Sparta (dorski: , atiki: ) je grad u junoj Grkoj na poluostrvu Peloponezu. Sparta je u antici bila militaristika drava ija je teritorija obuhvatala i Lakoniju i Meseniju te je dominirala itavim Peloponezom. Tokom klasinog doba (54. vek st. e) antike Grke spartanska je drava imala najmoniju vojsku u helenskom svetu. Dananja Sparta nalazi se na mestu koje je nekoliko kilometara udaljeno od lokaliteta antike Sparte. Naziv "Sparta" odnosi se u naelu na sam grad, dok se naziv "Lakedemon" (gr. ) odnosi na celu dravu, odnosno polis.Sadraj/[sakrij/]

o o o o

1 Arhajsko doba 1.1 Drutveno ureenje 1.2 Dravno ureenje 1.3 Vojska 1.4 Spoljna politika 2 Klasino doba 3 Helenistiko-rimsko doba 4 Vidi takoer

5 Vanjski linkovi

Arhajsko doba [uredi - ]

Pogled na Spartu

Sparta se razlikovala u odnosu na ostale grke polise arhajskog doba (86. vek. st. e.): osnovala je veoma malo kolonija, jedino Tarent u 8. veku i upraistorijskom periodu na egejskim ostrvima Teri i Melosu. Bila je neutvrena i nikada potpuno ujedinjena u fizikom smislu. I uspela je, to je izuzetak meu grkim dravama, da gotovo isto toliko velikog suseda pokori silom i dri ga u pokornosti vekovima. Taj je sused bila Mesenija, koja je pala pod spartansku vlast u 8. veku i nije povratila svoju nezavisnost sve do ezdesetih godina 4. veka stare ere. Upravo je mesenski faktor i bio jedan od odluujuih za osobiti razvojni put Sparte, jer je primorao Spartance da svoje institucije prilagode kako bi se mogli nositi sa trajno neprijateljskom populacijom. Uprkos tome to se Sparta svojim vojnikim kvalitetima isticala u grkom svetu, veoma je teko pratiti njen razvoj, delimino i zbog toga to postoji veoma malo spartanskih natpisa iz arhajskog ili klasinog doba. Ali, vanija je injenica da gotovo nema prave spartanske istorije pisane od strane Spartanaca (nije postojao neki spartanski Herodot ili Tukidid, mada su oba ova istoriara bila iskreno impresionirana Spartom, kao uostalom i veina Grka). A delimino je to tako i zbog toga to je "izmiljena tradicija" bila posebno prisutna u Sparti. Ve u 5. veku st. e. u drugim se dravama mogu nai "lakonofili" (re potie od "Lakonija" ili "Lakedemon" i oznaava divljenje prema Sparti i njenim institucijama). Spartanska tradicija u evropskoj misli moe se pratiti kroz vekove sve do modernih vremena, mada ona nikada nije postala jedan sklop ideja koji se moe lako definisati. U intelektualnom svetu 4. veka st. e., kada su izgleda formulisani mnoge od najznaajnijih legendi o Sparti, pre svega pod uticajem idealistikih filozofa koji su traili reenje za graanske nemire, Sparta je bila pretvorena gotovo u izraz za jednu istu zajednicu osloboenu "stasisa" (unutranjih nemira) u kojoj svi poseduju jednaku koliinu zemlje i koja ima i druge utopijske odlike koje zapravo nikada nisu postojale u istorijskoj Sparti ili na bilo kom drugom mestu. U rimskom periodu Sparta je postala turistika atrakcija, mesto udnih, poluizmiljenih rituala. To je takoe bio period u kome je Sparta,

legenda koja ivi, svesno trgovala sa tim i izvozila fantazije o svojoj velikoj prolosti (u helenistikoj Prvoj knjizi Makabejaca doputa se ak i da su Jevreji i Spartanci povezani nekim krvim vezama). Ipak su za istoriju Sparte sauvana dva dela od izuzetne vanosti: jedan izvanredan dokument o ranom spartanskom ustavu i dravi, koji je sauvao kasniji grki pisac Plutarh (Velika retra), i pesnitvo spartanskog pesnika Tirteja iz 7. veka st. e.. Tirtej je za simpozije pisao pesme u elegijskim distisima. Veliki deo tog pesnitva je vojnikog karaktera i proslavlja hoplitski ethos u vreme kada su izmeu Sparte i Argosa vladali veoma antagonistiki odnosi. Arheoloka istraivanja u Lakonskoj dolini otkrila su ostatke graevinskih objekata iz najstarijeg perioda. Meu njih spada tzv. Menelajon (1411. vek st. e.), koji predstavlja ostatke dosta masivne zgrade od klesanog kamena. Menelajon se nalazio nedaleko od teritorije kasnije Sparte, na padinama doline, i nije bio utvren. U isti period spada i drugi centar predorske Lakonije koji je naen na mestu kasnijeg spartanskog naselja Amikle. Amikla mikenskog perioda bila je, kako izgleda, kultni centar. Druga naselja mikenskog perioda u lakonskoj dolini skoro uopte nisu sauvana. Mesenija teritorija starog Pilosa bila je u mikensko doba, sudei prema arheolokim podacima, mnogo gue naseljena nego Lakonija. Krajem 13. i u 12. veku Pilos, Mikena i druga mikenska naselja u Lakoniji i Meseniji bila su razorena i zauvek naputena. Mikenska epoha se time zavrava. Nastupa nova homerska epoha ve neposredno vezana za kasniju istoriju Grke. Poetak homerske epohe poklapa se sa poslednjim velikim seobama plemenskih grupacija na Balkanskom poluostrvu. Seanje na te seobe sauvano je u kasnijoj grkoj knjievnosti u obliku predanja o borbi junaka Herakla za prisvajanje Peloponeza i o osvajanju poluostrva od strane Heraklovih potomaka, Heraklida, koji su se nali na elu skupine grkih plemena poznatih pod imenom Dorana. Sami nazivi Sparta i Lakedemon nalaze se i u Ilijadi i u Odiseji, ali se tu pod tim nazivima ne podrazumevaju gradovi ili oblasti, ve jedino velelepni dvorac kralja Menelaja koji je opisan u etvrtom pevanju Odiseje. U tom opisu nema ni rei o naseljima u okolini dvorca, iako su u opisima drugih rezidencija basileusa (na primer, Pilosa, Itake, Alkinojevog dvorca na Sheriji) te rezidencije prikazane kao centri neke oblasti. Prema tome, podaci o Sparti koje nalazimo u Odiseji, nisu realni. I opis Telemahovog puta iz Pilosa u Spartu sasvim je nerealan: putnici stiu u Spartu ravnim i pravim putem; nema ni govora o tajgetskom strmom kru i njegovim predgorjima koja su delila "peskoviti" Pilos od Sparte. Pored toga, ni po emu se ne vidi da bi Telemah zaobilazio planinu idui obalom mora. Iskopinama vrenim na mestu kasnije Sparte utvreno je da je tu niklo naselje u 9. veku st. e. Naeni su predmeti keramike proizvodnje (uglavnom fragmenti), ukrasni predmeti (naroito male figure od slonovae) koji su karakteristini za homersku epohu i u drugim oblastima Helade. Meutim, iskopavanja nisu otkrila nikakvih tragova velikih graevina dvorskoga tipa. Na taj nain, zasad jo vrlo nepotpuni arheoloki podaci upuuju na pretpostavku da je sam centar spartanske drave nikao tokom kasnohomerske epohe i nije imao nita zajedniko sa Spartom koju Homer prikazuje.

Drutveno ureenje [uredi - ]U 9. veku stare ere dorski osvajai koji su u to vreme ve kontrolisali itavu teritoriju Lakonije koncentrisali su se u strateki pogodnom mestu doline Eurote i tu se smestili u pet naselja. Ta naselja, koja su se zvala "sela", obrazovala su glavni centar pod imenom Sparta. Ustalivi se u Sparti. Dorani koji su se dotle delili na tri rodovske file (Pamfili, Hileji i Dimani), podelili su se naknadno u pet grupa koje su dobile topografske nazive: Pitani, Mesoji, Dimni, Kinosure i Limni. Lakonija je bila podeljena i na okruge (obe), ali broj tih oba i njihova organizacija nisu poznati. Najezda Dorana izazvala je zaotravanje daljeg procesa socijalne diferencijacije unutar starosedelakog ahejskog drutva. Veoma je verovatno da je ahejsko plemstvo delimino ulo u sastav novoformiranog vladajueg sloja dorskih osvajaa. Herodot pria kako je spartanski kralj Kleomen I na pitanje, ko je on, odgovorio svetenici boginje Atene da je Ahejac, a ne Doranin. Prema tome, za Herodota je jedna od dve dinastije spartanskih kraljeva bila ahejskog porekla. Meovito poreklo vladajueg spartanskog sloja, prema tome, osealo se jo u Herodotovo doba. Prema podacima antikih istoriara, posebno Efora, heloti prvobitno nisu bili pokoreni. Poetak njihovog porobljavanja pripisuje se kralju Agisu, koji je pripadao drugom kolenu raunajui od dolaska Dorana u Lakoniju. Prema podacima drugih istoriara, heloti su pokoreni za vreme vladavine treeg kolena kraljeva. Istorijska predanja vezuju porobljavanje helota za period izuzetnog zaotravanja socijalne borbe koja je trajala tokom pet pokoljenja. Odatle je jasno da je porobljavanje tako velikog broja stanovnitva zahtevalo maksimalni napor. Opravdano je pretpostaviti da je upravo u tim okolnostima i dolo do zbliavanja ahejskog plemstva sa Doranima. Prema podacima arheolokih istraivanja, Sparta se pre drugog mesenskog rata malo ime razlikovala od drugih grkih zajednica tog doba. Specifine osobine po kojima se razlikovala od zajednica koje su se nalazile neposredno oko nje javljaju se kasnije. Izgleda da je ta formacija tek kasnije dobila naziv "zajednica jednakih" ili zajednica Spartijata. I upravo je taj kolektiv, organizovan na vojnoj bazi, podelio zemljite doline Eurote pojedinim porodicama, dodelivi svakoj zemljinu parcelu iste veliine kleros za nasledno koritenje svake porodice. Meutim, pravo vrhovnog vlasnika te zemlje ostalo je zajednici Spartijata, koja je vrila stalnu i stvarnu kontrolu nad korisnicima parcela. Zemljoradniko stanovnitvo, porobljeno od strane Spartanaca, koje je dobilo naziv heloti, bilo je vezano za klerose na ijoj je teritoriji moralo da obavlja sve poslove gazdinstva, pod kontrolom lica koja su za to dobijala specijalna ovlaenja. Samim Spartijatima dui boravak na klerosima bio je zabranjen. O prvobitnom poloaju helota znamo veoma malo. Izgleda da se tek u sledeem, 7. veku, poloaj porobljenih helota pribliio poloaju robova. Meutim, u odnosima prema helotima i robovima postojale su bitne razlike. Heloti ne samo da nisu predstavljali privatnu svojinu Spartijata, ve nisu bili ni neposredno eksploatisani, zato to Spartijati nisu smeli da stanuju na svojim klerosima, pa prema tome nisu mogli da neposredno vode svoja gazdinstva. Heloti su na taj nain samostalno vodili gazdinstva klerosa i samo su morali da predaju Spartijatima odreeni deo roda. Vlast nad ivotom ili smru helota imala je samo drava. To se izraavalo postojanjem

dravnog obiaja kriptije, a takoe i u tome to su efori, primajui dunost, vrili obred "objavljivanja rata" helotima. Heloti se ne mogu nazvati ni dravnim robovima u punom smislu te rei, jer drava stvarno nije imala mogunosti da ih prodaje. Pored helota, u Sparti je bilo robova u punom smislu te rei. Grki pisac kasnijeg perioda, Poluks, autor neke vrste renika s tumaenjima pojedinih pojmova, ovako tumai naziv helot: "Sredinji poloaj izmeu robova i slobodnih ljudi zauzimali su heloti, tesalski penesti i kritski klaroti i mnoiti". Trei sastavni element u formiranju spartanske drave bile su autonomne zajednice perijeka, koji su iveli u velikim naseljima, esto trgovako-zanatskog karaktera, du morske obale i po zapadnim padinama Parnona, a takoe i u oblasti Skiritis u severnom delu lakonske doline. Zemljite perijeka bilo je strogo odeljeno od zemljita Spartijata naseljenog helotima. Grki istoriar Efor pie da su perijeci u poetku bili potpuno ravnopravni sa Spartijatima i da ih je tek kralj Agis uinio dabinskim obveznicima Sparte i liio politikih prava. Efor dalje kae da u perijeke nisu bili pretvoreni nekadanji Ahejci koji nisu bili ravnopravni sa Saprtijatima, ve su to bili stranci naseljeni u naseljima koja su ostala iza Ahejaca kada su ih ovi napustili. Stoga moemo pretpostaviti da perijeci nisu odmah ukljueni u spartansku dravu, ve da su njihove zajednice, naroito primorske, u poetku bile u poloaju saveznika spartanske vojne zajednice koja ih je kasnije podredila svojoj vlasti.

Dravno ureenje [uredi - ]Dravno ustrojstvo spartanske drave 98. veka stare ere imalo je karakter vojne organizacije. Na elu te organizacije nalazila su se dva kralja (basileis) iz dinastije Agijada i dinastije Euripontida, koje su tvrdile da potiu od heroja Herakla. Dva kralja nalazila su se na elu spartijatske zajednice u svojstvu vrhovnih vojskovoa, ali je njihova vlast bila realna samo u doba vojnih pohoda protiv spoljnih neprijatelja. U unutranjem ivotu drave imali su samo formalnu vlast. Oba basileusa ulazila su u sastav saveta stareina (geruzija). Istovremeno su oni bili i svetenici dva razliita Zevsova kulta. U dunosti basileusa spadala je kontrola nad pravilnom raspodelom zemljinih poseda meu Spartijatima. Kasnije, kako kae Herodot, spartanski basileusi su odluivali i kod udaje devojaka koje su nesledile rodovske klerove. Vlast basileusa bila je tesno vezana za geruziju, koja se sastojala od 28 staraca (gerontes) iznad 60 godina starosti; u istorijsko doba oni su bili izborna lica. Zajedno sa basileusima geruzija je vodila sve poslove spartanske zajednice. Ona je vrila ulogu vrhovnog suda i ratnog saveta; u ovoj poslednjoj ulozi geruzija je bila organ sa jedino savetodavnim fukcijama. Vrhovni organ spartanske drave bila je narodna skuptina apela, koja se sastojala od svih punopravnih Spartijata koji su navrili 30 godina. Stvarna uloga apele u politikom ivotu Sparte nije bila velika, jer ona nije raspolagala zakonodavnom inicijativom. U toj su skuptini kao govornici mogli nastupiti samo basileusi i lica koja su bila na viim slubenim poloajima. Ostali su na govore reagovali povicima, a veina glasova se priznavala onoj strani koja bi se pokazala glasnijom. O tome bi odluivali inovnici koji su bili u posebnoj zgradi, te nisu znali kome se vie. ak i Aristotel, koji je bio veliki simpatizer spartanskog dravnog ureenja, takav nain rada skuptine naziva "dejim". Ipak, postoji verovatnoa da je u periodu formiranja spartanske drave apela igrala mnogo veu politiku ulogu od one koju je imala kasnije. Osobenost spartanskog dravnog ureenja predstavljao je kolegijum peorice efora. Kasniji grki istoriari najvie su se kolebali u procenjivanju uloge tog organa i u pitanju vremena njegovog nastanka. Jedni su ga shvatali temeljem itavog spartanskog ureenja, dok su drugi smatrali da je eforat uveden kasnije i da je on sluio kao dodatni organ ve formiranoj dravnoj organizaciji. Pri tome su ga jedni smatrali organom spasonosnim za dravu, a drugi su u njemu videli tetnu ustanovu koja ne odgovara osnovnim principima spartanskog ureenja. Eforat je igrao veoma znaajnu ulogu u politikom ivotu Sparte, ali on nije brzo stekao svoj uticaj. U najstarijim spartanskim istorijskim predanjima u prvom planu ne nastupaju efori, ve basileusi. Eforat je, kako izgleda, nikao kao organ predstavnika pet "sela", naselja od kojih je nastala Sparta. U toku dalje istorije eforat je u znaajnoj meri bio nezavisan i od geruzije i od basileusa. tavie, efori su formalno bili suprotstavljeni tim vlastima: stupajui na dunost oni su zakljuivali neku vrstu ugovora s basileusima, garantujui im vlast, ako se ovi budu pridravali zakona. Efori su se birali na godinu dana i prvobitno im je zadatak bio da nadziru strogo uvanje Likurgovih zakona, ali su kasnije svoja prava postepeno protegli na itavu dravnu upravu, no nakon slube bili su odgovorni svojim naslednicima. Oni su sazivali geruziju i apelu, te su u njima i predsedavali. Ne znamo, pak, pouzdano koliko su bili duni da se dre njihovih odluka. Oni su pozivali vojsku na oruje, a dvojica od njih pratila bi kralja u rat. Pod njihovim je nadzorom bila dravna imovina sa svim prihodima i rashodima. Kad im se inilo da je to korisno, mogli su prognati sve strance (ksenelasia). Pored ovih funkcija, glavni zadatak efora sastojao se u tome da odre dominaciju spartanske zajednice nad helotima i perijecima. U tom su cilju u Sparti preduzimane takve mere kao to je redovno objavljivanje kriptija, kada su spartanski ratnici odlazili u razna seoska naselja i vrili none prepade na helote, "ubijajui najjae meu njima", kako kae jedan od antikih pisaca. Time je drava nastojala da sprei mogunosti helotskih ustanaka. No i pored toga ustanci su izbijali stalno, narastajui ponekad do te mere da spartanska zajednica bez pomoi drugih peloponeskih gradova, svojih saveznika, nije bila u stanju da ih ugui. Mala zajednica Spartijata reavala je zadatak odravanja svoje prevlasti nad ogromnom veinom lakonskog stanovnitva (bespravnim helotima i nepunopravnim perijecima) pomou stalne vojne napregnutosti, stalne ratne pripravnosti graana. Ta je okolnost udarila svoj peat na celokupan ivot spartanske zajednice ija se osobenost izraavala u jasno izraenom vojnom karakteru. Razumljivo je, stoga, da je glavno mesto u spartanskoj zajednicima imao vojno-politiko vaspitanje graana. ivot svakog Spartijate od samog njegovog roenja nalazio se pod budnom panjom drave. Deaci su iveli u porodici do svoje osme godine. Kasnije su od njih formirane grupe agele (doslovno = "stada") koje su se razvijale pod rukovodstvom odgovornih i poverljivih slubenih lica paidonoma dravnih vaspitaa koji su nastojali da surovom disciplinom od tih deaka stvore prvoklasne vojnike. Osim vojne i gimnastikog obuke, deaci su izlagani raznim liavanjima (gladovanju, velikoj hladnoi) i povlaivani su njihovi pokuaji da po svaku cenu dou do hrane, bez formalnog naruavanja discipiline. Sa navrenom dvanaestom godinom surovost vaspitanja se jo vie pojaavala; razvijalo se znanje da se misli iskazuju u to kraem obliku (tzv. lakonski govor); deaci su mueni na razne naine kako bi se navikli da podnose fizike

napore i bol. Sa osamnaestom godinom zavravano je vaspitanje Spartijata. Sa navrenom dvadesetprvom godinom mladi je postajao vojnik-Spartijat i sam je uzimao uea u obuavanju mlaeg narataja. Opte obrazovanje u tom vaspitnom sistemu je zauzimalo sasvim beznaajno mesto; Spartijati ne samo da se nisu upoznavali sa grkom kulturom, ve su uopte bili polupismeni. Opisanu organizaciju spartanske drave, prema protivrenim predanjima, stvorio je veliki zakonodavac i mudrac Likurg. On je umirio Spartu koju su razdirale unutranje borbe, uvodei u nju idealan dravni poredak koji se ouvao za sve vreme dok je postojala Sparta. Za savremenu nauku nesumnjivo je samo da je Likurgov lik legendaran. Pa ipak nije iskljueno da su takve mere kao to je podela teritorije na klerose, reorganizacija starog saveta stareina kojim je osnovana geruzija, organizacija eforata istovremeno sprovoene. Svi ti osnovni zakoni spartanske drave mogli su biti delo velikog organizatora ije je ime kasnije uzdignuto na stepen boanstva: u Sparti je zaveden poseban kult Likurga kao boga svetlosti. U ivotu Spartanaca sauvali su se mnogi veoma stari obiaji, na primer udruivanje graana u grupe prema godinama starosti. Te su grupe, izgleda, predstavljale druine naroite vrste koje su imale odreena mesta za redovne sastanke (leshi) sa zajednikim gozbama, organizovanim zabavama na kojima su mladii i stariji ratnici provodili vei deo vremena. enama je bio zabranjen pristup u te organizacije, ali su one bile potpune gospodarice u ivotu porodice, koji je bio vrlo zatvoren.

Vojska [uredi - ]U najstarije vreme, tokom procesa uporne borbe za osvojenu teritoriju, formirala se spartanska vojna organizacija. Svi Spartijati i svi perijeci od svoje dvadesete do ezdesete godine bili su vojnici. Taktiku jedinicu inio je lohos, koji se delio na etiri pentekostije po etiri enomotije; lanovi enomotije su i u doba mira iveli zajednikim ivotom, inei tako neku vrstu "bratstva onih koji zajedno obeduju", tzv. sisitije. Pred krajpeloponeskog rata poela su se po dva lohosa spajati u jednu moru, kojih je bilo est. U lohosu su bile, kao i pre, po etiri pentekostije, ali u pentekostiji samo po dve enomotije. Glavni zapovednik itave vojske bio je jedan basileus. Pomagalo mu je est polemarha, koji su se stavljali i na elo pojedinim morama, kad su im se poveravali samostalni poduhvati. Lohosu je zapovedao lohagos, koji je pod sobom imao etiri pentekostera i osam enomotarha. Telesna straa basileusova bilo je est stotina hipeja, koji su bili hopliti, mada se zovu konjanicima (hippeus "konjanik"). Do 424. godine Spartanci nisu imali konjice, a tada su, da bi atikoj floti zapreili iskrcavanje na svojim obalama, sastavili etu od etiri stotine konjanika, koju su posle povisili na est stotina. Od spartanske graanske vojske bile su odvojene ete saveznika (symmachoi), kojima su zapovedali spartanski zapovednici, ksenagoi. Za vreme peloponeskog rata poeli su se upotrebljavati plaenici (ksenoi), koji su se posle redovno upotrebljavali u ratovima van grkih zemalja. Takvim je ratovima upravljao zapovednik brodovlja, ili nauarchos. Kako je ratnih poduhvata bivalo sve vie, postala je ova sluba uskoro znaajnija od kraljevske. Nauarhova sluba trajala je godinu dana, a niko je nije smeo obavljati dva puta (samo je Lisandar uinio izuzetak). Osim toga ga je nadziralo posebno vee, symbouloi. Uputstva je primao od efora. Brodovlje su davali uglavnom saveznici; Sparta sama nije nikada opremila vie brodova od dvadesetpet. Ratna je luka bila u Gitiju.

Spoljna politika [uredi - ]

Podruje antike Sparte

Oslanjajui se na primitivnu socijalno-ekonomsku bazu, trpei zbog stalnih unutranjih sukoba, spartanska drava je ve u ranom periodu morala da se prihvati kolonizacije. U predanju koje izlae Herodot, a koje se odnosi na Minije i spartansku kolonizaciju ostrva Tere, jasno su prikazane prilike u kojima su se ti dogaaji odigravali. Herodotovi podaci danas su potvreni arheolokim i epigrafskim nalazima. Tukidid saoptava da je spartanska kolonizacija ostrva Kitere takoe praena otrim sukobima Sparte s drugim gradovima. U tom pogledu veoma je zanimljivo Herodotovo kazivanje o dugotrajnom i bezuspenom ratu Sparte sa Tegejom, jednim od

gradova Arkadije. Drugi, jo opasniji neprijatelj Sparte bio je grad Argos, glavni politiki centar Argolide, koji je najbolje ouvao kulturno naslee mikenske epohe. Trei i najozbiljniji neprijatelj Sparte bila je Mesenija. U doba mikenske epohe u primorskom pojasu Mesenije, naroito na njenoj zapadnoj obali, nalazili su se mnogi centri tesno povezani s Kritom. Prema predanju, u Meseniju, kao i u Lakoniju, upadali su Dorani: direktni potomak Herakla i krvni srodnik spartanskih kraljeva Kresfont osnovao je u Meseniji dinastiju kraljeva, koja je po njegovom sinu Epitu dobila ima Epitidi. Iz toga zakljuujemo da je dorskom najezdom bila zahvaena i Mesenija. I u njoj su porueni i razoreni veliki centri mikenske kulture, ali ahejsko stanovnitvo izgleda nije bilo pokoreno i potlaeno. Izgleda da je i na mesenskoj teritoriji dolo do deliminog razgranienja i stapanja Ahejaca i Dorana. U homerskim epovimapominje se Mesenija kao politiki ujedinjena teritorija; isto se kae o Meseniji i u predanjima koja prenosi Pausanija. Popis pobednika na olimpijskim igrama, ouvan u fragmentima Hipije iz Elide, sadri imena Mesenjana sve do sredine 8. veka, to svedoi ne samo o politikoj nezavisnosti Mesenije ve i o relativno visokom nivou njene kulture. U Meseniji, ipak, nije dolo do obrazovanja ahejskih ili dorskih dravnih formacija koje bi bile sposobne da brane dalju samostalnost Mesenije. Vojna snaga Mesenije bila je ispod snaga Sparte. U drugoj polovini 8. veka st. e. Sparta je pristupila osvajanju Mesenije ("prvi mesenski rat", 735715). Podrobne, ali legendarne podatke o tom ratu daje Pausanija; mnogo verodostojniji materijal nalazimo u pesmama Tirteja, koji je iveo dva pokoljenja posle rata. Kako se vidi iz jednog drugog izvora, pri kraju rata u Sparti je dolo do ustanka tzv. partenija vanbrano roenih mladia koji su ubrajani u stanovnitvo bez graanskih prava (oni su, zapravo, bili sinova majki Spartanki i oeva ne-Spartanaca). Ustanak je bio uguen, a ustanici su prisiljeni da napuste Spartu i presele se na obale june Italije, gde su osnovali koloniju Tarent. Posle niza poraza otpor Mesenjana koncentrisao se u planinskoj oblasti koja se granii s Arkadijom; tu su oni bili potueni, i Mesenija je morala da se pokori Sparti uz obavezu plaanja danka u visini polovine svog celokupnog roda. Izgleda da su Mesenjani ve tada dovedeni u isti poloaj u kojem su se ve nalazili heloti u Lakoniji. Meutim, pobedom nad Mesenijom poloaj Sparte nije se bitno popravio. Spartanci su morali da dre brojne snage kako bi prisilili Meseniju na pokornost. U isto vreme odnosi Sparte s Argosom, gde se uvrstila tiranija Fidona, naglo su se pogorali. Zapretila je opasnost novog ozbiljnog sukoba sa Tegejom i drugim peloponeskim gradovima. U takvim uslovima konano je izgraeno spartansko ureenje. Izgleda da je upravo u to vreme izvrena reforma kojom je zagarantovana imovinska jednakost Spartijata. Stoga je spartanska drava morala da se ogradi od uticaja trgovako-novanih odnosa koji su se brzo razvijali, i da u tom cilju uvede niz mera: zabranu uvanja skupocenih metala, zabranu za strance da se pojavljuju na teritoriji grada Sparte, a moda i cele drave. Sprovedeno je strogo razgranienje izmeu perijekih poseda, konano ukljuenih u sastav spartanske drave, i dravne zemlje koja je u vidu klerosa bila rasporeena izmeu Spartijata. Sparta je ubrzo morala da izdri jo jedan teak rat sa Mesenijom koja se u drugoj polovini 7. veka digla na ustanak ("drugi mesenski rat", 650620). Ustanak je poeo u severnom delu mesenske ravnice, u rejonuAndanije. Ustanici, na ijem se elu nalazio Aristomen iz roda Epitida, bili su u savezu sa Arkadijom, Elidom i Argosom. Tokom prvih godina rata Spartanci su trpeli poraze. Mesenjani su se drali junaki, ali su ih izneverili saveznici, meu kojima je arkadski kralj Aristokrat bio prvi. Tako su Spartanci stekli prednost. U odlunoj bici, kod "Velikog rova", koja je odrana devete godine rata (641), Mesenjani su bili potueni. Meutim, otpor je produen dalje; Mesenjani su se ukopali na brdu Eira, koje je bilo na granici sa Arkadijom, i tu su se drali jedanaest godina. Predali su se pod uslovom da se mogu slobodno povui u Arkadiju i druge oblasti Helade. Oni Mesenjani koji su ostali u zemlji pretvoreni su u helote i zajedno sa svojim parcelama raspodeljeni Spartijatima. Posle uguivanja mesenskog ustanka (moda ne pre 600. godine), Sparta je kontrolisala veliki deo Peloponeza. U 6. veku ona je tu kontrolu proirila prema severu, u Arkadiju, kako diplomatskim tako i vojnim merama. Na diplomatskom planu, Sparta, mada najvea od dorskih drava, namerno je igrala na kartu antidorizma, pokuavajui sredinom 6. veka da pridobije nove saveznike. Dorizam Sparte bio je neprihvatljiv nekim od njenih jo uvek nezavisnih suseda, iji su mitovi kazivali o vremenu kada su Peloponezom vladali ahejski kraljevi kao to su Atrej, Agamemnon i njegov sin Orest. Glavni simboliki in sauvan u predanju jeste ritualno prenoenje Orestovih kostiju u Spartu ime je Sparta tvrdila da predstavlja naslednika stare Atrejeve loze. Rezultat je bio sklapanje saveza sa Tegejom, posle ega je usledilo sklapanje prave mree takvih saveza, koja je danas poznata kao Peloponeski savez. Jedan vaan natpis, naen sedamdesetih godina [20. vek|[20. veka]], koji potie iz 5. veka st. e. i odnosi se na jednu zajednicu u Etoliji, donekle je osvetlio obaveze koje je Sparta nametala svojim saveznicima: pre svega, puni vojni reciprocitet odnosno, zahtev da se brani Sparta kada je napadnuta, sa slinim garancijama da e Sparta braniti svoje saveznike kada su oni napadnuti. Drugi, i svakako oiglednije pragmatian razlog za to to je Sparta sebi privlaila saveznike u takvim rejonima kao to je Arkadija, svakako je bio strah od Argosa. Arhajski i klasini Argos nikada nije zaboravio zlatno doba Fidona, i Argivljani su povremeno pokuavali da istaknu svoje pravo na hegemoniju. Tokom istog perioda (sredina 6. veka) Sparta se oslanjala na svoj presti i popularnost na Peloponezu kako bi svoju antipatiju prema tiraniji odvela korak dalje: jedan papirusni fragment neega to lii na neko izgubljeno istorijsko delo podrava Plutarhovu izjavu da je Sparta sistematski uklanjala tiranije u Grkoj u Sikionu, Naksosu, moda ak i tiraniju Kipselida u Korintu. Najpoznatiji takav dogaaj je kada je Sparta silom uklonila tiraniju u Atini. Na kraju se mora postaviti pitanje kakvi su bili motivi Sparte za ovu i druge intervencije. Moda se deo motiva sastojao u istinitoj ideolokoj mrnji prema tiraniji: Sparta je tu ulogu eksploatisala jo 431. st. e., kada je ula u peloponeski rat kao oslobodilac Helade od nove "tiranije" u Grkoj odnosno, Atinske pomorske drave. Ili su Spartu brinule ambicije Argosa, sa kojim su neki tirani, kao atinski, odravali bliske veze. Ili je predvidela da e neki tirani oseati simpatiju prema rastuoj snazi Persije: istina je da je Sparta napravila neke diplomatske aranmane sa Lidijom, kojom je vladao Krez, i koja se nala pod persijskim udarom, ne mnogo pre Krezovog poraza od strane Persije 546. godine. Ukoliko je Sparta zaista uklanjala tirane zbog njihovih simpatija prema Persiji, Sparta je bila nekonzistentna u sprovoenju svoje antipersijske politike: ona nije pomogla Krezu u odluujuem trenutku, niti je pomogla antipersijskim elementima na Samu, niti je uopte uinila mnogo u godinama koje su neposredno prethodile

velikom grko-persijskom sukobu 480. i 479. godine (ona nije poslala nikakvu pomo jonskim ustanicima protiv Persije 499. godine, niti Atini u doba maratonske bitke 490. godine). Nekonzistentnost u spartanskoj spoljnoj politici, meutim, uvek se moe objasniti ve pomenutim razlogom njenim helotskim problemom.

Arheoloke iskopine na lokaciji antike Sparte

Klasino doba [uredi - ]Poetkom 5. veka st. e. Sparta je vodila upornu borbu s Argosom. Spartanski kralj Kleomen I uspeo je 494. godine da zada veliki poraz Argosu u bici kod mesta Sepije, blizu Tirinta. Opijen tim uspehom, Kleomen - koji je ranije odbio molbu Jonjana za pruanje pomoi sada je postao vatreni pristalica rata s Persijom, oigledno se uzdajui u to da e posle rata postati voa cele Grke. On je rado prihvatio predlog Atinjana da se preduzme kaznena ekspedicija protiv ostrva Eginekoja je izrazila pokornost persijskom caru: trgovaki interesi Egine, koja je bila u suparnitvu sa Atinom, zahtevali su mirne odnose s Persijom. Meutim, Kleomenov poduhvat je propao zbog uporne i sistematske opozicije drugog spartanskog kralja Demarata, koji je uspeo da obavesti Eginu da je Kleomen krenuo protiv nje "na vlastitu inicijativu", a ne po ovlaenju Peloponeskog saveza. Kleomen se brzo vratio u Spartu i tamo isposlovao da se Demaratu oduzme kraljevska vlast. Demarat je pobegao u Persiju, a na njegovo mesto doao je Leotihid, Kleomenov pristalica. Posle toga Kleomen je preduzeo novu ekspediciju protiv Egine, naterao je da se pokori i preda taoce. Meutim, u Sparti se nastavila unutranja borba; efori su uskoro utvrdili da se Kleomen prilikom svrgavanja Demarata posluio podmiivanjem. Kleomen je bio prisiljen da se skloni u Tesaliju, a odatle je preao u Arkadiju. Tu je on uporno podbadao Arkaane na neprijateljske akcije protiv Sparte. U Sparti je pokuavao da pridobije helote obeavajui im slobodu. Kleomenova aktivnost postala je tako opasna za Spartu da su efori kao najbolji izlaz iz te situacije smatrali to da ga zamole da se vrati u domovinu i ponovo primi kraljevsku vlast. Prema Herodotu, Kleomen je uskoro po povratku u Spartu poludeo i izvrio samoubistvo. Najverovatnije je, ipak, da je to bila samo "zvanina" verzija Kleomenove smrti: izgleda da je on uklonjen kao ovek veoma opasan po interese Sparte. Tako su i Atina i Sparta bile oslabljene unutranjim borbama; druge grke drave bile su jo manje sposobne za pruanje ma kakvog otpora persijskoj najezdi. Argos, potuen od strane Sparte, nastojao je da povrati izgubljenu mo. Egina, primorana da se pokorava sili, bila je iscrpljena u unutranjim borbama. Zajednice severne Grke sve vie su bile za mirne i sporazumne odnose sa persijskim carem. Grci sa zapada uopte nisu mogli a uestvuju u toj borbi, jer su bili u neprijateljskim odnosima sa Kartaginom i Etrurijom. U takvim je okolnostima Sparta doekala poetak Grko-persijskih ratova.

http://sh.wikipedia.org/wiki/SpartaSparta () je grad na grkom poluotoku Peloponezu. Nekoliko kilometara od dananjeg grada nalaze se ostaci drevne Sparte,starogrkog grada-drave, jednog od najslavnijih antikih mjesta. Grad-drava je pokrivao cijelu pokrajinu Lakoniju i Meseniju, te je bio najmonija peloponeska drava. Prema nazivu pokrajne Lakedemon stanovnici su se, osim Spartancima, nazvali i Lakoncima ili Lakademonjanima.

Sadraj[sakrij]

1 Povijest 2 Vojska 3 Dravno ureenje

4 Lakonske izjave

Povijest [uredi]Sparta je u 6. stoljeu prije Krista pobijedila glavnog suparnika, grad Arg, i postala vodea sila Peloponeza. Kad je poetkom 5. stoljeaPerzijsko Carstvo krenulo u kanjeniki pohod protiv Grke, Sparta se openito smatrala voom helenskog saveza. Unato junakim podvizima spartanske vojske kod Termopila i Plateje, kao pravi je voa iznikla Atena. Dok je Atena gradila mono brodovlje i postala najvea pomorska sila, Sparta isprva nije poduzimala nita, jer nikad nije imala kolonijalnepretenzije. Meutim, nakon manjih sukoba 457-449., Sparta je zaratila s Atenom 431. prije Krista, ime je poeo Peloponeski rat, koji je trajao 27 godina i zavrio 404. prije Krista pobjedom Sparte. Ipak, Sparta nije nikad bila uspjena u voenju drugih Grka, pa je nakon raznih sukoba opet izgubila prevlast u Grkoj i to uglavnom zbog vojnih pobjeda Tebe oko 370-360. prije Krista. Na kraju je podlegla snagama Aleksandra Makedonskog, a poslije ju je na Peloponezu oslabila Ahejska liga. Ipak, Sparta je posve pokleknula tek po dolasku Rimljana, koji su 146. prije Krista pripojili Grku rimskoj provinciji Makedoniji. Tako je zavladalo dugo razdoblje mira, sve do seobe naroda, kad su Spartu opljakali Goti i Huni, a naselili su se i Slaveni, koji su se zatim povukli pred snagom Bizanta u planine, gdje su navodno ostali sve do vremena Osmanskog Carstva. Nakon to su se Grci oslobodili Turaka u Ratu za nezavisnost 1834., sagraena je dananja Sparta, koja je sjedite prefekture (nomos) Lakedemon i ima oko 20.000 stanovnika.

Vojska [uredi]Sparta je najslavnija po svojoj vojsci. Vojnu je slubu Spartanac poinjao u sedmoj te je sluio sve do tridesete godine ivota. Za razliku od drugih grkih gradova-drava, Sparta je imala profesionalnu vojsku - njezini graani nisu radili nita drugo nego vjebali ratne vjetine, a zakonom im je bilo zabranjeno baviti se obrtom ili trgovinom. Zbog toga, kao i zbog strogih ivotnih uvjeta (vidi poglavlje "Dravno ureenje"), spartanska se vojska smatra najboljom u Grkoj. Prvi teak poraz su spartanski hopliti doivjeli 371. prije Krista u bitci kod Leuktre gdje ih je porazila malobrojnija vojska Tebe. Najvei spartanski vojni podvig je bitka kod Termopila, gdje je odred od 300 Spartanaca pod kraljem Leonidom izginuo kako bi zadrao golemu perzijsku vojsku.

Dravno ureenje [uredi]Spartansko drutvo zasnivalo se na Likurgovom ustavu, nepisanim zakonima utemeljenim tijekom 10 stoljea prije Krista. Iako su smatrani prilino strogima i konzervativnima u odnosu na zakone drugih grkih zemalja, mnogi mislioci antike su ih drali izuzetno pravinima. Tako ih hvale Platon, Zenon i Diogen te ih preporuuju kao uzorne. Sparta je formalno oligarhijska drava, odnosno imala je aristokratsko ureenje. Ipak spartanska oligarhija je specifina te sadri elemente monarhije ali i demokracije. Nominalno na dravnom vrhu paralelno su vladala dva kralja, svaki iz jedne od kraljevskih loza, Agijada i Euripontida. Obje loze prema predaji potjecale su direktno od Herakla pa su se kraljevi smatrali Heraklidima. Kraljevska vlast bila je apsolutna samo tijekom vojnih pohoda kada bi jedan kralj vodio vojsku, a drugi ostajao u Sparti brinui se za unutarnje dravne poslove. Poslije pohoda i tijekom mira oba kralja odgovarala su za svoje postupke pred vijeem efora, koje je brojalo pet lanova . Efori su bili peterolano vijee izabrano na godinu dana. Smatrani su nadzornicima i imali su velike ovlasti - mogli su izricati kazne kraljevima ukljuujui i smrtnu. Osim nadzorne uloge petorica efora predstavljala su i miljenja cjelokupnog narodnog vijea Sparte, odnosno svih punopravnih graana. Tijekom vremena mo efora se uveavala pa su tijekom petog stoljea imali praktino vrhovnu vlast u Sparti. Zakonodavno tijelo Sparte sainjavala je Geruzija ili vijee staraca. Geruzija je okupljala 28 graana Sparte starijih od ezdeset godina biranih doivotno. Unutar Geruzije djelovala su ravnopravno i dva kralja tako da je ukupan broj lanova iznosio 30. Svaki od lanova imao je jednako pravo glasa ukljuujui i kraljeve, a zadatak im je bio donositi dravne odluke te nadzirati provoenje zakona. Takoer, imali su pravo veta nad odlukama narodnog vijea. Formalno, lanom Geruzije mogao postati bilo koji Spartijat s navrenom propisanom dobi, no u lanstvo su se uglavnom birali samo pripadnici najuglednijih porodica.

Najvee dravno tijelo nazivala se Apela ili narodno vijee. Njega su sainjavali svi punoljetni (18. godina) punopravni graani Sparte - Spartijati. Izabirali su efore, a tijekom vijeanja mogli su glasovati iskljuivo s da ili ne - svaku daljnje iznoenje stava bilo je preputeno eforima. Apela predstavlja svojevrsnu ogranienu demokraciju - izbornim putem svih punopravnih graana odabiralo se tijelo koje je kasnije umnogome vodilo dravu. Sav dravni utjecaj poticao je od Spartijata - jedino oni imali su puna graanska prava i prolazili su poseban reim odgoja, agogu. Bavili su se iskljuivo vojnim usavravanjem i poslovima vezanim uz dravu, a bavljenje trgovinom i obrtom bilo im je zabranjeno kao nedostojno. Jedino oni imali su pravo na vojno vodstvo. Broj Spartijata relativno je malen u odnosu na druge naseljenike Lakademona i nikad nije prelazio 9.000, a pred kraj 4 st. pr. Kr. sputa se ispod pet stotina. Ukupan broj ostalih stanovnika prelazio je 200.000. Perijeci su takoer bili sastavni dio Spartanske drave, a inili su ih starosjedioci teritorija pod upravom Sparte. Zadrali su slobodu i mogli su se baviti obrtima i trgovinom, poslovima koji su smatrani nedostojnima Spartijata. Nisu imali puna graanska prava ali su imali uea u vojnim pohodima kao vojnici. Heloti su bili dravni robovi u Sparti. Nisu bili u vlasnitvu pojedinca ve su dodjeljivani uz dravna zemljita na kojima su sluili i inili su osnovnu proizvodnu silu Sparte. Kako su brojem bili najbrojniji od stanovnika, a pri tome ivjeli u vrlo tekim uvjetima, spartanska povijest ispunjena je estim pobunama helota. Neodamodi ili novograani bila su posebna skupina spartanskog stanovnitva, a inili su ih osloboeni robovi, heloti. Ovu povlasticu stekao bi helot ukoliko bi pokazao hrabrost pri vojnom pohodu ili napravio neto znaajno za dobrobit drave. Neodamodi, kao i perijeci, nisu imali puna graanska prava ali dana im je mogunost bavljenja poslovima prema vlastitom odabiru.

Lakonske izjave [uredi]Spartanci su bili krti na rijeima, pa je i u dananjem jeziku ostao izraz lakonski za jezgrovitu izjavu. Evo etiri slavna primjera spartanskih izjava:

Prema legendi, kada je kralj Filip Filip II Makedonski namjeravao napasti Spartu, te im je poslao poruku: Ako uem u Kad je u Peloponeskom ratu spartanski vojskovoa Mindar izgubio veliku pomorsku bitku protiv Atenjana, vojska je u grad Kad su spartanci ili u rat, ene koje su im drale do asti bi im rekle: S njim ili na njemu pokazujui na tit. U trenutku kad u Termopilima Spartanci iekuju dolazak Perzijanaca, stie im Trahinjanski glasnik i priopava da neprijatelja

Lakoniju, spalit u Spartu. Spartanci su kao odgovor poslali samo jednu rije: Ako. poslala ovu poruku: Brodovi izgubljeni, Mindar mrtav, vojska gladuje, ne znamo to emo.

ima toliko da e njihove odapete strijele sakriti sunce. Brz odgovor dao je spartanski vojnik Dijanek - Barem emo se boriti u hladu.

http://hr.wikipedia.org/wiki/Sparta