Spis tre�ci Od Autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Dzia� 1. PRZED W�DRÓWK� PO POLSCE

Lekcja 1. Do czego s�u�y skala mapy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Lekcja 2. Oblicz rzeczywist� odleg�o�� na podstawie skali mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Lekcja 3. Jak korzysta� z planu miasta? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Lekcja 4. Czym ró�ni si� wysoko�� wzgl�dna od wysoko�ci bezwzgl�dnej? . . . . . . . . . . . . . 12Lekcja 5. Kolory na mapie hipsometrycznej okre�laj� wysoko�ci bezwzgl�dne . . . . . . . . . . 14Lekcja 6. Poznaj ró�ne rodzaje map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Lekcja 7. Powtórzenie dzia�u Przed w�drówk� po Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Dzia� 2. POLSKA – MOJA OJCZYZNA

Lekcja 8. Jakie jest po�o�enie Polski w Europie i w �wiecie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Lekcja 9. Poznaj map� administracyjn� Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Lekcja 10. Warszawa jest stolic� Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Lekcja 11. Które miasta Polski s� najwi�ksze? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Lekcja 12. Które miasta Polski s� najstarsze? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Lekcja 13. W Polsce jest wiele ciekawych miejsc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Lekcja 14. Zaplanuj wycieczk� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Lekcja 15. Powtórzenie dzia�u Polska – moja ojczyzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Dzia� 3. KRAINY POLSKI

Lekcja 16. Krajobrazy Polski s� zró�nicowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Lekcja 17. Sposoby ochrony przyrody s� ró�ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Lekcja 18. Ba�tyk jest morzem wewn�trzkontynentalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Lekcja 19. W krajobrazie nadmorskim wyst�puj� wydmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Lekcja 20. Krajobraz pojezierzy jest pagórkowaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Lekcja 21. Krajobraz Nizin rodkowopolskich jest równinny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Lekcja 22. Nizina Mazowiecka jest najwi�ksz� polsk� nizin� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Lekcja 23. Przyroda pojezierzy i nizin wymaga ochrony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Lekcja 24. Wy�yna Lubelska jest przyk�adem krajobrazu rolniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Lekcja 25. Wy�yna l�ska jest przyk�adem krajobrazu przemys�owo-miejskiego . . . . . . . . . . 54Lekcja 26. Wy�yna Krakowsko-Cz�stochowska jest zbudowana ze ska� wapiennych . . . . . . 56Lekcja 27. Góry wi�tokrzyskie s� bardzo stare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Lekcja 28. Sudety le�� w po�udniowo-zachodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Lekcja 29. Tatry s� przyk�adem gór wysokich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Lekcja 30. Powtórzenie dzia�u Krainy Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Dzia� 4. POLSKA – PA�STWO W EUROPIE

Lekcja 31. Naszymi pó�nocnymi i wschodnimi s�siadami s�: Rosja, Litwa, Bia�oru� i Ukraina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Lekcja 32. Naszymi po�udniowymi s�siadami s�: S�owacja i Czechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Lekcja 33. Naszymi zachodnimi s�siadami s� Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Lekcja 34. Francja i Wielka Brytania s� du�ymi pastwami Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Lekcja 35. Pastwa Europy Po�udniowej le�� nad Morzem ródziemnym . . . . . . . . . . . . . . . 74

3

Lekcja 36. Pastwa skandynawskie le�� na pó�nocy Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Lekcja 37. Europa si� jednoczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Lekcja 38. Powtórzenie dzia�u Polska – pa�stwo w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Dzia� 5. MÓJ ORGANIZM

Lekcja 39. Cia�o cz�owieka dzia�a jak precyzyjny mechanizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Lekcja 40. Skóra chroni organizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Lekcja 41. Mi��nie, ko�ci i stawy umo�liwiaj� poruszanie si� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Lekcja 42. W uk�adzie pokarmowym jest trawione po�ywienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88Lekcja 43. Uk�ad oddechowy zapewnia wymian� gazow� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Lekcja 44. Krew jest �yciodajnym p�ynem kr���cym dzi�ki sercu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Lekcja 45. Uk�ad nerwowy kieruje organizmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Lekcja 46. Poznaj w�a�ciwo�ci �wiat�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Lekcja 47. Oko odbiera wra�enia �wietlne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Lekcja 48. D�wi�ki s� wokó� nas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Lekcja 49. Ucho odbiera wra�enia d�wi�kowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Lekcja 50. Uk�ady rozrodcze umo�liwiaj� wydawanie na �wiat potomstwa . . . . . . . . . . . . . . 104Lekcja 51. Rozwój zarodkowy i p�odowy cz�owieka przebiega w organizmie matki . . . . . . . 106Lekcja 52. W �yciu cz�owieka wyró�nia si� kilka etapów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Lekcja 53. Jakie zmiany zachodz� w okresie dojrzewania? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Lekcja 54. Powtórzenie dzia�u Mój organizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Dzia� 6. MOJE ZDROWIE

Lekcja 55. Jak zdrowo si� od�ywia�? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114Lekcja 56. Jak dba� o w�asne cia�o? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Lekcja 57. Jak wypoczywa�? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118Lekcja 58. Co robi� w razie uszkodzenia cia�a? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Lekcja 59. Co znaczy przys�owie: w zdrowym ciele zdrowy duch? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Lekcja 60. Choroby zaka�ne s� wywo�ywane przez wirusy i drobnoustroje . . . . . . . . . . . . . . 124Lekcja 61. Walka z chorobami zaka�nymi jest trudna, ale konieczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126Lekcja 62. Kiedy, dlaczego i jak nale�y mówi� nie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128Lekcja 63. Powtórzenie dzia�u Moje zdrowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Dzia� 7. SPOSOBY �YCIA ORGANIZMÓW

Lekcja 64. Czynno�ci �yciowe organizmów s� podobne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132Lekcja 65. Jakie s� sposoby od�ywiania si� organizmów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Lekcja 66. Zwierz�ta s� przystosowane do pobierania ró�norodnego pokarmu . . . . . . . . . . 136Lekcja 67. Dzi�ki oddychaniu organizmy uzyskuj� energi� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Lekcja 68. Organizmy si� rozmna�aj�, by przetrwa� w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Lekcja 69. Wszystkie organizmy s� zbudowane z komórek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Lekcja 70. Powtórzenie dzia�u Sposoby �ycia organizmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

KARTY PRACY

Karta pracy nr 1. Model pagórka z rysunkiem poziomic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Karta pracy nr 2. Planowanie wycieczki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148Karta pracy nr 3. Modelowanie zmian w krtani podczas mutacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Karta pracy nr 4. Dlaczego nale�y my� z�by? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

4

14

Lekcja

Kolory na mapie hipsometrycznej okre�laj� wysoko�ci bezwzgl�dne

Zadanie 1. Na podstawie uk�adu i warto�ci poziomic rozpoznaj i podpisz formy terenu przedstawione na mapach. Skorzystaj z poda-nych okre�le: � pagórek � kotlina � dolina.

Zadanie 2. Na mapie A z 1. zadania zamaluj na zielono obszar po�o�ony poni�ej 110 m n.p.m., a na mapie C z 1. zadania na �ó�to obszar po�o�ony powy�ej 140 m n.p.m.

Zadanie 3. Do poni�szych fragmentów map zgubiono legendy. Na podstawie barw okre�l i podpisz, jaki obszar (nizinny, wy�ynny czy górski) przedstawia ka�da mapa.

5 5

................................ .............................. ................................

A B C

.............................. .............................. ..............................

Dzia� 1. Przed w�drówk� po Polsce

15

Zadanie 4. Zamaluj odpowiednio dobranymi kolorami zamiesz-czony fragment mapy poziomicowej. Wykonaj do tej mapy legend�.

A.B .

C.

Zadanie 5. Odczytaj, na jakich wysoko�ciach nad poziomem mo-rza s� po�o�one punkty A, B i C zaznaczone na mapie w 4. zadaniu.

punkt A punkt B punkt C .................... .................... ....................

M

ORZE

62

Lekcja

Tatry s� przyk�adem gór wysokich

Zadanie 1. Na podstawie mapy Tatr: A. Przyporz�dkuj literom nazwy: � Tatry Wysokie � Tatry Zachodnie

B. Odszukaj najwy�szy szczyt le��cy po stronie polskiej, podaj jego

nazw� i wysoko��: ……………………………………………….

Zadanie 2. Rozpoznaj i podpisz przedstawione na rysunkach ro�liny i zwierz�ta wyst�puj�ce w Tatrach.

29 29

........................

A ……..…...........

………...................

B ………..............

………...................

.................................... ................................ ..........................

Dzia� 3. Krainy Polski

63

Zadanie 3. W�ród podanych cech krajobrazu podkre�l te, które s� charakterystyczne dla Tatr Wysokich.

� ostre szczyty � poszarpane granie � w�wozy � nagie turnie � jaskinie � wodospady � wywierzyska � wartko p�yn�ce potoki

Zadanie 4. Na poni�szym schemacie góry:

A. Wpisz nazwy pi�ter ro�linnych.

B. Przyporz�dkuj nazwy podanych ro�lin, wpisuj�c na schemacie odpowiednie numery.

1 owies 2 porosty 3 kosodrzewina 4 buki 5 jod�y 6 limby 7 kar�owate wierzby 8 pe�nik europejski 9 mchy

..............................................................................

...................................................................................................................................

.........................................................

...................................

80

Lekcja

Powtórzenie dzia�u Polska – pa�stwo w Europie

Zadanie 1. Rozwi�� krzy�ówk� i odczytaj has�o.

1� Pastwo, którego stolic� jest Kijów. 2� Stolica Zjednoczonego Królestwa. 3� Pó�nocno-wschodni s�siad Polski. 4� Jeden z s�siadów Niemiec. 5� Stolica Republiki Federalnej Niemiec. 6� Wschodni s�siad Polski. 7� Najwi�ksze pastwo �wiata. 8� Pastwo na Pó�wyspie Apeniskim. 9� Stolica Francji. 10� Pastwo na Pó�wyspie Skandynawskim. 11� Po�udniowy s�siad Polski. 12� Stolica Finlandii. 13� Stolica Danii. 14� Stolica Czech.

38 38

6�

1�

2�

3�

4�

5�

7�

8�

9�

10�

11�

13�

12�

14�

81

Zadanie 2. Po��cz kolorowymi liniami nazwy pastw z odpowied-nimi okre�leniami.

Zadanie 3. Uzupe�nij nast�puj�ce zdania:

Zadanie 4. Uzupe�nij tabel� znanych zabytków wed�ug wzoru.

Nazwa zabytku Informacja o zabytku Nazwa pa�stwa

Sagrada Familia ko�ció� w Barcelonie Hiszpania

Big Ben

Wie�a Eiffla

Syrenka w porcie

Bazylika �w. Piotra

Dzia� 4. Polska – pa�stwo w Europie

Pa�stwo o najwi�kszej liczbie ludno�ci w Unii Europejskiej to

…...................…………..................................................… .

Do s�abo zaludnionych krajów Europy nale��: ….......………….

i …………………… .

Najbardziej na pó�noc wysuni�t� krain� Finlandii jest ………... .

Dania, Norwegia, Szwecja, Finlandia

Hiszpania i W�ochy

Wielka Brytania, Islandia

Bia�oru�, Czechy, S�owacja

le�� nad Morzem �ródziemnym

pa�stwa skandynawskie

nie maj� dost�pu do morza

pa�stwa wyspiarskie

90

Lekcja

Uk�ad oddechowy zapewnia wymian� gazow�

Zadanie 1. Podpisz wskazane na rysunku narz�dy uk�adu odde- chowego cz�owieka.

Zadanie 2. Rysunek przedstawia wymian� gazow� w p�cherzyku p�ucnym. Wpisz odpowiednie numery we w�a�ciwych miejscach:

1 tlen

2 powietrze usuwane z p�cherzyka p�ucnego

3 dwutlenek w�gla

4 powietrze docier�jace do p�cherzyka p�ucnego

43 43

...............................

...................................

...............................

.............................................................................................

91

Dzia� 5. Mój organizm

Zadanie 3. Rozwi�� krzy�ówk�. Na podstawie encyklopedii lub innego �ród�a obja�nij has�o.

1� Narz�d, w którym powstaje g�os. 2� W nich odbywa si� wymiana gazowa. 3� Czynno�� prowadz�ca do usuni�cia powietrza z p�uc. 4� ...nosowa. 5� ...w�gla. 6� Mieszanina gazów pobierana do uk�adu oddechowego. 7� Czynno�� prowadz�ca do wci�gni�cia powietrza do p�uc. 8� Do p�uc prowadz�...

Has�o: ........................................ Jest to .......................................

....................................................................................................

8�

1�

6�

3�

5�

7�

2�

4�

150

Wyja�nienie: Struny g�osowe znajduj�ce si� w krtani tworz� d�wi�k podob-nie jak drgaj�ca, poruszana powietrzem szyjka balonu. U dzieci struny g�o-sowe s� krótkie, a u doros�ych d�ugie. Dlatego d�wi�ki wydawane przez dzie-cko s� wysokie, a przez osob� doros�� niskie. W okresie dojrzewania krta i struny g�osowe silniej si� przekszta�caj� u ch�opców ni� u dziewczynek.

KARTA PRACY nr 3

Modelowanie zmian w krtani podczas mutacji

Przygotuj: balon.

Wykonaj: 1. Wype�nij balon powietrzem. 2. Schwy� w palce jego szyjk� i sprawd�, jakie d�wi�ki wydaje pod-

czas mocnego i s�abego rozci�gania.

Przeprowad� obserwacje i zapisz ich wyniki:

S�abe rozci�ganie szyjki balonu: ……………………………………..

Mocne rozci�ganie szyjki balonu: ……………………………...…....

Wyci�gnij wnioski: ……………………………………….....

.…………………………………………………………………….....

.…………………………………………………………………….....

151

KARTA PRACY nr 4

Dlaczego nale�y my z�by?

Przygotuj: szklank�, nieugotowane jajko, 1/2 szklanki octu.

Wykonaj:1. Do szklanki w�ó� nieugotowane jajko w skorupce.2. Wlej do szklanki tyle octu, aby jajko by�o w nim zanurzone.3. Prowad� obserwacje.

Przeprowad� obserwacje i zapisz ich wyniki:Po 12 godzinach: ..........................................................................

.…………………………………………………………………….....

Po 24 godzinach: ..........................................................................

.…………………………………………………………………….....

Wyci�gnij wnioski: ...........................................................

.…………………………………………………………………….....

.…………………………………………………………………….....

.…………………………………………………………………….....

.…………………………………………………………………….....

.…………………………………………………………………….....

.…………………………………………………………………….....

Wyja�nienie: Szkliwo pokry-waj�ce z�by jest przesycone solami mineralnymi zawie-raj�cymi m.in. wap, fos-for i fluor, które sprawiaj�, �e z�b jest twardy, mocny i dobrze zabezpieczony.