Spis Treści - MMPbooksmmpbooks.biz/assets/books_pdf/160.pdfVerkehrsflughäfen, Bonn 1997, s. 290. 4 Kühn H., Die ehemalige Fliegerstad t, [w:] „Deutsch Kroner und Schneidemühler

3

Spis Treści

Od Autorów ...............................................................................................................................5

Początki pilskiego lotnictwa......................................................................................................6

Sterowce ....................................................................................................................................8

Lądowanie i katastrofa sterowca Schütte-Lanz SL-1 ................................................................ 8

Port sterowcowy ...................................................................................................................... 8

Sterowce stacjonujące w Pile ................................................................................................. 12

Hala sterowcowa w Pile ..........................................................................................................16

Zakłady Ostdeutsche Albatros Werke GmbH ......................................................................... 17

Infrastruktura .........................................................................................................................17

Działalność produkcyjna ........................................................................................................17

Samoloty produkowane seryjnie przez zakłady O.A.W. ..........................................................21

Samoloty produkcji O.A.W. w lotnictwie polskim ..................................................................28

Szkolenie lotnicze w latach 1914-1918 ..................................................................................44

Działania polskiego i niemieckiego lotnictwa wojskowego podczas walk w 1919 roku .......50

Wizyty Międzyalianckiej Lotniczej Komisji Kontroli .............................................................. 57

Lotnictwo w okresie międzywojennym ..................................................................................60

Lotnictwo komunikacyjne ..................................................................................................... 60

Lotnictwo sportowe................................................................................................................65

Lądowania polskich samolotów wojskowych .........................................................................77

Działania lotnictwa w trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku ..........................................80

Zakłady Ludwig Hansen & Co., Werk Schneidemühl ........................................................... 87

Działalność .............................................................................................................................87

Infrastruktura .......................................................................................................................105

Obozy dla więźniów cywilnych oraz jeńców wojennych ......................................................107

Informacje alianckich służb wywiadowczych o pilskim lotnisku ........................................ 109

Naloty bombowe ...................................................................................................................112

29 maja 1944 roku .............................................................................................................. 112

SAMPLEPoczątki pilskiego lotnictwa......................................................................................................6

SAMPLEPoczątki pilskiego lotnictwa......................................................................................................6

Sterowce ....................................................................................................................................8

SAMPLESterowce ....................................................................................................................................8

Lądowanie i katastrofa sterowca Schütte-Lanz SL-1 ................................................................ 8

SAMPLELądowanie i katastrofa sterowca Schütte-Lanz SL-1 ................................................................ 8

Port sterowcowy ...................................................................................................................... 8

SAMPLEPort sterowcowy ...................................................................................................................... 8

Sterowce stacjonujące w Pile ................................................................................................. 12

SAMPLESterowce stacjonujące w Pile ................................................................................................. 12

Hala sterowcowa w Pile ..........................................................................................................16

SAMPLEHala sterowcowa w Pile ..........................................................................................................16

Zakłady Ostdeutsche Albatros Werke GmbH ......................................................................... 17

SAMPLEZakłady Ostdeutsche Albatros Werke GmbH ......................................................................... 17

Infrastruktura .........................................................................................................................17

SAMPLEInfrastruktura .........................................................................................................................17

Działalność produkcyjna ........................................................................................................17

SAMPLEDziałalność produkcyjna ........................................................................................................17

Samoloty produkowane seryjnie przez zakłady O.A.W. ..........................................................21

SAMPLESamoloty produkowane seryjnie przez zakłady O.A.W. ..........................................................21

Samoloty produkcji O.A.W. w lotnictwie polskim ..................................................................28

SAMPLESamoloty produkcji O.A.W. w lotnictwie polskim ..................................................................28

Szkolenie lotnicze w latach 1914-1918 ..................................................................................44

SAMPLESzkolenie lotnicze w latach 1914-1918 ..................................................................................44

Działania polskiego i niemieckiego lotnictwa wojskowego podczas walk w 1919 roku .......50

SAMPLEDziałania polskiego i niemieckiego lotnictwa wojskowego podczas walk w 1919 roku .......50

Wizyty Międzyalianckiej Lotniczej Komisji Kontroli .............................................................. 57

SAMPLEWizyty Międzyalianckiej Lotniczej Komisji Kontroli .............................................................. 57

Lotnictwo w okresie międzywojennym ..................................................................................60

SAMPLELotnictwo w okresie międzywojennym ..................................................................................60

Lotnictwo komunikacyjne ..................................................................................................... 60

SAMPLELotnictwo komunikacyjne ..................................................................................................... 60

Lotnictwo sportowe................................................................................................................65

SAMPLELotnictwo sportowe................................................................................................................65


SAMPLE


Działania lotnictwa w trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku ..........................................80SAMPLE

Działania lotnictwa w trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku ..........................................80

Zakłady Ludwig Hansen & Co., Werk Schneidemühl ........................................................... 87SAMPLE

Zakłady Ludwig Hansen & Co., Werk Schneidemühl ........................................................... 87SAMPLE

Działalność .............................................................................................................................87SAMPLE

Działalność .............................................................................................................................87

Infrastruktura .......................................................................................................................105SAMPLE

Infrastruktura .......................................................................................................................105

Obozy dla więźniów cywilnych oraz jeńców wojennych ......................................................107SAMPLE

Obozy dla więźniów cywilnych oraz jeńców wojennych ......................................................107

4

21 grudnia 1944 roku ...........................................................................................................127

Działania Luftwaffe w 1945 roku .........................................................................................132

Operacje lotnictwa myśliwskiego ........................................................................................ 132

Operacje lotnictwa transportowego ......................................................................................135

Operacje lotnictwa rozpoznawczego .................................................................................... 142

Działania lotnictwa polskiego w dniach 9-16 lutego 1945 roku ..........................................144

Stacjonowanie radzieckich jednostek lotniczych .................................................................. 151

Biogramy lotników związanych z Piłą .................................................................................. 157

Antoni Bartkowiak ...............................................................................................................157

Leo Beyer ............................................................................................................................. 160

Zdzisław Bilażewski .............................................................................................................161

Kazimierz Burzyński ........................................................................................................... 163

Jerzy Dziembowski ...............................................................................................................165

Józef Hendricks .....................................................................................................................167

Kazimierz Jankowski ........................................................................................................... 169

Walenty Marchlewski ........................................................................................................... 173

Oleg Matwiejew ....................................................................................................................175

Emil Meyer ..........................................................................................................................181

Max Näther...........................................................................................................................181

Karl Odebrett ....................................................................................................................... 183

Bibliografia ............................................................................................................................184

Indeks nazwisk ......................................................................................................................188

SAMPLEOperacje lotnictwa rozpoznawczego .................................................................................... 142

SAMPLEOperacje lotnictwa rozpoznawczego .................................................................................... 142

Działania lotnictwa polskiego w dniach 9-16 lutego 1945 roku ..........................................144

SAMPLEDziałania lotnictwa polskiego w dniach 9-16 lutego 1945 roku ..........................................144

Stacjonowanie radzieckich jednostek lotniczych .................................................................. 151

SAMPLEStacjonowanie radzieckich jednostek lotniczych .................................................................. 151

Biogramy lotników związanych z Piłą .................................................................................. 157

SAMPLEBiogramy lotników związanych z Piłą .................................................................................. 157

Antoni Bartkowiak ...............................................................................................................157

SAMPLEAntoni Bartkowiak ...............................................................................................................157

Leo Beyer ............................................................................................................................. 160

SAMPLELeo Beyer ............................................................................................................................. 160

Zdzisław Bilażewski .............................................................................................................161

SAMPLEZdzisław Bilażewski .............................................................................................................161

Kazimierz Burzyński ........................................................................................................... 163

SAMPLEKazimierz Burzyński ........................................................................................................... 163

Jerzy Dziembowski ...............................................................................................................165

SAMPLEJerzy Dziembowski ...............................................................................................................165

Józef Hendricks .....................................................................................................................167

SAMPLEJózef Hendricks .....................................................................................................................167

Kazimierz Jankowski ........................................................................................................... 169

SAMPLEKazimierz Jankowski ........................................................................................................... 169

Walenty Marchlewski ........................................................................................................... 173

SAMPLEWalenty Marchlewski ........................................................................................................... 173

Oleg Matwiejew ....................................................................................................................175

SAMPLEOleg Matwiejew ....................................................................................................................175

Emil Meyer ..........................................................................................................................181

SAMPLEEmil Meyer ..........................................................................................................................181

Max Näther...........................................................................................................................181

SAMPLEMax Näther...........................................................................................................................181

Karl Odebrett ....................................................................................................................... 183

SAMPLEKarl Odebrett ....................................................................................................................... 183

SAMPLEBibliografia ............................................................................................................................184

SAMPLEBibliografia ............................................................................................................................184

Indeks nazwisk ......................................................................................................................188

SAMPLE

Indeks nazwisk ......................................................................................................................188

5

Od Autorów

Kiedy przed czterema laty podjęliśmy decyzję o napisa-niu książki przedstawiającej dzieje pilskiego lot-nictwa w okresie do 1945 roku, wszystkie posiadane

przez nas na ten temat informacje można było zmieścić na jednej kartce papieru. Z upływem czasu tekstem zapełniały się jednak kolejne strony. Przybywało także fotografii ilustrujących lotniczą przeszłość Piły.

Dziś mamy przyjemność oddać w Państwa ręce gotową już książkę. Przedstawia ona w sposób kompleksowy i możliwie szeroki wszelkie zagadnienia związane z działalnością lotniczą na lotniskach oraz niebie miasta nad Gwdą. Znaleźć w niej można zarówno in formac je o lotn ic t w ie n iemieck im, polsk im, amerykańskim, angielskim, jak i radzieckim. W trakcie pisania poszczególnych rozdziałów korzystaliśmy głównie z dokumentów archiwalnych. Pochodziły one ze zbiorów następujących instytucji: Archives du Comité international de la Croix-Rouge (Genève), Bundesarchiv (Berlin), Bundesarchiv-Militärarchiv (Freiburg), Centralne Archiwum Wojskowe (Warszawa-Rembertów), Centralnyj Archiw Ministerstwa Oborony Rossijskoj Federacyi (Moskwa), Deutsche Dienststelle (WASt) (Berlin), The National Air and Space Museum (Washington, DC), The National Archives (Kew), The National Archives and Records Administration (Washington, DC), The Polish Institute and Sikorski Museum (London). Posiłkowaliśmy się oczywiście także publikacjami książkowymi oraz artykułami prasowymi. Niezwykle cenne okazały się

ponadto relacje ostatnich żyjących jeszcze świadków wydarzeń sprzed lat. Z przyczyn obiektywnych nie udało się nam dotrzeć do wszystkich materiałów, które mogłyby przyczynić się do odtworzenia dziejów lotnictwa w Pile. Na swojego historyka czekają nadal m.in. dzienniki stacjonujących w mieście jednostek sił powietrznych Armii Czerwonej.

W trakcie prac nad publikacją szczególną pomocą służyli: Rafał Bolczyk, Jerzy Cerba, Roman Chwaliszewski, Jarosław Cwenarski, Paweł Czyżykowski, Piotr Dąbrowiecki, Marcin Dziewa, ks. Gwidon Ekert, Renate Esser, Marek Fijałkowski, Andrzej Glass, Dieter H.M. Gröschel, Krzysztof Hoff, ks. Zbigniew Hul, ks. Błażej Idczak, Klaudiusz Jamrożak, Joanna Kolanowska, Tomasz Kopański, Stanisław Krawański, Jan Kulczyński, Łukasz Łydżba, Anna Mindykowska, Ron Needle, Józef Pastwa, Jerzy Pawlak, Kazimierz Pinkowski, Wojciech Sankowski, Marek Stachowicz, Apolinary Teleżyński, Maciej Usurski, Tobias Weber, Krzysztof Wielgus, Piotr Zamorski, Andrzej Zaranek, Johanna Zängerlein. Im wszystkim pragniemy złożyć nasze serdeczne podziękowania.

Mateusz Kabatekks. Robert Kulczyński SDB

SAMPLEgłównie z dokumentów archiwalnych. Pochodziły one

SAMPLEgłównie z dokumentów archiwalnych. Pochodziły one ze zbiorów następujących instytucji: Archives du Comité

SAMPLEze zbiorów następujących instytucji: Archives du Comité international de la Croix-Rouge (Genève), Bundesarchiv

SAMPLEinternational de la Croix-Rouge (Genève), Bundesarchiv (Berlin), Bundesarchiv-Militärarchiv (Freiburg), Centralne

SAMPLE(Berlin), Bundesarchiv-Militärarchiv (Freiburg), Centralne Archiwum Wojskowe (Warszawa-Rembertów), Centralnyj

SAMPLEArchiwum Wojskowe (Warszawa-Rembertów), Centralnyj Archiw Ministerstwa Oborony Rossijskoj Federacyi

SAMPLEArchiw Ministerstwa Oborony Rossijskoj Federacyi (Moskwa), Deutsche Dienststelle (WASt) (Berlin), The

SAMPLE(Moskwa), Deutsche Dienststelle (WASt) (Berlin), The National Air and Space Museum (Washington, DC), The

SAMPLENational Air and Space Museum (Washington, DC), The National Archives (Kew), The National Archives and

SAMPLENational Archives (Kew), The National Archives and Records Administration (Washington, DC), The Polish

SAMPLERecords Administration (Washington, DC), The Polish Institute and Sikorski Museum (London). Posiłkowaliśmy

SAMPLEInstitute and Sikorski Museum (London). Posiłkowaliśmy się oczywiście także publikacjami książkowymi oraz

SAMPLEsię oczywiście także publikacjami książkowymi oraz artykułami prasowymi. Niezwykle cenne okazały się

SAMPLEartykułami prasowymi. Niezwykle cenne okazały się

ponadto relacje ostatnich żyjących jeszcze świadków

SAMPLEponadto relacje ostatnich żyjących jeszcze świadków wydarzeń sprzed lat. Z przyczyn obiektywnych nie

SAMPLEwydarzeń sprzed lat. Z przyczyn obiektywnych nie udało się nam dotrzeć do wszystkich materiałów,

SAMPLEudało się nam dotrzeć do wszystkich materiałów, które mogłyby przyczynić się do odtworzenia dziejów

SAMPLEktóre mogłyby przyczynić się do odtworzenia dziejów lotnictwa w Pile. Na swojego historyka czekają nadal

SAMPLElotnictwa w Pile. Na swojego historyka czekają nadal m.in. dzienniki stacjonujących w mieście jednostek

SAMPLEm.in. dzienniki stacjonujących w mieście jednostek sił powietrznych Armii Czerwonej.

SAMPLEsił powietrznych Armii Czerwonej.

W trakcie prac nad publikacją szczególną

SAMPLEW trakcie prac nad publikacją szczególną

pomocą służyli: Rafał Bolczyk, Jerzy Cerba,

SAMPLEpomocą służyli: Rafał Bolczyk, Jerzy Cerba, Roman Chwaliszewski, Jarosław Cwenarski, Paweł

SAMPLERoman Chwaliszewski, Jarosław Cwenarski, Paweł Czyżykowski, Piotr Dąbrowiecki, Marcin Dziewa,

SAMPLECzyżykowski, Piotr Dąbrowiecki, Marcin Dziewa, ks. Gwidon Ekert, Renate Esser, Marek Fijałkowski,

SAMPLEks. Gwidon Ekert, Renate Esser, Marek Fijałkowski, Andrzej Glass, Dieter H.M. Gröschel, Krzysztof

SAMPLEAndrzej Glass, Dieter H.M. Gröschel, Krzysztof Hoff, ks. Zbigniew Hul, ks. Błażej Idczak, Klaudiusz

SAMPLEHoff, ks. Zbigniew Hul, ks. Błażej Idczak, Klaudiusz Jamrożak, Joanna Kolanowska, Tomasz Kopański,

SAMPLEJamrożak, Joanna Kolanowska, Tomasz Kopański, Stanisław

SAMPLEStanisław Krawański, Jan Kulczyński, Łukasz Łydżba,

SAMPLEKrawański, Jan Kulczyński, Łukasz Łydżba, Anna Mindykowska, Ron

SAMPLEAnna Mindykowska, Ron Needle, Józef Pastwa, Jerzy

SAMPLENeedle, Józef Pastwa, Jerzy Pawlak, Kazimierz Pinkowski, Wojciech Sankowski,

SAMPLEPawlak, Kazimierz Pinkowski, Wojciech Sankowski, Marek Stachowicz, Apolinary Teleżyński, Maciej

SAMPLEMarek Stachowicz, Apolinary Teleżyński, Maciej Usurski, Tobias Weber, Krzysztof Wielgus, Piotr

SAMPLEUsurski, Tobias Weber, Krzysztof Wielgus, Piotr Zamorski, Andrzej Zaranek, Johanna

SAMPLEZamorski, Andrzej Zaranek, Johanna Im wszystkim pragniemy złożyć nasze serdeczne

SAMPLEIm wszystkim pragniemy złożyć nasze serdeczne podziękowania.

SAMPLEpodziękowania.

6

Początki pilskiego lotnictwa

Historia pilskiego lotnictwa rozpoczęła się w lecie 1910 roku. Do miasta przybył wówczas inżynier Willy Kanitz, jeden z pionierów niemieckiej awiacji.

Wraz z nim przywieziony został w skrzyniach jednopłatowy samolot typu Grade-Eindecker, projektu Hansa Grade (od jego nazwiska pochodzi także nazwa konstrukcji). Maszynę zmontowano i zaprezentowano w powietrzu zgromadzo-nym mieszkańcom. Loty wykonywane były ze znajdującego się w zachodniej części miasta wojskowego placu ćwiczeń1. Tak wydarzenia te wspominał Hellmuth Kühn:

Miałem wtedy 11 lat i przyglądałem się cierpliwie montażowi tego ptaka, którego części wypakowywane były z dużych skrzyń. Liczne druty, prowadzone do punktów łączenia, wzbudzały moje uznanie. Czy dwaj ludzie dali radę wszystko poprawnie połączyć? Nareszcie samolot stał przed nami! Silnik został wprawiony w ruch poprzez śmigło. Pan Kanitz siedział w skórzanym, półleżącym siedzisku, trzymając stopy na osi kół. Prawą ręką objął prowadzący do góry drążek i nagle ruszył aparatem szybko w kierunku linii kolejowej, prowadzącej do Neustettin [Szczecinka – przyp. aut.], i z powrotem. To wszystko było bardzo emocjonujące! Wreszcie, po dłuższym czasie, ponowne szybkie ruszenie i „rzecz” była nagle w powietrzu; zakręt w lewo za torami kolejowymi i aeroplan przeleciał na wysokości od 50 do 100 m za cmentarzem, kierując się w stronę miasta. Mogłem jeszcze zaobserwować szeroki krąg nad Schneidemühl [Piłą – przyp. aut.] i późniejsze lądowanie na placu ćwiczeń, potem głód i pragnienie pognały mnie do domu przy Güterbahnhofstraße. Ile lotów zostało wtedy wykonanych, nie wiem2.

Ponad trzy lata po prezentacji samolotu Grade-Eindecker, a zarazem niespełna dziesięć lat po pierwszym locie maszyny braci Wright, na wschodnich przedmieściach Piły, przy Selgenauer Chaussee (obecnie ul. Juliusza Kossaka) wybudowane zostało małe lotnisko. Oprócz trawiastego pola wzlotów, w jego skład wchodził hangar lotniczy o wymiarach 30 m x 21 m. Co ciekawe, część funduszy potrzebnych do realizacji inwestycji (6000 marek) pochodziło ze zbiórki dokonanej przez niemieckie społeczeństwo3. Oficjalne otwarcie lotniska nastąpiło 20 października 1913 roku. Podczas związanych z nim uroczystości, zebrani goście mogli zapoznać się z przybyłymi dwoma samolotami Albatros Doppeldecker4.

Po wybuchu I wojny światowej, lotnisko przemianowane zostało w wojskową stację lotniczą. Nowo wybudowany

1 Kühn H., Der erste Flugtag der in Schneidemühl stattfand, [w:] „Deutsch Kroner und Schneidemühler Heimatbrief” nr 8, 1970, s. 6.

2 Ibidem.3 Grenzdörfer J., Seifert K.D., Geschichte der ostdeutschen

Verkehrsflughäfen, Bonn 1997, s. 290.4 Kühn H., Die ehemalige Fliegerstadt, [w:] „Deutsch Kroner

und Schneidemühler Heimatbrief” nr 1, 1969, s. 9.

hangar używany był odtąd jako warsztaty naprawcze, a następnie jako miejsce zakwaterowania żołnierzy. W kolejnych latach infrastruktura bazy wzbogacona została o aż kilkadziesiąt dodatkowych budynków. Wśród nich znajdowało się m.in. pięć dużych hal lotniczych. Uzupełniał je powstały w 1916 roku standardowy hangar remontowy (50 m x 30 m) oraz wybudowany w tym samym czasie hangar dla ciężkich bombowców (76 m x 36 m)5. Przy Krojanker Straße (obecnie Al. Powstańców Wielkopolskich) wzniesiono ponadto koszary, w których mieszkać mieli żołnierze obsługujący lotnisko, a także członkowie personelu stacjonujących na nim jednostek lotniczych6.

5 Grenzdörfer J., Seifert K.D., Geschichte…, op. cit., s. 290.6 Wśród nich znajdował się Flieger-Ersatz-Abteilung Nr. 2 oraz

sformowane na jego bazie: Artillerie-Fliegerabteilung Nr. 235 (AFA 235), Jagdstaffel Nr. 55 (Jasta 55) i Jagdstaffel Nr. 75 (Jasta 75). Drugi z wymienionych pododdziałów utworzony został w Pile 1 stycznia 1918 roku. Jego dowódcą mianowano

Inżynier Willy Kanitz przed samolotem typu Grade-Eindecker. W kon-strukcji tej pilot siedział pod skrzydłem, opierając nogi o oś kół. Czterocy-lindrowy silnik pozwalał osiągnąć prędkość maksymalną rzędu 60 km/h. (ks. R. Kulczyński SDB)

SAMPLEKanitz siedział w skórzanym, półleżącym siedzisku,

SAMPLEKanitz siedział w skórzanym, półleżącym siedzisku, trzymając stopy na osi kół. Prawą ręką objął prowadzący do

SAMPLEtrzymając stopy na osi kół. Prawą ręką objął prowadzący do góry drążek i nagle ruszył aparatem szybko w kierunku linii

SAMPLEgóry drążek i nagle ruszył aparatem szybko w kierunku linii kolejowej, prowadzącej do Neustettin [Szczecinka – przyp.

SAMPLEkolejowej, prowadzącej do Neustettin [Szczecinka – przyp. aut.], i z powrotem. To wszystko było bardzo emocjonujące!

SAMPLEaut.], i z powrotem. To wszystko było bardzo emocjonujące! Wreszcie, po dłuższym czasie, ponowne szybkie ruszenie

SAMPLEWreszcie, po dłuższym czasie, ponowne szybkie ruszenie i „rzecz” była nagle w powietrzu; zakręt w lewo za torami

SAMPLEi „rzecz” była nagle w powietrzu; zakręt w lewo za torami kolejowymi i aeroplan przeleciał na wysokości od 50 do 100

SAMPLEkolejowymi i aeroplan przeleciał na wysokości od 50 do 100 m za cmentarzem, kierując się w stronę miasta. Mogłem

SAMPLEm za cmentarzem, kierując się w stronę miasta. Mogłem jeszcze zaobserwować szeroki krąg nad Schneidemühl

SAMPLEjeszcze zaobserwować szeroki krąg nad Schneidemühl [Piłą – przyp. aut.] i późniejsze lądowanie na placu ćwiczeń,

SAMPLE[Piłą – przyp. aut.] i późniejsze lądowanie na placu ćwiczeń, potem głód i pragnienie pognały mnie do domu przy

SAMPLEpotem głód i pragnienie pognały mnie do domu przy Güterbahnhofstraße. Ile lotów zostało wtedy wykonanych,

SAMPLEGüterbahnhofstraße. Ile lotów zostało wtedy wykonanych,

Ponad trzy lata po prezentacji samolotu

SAMPLEPonad trzy lata po prezentacji samolotu Grade-

SAMPLEGrade-

Eindecker, a zarazem niespełna dziesięć lat po

SAMPLEEindecker, a zarazem niespełna dziesięć lat po pierwszym locie maszyny braci Wright, na wschodnich

SAMPLEpierwszym locie maszyny braci Wright, na wschodnich przedmieściach Piły, przy Selgenauer Chaussee (obecnie

SAMPLEprzedmieściach Piły, przy Selgenauer Chaussee (obecnie ul. Juliusza Kossaka) wybudowane zostało małe lotnisko.

SAMPLEul. Juliusza Kossaka) wybudowane zostało małe lotnisko. Oprócz trawiastego pola wzlotów, w jego skład wchodził

SAMPLEOprócz trawiastego pola wzlotów, w jego skład wchodził hangar lotniczy o wymiarach 30 m x 21 m. Co ciekawe,

SAMPLE

hangar lotniczy o wymiarach 30 m x 21 m. Co ciekawe, część funduszy potrzebnych do realizacji inwestycji SAMPLE

część funduszy potrzebnych do realizacji inwestycji (6000 marek) pochodziło ze zbiórki dokonanej przez SAMPLE

(6000 marek) pochodziło ze zbiórki dokonanej przez niemieckie społeczeństwoSAMPLE

niemieckie społeczeństwo3SAMPLE

3. Oficjalne otwarcie lotniska SAMPLE

. Oficjalne otwarcie lotniska nastąpiło 20 października 1913 roku. Podczas związanych SAMPLE

nastąpiło 20 października 1913 roku. Podczas związanych z nim uroczystości, zebrani goście mogli zapoznać się SAMPLE

z nim uroczystości, zebrani goście mogli zapoznać się z przybyłymi dwoma samolotami Albatros DoppeldeckerSAMPLE

z przybyłymi dwoma samolotami Albatros DoppeldeckerPo wybuchu I wojny światowej, lotnisko przemianowane SAMPLE

Po wybuchu I wojny światowej, lotnisko przemianowane zostało w wojskową stację lotniczą. Nowo wybudowany SAMPLE

zostało w wojskową stację lotniczą. Nowo wybudowany SAMPLE

Der erste Flugtag der in Schneidemühl stattfandSAMPLE

Der erste Flugtag der in Schneidemühl stattfandSAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

29

Samoloty produkcji O.A.W. w lotnictwie polskim

Lp. Typ samolotu Numer seryjny Informacje o przebiegu służby Źródła

20. Albatros C.X 6037/16*

Numer CWL: 4.8. Od 11.02.1919 r. do 21.02.1919 r. na stanie 1. EL; między 20.03.1919 r. a 10.06.1919 r. w CSL/CWL; następnie w 1. EL (06.08.1919 r. zdemontowany silnik z powodu zatarcia łożysk); samolot oddany do CSL; 09.09.1919 r. przekazany do CWL; 14.11.1919 r. z CSL przekazany do 5. EL; 09.04.1920 r. samolot z załogą sierż. pil. Michał Solski i por. Tadeusz Jarina został zestrzelony podczas lotu bojowego (lotnicy dostali się do niewoli, z której uciekli; płatowiec został zniszczony).

CAW I.300.39.28, I.301.12.8, I.301.12.9, I.301.12.11, I.301.12.19, I.301.12.20, I.301.12.27, I.301.12.32, I.301.12.41, I.301.12.43, I.301.12.49


Numer CWL: 4.11. 07.07.1919 r. przekazany z CWL do 2. EL; od 10.04.1920 r. do 31.05.1920 r. na stanie CSL; 28.06.1920 r. samolot z załogą ppor. pil. Kunicki oraz pchor. obs. Bochenek (2. EL) został zestrzelony i lądował przymusowo, lotnicy polegli na ziemi, w czasie walki z żołnierzami bolszewickimi; 06.07.1920 r. maszyna wykazana na stanie CSL.

CAW I.301.12.7, I.301.12.8, I.301.12.21, I.301.12.23, I.301.12.38, I.301.12.43, I.301.12.45, I.301.12.49


Numer CWL: 4.3. Od 20.03.1919 r. do 01.04.1919 r. na sta-nie CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; 24.06.1919 r. w czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy awaryjne lądowanie i kapotaż (sierż. pil. Aleksander Choiński z 1. EL); 14.07.1919 r. przekazany do CWL (remont); 31.12.1919 r. wykazany na stanie CWL (remont kadłuba).

CAW I.300.39.5, I.300.39.29, I.301.12.8, I.301.12.19, I.301.12.4


Numer CWL: 4.4. Od 11.02.1919 r. do 19.02.1919 r. na stanie 1. EL; co najmniej od 20.02.1919 r. do 20.03.1919 r. w CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919 r. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL; następnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na sta-nie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919 r. przekazany do II Esk. Wlkp., znajdował się tam przynajmniej do 03.12.1919 r.

CAW I .30 0.38 .17, I . 30 0.38 .139, I.300.39.28, I.300.39.29, I.301.12.5, I.301.12.8, I.301.12.19, I.301.12.20, I.301.12.21, I.301.12.41, I.301.12.43


Numer CWL: 4.19. Co najmniej od 10.07.1919 r. do 20.07.1919 r. na stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919 r. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najm-niej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r. wykazany na stanie 18. EW.

CAW I.300.39.28, I.301.12.7, I.301.12.8, I.301.12.34, I.301.12.59


Numer CWL: 4.7. Od 20.03.1919 r. do 22.05.1919 r. na stanie CSL/CWL; następnie od 23.05.1919 r. w I GL; co najmniej od 01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listo-padzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na stanie I Esk. Wlkp.

C AW I . 3 0 0 . 39. 2 9, I . 3 01 .1 2 . 9, I.301.12.20, I.301.12.30, I.301.12.31, I.301.12.43


Numer CWL: 4.1. 03.05.1919 r. samolot przymusowo lądował z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojo-wego (ppor. pil. Krzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919 r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL; 14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji Szefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8 godzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II RPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do 28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r. ponownie na stanie II RPL.

C AW I . 30 0 . 39. 2 8 , I . 30 0 . 39. 29, I.300.39.30, I.301.12.8, I.301.12.20, I.301.12.21, I.301.12.30, I.301.12.34, I.301.12.49, I.301.12.59


Numer CWL: 4.6. Od 10.03.1919 r. do 20.03.1919 r. na stanie CSL/CWL; następnie krótko w 4. EL; pod koniec marca 1919 r. ponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie 3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz ppor. obs. Antonowicz został zestrzelony i lądował awaryjnie (płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili oni do ukraińskiej niewoli).

CAW I.301.12.4, I.301.12.10, I.301.12.43


Numer CWL: 4.9. Od 10.05.1919 r. do 15.06.1919 r. na stanie CWL/CSL; następnie skierowany do I GL (w lipcu figuruje jako rozbity); 31.12.1919 r. na stanie CWL (remont); od 20.05.1920 r. do 07.06.1920 r. w CSL/CWL; później przydzielony do Szefostwa Lotnictwa 1. Armii w Lidzie; 09.07.1920 r. na stanie 2. EL; od 10.07.1920 r. do 25.07.1920 r. w II RPL; następnie odesłany bez silnika do CSL/CWL.

CAW I .30 0.38 .17, I . 30 0.38 .139, I.300.39.29, I.301.12.5, I.301.12.20, I.301.12.21, I.301.12.33, I.301.12.49


Numer CWL: 4.15. Od 10.09.1919 r. do 23.10.1919 r. na stanie CWL/CSL; następnie przekazany do 5. EL; w listopadzie 1919 r. rozbity i odesłany do III RPL, tam przynajmniej do 31.12.1919 r.; 10.02.1920 r. na stanie III GL; 04.04.1920 r. w III RPL; na-stępnie w czerwcu 1920 r. przekazany do CSL/CWL; 02.07.1920 r. wykazany na stanie III RPL.

C AW I . 3 0 0 . 39. 2 8 , I . 3 01.12 .11 , I.301.12.27, I.301.12.31, I.301.12.35, I.301.12.41, I.301.12.49

30. Albatros D.III 1677/17Numer CWL: 0.1. 14.07.1919 r. wysłany z CSL/CWL do I GL; 08.10.1919 r. odesłany celem remontu do I RPL (znajdował się tam przynajmniej do grudnia 1919 r.).

CAW I.301.12.8, I.301.12.9, I.301.12.20, I.301.12.25, I.301.12.31

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLECAW I.301.12.7, I.301.12.8, I.301.12.21,

SAMPLECAW I.301.12.7, I.301.12.8, I.301.12.21, I.301.12.23, I.301.12.38, I.301.12.43,

SAMPLEI.301.12.23, I.301.12.38, I.301.12.43, I.301.12.45, I.301.12.49

SAMPLEI.301.12.45, I.301.12.49

nie CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; 24.06.1919 r.

SAMPLEnie CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; 24.06.1919 r. w czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy

SAMPLEw czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy nie CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; 24.06.1919 r. w czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy nie CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; 24.06.1919 r.

SAMPLEnie CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; 24.06.1919 r. w czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy nie CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; 24.06.1919 r.

Choiński

SAMPLEChoiński

w czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy Choiński

w czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy

SAMPLEw czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy

Choiński w czasie lotu bojowego z powodu pęknięcia rury od chłodnicy

z 1. EL); 14.07.1919 r. przekazany do CWL (remont); 31.12.1919

SAMPLEz 1. EL); 14.07.1919 r. przekazany do CWL (remont); 31.12.1919

CAW I.300.39.5, I.300.39.29, I.301.12.8,

SAMPLECAW I.300.39.5, I.300.39.29, I.301.12.8, I.301.12.19, I.301.12.4

SAMPLEI.301.12.19, I.301.12.4

Numer CWL: 4.4. Od 11.02.1919 r. do 19.02.1919 r. na stanie 1.

SAMPLENumer CWL: 4.4. Od 11.02.1919 r. do 19.02.1919 r. na stanie 1. EL; co najmniej od 20.02.1919 r. do 20.03.1919 r. w CSL/CWL;

SAMPLEEL; co najmniej od 20.02.1919 r. do 20.03.1919 r. w CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919

SAMPLEnastępnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919 EL; co najmniej od 20.02.1919 r. do 20.03.1919 r. w CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919 EL; co najmniej od 20.02.1919 r. do 20.03.1919 r. w CSL/CWL;

SAMPLEEL; co najmniej od 20.02.1919 r. do 20.03.1919 r. w CSL/CWL; następnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919 EL; co najmniej od 20.02.1919 r. do 20.03.1919 r. w CSL/CWL;

r. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL;

SAMPLEr. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL; następnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919 r. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL; następnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919

SAMPLEnastępnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919 r. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL; następnie przekazany do 1. EL; od 10.05.1919 r. do 06.06.1919

następnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na sta

SAMPLEnastępnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na star. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL; następnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na star. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL;

SAMPLEr. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL; następnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na star. na stanie CWL/CSL; od 07.06.1919 r. przydzielony do I GL;

-

SAMPLE-nie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919

SAMPLEnie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919 następnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na stanie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919 następnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na sta

SAMPLEnastępnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na stanie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919 następnie, co najmniej od 10.07.1919 r. do 08.08.1919 r., na sta

r. przekazany do II Esk. Wlkp., znajdował się tam przynajmniej

SAMPLEr. przekazany do II Esk. Wlkp., znajdował się tam przynajmniej nie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919 r. przekazany do II Esk. Wlkp., znajdował się tam przynajmniej nie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919

SAMPLEnie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919 r. przekazany do II Esk. Wlkp., znajdował się tam przynajmniej nie CSL/ CWL (remont); później w I GL; rozkazem z 21.10.1919

CAW I .30 0.38 .17, I . 30 0.38 .139,

SAMPLECAW I .30 0.38 .17, I . 30 0.38 .139,

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLEI.300.39.28, I.300.39.29, I.301.12.5,

SAMPLEI.300.39.28, I.300.39.29, I.301.12.5, I.301.12.8, I.301.12.19, I.301.12.20,

SAMPLEI.301.12.8, I.301.12.19, I.301.12.20, I.301.12.21, I.301.12.41, I.301.12.43

SAMPLEI.301.12.21, I.301.12.41, I.301.12.43

Numer CWL: 4.19. Co najmniej od 10.07.1919 r. do 20.07.1919 r.

SAMPLENumer CWL: 4.19. Co najmniej od 10.07.1919 r. do 20.07.1919 r. na stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919

SAMPLEna stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919 Numer CWL: 4.19. Co najmniej od 10.07.1919 r. do 20.07.1919 r. na stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919 Numer CWL: 4.19. Co najmniej od 10.07.1919 r. do 20.07.1919 r.

SAMPLENumer CWL: 4.19. Co najmniej od 10.07.1919 r. do 20.07.1919 r. na stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919 Numer CWL: 4.19. Co najmniej od 10.07.1919 r. do 20.07.1919 r.

r. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najm

SAMPLEr. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najmna stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919 r. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najmna stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919

SAMPLEna stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919 r. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najmna stanie CSL/CWL (remont); następnie w 1. EL; od 08.11.1919

-

SAMPLE-niej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r.

SAMPLEniej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r. r. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najmniej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r. r. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najm

SAMPLEr. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najmniej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r. r. ponownie w CSL/CWL (przybył z 1. EL bez silnika); co najm

wykazany na stanie 18. EW.

SAMPLEwykazany na stanie 18. EW. wykazany na stanie 18. EW.

SAMPLEwykazany na stanie 18. EW. niej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r. wykazany na stanie 18. EW. niej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r.

SAMPLEniej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r. wykazany na stanie 18. EW. niej od 23.09.1920 r. do 14.10.1920 r. w 17 EW; 08.11.1920 r.

CAW I.300.39.28, I.301.12.7, I.301.12.8,

SAMPLECAW I.300.39.28, I.301.12.7, I.301.12.8, I.301.12.34, I.301.12.59

SAMPLEI.301.12.34, I.301.12.59

Numer CWL: 4.7. Od 20.03.1919 r. do 22.05.1919 r. na stanie

SAMPLENumer CWL: 4.7. Od 20.03.1919 r. do 22.05.1919 r. na stanie CSL/CWL; następnie od 23.05.1919 r. w I GL; co najmniej od

SAMPLECSL/CWL; następnie od 23.05.1919 r. w I GL; co najmniej od 01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listo

SAMPLE01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listoCSL/CWL; następnie od 23.05.1919 r. w I GL; co najmniej od 01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listoCSL/CWL; następnie od 23.05.1919 r. w I GL; co najmniej od

SAMPLECSL/CWL; następnie od 23.05.1919 r. w I GL; co najmniej od 01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listoCSL/CWL; następnie od 23.05.1919 r. w I GL; co najmniej od

padzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na

SAMPLEpadzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na 01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listopadzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na 01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listo

SAMPLE01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listopadzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na 01.10.1919 r. do 31.10.1919 r. na stanie I Esk. Wlkp.; w listo

stanie I Esk. Wlkp.

SAMPLEstanie I Esk. Wlkp. stanie I Esk. Wlkp.

SAMPLEstanie I Esk. Wlkp. padzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na stanie I Esk. Wlkp. padzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na

SAMPLEpadzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na stanie I Esk. Wlkp. padzie 1919 r. w I RPL (remont); 03.12.1919 r. wykazany na

9259/16*

SAMPLE9259/16*

Numer CWL: 4.1. 03.05.1919 r. samolot przymusowo lądował

SAMPLENumer CWL: 4.1. 03.05.1919 r. samolot przymusowo lądował z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojo

SAMPLEz powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojoNumer CWL: 4.1. 03.05.1919 r. samolot przymusowo lądował z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojoNumer CWL: 4.1. 03.05.1919 r. samolot przymusowo lądował

SAMPLENumer CWL: 4.1. 03.05.1919 r. samolot przymusowo lądował z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojoNumer CWL: 4.1. 03.05.1919 r. samolot przymusowo lądował

wego (ppor. pil.

SAMPLEwego (ppor. pil. z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojowego (ppor. pil. z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojo

SAMPLEz powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojowego (ppor. pil. z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojo

Krzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919

SAMPLEKrzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919

z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojoKrzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919

z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojo

SAMPLEz powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojo

Krzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919 z powodu zatrzymania pracy silnika podczas startu do lotu bojo

r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL;

SAMPLEr. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL; wego (ppor. pil. r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL; wego (ppor. pil.

SAMPLEwego (ppor. pil. r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL; wego (ppor. pil. Krzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919 r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL;

Krzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919

SAMPLEKrzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919

r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL; Krzyczkowski z 3. EL); co najmniej od 17.07.1919

14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji

SAMPLE14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL; 14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL;

SAMPLEr. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL; 14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji r. do 23.02.1920 r. na stanie CWL; w kwietniu 1920 r. w IV GL;

Szefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8

SAMPLESzefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8 14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji Szefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8 14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji

SAMPLE14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji Szefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8 14.05.1920 r. przebudowany w CWL i przekazany do dyspozycji

SAMPLEgodzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II

SAMPLEgodzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II Szefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8 godzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II Szefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8

SAMPLESzefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8 godzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II Szefostwa Lotnictwa ze zbiornikiem paliwa umożliwiającym 8

RPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do

SAMPLERPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do godzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II RPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do godzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II

SAMPLEgodzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II RPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do godzin lotu; co najmniej od 10.07.1920 r. do 17.07.1920 r. w II

28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r.

SAMPLE28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r. RPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do 28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r. RPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do

SAMPLERPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do 28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r. RPL; następnie przekazany do 2. EL, tam przynajmniej do

ponownie na stanie II RPL.

SAMPLEponownie na stanie II RPL. ponownie na stanie II RPL.

SAMPLEponownie na stanie II RPL. 28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r. ponownie na stanie II RPL. 28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r.

SAMPLE28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r. ponownie na stanie II RPL. 28.08.1920 r.; od 20.10.1920 r. do co najmniej 03.01.1921 r.

Albatros C.X

SAMPLEAlbatros C.X 9267/16*

SAMPLE9267/16*


SAMPLENumer CWL: 4.6. Od 10.03.1919 r. do 20.03.1919 r. na stanie CSL/CWL; następnie krótko w 4. EL; pod koniec marca 1919 r.

SAMPLECSL/CWL; następnie krótko w 4. EL; pod koniec marca 1919 r. ponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie

SAMPLEponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie CSL/CWL; następnie krótko w 4. EL; pod koniec marca 1919 r. ponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie CSL/CWL; następnie krótko w 4. EL; pod koniec marca 1919 r.

SAMPLECSL/CWL; następnie krótko w 4. EL; pod koniec marca 1919 r. ponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie CSL/CWL; następnie krótko w 4. EL; pod koniec marca 1919 r.

3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz

SAMPLE3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz ponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie 3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz ponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie

SAMPLEponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie 3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz ponownie w CSL/CWL; co najmniej od 03.05.1919 r. na stanie

ppor. obs.

SAMPLE

ppor. obs. 3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz ppor. obs. 3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz

SAMPLE3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz ppor. obs. 3. EL; 15.05.1919 r. samolot z załogą sierż. pil. Arciszewski oraz

(płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili SAMPLE

(płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili ppor. obs. (płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili ppor. obs.

SAMPLE

ppor. obs. (płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili ppor. obs.

oni do ukraińskiej niewoli). SAMPLE

oni do ukraińskiej niewoli). oni do ukraińskiej niewoli). SAMPLE

oni do ukraińskiej niewoli). (płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili oni do ukraińskiej niewoli). (płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili SAMPLE

(płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili oni do ukraińskiej niewoli). (płatowiec został przez lotników spalony, krótko potem trafili

28. SAMPLE

28. Albatros C.XSAMPLE

Albatros C.X 9274/16*SAMPLE

9274/16*

Numer CWL: 4.9. Od 10.05.1919 r. do 15.06.1919 r. na stanie SAMPLE


57

Na mocy Traktatu wersalskiego, układu pokojowego, kończącego I wojnę światową, zabroniono Niemcom posiadania lotnictwa wojskowego, a znajdujące się dotąd na wyposażeniu armii statki powietrzne nakazano przekazać państwom Ententy. Akt ten zakazywał ponadto stronie przegranej produkcji i importu samolotów, elementów samolotów, silników lotniczych oraz ich podzespołów1. Nadzór nad wykonaniem nałożonych zobowiązań powierzono Międzyalianckiej Lotniczej Komisji Kontroli (ang. Inter-allied Aviation Control Commission, niem. Interalliierte Luftfahrt-Überwachungs-Kommission). Zgodnie z treścią umowy, działalność tego podmiotu polegać miała w szczególności na opracowywaniu spisów sprzętu lotniczego, znajdującego się na terytorium Niemiec, prowadzeniu inspekcji zakładów przemysłowych oraz lotnisk2. Zadaniem komisji było ponadto czuwanie nad regularnym dokonywaniem dostaw, niszczeniem, a także doprowadzaniem do stanu niezdolności do użytku samolotów i ich elementów3. W 1920 roku jej przedstawiciele wizytowali m.in. lotniska w Pile.

Pierwsze przygotowania do inspekcji poczyniono na początku lutego 1920 roku. Reichswehrministerium (Ministerstwo Reichswehry) zwróciło się wówczas do

„Albatros” Gesellschaft für Flugzeugunternehmungen mbH z prośbą o podanie informacji, w jakim terminie będzie mogła odbyć się wizytacja pilskiej fabryki spółki. W odpowiedzi na to pytanie, 4 lutego wysłany został do Luftfahrt-Friedenskommission (Luftfriko) przy Wehrkreiskommando II w Szczecinie (Stettin) list. Dyrektor Grohmann informował w nim, że zagraniczni oficerowie mogą przybyć nawet natychmiast, a fabryka jest przygotowana na ich wizytę każdego dnia tygodnia, między godziną 9.00 a 16.00. Prosił jednocześnie o uprzednie podanie dokładnego terminu planowanej wizyty. Miał on zostać przekazany telefonicznie lub telegraficznie, z kilkudniowym wyprzedzeniem4. 6 lutego stanowisko kierownictwa pilskich zakładów zmieniło się diametralnie. Wysłano wówczas do Luftfriko depeszę, w której domagano się wstrzymania wizyty komisji aż do odwołania. Żądanie uzasadniono brakiem przygotowania

1 Art. 198 i art. 201-202 Traktatu pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisanego w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku (Dz. U. z 1920 r. Nr 35, poz. 200)

2 Art. 210 Traktatu pokoju…, op. cit.3 Art. 204 Traktatu pokoju…, op. cit.4 Pismo „Albatros” Gesellschaft für Flugzeugunternehmungen

m b H d o L u f t f a r t - F r i e d e n s k o m m i s s i o n b e i m Wehrkreiskommando II z 4 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 000044)

fabryki do kontroli5. Przekazanie tej wiadomości aliantom, prawdopodobnie tylko przyspieszyło ich przyjazd do Piły. 18 lutego, w godzinach popołudniowych, poinformowano spółkę „Albatros” o tym, że inspekcja odbędzie się już następnego dnia6. Co prawda członkowie komisji kontrolnej nie zastali dyrektora Grohmanna, a interesujące ich szczegóły, dotyczące funkcjonowania fabryki, otrzymali nie szybciej, niż 24 lutego, jednak wizytacja odbyła się 7.

20 lutego alianccy oficerowie kontynuowali kontrolę w Pile. W godzinach popołudniowych trzech z nich8, w ubraniach cywilnych, bez niemieckiego oficera łącznikowego oraz straży, weszło na teren lotniska przy Selgenauer Chaussee. Dość szybko zostali oni jednak spostrzeżeni i wydaleni poza teren stacji lotniczej przez żołnierzy z eskadry Artillerie Fliegerstaffel 115. Oburzona incydentem strona niemiecka powiadomiła o nim władze w Berlinie9. Członkowie komisji próbę przeprowadzenia inspekcji podjęli po raz kolejny 25 lutego. Tym razem okazała się ona skuteczna. Oprócz jednostki wojskowej, kontrolowano także składy lotniskowe, należące do Reichsverwertungsamt10. Kierownik pilskiej jednostki organizacyjnej urzędu donosił:

5 Pisma „Albatros” Gesellschaft für Flugzeugunternehmungen m b H d o L u f t f a r t - F r i e d e n s k o m m i s s i o n b e i m Wehrkreiskommando II z 6 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 000045-000047)

6 Pismo Wehrkreiskommando II do Ostdeutsche Albatroswerke GmbH Schneidemühl z 27 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 000037) oraz pismo Wehrkreiskommando II do

„Albatroswerke” Schneidemühl (NARA T-79, Roll 3, Frame 000042)

7 Pismo „Albatros” Gesellschaft für Flugzeugunternehmungen m b H d o L u f t f a r t - F r i e d e n s k o m m i s s i o n b e i m Wehrkreiskommando II z 25 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 000038 – 000039); pismo do Luftfahrt-Friedenskommission Abteilung VI z 24 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 000040) oraz pismo Wehrkreiskommando II do „Albatroswerke” Schneidemühl (NARA T-79, Roll 3, Frame 000042)

8 W telegramie z 20 lutego 1920 roku dowódca Artillerie Fliegerstaffel 115 podał, że byli to członkowie komisji o nazwiskach Decros, Godwin i Weckestret.

9 P i smo A r t i l le r ie F l ieger s t a f fe l 115 do Lu f t fah r t-Friedenskommission beim Wehrkreiskommando II z 20 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 0000034-000035)

10 P i smo A r t i l l e r ie F l i ege r s t a f f e l 115 do Deut s che Verbindungskommission fü r den Verkehr mit der Kontrolkommission der Entente z 25 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 0000006) oraz pismo Platzvertretung Reischsverwertungsamtes Zweigstelle Frankfurt a/O., Schneidemühl do Reischsverwertungsamtes Zweigstelle Frankfurt a/O. z 25 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 000009)

Wizyty Międzyalianckiej Lotniczej Komisji Kontroli

SAMPLE. Przekazanie tej wiadomości aliantom,

SAMPLE. Przekazanie tej wiadomości aliantom,

prawdopodobnie tylko przyspieszyło ich przyjazd do Piły.

SAMPLEprawdopodobnie tylko przyspieszyło ich przyjazd do Piły. 18 lutego, w godzinach popołudniowych, poinformowano

SAMPLE18 lutego, w godzinach popołudniowych, poinformowano

SAMPLE. Zadaniem komisji było ponadto czuwanie

SAMPLE. Zadaniem komisji było ponadto czuwanie nad regularnym dokonywaniem dostaw, niszczeniem,

SAMPLEnad regularnym dokonywaniem dostaw, niszczeniem, a także doprowadzaniem do stanu niezdolności do

SAMPLEa także doprowadzaniem do stanu niezdolności do . W 1920 roku jej

SAMPLE. W 1920 roku jej

przedstawiciele wizytowali m.in. lotniska w Pile.

SAMPLEprzedstawiciele wizytowali m.in. lotniska w Pile.

Pierwsze przygotowania do inspekcji poczyniono

SAMPLEPierwsze przygotowania do inspekcji poczyniono

na początku lutego 1920 roku. Reichswehrministerium

SAMPLEna początku lutego 1920 roku. Reichswehrministerium (Ministerstwo Reichswehry) zwróciło się wówczas do

SAMPLE(Ministerstwo Reichswehry) zwróciło się wówczas do

„Albatros” Gesellschaft für Flugzeugunternehmungen

SAMPLE„Albatros” Gesellschaft für Flugzeugunternehmungen mbH z prośbą o podanie informacji, w jakim terminie

SAMPLEmbH z prośbą o podanie informacji, w jakim terminie będzie mogła odbyć się wizytacja pilskiej fabryki spółki.

SAMPLEbędzie mogła odbyć się wizytacja pilskiej fabryki spółki. W odpowiedzi na to pytanie, 4 lutego wysłany został

SAMPLEW odpowiedzi na to pytanie, 4 lutego wysłany został do Luftfahrt-Friedenskommission (Luftfriko) przy

SAMPLEdo Luftfahrt-Friedenskommission (Luftfriko) przy Wehrkreiskommando II w Szczecinie (Stettin) list.

SAMPLEWehrkreiskommando II w Szczecinie (Stettin) list. Dyrektor Grohmann informował w nim, że zagraniczni

SAMPLEDyrektor Grohmann informował w nim, że zagraniczni oficerowie mogą przybyć nawet natychmiast, a fabryka

SAMPLEoficerowie mogą przybyć nawet natychmiast, a fabryka jest przygotowana na ich wizytę każdego dnia tygodnia,

SAMPLEjest przygotowana na ich wizytę każdego dnia tygodnia, między godziną 9.00 a 16.00. Prosił jednocześnie

SAMPLEmiędzy godziną 9.00 a 16.00. Prosił jednocześnie o uprzednie podanie dokładnego terminu planowanej

SAMPLEo uprzednie podanie dokładnego terminu planowanej wizyty. Miał on zostać przekazany telefonicznie lub

SAMPLE

wizyty. Miał on zostać przekazany telefonicznie lub telegraficznie, z kilkudniowym wyprzedzeniemSAMPLE

telegraficznie, z kilkudniowym wyprzedzeniemstanowisko kierownictwa pilskich zakładów zmieniło się SAMPLE

stanowisko kierownictwa pilskich zakładów zmieniło się diametralnie. Wysłano wówczas do Luftfriko depeszę, SAMPLE

diametralnie. Wysłano wówczas do Luftfriko depeszę, w której domagano się wstrzymania wizyty komisji aż do SAMPLE

w której domagano się wstrzymania wizyty komisji aż do odwołania. Żądanie uzasadniono brakiem przygotowania SAMPLE

odwołania. Żądanie uzasadniono brakiem przygotowania SAMPLE

Art. 198 i art. 201-202 Traktatu pokoju między mocarstwami SAMPLE

Art. 198 i art. 201-202 Traktatu pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisanego SAMPLE

sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisanego w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku (Dz. U. z 1920 r. Nr SAMPLE

w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku (Dz. U. z 1920 r. Nr

spółkę „Albatros” o tym, że inspekcja odbędzie się

SAMPLEspółkę „Albatros” o tym, że inspekcja odbędzie się

. Co prawda członkowie komisji

SAMPLE. Co prawda członkowie komisji

kontrolnej nie zastali dyrektora Grohmanna, a interesujące

SAMPLEkontrolnej nie zastali dyrektora Grohmanna, a interesujące ich szczegóły, dotyczące funkcjonowania fabryki, otrzymali

SAMPLEich szczegóły, dotyczące funkcjonowania fabryki, otrzymali nie szybciej, niż 24 lutego, jednak wizytacja odbyła się

SAMPLEnie szybciej, niż 24 lutego, jednak wizytacja odbyła się 7

SAMPLE7.

SAMPLE.

20 lutego alianccy oficerowie kontynuowali kontrolę

SAMPLE20 lutego alianccy oficerowie kontynuowali kontrolę w Pile. W godzinach popołudniowych trzech z nich

SAMPLEw Pile. W godzinach popołudniowych trzech z nichw ubraniach cywilnych, bez niemieckiego oficera

SAMPLEw ubraniach cywilnych, bez niemieckiego oficera łącznikowego oraz straży, weszło na teren lotniska przy

SAMPLEłącznikowego oraz straży, weszło na teren lotniska przy Selgenauer Chaussee. Dość szybko zostali oni jednak

SAMPLESelgenauer Chaussee. Dość szybko zostali oni jednak spostrzeżeni i wydaleni poza teren stacji lotniczej przez

SAMPLEspostrzeżeni i wydaleni poza teren stacji lotniczej przez żołnierzy z eskadry Artillerie Fliegerstaffel 115. Oburzona

SAMPLEżołnierzy z eskadry Artillerie Fliegerstaffel 115. Oburzona incydentem strona niemiecka powiadomiła o nim władze

SAMPLEincydentem strona niemiecka powiadomiła o nim władze w Berlinie

SAMPLEw Berlinie9

SAMPLE9. Członkowie komisji próbę przeprowadzenia

SAMPLE. Członkowie komisji próbę przeprowadzenia inspekcji podjęli po raz kolejny 25 lutego. Tym razem

SAMPLEinspekcji podjęli po raz kolejny 25 lutego. Tym razem okazała się ona skuteczna. Oprócz jednostki wojskowej,

SAMPLEokazała się ona skuteczna. Oprócz jednostki wojskowej, kontrolowano także składy lotniskowe, należące do

SAMPLEkontrolowano także składy lotniskowe, należące do Reichsverwertungsamt

SAMPLEReichsverwertungsamtorganizacyjnej urzędu donosił:

SAMPLEorganizacyjnej urzędu donosił:

SAMPLE5

SAMPLE5 Pisma „Albatros” Gesellschaft für Flugzeugunternehmungen

SAMPLEPisma „Albatros” Gesellschaft für Flugzeugunternehmungen m b H d o L u f t f a r t - F r i e d e n s k o m m i s s i o n b e i m

SAMPLEm b H d o L u f t f a r t - F r i e d e n s k o m m i s s i o n b e i m Wehrkreiskommando II z 6 lutego 1920 roku (NARA T-79,

SAMPLEWehrkreiskommando II z 6 lutego 1920 roku (NARA T-79, Roll 3, Frame 000045-000047)

SAMPLERoll 3, Frame 000045-000047)

6

SAMPLE6 Pismo Wehrkreiskommando II do Ostdeutsche Albatroswerke

SAMPLEPismo Wehrkreiskommando II do Ostdeutsche Albatroswerke

82

Lotnicza Historia Ziemi Pilskiej 1910-1945

obs. Badowski wspominał o konieczności zbombardowania lotnisk w rejonie Złotowa10.

Drugiego dnia wojny11, przed południem, załoga II plutonu 46. EO w składzie: por. obs. Kazimierz Szymański i kpr. pil. Edmund Gałężewski otrzymała zadanie rozpoznania obszaru Piła – Nakło. Lotnicy wystartowali z lotniska polowego w Biedaszkowie na samolocie Lublin R-XIIID. Po godzinie od startu powiadomiono dowódcę eskadry, że załoga na uszkodzonej maszynie wylądowała awaryjnie na własnym terenie. Obserwator został ciężko ranny w brzuch, a pilot odniósł rany rąk i nogi. Obu lotników odwieziono do szpitala w Bydgoszczy, gdzie por. obs. Szymański zmarł następnego dnia12. Maszyna

strzel. kpr. Czerny. Został on zaatakowany przez 3 samoloty myśliwskie, udało mu się jednak spiralą umknąć do ziemi i dalej lotem koszącym. (Koźmiński J., Kampania wrześniowa…, s. 5; PISM, Lot. A.II.5/1d)

10 Relacja por. obs. Zdzisława Gliszczyńskiego.11 Sprawozdanie mjr. dypl. pil. Jana Koźmińskiego zawiera

opis trzech misji rozpoznawczych, wykonanych drugiego dnia wojny przez załogi 34. ER na kierunku północnym (w jego skład wchodziło m.in. rozpoznanie rejonu Piły). II lot: na północ start o brzasku. Załoga: obs. por. Michalak, pilot kpr. Zamojski, strzel. kpr. Stęgierski. Zadanie i trasa lotu z małymi zmianami jak dnia poprzedniego. IV lot: na północ, około godziny 10.00. Załoga: nie znana. Po południu: około godz. 16.00 – 2 loty. Zostały powtórzone loty na kierunku północnym i południowym. Potwierdziły one wiadomości ranne. (Koźmiński J., Kampania wrześniowa…, s. 5-6; PISM, Lot. A.II.5/1d)

12 Pawlak J., Polskie eskadry w wojnie…, op. cit., s. 392 oraz Pawlak J., Samotne…, op. cit., s. 85.

prawdopodobnie została zestrzelona przez należący do II./KG 3 samolot typu Dornier Do 1713.

3 września o godzinie 7.00 z Schönfeld wystartował w celu przeprowadzenia rozpoznania na trasie Bydgoszcz – Inowrocław – Toruń – Solec Kujawski – Fordon – Świecie – Kcynia niemiecki samolot typu Heinkel He 111, należący do II./KG 53. Na wschodnich obrzeżach Piły maszyna została ostrzelana przez niemiecką obronę przeciwlotniczą. Samolot nie został uszkodzony14.

Przed południem natomiast, na rozpoznanie w rejon Wągrowiec – Czarnków – Piła – Wałcz, po raz kolejny poleciała załoga 34. ER. Dowodził nią pchor. obs. Stefan Żmichowski, a za sterami PZL.23B zasiadał kpr. pil. Stefan Harenda. Obowiązki strzelca pokładowego pełnił kpr. strz. Stanisław Wawrzak. Podczas obserwacji nie wykryto niemieckich oddziałów pancernych. Nad Piłą samolot dostał się jednak pod celny ogień artylerii przeciwlotniczej. Jeden z odłamków rozbił lusterko w kabinie pilota, raniąc go w twarz. Stery maszyny przejął pchor. Żmichowski, a po zatamowaniu krwawienia i założeniu opatrunku, ponownie kpr. pil. Stefan Harenda, który szczęśliwie posadził maszynę na lotnisku w Kazimierzu Biskupim15.

13 Emmerling M., Luftwaffe nad Polską: Cz. II Kampfflieger, Gdynia 2005, s. 45.

14 Ibidem, s. 64.15 W literaturze występuje rozbieżność co do daty tego lotu.

Część źródeł podaje, że miał on miejsce 3 września (m.in. Pawlak J., Samotne…, op. cit., s. 261-262; Kurowski A., Lotnicy w bitwie nad Bzurą, Warszawa 1975, s. 43 oraz Szubański R., W obronie…, op. cit., s. 88). Inne wskazują natomiast na 2 września (m.in. Pawlak J., Polskie eskadry w wojnie…, s. 296 oraz Kopański T.J., PZL.23 Karaś, Sandomierz 2004, s. 63).

Klucz samolotów Lublin R-XIIID z 43. Eskadry Obserwacyjnej. (ks. R. Kulczyński SDB)

SAMPLEBadowski wspominał o konieczności zbombardowania

SAMPLEBadowski wspominał o konieczności zbombardowania

, przed południem, załoga II

SAMPLE, przed południem, załoga II

plutonu 46. EO w składzie: por. obs. Kazimierz

SAMPLEplutonu 46. EO w składzie: por. obs. Kazimierz Szymański

SAMPLESzymański

Gałężewski otrzymała zadanie

SAMPLEGałężewski otrzymała zadanie

rozpoznania obszaru Piła – Nakło. Lotnicy wystartowali

SAMPLErozpoznania obszaru Piła – Nakło. Lotnicy wystartowali z lotniska polowego w Biedaszkowie na samolocie Lublin

SAMPLEz lotniska polowego w Biedaszkowie na samolocie Lublin R-XIIID. Po godzinie od startu powiadomiono dowódcę

SAMPLER-XIIID. Po godzinie od startu powiadomiono dowódcę eskadry, że załoga na uszkodzonej maszynie wylądowała

SAMPLEeskadry, że załoga na uszkodzonej maszynie wylądowała awaryjnie na własnym terenie. Obserwator został ciężko

SAMPLEawaryjnie na własnym terenie. Obserwator został ciężko ranny w brzuch, a pilot odniósł rany rąk i nogi. Obu

SAMPLEranny w brzuch, a pilot odniósł rany rąk i nogi. Obu lotników odwieziono do szpitala w Bydgoszczy, gdzie

SAMPLElotników odwieziono do szpitala w Bydgoszczy, gdzie por. obs. Szymański zmarł następnego dnia

SAMPLEpor. obs. Szymański zmarł następnego dnia12

SAMPLE12. Maszyna

SAMPLE. Maszyna

SAMPLE

strzel. kpr. Czerny. Został on zaatakowany przez 3 samoloty

SAMPLE

strzel. kpr. Czerny. Został on zaatakowany przez 3 samoloty myśliwskie, udało mu się jednak spiralą umknąć do ziemi i dalej SAMPLE

myśliwskie, udało mu się jednak spiralą umknąć do ziemi i dalej lotem koszącymSAMPLE

lotem koszącym. (Koźmiński J., Kampania wrześniowa…, s. SAMPLE

. (Koźmiński J., Kampania wrześniowa…, s. 5; PISM, Lot. A.II.5/1d)SAMPLE

5; PISM, Lot. A.II.5/1d)10 SAMPLE

10 Relacja por. obs. Zdzisława Gliszczyńskiego.SAMPLE

Relacja por. obs. Zdzisława Gliszczyńskiego.11 SAMPLE

11 Sprawozdanie mjr. dypl. pil. Jana Koźmińskiego zawiera SAMPLE

Sprawozdanie mjr. dypl. pil. Jana Koźmińskiego zawiera opis trzech misji rozpoznawczych, wykonanych drugiego SAMPLE

opis trzech misji rozpoznawczych, wykonanych drugiego dnia wojny przez załogi 34. ER na kierunku północnym SAMPLE

dnia wojny przez załogi 34. ER na kierunku północnym (w jego skład wchodziło m.in. rozpoznanie rejonu Piły). SAMPLE

(w jego skład wchodziło m.in. rozpoznanie rejonu Piły). lot: na północ start o brzasku. Załoga: obs. por. SAMPLE

lot: na północ start o brzasku. Załoga: obs. por. pilot kpr. Zamojski, strzel. kpr. Stęgierski. Zadanie i trasa lotu SAMPLE

pilot kpr. Zamojski, strzel. kpr. Stęgierski. Zadanie i trasa lotu z małymi zmianami jak dnia poprzedniego. IV lot: na północ, SAMPLE

z małymi zmianami jak dnia poprzedniego. IV lot: na północ,

prawdopodobnie została zestrzelona przez należący do II./

SAMPLEprawdopodobnie została zestrzelona przez należący do II./KG 3 samolot typu Dornier Do 17

SAMPLEKG 3 samolot typu Dornier Do 17

3 września o godzinie 7.00 z

SAMPLE3 września o godzinie 7.00 z

w celu przeprowadzenia rozpoznania na trasie Bydgoszcz

SAMPLEw celu przeprowadzenia rozpoznania na trasie Bydgoszcz – Inowrocław – Toruń – Solec Kujawski – Fordon – Świecie

SAMPLE– Inowrocław – Toruń – Solec Kujawski – Fordon – Świecie – Kcynia niemiecki samolot typu Heinkel He 111, należący

SAMPLE– Kcynia niemiecki samolot typu Heinkel He 111, należący do II./KG 53. Na wschodnich obrzeżach Piły maszyna

SAMPLEdo II./KG 53. Na wschodnich obrzeżach Piły maszyna została ostrzelana przez niemiecką obronę przeciwlotniczą.

SAMPLEzostała ostrzelana przez niemiecką obronę przeciwlotniczą.

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

96


SAMPLE

SAMPLE

97

Zakłady Ludwig Hansen & Co., Werk Schneidemühl

Zdjęcie lotnicze lotniska w Pile z 21 stycznia 1945 roku

AB

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLEA

SAMPLEAB

SAMPLEB

129

Naloty bombowe

huk pierwszych wybuchów i silniki samolotów. Leżeliśmy między nagrobkami. Te były nas w stanie dobrze osłonić przed odłamkami. Tak, jak uczyli nas wcześniej Niemcy, otwieraliśmy usta i zasłanialiśmy uszy. Cała ziemia aż się trzęsła. Jedna, duża bomba wybuchła jedynie kilkaset metrów dalej, wyrzucając mnie na kilkadziesiąt centymetrów do góry.

Nocna misja bombardowania lotniska zakładów Ludwig Hansen & Co. pozostała także na trwałe w pamięci Sgt Rona Needle, który brał w niej udział jako tylny strzelec Lancastera pilotowanego przez F/O Jamesa Scotta. Była to jego jedenasta, przedostatnia, a zarazem najdłuższa misja bojowa58:

58 7 stycznia 1945 roku, w trakcie powrotu z bombardowania Monachium, dowodzony przez F/O Jamesa Scotta Lancaster PB724 rozbił się w rejonie francuskiej miejscowości Méligny-le-Grand, podczas próby przeprowadzenia lądowania

21 g r udnia – u rodziny moje j dziewczyny, Sylvii. Odpoczywając na kwaterze, myślałem właśnie o niej, gdy po raz kolejny wezwano nas do pokoju odpraw. To był nasz najdłuższy lot, 10 godzin i 5 minut. Podczas tej operacji nasza załoga została wyznaczona do wykonania nalotu pozoracyjnego w s k ł a d z i e g r u p y d w u n a s t u

„Pathfinderów”. Naszym celem było lotnisko w Schneidemühl. Na pokładzie mieliśmy 4 bomby 1000-funtowe, 7 flar oraz dużą liczbę folii aluminiowej, znanej jako „Window”.

Zbliżając się do celu, mieliśmy włączoną radiostację , w związku z cz y m p r ze c iw n ik n a s s ł y sza ł . Zaczęliśmy zrzucać folię, co zmyliło jego radary, wywołując przekonanie, że jesteśmy dużą grupą bombowców. Następnie zrzuciliśmy flary, ponownie przelecieliśmy wokół i zrzuciliśmy bomby. Zamiarem było przyciągnięcie do nas wrogich myśliwców, podczas gdy siły główne naszych bombowców udały się nad oddalony o około 300 mil Stettin. Tym razem meteorolog dał nam bezużyteczną prognozę pogody. Mieliśmy mieć silny, tylni wiatr, mający pomóc nam osiągnąć cel o czasie. W rzeczywistości spotkaliśmy się z silnym wiatrem czołowym i potrzeba było zaangażowania wszystkich umiejętności pilota oraz nawigatora, a także – rzecz jasna – sprawności Lancastera, by osiągnąć cel o przewidywanym czasie. Pięć maszyn z naszej grupy musiało wrócić, gdyż nie mogło dolecieć nad cel o wyznaczonej godzinie. Wiedza o tym, że mamy być „łatwym celem” powodowała, że – o ile było to w ogóle możliwe – byłem jeszcze bardziej czujny.

Dokładnie przeszukiwałem niebo od lewej do prawej burty, szukając jakiegokolwiek znaku obecności przeciwnika. Nad celem było osobliwie. Czy nasz kapitan rozmyślnie zachęcał wroga do działania? By oszukać wroga udawał, że leci około sześcioma bombowcami, wydając fałszywe polecenia. Często zastanawiam się, czy mu się to udało. Pani Szczęście, czy może boska interwencja? Nie widzieliśmy żadnych myśliwców przeciwnika, żadnych ref lektorów i chyba nigdy się nie dowiem dlaczego, ale także żadnej artylerii przeciwlotniczej! Być może aniołowie stróże Sylvii czuwali nade mną w dzień jej urodzin59.

awaryjnego. Katastrofę przeżył jedynie Sgt Ron Needle oraz radiooperator Sgt Harry Stunnell (obaj odnieśli ciężkie obrażenia).

59 Relacja Rona Needle oraz Needle R., Saved by the Bell, Birmingham 2006, s. 36.

„Pathfinderów”. Naszym celem było

Największe zagrożenie dla załóg Pathfinderów stanowiły nocne myśliwce.(Bundesarchiv, Bild 101I-658-6360-07/Grosse, Helmut /CC-BY-SA)

Członkowie załogi F/O Jamesa Scotta – Sgt Ron Needle (tylny strzelec) oraz Sgt Harry Stunnell (ra-diooperator). (R. Needle)

SAMPLEdo wykonania nalotu pozoracyjnego

SAMPLEdo wykonania nalotu pozoracyjnego w s k ł a d z i e g r u p y d w u n a s t u

SAMPLEw s k ł a d z i e g r u p y d w u n a s t u

„Pathfinderów”. Naszym celem było

SAMPLE„Pathfinderów”. Naszym celem było lotnisko w Schneidemühl. Na pokładzie

SAMPLElotnisko w Schneidemühl. Na pokładzie mieliśmy 4 bomby 1000-funtowe, 7

SAMPLEmieliśmy 4 bomby 1000-funtowe, 7 flar oraz dużą liczbę folii aluminiowej,

SAMPLEflar oraz dużą liczbę folii aluminiowej, znanej jako „Window”.

SAMPLEznanej jako „Window”.

Zbliżając się do celu, mieliśmy

SAMPLEZbliżając się do celu, mieliśmy

włączoną radiostację , w związku

SAMPLEwłączoną radiostację , w związku z cz y m p r ze c iw n ik n a s s ł y sza ł .

SAMPLEz cz y m p r ze c iw n ik n a s s ł y sza ł . Zaczęliśmy zrzucać folię, co zmyliło

SAMPLEZaczęliśmy zrzucać folię, co zmyliło jego radary, wywołując przekonanie,

SAMPLEjego radary, wywołując przekonanie, że jesteśmy dużą grupą bombowców.

SAMPLEże jesteśmy dużą grupą bombowców. Następnie zrzuciliśmy flary, ponownie

SAMPLENastępnie zrzuciliśmy flary, ponownie przelecieliśmy wokół i zrzuciliśmy

SAMPLEprzelecieliśmy wokół i zrzuciliśmy bomby. Zamiarem było przyciągnięcie

SAMPLEbomby. Zamiarem było przyciągnięcie do nas wrogich myśliwców, podczas

SAMPLEdo nas wrogich myśliwców, podczas gdy siły główne naszych bombowców

SAMPLEgdy siły główne naszych bombowców udały się nad oddalony o około 300

SAMPLEudały się nad oddalony o około 300 mil Stettin. Tym razem meteorolog dał

SAMPLEmil Stettin. Tym razem meteorolog dał nam bezużyteczną prognozę pogody.

SAMPLEnam bezużyteczną prognozę pogody. Mieliśmy mieć silny, tylni wiatr, mający

SAMPLEMieliśmy mieć silny, tylni wiatr, mający pomóc nam osiągnąć cel o czasie.

SAMPLEpomóc nam osiągnąć cel o czasie.

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

huk pierwszych wybuchów i silniki samolotów. Leżeliśmy

SAMPLE

huk pierwszych wybuchów i silniki samolotów. Leżeliśmy między nagrobkami. Te były nas w stanie dobrze osłonić SAMPLE

między nagrobkami. Te były nas w stanie dobrze osłonić przed odłamkami. Tak, jak uczyli nas wcześniej Niemcy, SAMPLE

przed odłamkami. Tak, jak uczyli nas wcześniej Niemcy, otwieraliśmy usta i zasłanialiśmy uszy. Cała ziemia aż SAMPLE

otwieraliśmy usta i zasłanialiśmy uszy. Cała ziemia aż się trzęsła. Jedna, duża bomba wybuchła jedynie kilkaset SAMPLE

się trzęsła. Jedna, duża bomba wybuchła jedynie kilkaset metrów dalej, wyrzucając mnie na kilkadziesiąt centymetrów SAMPLE

metrów dalej, wyrzucając mnie na kilkadziesiąt centymetrów do góry. SAMPLE

do góry.Nocna misja bombardowania lotniska zakładów SAMPLE

Nocna misja bombardowania lotniska zakładów Ludwig Hansen & Co. pozostała także na trwałe w pamięci SAMPLE

Ludwig Hansen & Co. pozostała także na trwałe w pamięci Sgt Rona Needle, który brał w niej udział jako tylny strzelec SAMPLE

Sgt Rona Needle, który brał w niej udział jako tylny strzelec Lancastera pilotowanego przez F/O Jamesa Scotta. Była to SAMPLE

Lancastera pilotowanego przez F/O Jamesa Scotta. Była to

Członkowie załogi F/O Jamesa Scotta – Sgt Ron Needle (tylny strzelec) oraz Sgt Harry

SAMPLECzłonkowie załogi F/O Jamesa Scotta – Sgt Ron Needle (tylny strzelec) oraz Sgt Harry diooperator). (R.

SAMPLEdiooperator). (R. Needle)

SAMPLENeedle)

151

Stacjonowanie radzieckich jednostek lotniczych

W wyniku trwających blisko trzy tygodnie walk, znaczna część Piły została zniszczona. Ucierpiało także lotnisko. W gruzach legła m.in. wybu-

dowana na potrzeby Ostdeutsche Albatros Werke GmbH hala główna oraz dach nad południowym skrzydłem nowo powstałej hali montażu końcowego. Oba budynki wysadzili najprawdopodobniej sami obrońcy miasta, którzy chcieli zapobiec ich wykorzystaniu przez przeciwnika1. Pomimo, że obszar pola wzlotów pokryty był licznymi lejami po wybuchach pocisków artyleryjskich, betonowe drogi startowe pozostały nienaruszone. Szybko wykorzystał to sztab radzieckiej 16. WA2, który przebazował do miasta 403. BAO3. Jednostka miała zapewnić sprawne funkcjonowanie lotniska oraz zabezpieczyć działanie samolotów bojowych. Pierwsze z nich przybyły do Piły jeszcze przed 22 lutego. Były to prawdopodobnie Iljuszyny Ił-2 z dwóch pułków 198. SzAD4, a także nieokreślona liczba myśliwców P-39 „Airacobra”, wchodzących w skład 273. IAD5. Na początku marca dołączyło do nich co najmniej 27 Petliakowów Pe-2 (24. BAP6). Wobec systematycznego przesuwania się frontu, oddziały te szybko opuściły pilskie lotnisko i przeniosły się na lądowiska polowe położone bliżej linii walk7. 10 kwi-etnia 1945 roku ich miejsce zajęła 326. BAD8, która miała wkrótce wziąć udział w operacji berlińskiej9.

1 29 stycznia 1945 roku jeden z oficerów sztabu Heeresgruppe Weichsel odnotował: Komendant Festung Schneidemühl ma poczynić przygotowania do wysadzenia wszystkich instalacji, służących w Schneidemühl do produkcji myśliwców odrzutowych. Wysadzenie następuje jedynie na rozkaz Heeresgruppe. (I a/Tgb. Nr. 108/45 g.Kdos. v. 29.1.45; NARA T-321, Roll 167, Frame 7218688)

2 Wozdusznaja Armija (WA) – Armia Lotnicza3 18 lutego 1945 roku podczas lotu bojowego ciężko ranny

został strzelec pokładowy samolotu Ił-2 z polskiego 3. PLSz, plut. Krygun. Ze względu na konieczność szybkiego udzielenia pomocy lekarskiej swemu koledze, pilot – por. Tietierin – postanowił awaryjnie wylądować w Pile. Już wtedy w mieście bazował 403. Batalion Aerodromnogo Obsłużiwanija (403. Batalion Obsługi Lotnisk), w którym opatrzono rannego lotnika. (Meldunek sprawozdawczy za okres 8.02-18.02.1945, [w:] Bulzacki Z., Dokumenty i materiały do historii 3 plsz (23.08.1944-9.05.1945), Poznań 1975, s. 190-191)

4 Szturmowaja Awiacionnaja Diwizija (SzAD) – Dywizja Lotnictwa Szturmowego

5 Istriebitielnaja Awiacjonnaja Diwizija (IAD) – Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego

6 Bobombardirowocznyj Awiacjonnyj Połk (BAP) – Pułk Lotnictwa Bombowego

7 Luftlage Ost 3.3.45 (NARA T-311, Roll 17, Frame 4758385) oraz Luftlage Ost 4.3.45 (NARA T-311, Roll 17, Frame 4758322)

8 Bombardirowocznaja Awiacjonnaja Diwizija (BAD) – Dywizja Lotnictwa Bombowego

9 Nikolskij M., 326-ja Awiacjonnaja Tarnopolskaja Ordiena Kutuzowa II Stiepieni Tjażelaja Bombardirowocznaja Diwizija, [w:] „Awiacija i Kosmonawtika” nr 2, 2005, s. 2.

Dywizja sformowana została na podstawie rozkazu Ludowego Komisarza Obrony ZSRR z 10 października 1943 roku. W początkowym okresie, nosiła ona nazwę 326. NBAD10 i stacjonowała w Jegorjewsku (obwód moskiewski). Jej dowódcy podlegały wówczas cztery pułki lekkich bombowców typu Polikarpow Po-2. 22 stycznia 1944 roku, po dwumiesięcznym okresie szkolenia młodych załóg, jednostka weszła do działań w składzie 2. WA. Od 7 do 20 lutego 1944 roku brała udział w operacji korsuńsko

– szewczenkowskiej. Dwa miesiące później wyróżniła się z kolei w bojach podczas operacji proskurowsko – czernowickiej i walk w rejonie Tarnopola, za co w dniu 26 kwietnia 1944 roku nadano jej nazwę „Tarnopolska”11.

1 czerwca 1944 roku dowódca armii wydał rozkaz przeniesienia dywizji na tyły i przezbrojenia w bombowce typu Tupolew Tu-2. Załogi zapoznawały się z nowymi samolotami przez cztery miesiące, w okresie między 15 czerwca a 21 października 1944 roku. Miały wówczas nawet okazję do zaprezentowania swoich umiejętności szerszej publiczności: 20 sierpnia trzy dziewiątki Tu-2, z dowódcą 326. BAD, płk. Wasilijem Siergiejewiczem Liebiediewem na czele, wzięły udział w powietrznej defiladzie nad Moskwą12.

Po zakończeniu szkolenia, jednostka weszła w skład 3. WA i udała się do Szawli (Šiauliai) na Litwie13. W grudniu, załogi bombowych Tu-2 intensywnie wspierały wojska lądowe, walczące na terenie Kurlandii. Tylko między 21 a 29 grudnia wykonano aż 205 lotów bojowych, zrzucając 292 tony bomb. Do Piły 326. BAD przybyła z podolsztyńskich Gryźlin, skąd na przełomie lutego i marca 1945 roku wspomagała oddziały 1. oraz 2. Frontu Nadbałtyckiego. Jednostka wniosła przy tym swój niemały wkład w zdobycie Królewca, za co odznaczono ją Orderem Kutuzowa II Klasy14. Przebazowanie z Prus Wschodnich stanowiło skomplikowaną operację i wymagało kilku dni intensywnej pracy oficerów sztabowych. Na podstawie rozkazów dowództwa 6. BAK15 – któremu wraz ze 113. oraz 334. BAD podlegała dywizja „Tarnopolska” – należało wyznaczyć kolejność startów, dokładne trasy lotu, a także lotniska zapasowe16.

10 Nocnaja Bombardirowocznaja Awiacjonnaja Diwizija – Nocna Dywizja Lotnictwa Bombowego

11 Ibidem, s. 1-2.12 Ibidem, s. 2.13 N i ko l sk i j M . , 8 4 0 - j K ra s n az n a m i e n n y j T ja ż e l y j

Bombardirowocznyj Awiacjonnyj Połk , [w:] „Awiacija i Kosmonawtika” nr 11, 2004, s. 2.

14 Nikolskij M., 326-ja Awiacjonnaja Tarnopolskaja…, op. cit., s. 2.

15 Bombardirowocznyj Awiacjonnyj Korpus (BAK) – Korpus Lotnictwa Bombowego

16 Kostjenko F., Korpus Krylatoj Gwardii, Moskwa 1974, s. 239.

Stacjonowanie radzieckich jednostek lotniczych

SAMPLE. Na początku

SAMPLE. Na początku marca dołączyło do nich co najmniej 27 Petliakowów Pe-2

SAMPLEmarca dołączyło do nich co najmniej 27 Petliakowów Pe-2 ). Wobec systematycznego przesuwania się frontu,

SAMPLE). Wobec systematycznego przesuwania się frontu, oddziały te szybko opuściły pilskie lotnisko i przeniosły się

SAMPLEoddziały te szybko opuściły pilskie lotnisko i przeniosły się na lądowiska polowe położone bliżej linii walk

SAMPLEna lądowiska polowe położone bliżej linii walk7

SAMPLE7. 10 kwi

SAMPLE. 10 kwi-

SAMPLE-

etnia 1945 roku ich miejsce zajęła 326. BAD

SAMPLEetnia 1945 roku ich miejsce zajęła 326. BAD8

SAMPLE8, która miała

SAMPLE, która miała

wkrótce wziąć udział w operacji berlińskiej

SAMPLEwkrótce wziąć udział w operacji berlińskiej9

SAMPLE9.

SAMPLE.

1 29 stycznia 1945 roku jeden z oficerów sztabu Heeresgruppe

SAMPLE1 29 stycznia 1945 roku jeden z oficerów sztabu Heeresgruppe

Komendant Festung Schneidemühl

SAMPLEKomendant Festung Schneidemühl

ma poczynić przygotowania do wysadzenia wszystkich

SAMPLEma poczynić przygotowania do wysadzenia wszystkich instalacji, służących w Schneidemühl do produkcji myśliwców

SAMPLEinstalacji, służących w Schneidemühl do produkcji myśliwców odrzutowych. Wysadzenie następuje jedynie na rozkaz

SAMPLEodrzutowych. Wysadzenie następuje jedynie na rozkaz

(I a/Tgb. Nr. 108/45 g.Kdos. v. 29.1.45; NARA

SAMPLE (I a/Tgb. Nr. 108/45 g.Kdos. v. 29.1.45; NARA

T-321, Roll 167, Frame 7218688)

SAMPLET-321, Roll 167, Frame 7218688)

2 Wozdusznaja Armija (WA) – Armia Lotnicza

SAMPLE2 Wozdusznaja Armija (WA) – Armia Lotnicza

18 lutego 1945 roku podczas lotu bojowego ciężko ranny

SAMPLE18 lutego 1945 roku podczas lotu bojowego ciężko ranny został strzelec pokładowy samolotu Ił-2 z polskiego 3. PLSz,

SAMPLEzostał strzelec pokładowy samolotu Ił-2 z polskiego 3. PLSz,

Krygun. Ze względu na konieczność szybkiego udzielenia

SAMPLEKrygun. Ze względu na konieczność szybkiego udzielenia

pomocy lekarskiej swemu koledze, pilot – por.

SAMPLEpomocy lekarskiej swemu koledze, pilot – por. Tietierin –

SAMPLETietierin –

postanowił awaryjnie wylądować w Pile. Już wtedy w mieście

SAMPLE

postanowił awaryjnie wylądować w Pile. Już wtedy w mieście bazował 403. Batalion Aerodromnogo Obsłużiwanija (403. SAMPLE

bazował 403. Batalion Aerodromnogo Obsłużiwanija (403. Batalion Obsługi Lotnisk), w którym opatrzono rannego SAMPLE

Batalion Obsługi Lotnisk), w którym opatrzono rannego lotnika. ( SAMPLE

lotnika. (Meldunek sprawozdawczy za okres 8.02-18.02.1945SAMPLE

Meldunek sprawozdawczy za okres 8.02-18.02.1945[w:] Bulzacki Z., SAMPLE

[w:] Bulzacki Z., Dokumenty i materiały do historii 3 plsz SAMPLE

Dokumenty i materiały do historii 3 plsz (23.08.1944-9.05.1945)SAMPLE

(23.08.1944-9.05.1945), Poznań 1975, s. 190-191)SAMPLE

, Poznań 1975, s. 190-191)Szturmowaja Awiacionnaja Diwizija (SzAD) – Dywizja SAMPLE

Szturmowaja Awiacionnaja Diwizija (SzAD) – Dywizja Lotnictwa SzturmowegoSAMPLE

Lotnictwa SzturmowegoIstriebitielnaja Awiacjonnaja Diwizija (IAD) – Dywizja SAMPLE

Istriebitielnaja Awiacjonnaja Diwizija (IAD) – Dywizja Lotnictwa MyśliwskiegoSAMPLE

Lotnictwa MyśliwskiegoBobombardirowocznyj Awiacjonnyj Połk (BAP) – Pułk SAMPLE

Bobombardirowocznyj Awiacjonnyj Połk (BAP) – Pułk Lotnictwa BombowegoSAMPLE

Lotnictwa Bombowego

Ludowego Komisarza Obrony ZSRR z 10 października

SAMPLELudowego Komisarza Obrony ZSRR z 10 października 1943 roku. W początkowym okresie, nosiła ona nazwę

SAMPLE1943 roku. W początkowym okresie, nosiła ona nazwę

i stacjonowała w Jegorjewsku (obwód

SAMPLE i stacjonowała w Jegorjewsku (obwód

moskiewski). Jej dowódcy podlegały wówczas cztery pułki

SAMPLEmoskiewski). Jej dowódcy podlegały wówczas cztery pułki lekkich bombowców typu Polikarpow Po-2. 22 stycznia

SAMPLElekkich bombowców typu Polikarpow Po-2. 22 stycznia 1944 roku, po dwumiesięcznym okresie szkolenia młodych

SAMPLE1944 roku, po dwumiesięcznym okresie szkolenia młodych załóg, jednostka weszła do działań w składzie 2. WA. Od 7

SAMPLEzałóg, jednostka weszła do działań w składzie 2. WA. Od 7 do 20 lutego 1944 roku brała udział w operacji korsuńsko

SAMPLEdo 20 lutego 1944 roku brała udział w operacji korsuńsko

– szewczenkowskiej. Dwa miesiące później wyróżniła

SAMPLE– szewczenkowskiej. Dwa miesiące później wyróżniła się z kolei w bojach podczas operacji proskurowsko –

SAMPLEsię z kolei w bojach podczas operacji proskurowsko – czernowickiej i walk w rejonie Tarnopola, za co w dniu

SAMPLEczernowickiej i walk w rejonie Tarnopola, za co w dniu 26 kwietnia 1944 roku nadano jej nazwę „Tarnopolska”

SAMPLE26 kwietnia 1944 roku nadano jej nazwę „Tarnopolska”1 czerwca 1944 roku dowódca armii wydał rozkaz

SAMPLE1 czerwca 1944 roku dowódca armii wydał rozkaz przeniesienia dywizji na tyły i przezbrojenia w bombowce

SAMPLEprzeniesienia dywizji na tyły i przezbrojenia w bombowce typu Tupolew Tu-2. Załogi zapoznawały się z nowymi

SAMPLEtypu Tupolew Tu-2. Załogi zapoznawały się z nowymi samolotami przez cztery miesiące, w okresie między 15

SAMPLEsamolotami przez cztery miesiące, w okresie między 15 czerwca a 21 października 1944 roku. Miały wówczas

SAMPLEczerwca a 21 października 1944 roku. Miały wówczas nawet okazję do zaprezentowania swoich umiejętności

SAMPLEnawet okazję do zaprezentowania swoich umiejętności szerszej publiczności: 20 sierpnia trzy dziewiątki Tu-2,

SAMPLEszerszej publiczności: 20 sierpnia trzy dziewiątki Tu-2, z dowódcą 326. BAD, płk. Wasilijem Siergiejewiczem

SAMPLEz dowódcą 326. BAD, płk. Wasilijem Siergiejewiczem Liebiediewem na czele, wzięły udział w powietrznej

SAMPLELiebiediewem na czele, wzięły udział w powietrznej defiladzie nad Moskwą

SAMPLEdefiladzie nad Moskwą

Po zakończeniu szkolenia, jednostka weszła w skład 3.

SAMPLEPo zakończeniu szkolenia, jednostka weszła w skład 3.

WA i udała się do Szawli (Šiauliai) na Litwie

SAMPLEWA i udała się do Szawli (Šiauliai) na Litwiezałogi bombowych Tu-2 intensywnie wspierały wojska

SAMPLEzałogi bombowych Tu-2 intensywnie wspierały wojska lądowe, walczące na terenie Kurlandii. Tylko między

SAMPLElądowe, walczące na terenie Kurlandii. Tylko między 21 a 29 grudnia wykonano aż 205 lotów bojowych,

SAMPLE21 a 29 grudnia wykonano aż 205 lotów bojowych, zrzucając 292 tony bomb. Do Piły 326. BAD przybyła

SAMPLEzrzucając 292 tony bomb. Do Piły 326. BAD przybyła z podolsztyńskich Gryźlin, skąd na przełomie lutego

SAMPLEz podolsztyńskich Gryźlin, skąd na przełomie lutego

167

Biogramy lotników związanych z Piłą

Józef Hendricks

Józef Hendricks urodził się 13 marca 1896 roku w miejscowości Małe Świątki koło Gniezna, jako syn Wilhelma i Marii z domu Kalacińskiej. Ukończył Gimnazjum oraz cztery semestry studiów (dwa na politechnice, w Hanowerze i dwa w Wismar). 1 września 1914 roku powołany został do służby w armii niemieckiej i skierowany do Infanterie-Regiment Nr. 9 w Gdańsku. W okresie od 15 października 1915 roku do 13 marca 1916 roku przebywał w szkole oficerskiej. Po jej ukończeniu, odkomenderowany został do Infanterie-Regiment Nr. 140, w składzie którego walczył na froncie zachodnim. 21 lutego 1917 roku został dowódcą kompanii w tejże jednostce. W czerwcu 1917 roku trafił na kurs obserwatorów w Armee-Flugpark Nr. 1. Następnie skierowano go na front, z którego 26 sierpnia 1917 roku przeniesiony został do stacjonującego we Wrocławiu Flieger-Ersatz-Abteilung Nr. 11, a później do Brzegu (Brieg). Od 22 kwietnia do 23 grudnia 1918 roku przebywał w Scheinwerferschule Hannover-Buchholz.

Do wojska wielkopolskiego wstąpił 8 kwietnia 1919 roku. Początkowo włączony został do personelu latającego III Eskadry Wielkopolskiej. Następnie, z dniem 15 września 1919 roku, objął obowiązki dowódcy kompanii w Szkole Lotniczej na Ławicy oraz pełnił funkcję oficera sądowego67. W tym okresie wchodził także w skład komisji oceniającej stan techniczny samolotów dopuszczanych do lotów na lotnisku Ławica68. Od 14 lutego 1920 roku znalazł się w szeregach personelu latającego IV Eskadry Wielkopolskiej69. Przebywając na froncie, wziął udział w jednym z pierwszych lotów bojowych jednostki. Razem z por. pil. Jerzym Dziembowskim, ppor. pil. Wojciechem Białym i sierż. pil. Stanisławem Rozmiarkiem, 19 maja 1920 roku atakował sowieckie transporty kolejowe na stacji w Rudnicy70. 27 maja 1920 roku, wspólnie z ppor. obs. Zdzisławem Bilażewskim, wykonał sześć brawurowych lotów na Albatrosie B.II, celem których było bombardowanie bolszewickich pociągów pancernych na stacji Malowannaja. Po mistrzowsku pilotował samolot i nie zważając na silny ostrzał, umożliwił wykonanie celnych ataków bombowych71. Ogółem od przybycia na front do 31 maja odbył szesnaście misji bojowych72. Kolejny lot wywiadowczy, połączony z bombardowaniem, wykonał z tym samym obserwatorem 1 czerwca 1920 roku. Zebrano wówczas cenne informacje o wojsku przeciwnika oraz

67 Wójcik W., Zieliński J., Lotnicy-Kawalerowie Orderu..., op. cit., s. 63.

68 Do komendanta stacji – Akt, Ławica 17.9.1919 r. (CAW I.170.3.7) oraz Do komendanta stacji – Raport, Ławica 18.10.1919 r. (CAW I.300.39.28)

69 Wójcik W., Zieliński J., Lotnicy-Kawalerowie…, op. cit., s. 63.70 Telegram – opis lotu bojowego nr 2 z 19 maja 1920 r. (CAW

I.301.12.19) oraz Łydżba Ł., Zarys dziejów 132. EM w latach 1919-1939: część 1, op. cit., s. 58.

71 Wniosek Jerzego Dziembowskiego o odznaczenie Krzyżem Walecznych Józefa Hendricksa i Zdzisława Bilażewskiego (CAW) oraz Łydżba Ł., Zarys dziejów…, op. cit., s. 58.

72 Sprawozdania dziesięciodniowe III Dywizjonu Lot. za czas od 10 do 31 maja 1920 r. (CAW I.301.12.27)

zrzucenie czterech bomb: oraz zrzucono cztery bomby: dwie na kawalerię i tabory w Czarnoninie, jedną na tabory w Rudnicy i jedną na tabory w Horodyszczach. Samolot, na którym lecieli (Albatros B.II 1677/17) otrzymał w trakcie tej misji trzy trafienia73. 14 sierpnia 1920 roku, wraz z por. Dziembowskim i ppor. pil. Edwardem Lewandowskim, szturmował piechotę bolszewicką w rejonie wsi Chołojów74. Wieczorem kolejnego dnia, lecąc na Fokkerze D.VII (503/18), atakował oddziały armii konnej Budionnego. Zniżając się nawet do 10 metrów, ostrzeliwał samochody, tabory i kawalerię przeciwnika. Niestety silnik samolotu został uszkodzony pociskiem z karabinu maszynowego, zmuszając pilota do natychmiastowego lądowania. Z uwagi na małą wysokość lotu odbyło się ono między liniami okopów. Pod silnym ogniem przedostał się do pododdziałów 12. Pułku Piechoty. W nocy, wraz z mechanikiem, próbował ratować uszkodzoną maszynę. Zdemontował płatowiec, ale z uwagi na silny ostrzał nieprzyjaciela, złe warunki terenowe i zagrożenie okrążeniem oddziałów 12. Pułku Piechoty, zabrał tylko najcenniejsze części, a resztę spalił. Wyciął także pamiątkowe godło, namalowane na kadłubie (była to stylizowana laleczka „BI-BA-BO”)75. 18 sierpnia 1920 roku wykonał cztery loty szturmowe, w trakcie których

73 Telegram do Naczelnego Dowództwa Szefostwa Lotnictwa w Warszawie z dnia 1.6.1920 r. (CAW I.301.12.22)

74 Wniosek Jerzego Dziembowskiego o odznaczenie Krzyżem Walecznych Józefa Hendricksa i Edwarda Lewandowskiego (CAW)

75 Wniosek Jerzego Dziembowskiego o odznaczenie Krzyżem Walecznych po raz trzeci Józefa Hendricksa (CAW) oraz Kopański T.J., Fokker DVII…, op. cit., s. 25.

Józef Hendricks. (Ku czci poległych lotników, red. Romeyko M., Warszawa 1933)

176


Na front wyruszył w sierpniu 1944 roku, pozostając nadal w składzie 1. PLM

„Warszawa”. Uczestniczył w pierwszym, historycznym locie bojowym pułku, osłan iając parę samolotów I ł -2 w rejonie Warki. Brał udział także we wszystkich innych, ważniejszych działaniach swojej jednostki112. Przez dowódcę ppłk. Tałdykina, postrzegany był jako n ieust raszony i pe łen inicjatywy pilot myśliwski, potrafiący w skomplikowanych lotach zawsze podjąć trafną decyzję113. Większość misji bojowych wykonał na samolocie myśliwskim Jak-1 o numerze bocznym

„12” (numer seryjny 12181) 114. Oleg Matwiejew jako pierwszy

w 1. PL M , zdobył sp ec ja l noś ć fotograficznego zwiadowcy lotniczego. Właśnie dzięki tej umiejętności oddał największe zasługi 1. Armii Wojska Polskiego. Przed ofensywą styczniową, która doprowadziła do wyzwolenia Warszawy i uchwycenia przyczółków na Odrze, rozpoznał i sfotografował stanowiska obrony przeciwnika przed czołem działania armii. Informacje uzyskane z rozpoznania pozwoliły sztabowcom nanieść na mapy odkryte stanowiska obrony

112 CAW III.270.4.113 Krzemiński C., Walczyli i polegli…, op. cit., s. 100.114 Królikiewicz T., Polski samolot i barwa, Warszawa 1990, s. 141.

przeciwnika oraz określić ich siłę ognia115. Odcinek pasa działania 1. Armii Wojska Polskiego w czasie ofensywy styczniowej miał 55 kilometrów. Jego część południową

– od Karczewa do Warszawy – Matwiejew sfotografował na głębokość 6 kilometrów, a odcinek północny – od Warszawy do Jabłonny – na 12 kilometrów116. Warto zaznaczyć, że loty tego typu nie należały do łatwych.

115 Meissner J., Zwyczajna śmierć kapitana Matwiejewa, [w:] „Skrzydlata Polska” nr 9, 1947, s. 302.

116 Chromy E., Szachownice…, op. cit., s. 170.

Kpt. pil. Oleg Matwiejew w kabinie szkolno-treningowego Jakowlewa. (CAW III.270.25 zdj. nr 57)

Jakowlew Jak-1 „12” (numer seryjny 12181) ze składu 1. PLM „Warszawa” – osobisty samolot kpt. pil. Olega Matwiejewa. Fotografię wykonano w 1945 roku na lotnisku w Bydgoszczy. (A. Glass)

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLEktóra doprowadziła do wyzwolenia Warszawy i uchwycenia

SAMPLEktóra doprowadziła do wyzwolenia Warszawy i uchwycenia przyczółków na Odrze, rozpoznał i sfotografował

SAMPLEprzyczółków na Odrze, rozpoznał i sfotografował stanowiska obrony przeciwnika przed czołem działania

SAMPLEstanowiska obrony przeciwnika przed czołem działania armii. Informacje uzyskane z rozpoznania pozwoliły

SAMPLEarmii. Informacje uzyskane z rozpoznania pozwoliły sztabowcom nanieść na mapy odkryte stanowiska obrony

SAMPLEsztabowcom nanieść na mapy odkryte stanowiska obrony

Walczyli i polegli…

SAMPLEWalczyli i polegli…, op. cit., s. 100.

SAMPLE, op. cit., s. 100.

Polski samolot i barwa

SAMPLEPolski samolot i barwa, Warszawa 1990, s. 141.

SAMPLE, Warszawa 1990, s. 141.

przeciwnika oraz określić ich siłę ognia

SAMPLEprzeciwnika oraz określić ich siłę ogniadziałania 1. Armii Wojska Polskiego w czasie ofensywy

SAMPLEdziałania 1. Armii Wojska Polskiego w czasie ofensywy styczniowej miał 55 kilometrów. Jego część południową

SAMPLEstyczniowej miał 55 kilometrów. Jego część południową – od Karczewa do Warszawy –

SAMPLE– od Karczewa do Warszawy – na głębokość 6 kilometrów, a odcinek północny – od

SAMPLEna głębokość 6 kilometrów, a odcinek północny – od Warszawy do Jabłonny – na 12 kilometrów

SAMPLEWarszawy do Jabłonny – na 12 kilometrówzaznaczyć, że loty tego typu nie należały do łatwych.

SAMPLEzaznaczyć, że loty tego typu nie należały do łatwych.

SAMPLE115 Meissner J.,

SAMPLE115 Meissner J.,

„Skrzydlata Polska” nr 9, 1947, s. 302.

SAMPLE„Skrzydlata Polska” nr 9, 1947, s. 302.

116

SAMPLE116 Chromy E.,

SAMPLEChromy E.,

SAMPLEKpt. pil. Oleg Matwiejew w kabinie szkolno-treningowego Jakowlewa. (CAW III.270.25 zdj. nr 57)

SAMPLEKpt. pil. Oleg Matwiejew w kabinie szkolno-treningowego Jakowlewa. (CAW III.270.25 zdj. nr 57)Kpt. pil. Oleg Matwiejew w kabinie szkolno-treningowego Jakowlewa. (CAW III.270.25 zdj. nr 57)

SAMPLEKpt. pil. Oleg Matwiejew w kabinie szkolno-treningowego Jakowlewa. (CAW III.270.25 zdj. nr 57)

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLE

SAMPLEJakowlew Jak-1 „12” (numer seryjny 12181) ze składu 1. PLM „Warszawa” –

SAMPLEJakowlew Jak-1 „12” (numer seryjny 12181) ze składu 1. PLM „Warszawa” – osobisty samolot kpt. pil. Olega Matwiejewa. Fotografię wykonano w 1945

SAMPLEosobisty samolot kpt. pil. Olega Matwiejewa. Fotografię wykonano w 1945 roku na lotnisku w Bydgoszczy. (A. Glass)

SAMPLEroku na lotnisku w Bydgoszczy. (A. Glass)

184


Dokumenty ze zbiorów instytucji Archives du Comité international de la Croix-Rouge (Genève)Bundesarchiv (Berlin)Bundesarchiv-Militärarchiv (Freiburg)Centralne Archiwum Wojskowe (Warszawa-Rembertów)Centralnyj Archiw Ministerstwa Oborony Rossijskoj Federacyi (Moskwa)Deutsche Dienststelle (WASt) (Berlin)The National Air and Space Museum (Washington, DC)The National Archives (Kew)The National Archives and Records Administration (Washington, DC)The Polish Institute and Sikorski Museum (London)

Dokumenty ze zbiorów prywatnychDer Führer der Gruppe Niedersachsen an das Luftkreiskommando II, Hannover 04.05.1935Fliegerkarte – Leo BeyerKsiążka lotów Karla BauraKsiążka lotów Fw. Kurta ClaussenaKsiążka lotów Uffz. Williego DesingeraKsiążka lotów Uffz. Martina DeskauaKsiążka lotów Rudiego ErleraKsiążka lotów Uffz. Josefa MlynkaKsiążka lotów Gefr. Heinricha SchnitgeraKsiążka lotów Uffz. Günthera SuhraLebenslauf – Leo Beyer, 11. März 1935Militär-Dienstzeitbescheinigung – Leo Beyer, 2. Januar 1936S. Kasche, Dienstleistungszeugnis – Leo Beyer, Frankfurt/Oder 19.05.1933Sterbeurkunde – Leo BeyerWilhelm Goertz, Pismo do Luftkreiskommando II Abt. II a, Frankfurt/Oder 07.05.1935

WspomnieniaRelacja pisemna Zdzisława GliszczyńskiegoRelacja pisemna Benedykta JankowskiegoRelacja ustna Joanny Jankowskiej Relacja ustna Stanisławy JankowskiejRelacja ustna Stanisława KrawańskiegoRelacia pisemna Leona MądrowskiegoRelacja pisemna Tadeusza MuchyRelacja pisemna Rona NeedleRelacja ustna Józefa PastwyRelacje ustne i pisemne Kazimierza PinkowskiegoRelacja ustna Johanny Zängerlein

KsiążkiAbżołtowski S., Sztybel T., Mała encyklopedia lotnicza – ilustrowany słownik lotniczy, Warszawa 1938Bailey F., Duiven R., Franks N., The Jasta Pilots, London 1996Bailey F., Franks N., Guest R., Above The Lines: The Aces and Fighter Units of the German Air Service, Naval Air Service

and Flanders Marine Corps 1914-1918, London 1993Betz F., Cassens K., 379th Bombardment Group (H) Anthology: November 1942 – July 1945, t. 1, Paducah 2001Betz F., Cassens K., 379th Bombardment Group (H) Anthology: November 1942 – July 1945, t. 2, Paducah 2001Biddiscombe P., Werwolf!: The History of the national Socialist Guerilla Movement 1944-1946, Toronto 1998Bock R., Monografie lotnicze nr 47 „Jak-7, Jak-9”, Warszawa 1999Boiten T., Nachtjagd War Diaries Vol. 2: An Operational History of the German Night Fighter Force in the West April

1944-May 1945, Surrey 2008Brooks P.W., Zeppelin: Rigid Airships 1893-1940, Washington 1992Brzenk H., Im Kampf wider Kokarde und weißen Adler, Berlin 1925

Bibliografia

SAMPLEDer Führer der Gruppe Niedersachsen an das Luftkreiskommando II, Hannover 04.05.1935

SAMPLEDer Führer der Gruppe Niedersachsen an das Luftkreiskommando II, Hannover 04.05.1935

Militär-Dienstzeitbescheinigung – Leo Beyer, 2. Januar 1936

SAMPLEMilitär-Dienstzeitbescheinigung – Leo Beyer, 2. Januar 1936S. Kasche, Dienstleistungszeugnis – Leo Beyer, Frankfurt/Oder 19.05.1933

SAMPLES. Kasche, Dienstleistungszeugnis – Leo Beyer, Frankfurt/Oder 19.05.1933

Wilhelm Goertz, Pismo do Luftkreiskommando II Abt. II a, Frankfurt/Oder 07.05.1935

SAMPLEWilhelm Goertz, Pismo do Luftkreiskommando II Abt. II a, Frankfurt/Oder 07.05.1935

Relacja pisemna Zdzisława Gliszczyńskiego

SAMPLERelacja pisemna Zdzisława GliszczyńskiegoRelacja pisemna Benedykta Jankowskiego

SAMPLERelacja pisemna Benedykta JankowskiegoRelacja ustna Joanny Jankowskiej

SAMPLERelacja ustna Joanny Jankowskiej Relacja ustna Stanisławy Jankowskiej

SAMPLERelacja ustna Stanisławy JankowskiejRelacja ustna Stanisława Krawańskiego

SAMPLERelacja ustna Stanisława KrawańskiegoRelacia pisemna Leona Mądrowskiego

SAMPLERelacia pisemna Leona MądrowskiegoRelacja pisemna Tadeusza Muchy

SAMPLERelacja pisemna Tadeusza MuchyRelacja pisemna Rona Needle

SAMPLERelacja pisemna Rona NeedleRelacja ustna Józefa Pastwy

SAMPLE

Relacja ustna Józefa PastwyRelacje ustne i pisemne Kazimierza PinkowskiegoSAMPLE

Relacje ustne i pisemne Kazimierza PinkowskiegoRelacja ustna Johanny ZängerleinSAMPLE

Relacja ustna Johanny Zängerlein

Książki SAMPLE

Książki SAMPLE

Abżołtowski S., Sztybel T., SAMPLE

Abżołtowski S., Sztybel T., Mała encyklopedia lotnicza – ilustrowany słownik lotniczySAMPLE

Mała encyklopedia lotnicza – ilustrowany słownik lotniczyBailey F., Duiven R., Franks N., SAMPLE

Bailey F., Duiven R., Franks N., Bailey F., Franks N., Guest R., SAMPLE

Bailey F., Franks N., Guest R., SAMPLE

and Flanders Marine Corps 1914-1918SAMPLE

and Flanders Marine Corps 1914-1918Betz F., Cassens K., SAMPLE

Betz F., Cassens K., Betz F., Cassens K., SAMPLE

Betz F., Cassens K.,

Documents

Spis Treści - MMPbooksmmpbooks.biz/assets/books_pdf/160.pdfVerkehrsflughäfen, Bonn 1997, s. 290. 4 Kühn H., Die ehemalige Fliegerstad t, [w:] „Deutsch Kroner und Schneidemühler