİHOLM, Bruce, "Retrospcct and Prospects: 40 Years of US

Middle Easl Polıcy", Middle East Journal, c.41, 1987. KONİ, Hasan, "Soğuk Savaş ve Sonuçları". Harb AkadcmUeri. 1999.

I

354 J

MELANDRL Pierre, Bienvenue M. Marsbali, le temps de la gueıre froide, Editions du Seuii, 1994.

ORAN. Baskın, "Türkiye'nin 'Kuzeydeki Büyük Komşu' Sorunu Ne­dir? Türk-Sovyel ilişkileri 1939-1970", SBF Dergisi, c.25, 1970.

SADAK, Necmettin, "Turkey Faces ihe Sovieıs", Foreign Affairs. Ap-ri! 1949.

SCHLESINGER, Arthur, Origins ofthe Coîd War. YALMAN, Ahmet Emin, "Neden Coştuk" (ba§ya2i). Vatan. 8 Nisan

1946. YALMAN, Ahmet Emin, "Yakm ve Ortaşarkta Emniyet", Vatan, 18

Şubat 1946. URBAN. George, "From Containment to... Sclf-Contaİnmenl, ACon-

versation wiîh Georae Kcnnan", Encoıınter, no.47. 1976.

355

CÜNEYT AKALIN Soğuk Savaş ABD ve Türkiye-1 Olaylar-Belgeler (1945-1952)

Cüneyt Akalın bu kitabında ülkemizin son 50 yılına damgasını vuran Soğuk Savoş'ın

ortaya çikışını ve gelişimini aniatıyor. Soğuk Savaş çalışmalarına damgasını vuran

Amenkan kaynaklon boşta olmak üzere, İngiliz arşivlerindeki belgelerden de yararlanan yazar,

bu çalışmasında 1945-1952 dönemini ele alıyor,

Kitapta yer alan bazı konu başlıkları şunlardır: SB ve ABD'li Yeni Dünya.,. Soğuk Savaş ve Biz Türkler...

Sovoş Sonrası Düzen Arayışları (1941-1945)... Savaşta Müttefikler: "Demokrasi Cephesi"...

Savaşta Stalin,,, "Demirperde" Kavramının Ortaya Çıkışı... Amerikan Atom Tekeli.., Soğuk Savoş'ın Derinleşmesi ve Bloklaşma

(1947-1951),., Truman Doktrini,.. Marshall Planı,,. Ulusal Güvenlik Konseyi'nin ve ClA'nın Kuruluşu...

Kuzey Atıontik İttifokı'na Giden Yol... Mokkortizm: Cadı Avı... Savaşta Türk-ABD İlişkileri.,.

Türkiye'nin Yalnızlığı ve Arayışları (1945-1947).., Savaş Sonrası Balkanlar,..

Türk-Amerikan Ekonomik İlişkilerinin Kökleri... Missouri'nin istanbul'u Ziyareti...

Türkiye: Yansızlıktan A'-^'^'-ii-^" i++if"i—'- ^^o^7^ Türkiye'nin Batı İttifakını De

1949 Yılı: Ankc Batî'yla Bütünie

Türkiye'nin NATO'yı Türkiye'yi Ortadoğu'

=200404572^

'^ fe TBMM

Kütüphanesi