Sosyal Medyanın Gençlerin Ahlakı Üzerindeki Etkileri:

Teşhisten Tedaviye

GÜNEYSU VAKFI

MAKALE YARIŞMASI –EYLÜL 2018

RUMUZ: “SOSYALCI”

1

GİRİŞ: Araştırmanın Problemi – Problemin Araştırılması

“Edep yâ hu.”

İletişim ve (b)ilgi paylaşım araçları olan sosyal medya ağları toplumu değiştirirken

birçok özelliğiyle gittikçe „örümcek ağları‟na benzemektedir. İnternet üzerinden sosyal olanın

medyatikleştiği, medyanın sosyalleştiği küresel bir dünyada gençlerin ahlakı risk altındadır.

WhatsApp, Facebook ve Twitter gibi popüler sosyal medya mecralarının büyüsüne kapılan

gençler bazen bu mecraları kendi bireysel hesaplarından bilinçsiz ve ahlak-dışı kullanarak

toplumsal etkiler doğuran değişik maceralara girebiliyorlar.

Türkiye‟de gençlerin sosyal medyaya yönelmesinin ve ahlakının değişim sürecine

girmesinin birçok nedeni var: Örneğin; moda, prestij, statü, modernlik, vb. Dikkat edilirse,

her biri bireysel tatmin yoluna işaret eden bu sözcüklerin hepsi Türkçede yerleşmiş yabancı

sözcüklerdir ve bu kadar yabancı sözcüğün egemen olduğu toplumsal yaşamda „dinsel/milli

ahlak‟ sınırlarında kalmak ya da yabancılaşmamak sonderece zordur.

Özellikle üniversiteli gençler kimi zaman akıllı telefonları sosyal medyanın ahlaki

boşluklarına ve tuzaklarına düşerek akılsızlaştırırken, kötü amaçlarına alet ederek de

ahlaksızlaştırıyorlar. Akıllı telefon, tablet ve bilgisayar sahiplerinin ezici çoğunluğu, tıpkı

banka hesapları gibi gerçek –fakat bir kısmı da sahte- sosyal medya hesaplarına sahiptir. İleri

teknoloji sayesinde „marjinal‟ olmaktan çıkan sosyal medya yoluyla yapılan „şiddet‟ içerikli

kavgaları konu alan gazete-tv haberlerine ve mahkeme dosyalarına bakılırsa, toplum, sosyal

medya hesaplarının altında ezilmekte ve ahlaki (etik)1 bir hesaplaşma içine girmektedir.

„Sanayi 4.0‟ denilen internet çağının bir icadı ve dijital içerikleri barındırıp

paylaşımını sağlayan „web 2.0‟ vizyonuna dayalı sosyal medya; yapımcıları, yöneticileri,

1 Kökü Arapça tabiat ve karakter anlamına gelen “hulk” (huy) sözcüğüne dayanan “ahlak”, TDK‟ye göre, “bir

toplumda kişilerin uymak zorunda oldukları davranış biçimleri ve kuralları” demektir. Ahlakın güzel ve gerekli

(erdem) sayılan birçok türü/bileşeni vardır: İnsan ve doğa sevgisi, doğruluk, adalet, haramdan sakınma, anne

babaya saygı, anlayış, merhamet, iyiniyet, iffet, haya, kanaat, alçakgönüllülük, ağırbaşlılık, iyilikseverlik,

güleryüzlülük, sır saklama, boşboğazlık yapmama, öfkeyi yenme, cömertlik, vefa, sabırlı cesaret, yapıcı rekabet,

vatanseverlik, empati, faydalı olma, faydalı olanını öğretme, vb. Tüm kutsal kitaplarda ve Kur‟an-ı Kerim‟in

birçok ayetinde ahlakın bu erdemlerine yer verilirken, kötü ahlaktan (haram, zulüm, zarar verme, iftira, vb.)

sakınma emredilmiştir. İslam ahlakıyla özdeşleşen bu erdemler arasında bir sıralı-düzen olsa da sonuçta hepsi bir

bütünün parçalarıdır.

2

pazarlamacıları ve kullanıcıları ile büyük bir sektöre/pazara2 dönüşmüş; dünyayı da küresel

köye çevirmiştir. Doğal olarak böyle kalabalık ve post-modern bir köyde toplumun her

kesiminin ve özellikle sosyal medyanın etkisiyle kötü ve zararlı davranışlar sergileme

gizilgücünü (potansiyelini) taşıyan genç3 kitlenin aynı ahlaki düzeye sahip olması

beklenemez.

Sosyal medya araçları yoğun, yaygın, rutin ve bağımlılık derecesinde kullanılmaktadır.

Bu gözlemin geçerli olduğu Türkiye‟de de toplumun –bilişim ve sosyal medya dünyasıyla

tanışma evresini kapsayan- “dijital yaşı” hızla küçülürken, lüks tüketimini temel değer alan

“binyıl-milenyum gençliği” yani -2000 yılından sonra doğanlarla özdeş- “Z kuşağı” ise

büyümektedir. Sosyal medyayla aşırı etkileşim halinde olduğu için ahlakı en fazla sorgulanan

da bu kuşak olmaktadır.

Gençlerin ahlakının sosyal medyanın etkisi altında kalması ve diğer kesimlerinkine

göre daha fazla önemsenmesinin nedeni, sosyal medya mecralarını en fazla gençlerin

kullanıyor olması, toplumun dinamik kuvvetini gençlerden alması ve geleceğin gizilgüç

liderlerini onların arasından çıkartması; hoşgörü, doğruluk, çalışkanlık, insan hayatına ve

onuruna saygı gibi evrensel değerlere dayalı ahlaklı toplumun anahtarının da yine gençlerde

saklı olmasıdır.

Buradaki sosyal medya-gençlik ilişkisi üzerine kurulu araştırma probleminin İslami

bir boyutu da vardır. Çünkü gençlik, -Çelik‟in (2011) hatırlattığı gibi-, başlı başına bir değer

olup bu dönemi ganimet bilip yaşamak, her Müslümanın görevidir. Hz. Peygamber buyurur

ki, “Beş şeyden önce beş şeyi fırsat ve ganimet bil: İhtiyarlık gelmeden gençliği, hastalık

gelmeden sağlığı, fakirlik gelmeden zenginliği, zorluk gelmeden rahatı ve ölüm gelmeden

hayatı.” Aynı zamanda İslâm dininin bir niteliği olan gençliği ganimet bilmek, gençliği

ahlaklı olarak değerlendirmek demektir.

Problemi tümdengelimci düşünce (genelden özel olanına doğru bir yargıya ulaşma) ve

betimleyici araştırma (durum saptayıcı) yöntemleriyle irdelemeye çalışan bu makalenin

amacı, sosyal medyanın ve kullanıcılarının ahlaki boyutunu gençler üzerinden teşhis ederek

2 İnsanların çevrimiçi olarak daha fazla zaman geçirdiğini vurgulayan “Küresel Sosyal Medya Eğilimleri 2015”

raporuna göre, 2014‟te dünya genelinde çoğunluğu gençlerden olmak üzere 3 milyar internet kullanıcısı; 2

milyar etkin sosyal medya kullanıcısı; 1,6 milyardan fazla mobil sosyal hesap vardı (WNN, 2015) ve bu

rakamlar gittikçe artmaktadır.

3 Genelde “16-24 yaş” olarak kabul edilen “gençlik dönemi”, Dünya Sağlık Örgütü‟nce, refahla birlikte ortalama

ömrün arttığı günümüzde artık “16-65” gibi 50 yılı kapsayan geniş bir yaş aralığı olarak tanımlanmaktadır.

3

(farkındalığına dikkat çekerek) Türkiye bağlamında tedavi önerilerini (uygulanabilir çözüm

stratejilerini) sunmaktır.

1.TEŞHİS: Sosyal Medya ve Gençlerin Ahlakıyla İlişkisi

Sosyal medyayı nasıl kullandığını söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim.

1.1.Sosyal Medya Nedir?

Sosyal ağ siteleri, internet ve mobil ortamda bireylere izin veren hizmet uygulamaları

zinciri olarak; (i)sınırlı bir sistem içerisinde bir kamu/yarı-kamu profili oluşturmak, (ii)bir

bağlantıyı paylaştıkları diğer kullanıcıların listesini açıklamak ve (iii)kendi bağlantı listelerini

ve sistem içinde başkaları tarafından yapılanları görmek ve çaprazlamak şeklindeki teknik

işlevleri yerine getirir. İlk tanınabilir sosyal ağ sitesi 1997'de başladı. “SixDegrees.com” adlı

site kullanıcılara profil oluşturmalarına, arkadaşlarını listelemelerine ve 1998'den itibaren

„Arkadaşlar‟ listelerine katılmalarına izin verdi (Boyd ve Ellison, 2007).

Bilgisayar, ipad ve akıllı telefonlar sayesinde dijitallik, hipermetinsellik,

etkileşimsellik, sanallık (arayüzde varlık hissi), multimedya biçimselliği (ses-görüntü-metin-

verileri bir arada tutma) gibi yapısal nitelikleriyle geleneksel medyadan ayrılan sosyal

medyanın bazı temel özellikleri vardır: İletişimin ve paylaşımın zaman, mekân ve kişi

sınırlamasına bağlı olmadan internet ortamında yapılması; kullanıcıların “bilişim”

(bilgi+iletişim) içeriklerinde “üretici-tüketici” ve “izleyen-izlenen” konumunda bulunmaları;

bu içerikleri yorumlamaları; içerikler gibi sohbetlerin/yorumların web tabanında hiç

silinmemesi fakat istenirse kısmen dolaşımdan çekilmesi, vb.

We Are Social ve Hootsuit‟in ortak “Dijital 2018 Raporu”nun Türkiye verilerine göre,

2017‟de, 81 milyonluk nüfusumuzun; (i) %67‟si 54.3 milyon internet kullanıcısı; (ii) %63‟ü

51 milyon etkin internet sosyal medya kullanıcısı; (iii) %54‟ü 44 milyon etkin mobil sosyal

medya kullanıcısıdır. (iv) Günde ortalama internette 7 saat; bunun 2 saat 48 dakikası sosyal

medyada geçirilirken; (v) en etkin sosyal medya platformları; youtube, facebook, instagram,

twitter ve google+ olarak sırlanmıştır.4

Gençlerin sosyal medyada geçirdiği süre arttıkça ahlaki temelde zarar verme ve/ya

zararla karşılaşma olasılığı artar. Sosyal medya bilinçsiz ve yanlış kullanılınca bireyin ahlakı

4 (Karşılaştırma için:) Türkiye‟de, 2014 verilerine göre; genç nüfus ağırlıklı internet kullanıcılarının en az %50‟si

sosyal medya hesabına sahip olarak %78‟i facebook, %95‟i youTube, %62‟si twitter, %49‟u google ve %20‟si

de instagramın kullanıcısı idi. Ayrıca, sosyal medyada günlük ortalama 162 dk gibi (Japonlardan 5 kat daha

fazla) bir zaman geçiriyordu (WNN, 2015)

4

bozulur; ahlak bozulunca, -vücuda giren bir mikrobun zamanla baş edilmesi zor bir hastalığa

dönüşmesi gibi-, o birey kendini değersiz ve mutsuz hissetmeye başlar.

Sosyal medyanın, kullanıcı (miktar ve oran) tarafı kolayca ölçülebilirken, ne kadar

ahlaki kullanıldığını ölçmek ise son derece zordur. Çünkü her gencin sosyal medyatik algısı,

beklentisi ve kullanım şekli aynı değildir. Ayrıca, sosyal medyayı kullanırken

bilgisayarın/ipadın/akıllı telefonun ekranında bir “ahlâkmatik” uyarısı yoktur. Kullanıcı

tamamıyla vicdanı ve ahlakıyla başbaşadır. Ancak bizzat sosyal medyanın kendisi ahlaki

sorunları bünyesinde barındırmaktadır.

1.2.Sosyal Medyanın Ahlaki Sorunları ve Nedenleri

Sosyal medya mecraları kendi doğal bünyesinde bir dizi genel ve özel ahlaki sorunlara

sahiptir (Tablo 1). O yüzden içsel sorunlarını gençlerin ahlaki yapısına yansıtması normal

karşılanabilir; elbette bu, sosyal medyanın ahlaksızca kullanılabileceğini haklı göstermez.

Tablo 1. Sosyal Medyanın İçsel Ahlaki Sorunları

Kaynak: Öztürk, 2015‟teki bilgilerden şematize edilmiştir.

Sosyal medyada görülen ahlaki sorunların başat nedenlerinden biri, demokratik ve

otokratik rejimlerde iktidar kavgası ve ağır sansür uygulamaları (“politik”); ikincisi, kapitalist

girişimcilerin yüksek/sürekli kârlar elde etmek için tüketicileri ağır reklamlara boğarak bir

5

tüketici toplumu yaratma çabası (”iktisadi”) ve üçüncüsü de ırkçı/emperyal çizgide toplumda

nefret ve ötekilik duygularını canlı tutmasıdır (“kültürel”).

1.3.Gençler “Hangi” Sosyal Medyayı “Niçin” Kullanır?

Sosyal medya, post-modern dünyada tartışmasız bir ihtiyaçtır. İnsanlar internet

kanalıyla aile, sosyal ve iş çevresiyle sesli, yazılı ve görüntülü iletişim kurmak, bilgi ve belge

göndermek, müzik dinleyip film izlemek, video yükleyip paylaşmak, oyun oynayıp eğlenmek,

vb. amaçlarla sosyal medyayı kullanırken; gençler ise farklı biyokimyasal ve zihinsel yapısı

gereği, kendini ve girişimciliğini kanıtlamak, toplumda bulamadıklarını bulmak, sitelere

girerek çeşitli hediye ve para-puan kazanmak ve daha fazlası için onu bağımlılık derecesinde

araçsallaştırmaktadır.

Dünyada şimdilik 500 civarında sosyal medya mecrasının (platformunun) mevcut

olduğu ve bunlardan gençlerin internete tutkusuyla orantılı olarak en fazla 75 çeşidinin etkin

kullanıldığı iddia edilmektedir. Dünyada olduğu gibi Türkiye‟de de en yaygın ve en popüler

mecralar Google, Facebook, WhatsApp, Instagram, YouTube ve Twitter‟dir. Bunların (logo

ve işlevleri için bkz. Tablo 2) her biri bilişim ihtiyacını değişik düzeylerde gidermektedir.

Tablo 2. Dünyada ve Türkiye‟de En Popüler Sosyal Medya Platformları

6

1.4.Sosyal Medya Gençlerin Ahlakını “Nasıl” Etkiler?

Sosyal medyanın gençlerin ahlakı üzerindeki etkisi tümüyle olumlu ya da olumsuz

değildir; bir madalyon gibi; bir yüzü parlak (olumlu) iken diğer yüzü mattır (olumsuz). Tablo

3‟te de görüldüğü gibi, sosyal medyanın tehlikelerine (olumsuz etkiler) işaret eden ok,

faydalarını (olumlu etkiler) gösteren oktan daha uzundur.5

Tablo 3. Sosyal Medyanın Faydaları (Olumlu) ve Zararları (Olumsuz)

5 Bu değerlendirmenin kişisel ve göreceli olduğu unutulmamalıdır. Fayda-maliyet terazisi ülkeden ülkeye,

zamandan zamana, kullanıcıdan kullanıcıya değişebileceği; ayrıca bu terazideki unsurların sayısının değil,

toplumdaki ve gençlerin ahlaki yapısı üzerindeki etkisinin ve verilecek tepkinin daha önemli olduğu dikkate

alınmalıdır.

7

Gençlerin ahlaki üzerindeki faydalı/olumlu (+) ve zararlı/olumsuz (-) etkilerini tahlil

ederken şu iki zıt örnek, sosyal medyanın ne/nereye kadar kullanılabileceği konusunda

rehberlik edebilir. (i) Yasal kısıtlar ve çevresel yaptırımlar gençlerin sosyal medya ağlarını bir

ahlaki davranış bileşeni olan dürüstlük/sorumluluk bilinciyle kullanmalarına ve diğer

toplumsal alanlarda da dürüst/sorumlu davranmalarına ve bu ağların aslında insanlar arasında

en sıkı manevi bağlar haline gelmesine fırsat verir (+) iken; (ii) öte yandan aynı sosyal

medya, çekici iş ve tüketici reklamlarıyla gençleri ahlaki ikileme sokacak şekilde; fikirleri,

insani duyguları ve idealleri esas alan manevi iklimli idealist dünyadan kopartarak, parasal

gücü ve maddi rekabeti önceleyen materyalist dünyaya da kaydırabilmektedir (-).

2.TEDAVİ: Sosyal Medya Ahlakı İçin Sürdürülebilir Önlemler

“Ağ kurmak avcılıkla ilgili değildir; çiftçilikle ilgilidir; ilişki ekin.” -Dr. İvan Misner

Sosyal medyanın gençlerin ahlakını olumlu etkilemesi ve/ya olumsuz etkilememesi

için alınması gereken bir dizi önlem sözkonusudur.

8

2.1.Üçlü Strateji: Önleme-Müdahale-Bastırma

Öncelikle gençlerin sosyal medya kullanımı ile ciddi gençlik şiddeti arasındaki

bağlantıların üstesinden gelmek için çeşitli grup ve örgütlerin rollerine vurgu yapılmalıdır. Bu

amaçla, “önleme”, “müdahale” ve “bastırma” şeklinde üç farklı tamamlama stratejisi

uygulanabilir (Tablo 4).

Tablo 4: Sosyal Medya- Şiddet Bağlantısını Kıracak Stratejiler

Kaynak: Irwin-Rogers and Pinkney, 2017: 9-10.

2.2.Üçlü Öneri Paketi

Tamamlayıcı ve sürdürülebilir nitelikte olmak üzere, gençlerin sosyal medyayı ahlaki

eksende kullanmaları için alınabilecek önlemler kişisel-toplumsal, kurumsal ve hükümet

düzeyinde olmalıdır.

►Kişisel-ailevi-toplumsal: Sosyal medya kullanıcısı gençler facebook ve instagram

gibi araçları aşırı derecede kullanmamak için sahte hesaplar açmaktan kaçınmalı ve görece

daha iktisadi (küçük) ve –kitle ulaşım aracıymış gibi- aile tipi internet paketlerini seçmelidir.

Bu çerçevede gençlere –çocukluktan itibaren-işlenecek ailevi öğütlerle söz, yazı ve görüntüyü

de içeren emaneti ve sırları koruma, mahremiyete saygı, ayıpları örtme anlayışıyla hareket

edilmelidir. Unutmamalı ki, sosyal medya ile iletişim ve paylaşım “kul hakkı”na da girer.

Ayrıca, Kahraman‟ın ( 2016: 61) dediği gibi, sosyal medyayı oluşturanlar bu kanaldan bilgi

9

bankalarını kendi mülkü olarak kabul edip astronomik paralarla satmaktadır ki bu da İslâm'a

aykırı bir durumdur.

►Kurumsal: Öncelikle sosyal medya araçlarını yöneten ve pazarlayan şirketler

kirli/yanlış bilgi (dezenformasyon) ve anlamsız/zararlı reklam/ilan yayımlamaktan

kaçınmalıdır. Evans ve Jones‟e (2017: 16-8) göre, okullar, “dijital vatandaşlık” etrafında

okul-ev bağlantılarını güçlendirmek, ebeveynleri dijital-okuryazarlık açığını kapatmak ve

etkili arabuluculuk yaklaşımları geliştirmek için özendirmelidir. Nazıroğlu (2015: 191),

okuldaki eğitim ve sivil toplum projeleri yoluyla sosyal medyanın olası yıkıcı tarafına karşı

dinsel/etik medya okur-yazarlığı”nın gerekliliğini belirtmektedir. Buna ek olarak, Türkiye için

medya okuryazarlığı, AB ile bütünleşme sürecine destek bakımından da önemsenebilir.

Livingstone ve arkadaşları (2018: 6) ise, gençlik dönemine hazırlanan çocuklara daha iyi

(ahlaki) bir internet ortamı için asgari standartları insan hakları ve demokratik katılımcılığa

dayandırırken, sosyal medya tedarikçilerinden gençlerle ilgili sosyal sorumluluk projeleri için

mali kaynak ayırmalarını istemektedirler.

►Hükümet: Türkiye için de geçerli olmak üzere, gençleri korumakla görevli bir

hükümet (ve bürokrasi), gücünü demokratik sosyal hukuk devletinden alır. O da, düşünce ve

ifade özgürlüğü ve ahlaki sorumluluk bağlamında gençlerini sosyal medyanın nimetlerine

kavuşturup külfetlerine karşı korumayı garantiler. İyi bir hükümet, sosyal medyayı ahlaki

çizgiye çekmek için elbette ahlaki hassasiyetlerle çalışan düzenleyici ve denetleyici kurumları

devreye sokar.

SONUÇ: Bugünden Geleceğe

“Ahlakı güzel olan insan her yaşta güzeldir” –Hadisi Şerif

Dünyada ve Türkiye‟de gençlerin ahlaki sorunları sosyal medya icat edilmeden önce

de vardı. İnternetle küreselleşmenin uğradığı her toplumda haber-bilgi paylaşma ve online-

toplumsallaşma tutkusuyla bir “sosyal medya gençliği” oluşmuş; bir gerçeklik olarak,

gençlerin ahlaki yapısı değişerek “ahlaki sorunlar” (sanal yalanlar, dolandırıcılık, şiddete

yönelme, aile birliğini bozma, mahremiyeti aşındırma, vb.) çeşitlenmiştir. Sözkonusu

gençlerin ahlakı ve toplumun geleceği olunca, şimdi gelinen aşamada, sosyal medyanın

nimetleriyle külfetleri bir terazide tartılmaktadır. Bu gençlik sosyal medya hesaplarını gerekli

10

şifreler-linkler-listeleri ile yönetirken, bir yandan öznel faydasını ençoklamakta, diğer yandan

da -bazen- işin ahlaki boyutunu ıskalamaktadır.

Sosyal medya araç, girdi ve çıktılarıyla; toplumsal kültür, sosyal psikoloji, pedagojik

eğitim, ceza hukuku ve davranışsal iktisadın bir kesişim kümesi haline gelmiştir. Özünde saf,

kendine özgü ahlaki ilke ve kurallarla çalışan sosyal medyayı „şeytanileştiren‟, doğru yoldan

saptırarak ahlaksızlaştıran kullanıcıların niyet ve davranışlarıdır. Gelişen teknoloji ve sosyo-

ekonomik hayatla birlikte sosyal medya gençler için vazgeçilmez bir iletişim aracına

dönüşmüş olup toplumun kullanım düzeyi ile orantılı genişleyen bir “sosyal medya haritası”

çizilmektedir. Gelecekte sosyal medya araçlarının şeker, sigara, alkol ve uyuşturucu gibi

madde bağımlılığı muamelesi görmemesi için her türlü önlem ivedilikle uygulanmalıdır.

Gençler, -kendilerini sosyalleştirip sosyalleştirmediği kuşkulu olan- sosyal medya ile

sanal dünyada ne ekerse gerçek sosyal hayatında da onu biçecektir. Sosyal medya mecraları

ve pencerelerinden karanlık değil aydınlık dünyaya açılması beklenir. Zira sosyal medya

mecralarının her biri gençler için taşınabilir şık birer cüzdan/çanta görünümündedir; nereye

giderlerse onları da yanlarında taşımaktadırlar. Bazılarınki çok dolu; sanal ya da online

olabilir; ama eğer kamu düzenini bozan ya da iş/sosyal arkadaşlarını kasten üzen ahlak-dışı

unsurlar içeriyorsa, ruhsal anlamda bazen taşınması çok zor ağır bavullara dönüşebilir

Eğer ahlak çıpa yapılmazsa, sosyal medya, gençlerin bir boşluğunu doldurmayıp

onları bir başka boşluğa düşürecektir. Şimdiki gençler ve geleceğin kuşakları için özlenen

şudur ki, sosyal medya mecralarındaki tüm aramalar, en güzel ahlakı arayıp bulmak ve

insanca yaşamak temelinde olmalıdır.

Öte yandan, yenilik teknolojisinin (inovasyonun) zirvesini temsil eden sosyal medya,

bir mazluma yapılan zulümden haberdar olma ve zalime tepki gösterme (yani bir ahlaki

duruşa) aracı iken birden zulmün ve zalimin maşası haline de gelebilir. Tıpkı cerrahın elinde

hayat kurtaran ya da katilin elinde cinayet aleti olan „bıçak gibi‟.

Ey gençler! Nasıl ki sosyal medya size faydalı olmak için teknik ayarlar verdiriyorsa,

siz de zarar görmemek için ona ahlaki ayarlar vermelisiniz. Toplumda kendinizi mi

kanıtlamak istiyorsunuz, önce siz iyi ahlak sahibi olmalısınız. Zira aslında siz sosyal medya

kullanıcısı olarak tek kişilik yayıncı şirket gibisiniz; etkinizi bir hayal edin: Burada bir kanat

çırptığında dünyanın diğer ucunda fırtınalara yol açan kelebekten ne farkınız var ki?

KAYNAKÇA

11

Boyd, M.D. and Ellison, B. (2007), “Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship”,

Journal of Computer-Mediated Communication 13(1), Oct., 210-230.

Çelik, M. (2011), “İslâm'da Genç Demek, Hizmet Eden Demektir”, Röportaj, Doğruhaber, 10 Kasım.

Irwin-Rogers, K. and Pinkey, C. (2017), “Social Media as a Catalyst and Trigger for Youth Violence”,

Catch 22, Jan.

Kahraman, A. “Sosyal Medya Ahlakı”, Somuncu Baba Dergisi, S.185, 58-61.

Livingstone, S., Tambini, D. and Belakova, N. (2018), “Research for CULT Committee -

Recommendations for EU policy developments on protection of minors in the digital age”, Policy Department

for Structural and Cohesion Policies, Brussels: European Parliament.

Nazıroğlu, B. (2015), “Din Eğitiminin Gerekliliği Açısından Dini Medya Okur-yazarlığı”, Dinbilimleri

Akademik Araştırma Dergisi, c.15, S.2, 191-220.

Öztürk, Ş. (2015), “Sosyal Medyada Etik Sorunlar”, Selçuk İletişim, 2015, 9 (1), 287-311.

WNN-World Newsmedia Network (2015), Global Social Media Trends 2015, Edit.Director L.M.

Mensching, EPC, UK.

We Are Social and Hootsuit (2018), Digital in 2018 in West Asia, https://www.slideshare.net/weare

social/digital-in-2018-in-western-asia-part-1-northwest-86865983 (7/9/2018)